Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар жайында



1 Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар.
2 Тұрғындарды қорғау.
3 Жер сілкінісі
4 Сел.
5 Қар көшкіні.
6 Опырмалар
7 Қар басу.
8 Дауыл
10 Табиғи өрттер.
Төтенше жағдай дегеніміз – табиғат немесе өндіріс апаттарының зардаптарын күнделікті қызметпен, қаражатпен жоюға мүмкіндік бермейтін, ол үшін әдейі материалдық, техникалық, ақша қаражатын және адам күшін талап ететін жағдай.
Қазақстан мемлекетінің орналасқан жері – орасан зор, кең байтақ. Ол жердерде табиғат апатының неше түрі: жер сілкіну, қар тасқыны, қатты жел, су тасқыны сияқты құбылыстар жиі болып жатады.
Зілзала – бұл кенеттен пайда болатын, халықтың қалыпты тірлігін күрт бұзатын, материалдық құндылықтарды үлкен шығынға ұшырататын, сондай-ақ адамдар мен хайуанаттардың өлім-жітімі болатын табиғат құбылысы.
Әрбір зілзаланың өзіне тән физикалық қасиеті, пайда болу себебі, қозғаушы күші, сипаты мен даму сатысы, қоршаған ортаға өзіндік ықпал ету ерекшелігі бар.
Зілзала кез келген мемлкет үшін үлкен ауыртпашылық, келтірер залалы мол төтенше оқиға.
Қазақстан Республикасы аумағында мынадай зілзалалар болуы мүмкін: жер сілкінісі, сел қар көшкіні, сырғыма, дауыл, су тасқыны, буырқасын, өрт.
Дүние жүзінде су тасқынының бүкіл зілзаланың 40 пайызы келеді екен, 20% - тропикалық циклондар, 15%-жер сілкінісіні, ал қалған 25%-зілзаланың басқа түрлері.
Каспий теңізі деңгейінің өзгеруіне, Арал теңізінің құрылуна, Балқаш көлінің таяздауына байланысты құбылыстар табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар арасында ерекше орын алады.
Жер сілкінісі
Жер сілкінісі кенеттен пайда болады және қас қағымда өтеді. Жер сілкінісі – бұл жер қыртысында немесе мантияның үстінгі бөлігінде кенеттен болған қозғалыс пен жарылыс нәтижесінде пайда болған, елеулі ауытқу түрінде, үлкен қашықтыққа таралатын жер асты дүмпуі мен жер астының қозғалысы. Бұл құбылыс жер асты дүмпулерінен, тербелістен болады. Әзірге ғалымдар жер сілкінісі өашан, қайда, қанша уақыт болатынын және қандай зардап әкелетінін тура басып айта алмай отыр. Сейсмикалық станциялардың көрсетулері – дәл емес. Жыл сайын жер бетінде 100 ден аса жер сілкіністері болып тұрады.
Жер сілкіңу
Жер қыртысының тектоникалық қозғалысын тудыратын жер сілкінісі өте жойқын болып келеді.
Жер сілкінісінің барысында адамдар қаза болады, үйлер, жолдар, көпірлер, каналдар, тоғандар мен басқа да инженерлік ғимараттар, су құбырлары, канализация, электр беру жүйесі қирайды, байланыс желісі бұзылады, қар көшкіні, сел, сырғыма мен қопарылыс пайда болады. Тау жыныстарынан тастар құлайды, адамдарда үрей болады. Су асты және су жағалауындағы жер сілкінісі кезінде, теңіз түбінің қозғалыс нәтижесінде теңіздің гравитациялық толқындарынан цунами пайда болып, құрылыста үлкен бүлінушілік жасайды.
Жер сілкінісінің жойқын күші оның әсерінен болатын апаттар көпшілікке мәлім. Өйткені Қазақстанның 450 мың шаршы километр аумағында жер сілкіну қауіпі бар. Бұл аймақта 6 милионнан астам халық тұрады, 27 қала, 400-ден астам елді мекендер бар. Еліміздің 40 пайызға жуық өндірістік әлеуеті осы аймақта шоғырланған.
Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Маңғыстау облыстары мен Алматы қаласы сейсмикалық қауіпті аймақта орналасқан. Онда өнеркәсіптің негізгі қорының 30%-ы шоғырланып, тұрғын үй қорының 35%-на жуығы орналасқан, Респубдака халқының 40%-ы тұрады.

Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар.
Тұрғындарды қорғау.

Төтенше жағдай дегеніміз – табиғат немесе өндіріс апаттарының
зардаптарын күнделікті қызметпен, қаражатпен жоюға мүмкіндік бермейтін, ол
үшін әдейі материалдық, техникалық, ақша қаражатын және адам күшін талап
ететін жағдай.
Қазақстан мемлекетінің орналасқан жері – орасан зор, кең байтақ. Ол
жердерде табиғат апатының неше түрі: жер сілкіну, қар тасқыны, қатты жел,
су тасқыны сияқты құбылыстар жиі болып жатады.
Зілзала – бұл кенеттен пайда болатын, халықтың қалыпты тірлігін күрт
бұзатын, материалдық құндылықтарды үлкен шығынға ұшырататын, сондай-ақ
адамдар мен хайуанаттардың өлім-жітімі болатын табиғат құбылысы.
Әрбір зілзаланың өзіне тән физикалық қасиеті, пайда болу себебі,
қозғаушы күші, сипаты мен даму сатысы, қоршаған ортаға өзіндік ықпал ету
ерекшелігі бар.
Зілзала кез келген мемлкет үшін үлкен ауыртпашылық, келтірер залалы
мол төтенше оқиға.
Қазақстан Республикасы аумағында мынадай зілзалалар болуы мүмкін: жер
сілкінісі, сел қар көшкіні, сырғыма, дауыл, су тасқыны, буырқасын, өрт.
Дүние жүзінде су тасқынының бүкіл зілзаланың 40 пайызы келеді екен,
20% - тропикалық циклондар, 15%-жер сілкінісіні, ал қалған 25%-зілзаланың
басқа түрлері.
Каспий теңізі деңгейінің өзгеруіне, Арал теңізінің құрылуна, Балқаш
көлінің таяздауына байланысты құбылыстар табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар
арасында ерекше орын алады.
Жер сілкінісі
Жер сілкінісі кенеттен пайда болады және қас қағымда өтеді. Жер
сілкінісі – бұл жер қыртысында немесе мантияның үстінгі бөлігінде кенеттен
болған қозғалыс пен жарылыс нәтижесінде пайда болған, елеулі ауытқу
түрінде, үлкен қашықтыққа таралатын жер асты дүмпуі мен жер астының
қозғалысы. Бұл құбылыс жер асты дүмпулерінен, тербелістен болады. Әзірге
ғалымдар жер сілкінісі өашан, қайда, қанша уақыт болатынын және қандай
зардап әкелетінін тура басып айта алмай отыр. Сейсмикалық станциялардың
көрсетулері – дәл емес. Жыл сайын жер бетінде 100 ден аса жер сілкіністері
болып тұрады.
Жер сілкіңу
Жер қыртысының тектоникалық қозғалысын тудыратын жер сілкінісі өте
жойқын болып келеді.
Жер сілкінісінің барысында адамдар қаза болады, үйлер, жолдар,
көпірлер, каналдар, тоғандар мен басқа да инженерлік ғимараттар, су
құбырлары, канализация, электр беру жүйесі қирайды, байланыс желісі
бұзылады, қар көшкіні, сел, сырғыма мен қопарылыс пайда болады. Тау
жыныстарынан тастар құлайды, адамдарда үрей болады. Су асты және су
жағалауындағы жер сілкінісі кезінде, теңіз түбінің қозғалыс нәтижесінде
теңіздің гравитациялық толқындарынан цунами пайда болып, құрылыста үлкен
бүлінушілік жасайды.
Жер сілкінісінің жойқын күші оның әсерінен болатын апаттар көпшілікке
мәлім. Өйткені Қазақстанның 450 мың шаршы километр аумағында жер сілкіну
қауіпі бар. Бұл аймақта 6 милионнан астам халық тұрады, 27 қала, 400-ден
астам елді мекендер бар. Еліміздің 40 пайызға жуық өндірістік әлеуеті осы
аймақта шоғырланған.
Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда,
Маңғыстау облыстары мен Алматы қаласы сейсмикалық қауіпті аймақта
орналасқан. Онда өнеркәсіптің негізгі қорының 30%-ы шоғырланып, тұрғын үй
қорының 35%-на жуығы орналасқан, Респубдака халқының 40%-ы тұрады.
Жер сілкінісі қауіпі бар аймақтарда ірі қалалар мен елді мекендер,
гидротехникалық ғимараттар мен зиянды өнеркәсіп орындары, жасанды

Жер сілкінісінің ошағының схемасы

және су қоймалары, жарылғыш және улы материалдар қоймалары орна-ласқан.
Тұрғын үй алқабының бұзылуымен қатар тізбеленген обьектілерді кейбіреуінің
бұзылуы, оңалмайтын экологиялық өзгеріске алып келуі мүмкін. Инженерлік
желілер мен коммуникациялардың жер сілкінудің салдарынан бұзылуы аса
қауіпті.
Жер сілкінісі кезіндегі қондырғы мен ғимаратты зақымдалуынан шегілген
залал ғимараттың өзінің зақымдалуынан шеккен шығыннан біршама есе асып
түседі.
Жер сілкінісімен бірге өрт пайда болып, геологиялық ортаның экологиясы
бұзылады, копарылма, сырғыма, сел тасқыны және т.б. шаруашылыққа қосымша
залал әкеледі.
Жер сілкінісінің жанама шығыны да орасан зор: өндірістік циклдың
уақытша тоқтауы, еңбек ресурстарының зардапты жоюға тартылуы және тағы
басқалар. Сонымен қатар көлік жолдарының зақымдалуына, тұрғын үй тұрмыстық
жағдайдың нашарлауына, халықтың апат аймағынан кетуіне, жерасты дүмпуінің
қайталануын күтуінің нәтижесінде адамдардың ұнжыр-ғысының түсуіне әкеліп
соғады.
Жер сілкінісі салдарының аса ауыр түрлері ғимараттар мен үйлерді
сейсмикалық күшейту бойынша жұмыстар жер сілкінісі қауіпі ескерусіз
жүргізілетін құрылыс пен ғимараттарда пайда болады. Бұған мысал ретінде
соңғы жылдары Қазақстанда болған жер сілкіністері салдарын келтіруге
болады.
Халықты, аумақты және шаруашылық обьектілерінің ықтимал жер
сілкінісінен қорғау мақсатындағы шаралар мыналарды қамтиды: сейсмалогиялық
бақылау мен жер сілкінісінің болжамының республикалық жүйесін дамыту;
сейсмикалық аудандастыру сапасын жақсарту; сейсмикалық төзімді ғимараттарды
жобалау және салу; халықтың сейсмикалық білімін жақсарту; басқару; хабарлау
және байланыс жүйелерін тұрақты дайындықта болуын ұйымдастыру; дамыту және
қолдау; жер сілкінісі кезінде Азаматтық қорғаныс күштерін тарту және
тұрақты дайындықта ұстау.
Азаматтық қорғаныс күштері мен құралдарының және өзге де шараларға жер
сілкінісі салдарын жою жоспарына сәйкес өзге де шараларға басшылық жасау.
Сел.
Сел - тау өзенінің өз арналарынан кенеттен көтеріліп, деңгейінің күрт
өзгеруі және тау жыныстары бұзылуынан болатын қуатты ағын.
Сел ұзақ нөсердің салдарынан, мұз бен қардың жылдам еруінен, моренді,
мұзды өзендердің бұзылуынан, жер сілкінісінен, адамның шаруашылық қызметі
нәтижесінен пайда болады. Тасқындардың басқа түріне қарағанда сел
әдеттегідей үздіксіз емес, жекелеген толқындар мен 10 мс және одан көп
жылдамдықпен козғалады.
Іле, Жоңғар, Талас Алатауының жоталарында, сондай-ак Қаратай, Кетмен
және Тарбағатай тауларындағы өзендер Қазақстандағы сел қауіпі күшті
аудандар болып табылады.
Сел тасқыны кезінде халықтың өзін-өзі ұстауы мен іс-әрекетіне
зілзаланың белгілерін дер кезінде анықтау мен белгілеуді және ол туралы
хабарлауды (ескерту) ұйымдастыру үлкен әсер етеді.
Сейсмикалық қауіпті аудандағы халық орман желектерін кесу, егіс
жұмыстарын жүргізу, үй малын бағу жөніндегі нұсқауларды қатаң орындауға
тиіс.
Халыққа сел тасқынының жақындауы туралы хабарлаған жағдайда, сондай-ақ
оның пайда болуының алғашқы белгілері білінген сәтте, ғимараттан тез шығып,
бұл туралы төңіректегілерге ескертіп, қауіпсіз орынға бару керек. Өрт
болмау үшін үйден шыққан кезде пешті сөндіріп, газ бұрандысын жауып,
жарықты өшіріп, электр заттарын ажырату қажет. Егер уақыт болса, қауіпті
аймақтан малды айдап кеткен жөн. Халық қауіпті аудандардан уақытша қауіпсіз
орынға көшіріледі.
Сел тасқынына тап болған адамға қолда бар барлық құралдармен көмек
көрсету керек. Мұндай құралдар құтқарушылар беретін таяқ, арқан, сырық,
шынжыр және т.с.с. болуы мүмкін. Тасқын ішіндегі адамды оның шетіне
біртіндеп жақындата отыра, тасқынның бағыты бойынша шығару керек.
Сел қауіпі кезінде көшіруге қатысушы адамдар қауіпті жерлерден қарттар
мен балаларды, аурулар мен өз бетінше жүре алмайтын адамдарды шығарады.
Еңбекке қабілетті бүкіл халық тоғандарды нығайтуға, кедергілер тұрғызуға,
ағызғыш каналдар қазуға міндетті.
Егер сел апатына елді мекен ұшыраса, онда іздеу-құтқару жұмыстарына
әзірлеген жоспары бойынша жұмыс жүргізетін әр түрлі құтқару бөлімшелерінің
айтарлықтай күштері мен құралдары тартылады.
Қар көшкіні.
Қар көшкіні - бұл қар массасының тау беткейі бойынша төмен қарай
жылдам лықсуы.
Қазақстанда 95 мың шаршы км тау аумағы қар көшкіні қауіпіне ұшырайды.
Қазақстанда қар көшкіні Қалың қар көп жауатын және қолайлы
геоморфологиялық және топырактық-ботаникалық жағдайлары бар Батыс Тянь-
Шянь, Алтай, Іле Алатауы мен Жоңғар Алатауының жоталарында болып жатады.
Көшкіндер құлама тау беткейінен көбінесе 20-60 градуспен, көшкін қар жаңа
жауған және күн күрт жылыған кезде болады. Көшкін тауда жауын-шашынның жиі
болуынан, циклондық құбылыс күшейетін наурыз-сәуір айында көбірек болады.
Сирек қайталанатын көшкіннің көлемі 1 млн. текше метрге, қозғалысының ең
үлкен жылдамдығы 100 метр секундке дейін жетеді. Барлық көшкіндердің 50%
жуығы жазыққа дейін жетіп, халық пен шаруашылық обьектілеріне тікелей қауіп
төндіреді. Көшкіннің кедергіге көрсететін қысымы 1 шаршы метр үшін бірнеше
жүз тоннаға жетуі мүмкін.
Қазақстанның бүкіл таулы аудандарында қар көшкіні болып тұрады. Ол
негізінен қардың түсуі мен күннін жылуына байланысты, қар көшкіні болатын
ең қауіпті кезең қараша-сәуір, ал биік тауда - қазан-мамыр.
Тауда болған кез-келген адам қысқы кезеңдегі таудағы қауіптерді,
сақтандыру шараларын білуге міндетті.
Жай адамдар көшкіндерге қыстың суық мезгілінде тауда болса ғана тап
болуы мүмкін. Ал альпинистер мен тауға шығуды әдет қылған туристер бұған
жыл бойы әзір болуға тиіс. Тау әуесқойларымен болатын барлық бақытсыз
оқиғалардың 25%-на жуығы көшкіннің еншісінде. Ол әдетте бағыт пен қозғалыс
уақытын дұрыс таңдай алмаудан, көшкін қауіпі бар беткейлерден ебдейсіз
өтуден, көшкіннің пайда болу табиғаты туралы білмеуден, тәртіп бұзудан
болады.
Тауда болған кезде қоршаған ортаға мұқият қарап, кездескен жабайы
хайуанаттардың мінезін зерделеген жөн (тау ешкілері қар көшкіннің ықтимал
лықсуын алдын ала сезіп қауіпті аймақтан кетеді), сондай-ақ беткейдегі
қардың төзімділігін қолда бар қауіпсіз әдістермен тексеру қажет. 15
градустан тік беткейлер аса қауіпті болмағанмен, қар көшкіннің одан да
жазығырақ беткейлерде лықсу оқиғалары белгілі. Беткей тік болған сайын
көшкіннің лықсу ықтималдығы арта түседі, алайда 50 градустан тігірек
беткейлер қауіпті емес, өйткені кар жамылғысы жинақталмайды, қар жауған
сайын шағьш бөліктермен сырғып түсіп отырады.
Жағдай сәтті аяқталса, зардап шегушіге алғашқы медициналық көмек
көрсетіледі және ол қауіпсіз жерге апарылды.
Опырмалар
Опырылмар - ауырлық күшінің әсерімен ылғалды топырақ массасының төмен
қарай сырғуы. Тау жыныстарындағы және жартастардағы жекелеген жақпарлардың
немесе құрғақ, тік, еңіс беткейлердегі жақпарлардың құлауы.
Опырылмалар Қазақстанның барлық таулы аудандарында болып тұрады.
Олардың пайда болу себептері жерүсті және жерасты сулар мен топырақтың
ылғалдануы, жер сілкінісі, сондай-ақ адамның шаруашылық қызметі болып
табылады. Аса ірі опырылмалар тектоникалық ұсақталуға байланысты. Осындай
учаскілерде пайда болған опырылмалар ірі өзендерді бөгейтін көлденең су
тоғандарын жасай отыра, таулы жазықтарды құрсаулайды. Мұндай өзендерге
Күнгей Алатаудағы Көлсай өзені, Іле Алатауындағы Үлкен Алматы өзені жатады.
Опырылмалар жылдың кез-келген уақытында, әдетте, тіктігі 19 градусқа
жуық жарларда болады. Ірі қопарылмалардың алаңы 50-60 га дейін жетеді.
Соңғы жылдары Қазақстан тауларындағы опырылмалар құбылыс
өрістеген техногендік жүктемеге байланысты саяжай учаскілерінің
кесінділері есебінен жандана түсті. Тау беткейлерінің табиғи
геоморфологиялық тепе-теңдігі олардың жол, саяжай үйін салу, су құбырларын
өткізу және басқа құрылыстарды салу кезінде тірегінің кесілуінен бұзылады,
сонымен қатар өсімдік-топырақ жамылғысы бұзылып, беткей топырағы суырмалы
сумен ылғалданады. Опырмалар бұын олар байқалмаған жерлерде де пайда
болады.

Опырылманың құралымы
Тұрғындар қопарылманың басталғандығы туралы хабарды алған бойда үй-
жайдан жылдам шығып, төңіректегілерге қауіп туралы ескертіп, қауіпсіз
орынға барған жөн. Үйден шығарда пешті өшіріп, су мен газ бұрандыларын
жауып, жарық пен басқа да электр қондырғыларын ажырату қажет.
Қар басу.
Қар басу - табиғаттың тосын күштері көріністерінің бірі. Бұрқасынмен,
қарлы боранмен тығыз байланысты. Ол бірнеше сағаттан бірнеше тәулікке дейін
жауған қалың қардың әсерінен пайда болып, қалыпты тіршілікті бұзады ал
кейде адамдар құрбандықтарына, малдың шетінеуіне және материалдық
құндылықтарының жойылуына әкеліп соғады.
Қардың басуы, боран туралы хабар алған бойда, уақыт болса, кедергілер
орнатылады. Жолдың ғимараттың шетінен желге қарсы бағытта арасы 15-20 метр
қалқан, қар тосқауылы қойылады.
Қар жауған кезде және одан кейінгі уақыттағы негізгі жұмыс түрлері:
жоғалған адам мен малды іздеу; зардап шеккендерге алғашқы дәрігерлік көмек
көрсету; жол бойындағы, үй-жай теңірегіндегі қарды тазалау; жолда тұрып
қалған көлікке көмектесу; коммуналдық және энергетикалық желідегі
аварияларды жою.
Барлық жұмыс бірнеше адамнан тұратын топпен бірге жүргізіледі.
Егер қар басуға автомобильмен келе жатып тап болсаңыз тоқтап, тұрған
жерді белгілеу керек, ол үшін ашық матаны ілген жөн. Машинаның үстін
толығымен жауып, двигательді радиатор жағынан қымтау керек.
Машина капотын желге қарай бұрып, отынды үнемдеу үшін, пешті ұдайы
қоспаған жөн. Машинаны қар басып қалу қаупі болса, есіктің бірін жиі ашып,
күртік қарды әрірек сырыңыз. Далада қалған машинада қатты тоңсаңыз да
қозғалтқышты қоспаңыз, ол жұмыс істеп тұрған кезде бүлінген улы газ
автомобиль ішіне жиналып, қақаған суықтан бұрын өзіңізді өмірден алып кетуі
мүмкін.
Машинадан шыққанда міндетті түрде өзіңізді арқанмен байлаңыз (Бір ұшын
автомобильде қалдырыңыз). Адам үйден немесе машинадан жарты метр ұзағанда
бағдардан айырылып, қаза болған жағдайлар көптеп кездеседі.
Жолдағы көктайғақ аса қауіпті, ал қилысы көп жерлерде автомобиль
қозғалысын мүлдем тоқтатуы мүмкін. Жаяу жүру өте қиын, әр түрлі заттардың
құлауы және ұшуы өте қауіпті. Бұл жағдайларда ескі құрылыстардың маңынан,
электр желілерінің және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Табиғи сипаттағы ТЖ кезінде жүргізілетін апаттық-құтқару жұмыстарының түрлері туралы ақпарат
Техногенді сипатты төтенше жағдайлар, олардың түрлері туралы ақпарат
Төтенше жағдайлардың алдын алу және олардан қорғану шаралары туралы
Табиғаттағы экстремалды жағдайлар
Төтенше жағдай аймағындағы заңдар актілер мен ҚР ережелері. Тіршілік әрекеті қауіпсіздігінің ұйымдастырушылық және теориялық негіздері
Қазақстандағы азаматтық қорғаныс
Техногенді сипатты төтенше жағдайлар, олардың түрлері, табиғи сипаттағы төтенше жағдайлардың классификациясы
Техногенді сипаттағы апаттар.
Су басқан аумақтағы адамдарды шұғыл іздеу ұйымдары
Төтенше жағдай және оның түрлері
Пәндер