Мақтарал ауданының жергілікті бюджетін жоспарлау және болжауды ұйымдастыру
ЖОСПАРЫ.
Кіріспе
1.білім. Жергілікті бюджетті қалыптастыру жолдары.
1.1.Қазақстан Республикасының “Бюджет кодексіне” шолу.
1.2 Бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі және мақсаттары
1.3.Алымдар мен төлемдерді жоспарлау.
2.Білім Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарын жоспарлау.
2.1 Бюджет кірісі мен шығысының жіктемесі .
2.2 Жергілікті әлеуметтiк көмек және әлеуметтiк қамсыздандыруға бөлінетін бюджеттік қаржыларды жоспарлау.
2.3. Білім беру саласында жергілікті бюджеттің атқарылуын талдау.
Қорытынды:.
Пайдаланған әдебиеттер.
Қосымшалар
Кіріспе
1.білім. Жергілікті бюджетті қалыптастыру жолдары.
1.1.Қазақстан Республикасының “Бюджет кодексіне” шолу.
1.2 Бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі және мақсаттары
1.3.Алымдар мен төлемдерді жоспарлау.
2.Білім Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарын жоспарлау.
2.1 Бюджет кірісі мен шығысының жіктемесі .
2.2 Жергілікті әлеуметтiк көмек және әлеуметтiк қамсыздандыруға бөлінетін бюджеттік қаржыларды жоспарлау.
2.3. Білім беру саласында жергілікті бюджеттің атқарылуын талдау.
Қорытынды:.
Пайдаланған әдебиеттер.
Қосымшалар
Кiрiспе
Қазақстан Респуликасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы қаржы қарым- қатынасының , оның ішінде бюджеттік қарым қатынастың даму тәжірибелерін білу және дұрыс пайдалану қажет.
Экономиканың жұмыс iстеуiнiң нарық жағдайында мемлекет тауар –ақша қатынастарын әлде қайда аз дәрежеде реттейдi, негiзгi реттеуiш тауарлардың, жұмыстардың және қызметтер көрсетудiң сұранымы мен ұсынымы болып табылады. [2,8-бет]
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен ортақтастырылған тауар өндiрiсi болып есептелiнедi. Экономикалық өмiрде қаржының сыртқы көрiнiсi қоғамдық өндiрiстегi әр түрлi қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрiнде болып жатады. Тауар –ақша қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық экономика жағдайында қаржы нақтылы және үздiксiз болып жататын ақша айналымын – ақша ағынын бейнелеп көрсетедi.
Қазақстан Республикасының бюджет Кодексі бюджет процесін жүзеге асырудың жаңа ұстанымдарын айқындайды. Ең алдымен, мемлекеттің экономикалық саясатына сәйкес орта мерзімдік бюджетті жоспарлау қажеттігіне назар аударылуда. Бюджетті жоспарлау процесіне стратегиялық бағдар беру мақсатында алдағы үш жылдық кезеңге арналған салық – бюджет саясатын анықтайтын құжат – Орта мерзімді фискалдық саясатты жыл сайын әзірлеу шешімі қабылданды. [1,6-бет]
Бұл құжаттың қажеттілігі экономикалық реформалар жетістігінің қоғамының қаржы жүйесін дамыту бағыттарына жүргізіліп жатқан салық –бюджет саясатының заман талабына бара – бар тікелей тәуелділігімен негізделген. Мұндай жағдайларда бюджет мемлекеттің ресурстарын жұмылдыру мен жұмсаудың басты құралы ретінде саяси билікке экономикаға ықпал етуге, оның құрылымдық қайта құрылуын қаржыландыруға, экономиканың басым секторларын дамытуды көтермелеуге, халықтың неғұрлым қорғалған жіктерін әлеуметтік қолданумен қамтамасыз етуге шынайы мүмкіндік береді. Тиісті қаржы жылына арналған бюджеттің әзірлеу кезінде орта мерзімді саясат негізі болып табылады.
Жерiлiктi бюджеттердi басқарудың жергiлiктi органдарының сан қырлы қызметтерiнiң негiзгi қаржы базасы бола отырып, олардың экономикалық дербестiгiн нығайтады, шаруашылық қызметiн жандандырады, аумақтың экономикалық әлуетiн кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерiн ашып пайдалануға мүмкiндiк жасайды. Сонымен жергiлiктi бюджеттер жергiлiктi экономикалық жән әлеуметтiк мiндеттердi жүзеге асыруда елеулi рөл атқарады. Бұл тұтынудың қоғамдық қорларын бөлген кезде көрiнедi. Жергiлiктi бюджет арқылы мемлекеттiк бюджет қаражаттарының басым бөлiгi әлеуметтiк инфрақұрылымға жұмсалады.
С.Құлпыбаев, Қ. Iлиясовтың “Қаржы” әдебиетiнде “Жергілікті ќаржылыќ билік пен басќарудыњ жергілікті органдарыныњ сан ќырлы ќызметініњ ќаржы базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге мањызды рол беріледі.” деп жазған. [2,339-бет] Сондықтан жергiлiктi бюджет каржы саласының басты базасы болып табылады.
Б. С. Өтебевтың “Мемлекеттік бюджет” әдебиетінде бюджеттік іс- әрекет жүргізу мемлекеттің орталықтандырылған ақша қаражаттары қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты және ерекше экономикалық, ұйымдастырушылық формаларды қолдану негізінде жүргізіледі деп жазған. [24,10-бет]
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: ” : Мақтарал ауданының жергілікті бюджетін жоспарлау және болжауды ұйымдастыру ”.
Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсаты - жергілікті бюджеттік бағдарламалардың тиімділігін бағалауды және жергiлiктi бюджеттерiнiң кiрiс- шығыстарына талдау жасау және нақты дұрыс жүргізілу бағыттарын анықтау.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасының бюджет кодексiн шолу,” бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі және мақсаттары , алымдар мен төлемдерді жоспарлау бойынша Қазақстан Республикасының бюджет кодексіне сәйкес жергілікті бюджеттік бағдарламалар және бюджет жүйесінің құрылымы , бюджеттің негізгі принциптері және бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі мен мақсаттары бойынша бюджетті жоспарлаудың негзігі мақсаттары мен бағыттары , бюджет кірістерін болжамдауқағидалары, алымдар мен төлемдерді жоспарлауда салық кодексі бойынша жергілікті бюджетке түсетін алымдар мен төлемдерді белгілеген.
Екінші бөлімде бюджет кірісінің және шығысының жіктемесі, әлеуметтік салаларға төленетін бюджеттік қаржыларды жоспарлау, білім беруге арналған бюджет шығыстары жан- жақты талданды.
Бюджет кірісінің және шығысының жіктемесінде жергілікті бюджеттің экономикалық мәні мен Мақтаарал ауданының 2006 жылға арналған аудандық бюджет түсімдері мен шығыстарының талдауы орындалған.
Әлеуметтік салаға бөлінетін бюджеттік қаржыларды жоспарлау бойынша 2007 жылы әлеуметтік қамтамасыз ету бағдарламаларды қаржыландыруға арналған бюджет шығындарының көлемі мен оның ішкі жалпы өнім құнына шаққандағы деңгейі , зейнетақы төлемдері жөніндегі функциялар, халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі жәрдемақылар маңызы сипатталған.
Білім беруге арналған бюджет шығыстарында азаматтардың білім алу құқығы мен білім берудің негізгі принциптері Қазақстан Республикасының “Білім беру туралы ” заңына сәйкес жазылған.Сондай-ақ білім беру жүйесінің негізгі міндеті мен оның басымды мақсаттары , білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламалары және мемлекеттік бағдарламаға сәйкес жоғары білім беру жүйесі туралы мәселелері қарастырылған.
Соңында қорытынды мен әдебиеттер тізімі көрсетілген.
Қазақстан Респуликасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы қаржы қарым- қатынасының , оның ішінде бюджеттік қарым қатынастың даму тәжірибелерін білу және дұрыс пайдалану қажет.
Экономиканың жұмыс iстеуiнiң нарық жағдайында мемлекет тауар –ақша қатынастарын әлде қайда аз дәрежеде реттейдi, негiзгi реттеуiш тауарлардың, жұмыстардың және қызметтер көрсетудiң сұранымы мен ұсынымы болып табылады. [2,8-бет]
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен ортақтастырылған тауар өндiрiсi болып есептелiнедi. Экономикалық өмiрде қаржының сыртқы көрiнiсi қоғамдық өндiрiстегi әр түрлi қатысушылар қаражаттарының қозғалысы түрiнде болып жатады. Тауар –ақша қатынастарының жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық экономика жағдайында қаржы нақтылы және үздiксiз болып жататын ақша айналымын – ақша ағынын бейнелеп көрсетедi.
Қазақстан Республикасының бюджет Кодексі бюджет процесін жүзеге асырудың жаңа ұстанымдарын айқындайды. Ең алдымен, мемлекеттің экономикалық саясатына сәйкес орта мерзімдік бюджетті жоспарлау қажеттігіне назар аударылуда. Бюджетті жоспарлау процесіне стратегиялық бағдар беру мақсатында алдағы үш жылдық кезеңге арналған салық – бюджет саясатын анықтайтын құжат – Орта мерзімді фискалдық саясатты жыл сайын әзірлеу шешімі қабылданды. [1,6-бет]
Бұл құжаттың қажеттілігі экономикалық реформалар жетістігінің қоғамының қаржы жүйесін дамыту бағыттарына жүргізіліп жатқан салық –бюджет саясатының заман талабына бара – бар тікелей тәуелділігімен негізделген. Мұндай жағдайларда бюджет мемлекеттің ресурстарын жұмылдыру мен жұмсаудың басты құралы ретінде саяси билікке экономикаға ықпал етуге, оның құрылымдық қайта құрылуын қаржыландыруға, экономиканың басым секторларын дамытуды көтермелеуге, халықтың неғұрлым қорғалған жіктерін әлеуметтік қолданумен қамтамасыз етуге шынайы мүмкіндік береді. Тиісті қаржы жылына арналған бюджеттің әзірлеу кезінде орта мерзімді саясат негізі болып табылады.
Жерiлiктi бюджеттердi басқарудың жергiлiктi органдарының сан қырлы қызметтерiнiң негiзгi қаржы базасы бола отырып, олардың экономикалық дербестiгiн нығайтады, шаруашылық қызметiн жандандырады, аумақтың экономикалық әлуетiн кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерiн ашып пайдалануға мүмкiндiк жасайды. Сонымен жергiлiктi бюджеттер жергiлiктi экономикалық жән әлеуметтiк мiндеттердi жүзеге асыруда елеулi рөл атқарады. Бұл тұтынудың қоғамдық қорларын бөлген кезде көрiнедi. Жергiлiктi бюджет арқылы мемлекеттiк бюджет қаражаттарының басым бөлiгi әлеуметтiк инфрақұрылымға жұмсалады.
С.Құлпыбаев, Қ. Iлиясовтың “Қаржы” әдебиетiнде “Жергілікті ќаржылыќ билік пен басќарудыњ жергілікті органдарыныњ сан ќырлы ќызметініњ ќаржы базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге мањызды рол беріледі.” деп жазған. [2,339-бет] Сондықтан жергiлiктi бюджет каржы саласының басты базасы болып табылады.
Б. С. Өтебевтың “Мемлекеттік бюджет” әдебиетінде бюджеттік іс- әрекет жүргізу мемлекеттің орталықтандырылған ақша қаражаттары қорын қалыптастыру мен пайдалануына байланысты және ерекше экономикалық, ұйымдастырушылық формаларды қолдану негізінде жүргізіледі деп жазған. [24,10-бет]
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: ” : Мақтарал ауданының жергілікті бюджетін жоспарлау және болжауды ұйымдастыру ”.
Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсаты - жергілікті бюджеттік бағдарламалардың тиімділігін бағалауды және жергiлiктi бюджеттерiнiң кiрiс- шығыстарына талдау жасау және нақты дұрыс жүргізілу бағыттарын анықтау.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасының бюджет кодексiн шолу,” бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі және мақсаттары , алымдар мен төлемдерді жоспарлау бойынша Қазақстан Республикасының бюджет кодексіне сәйкес жергілікті бюджеттік бағдарламалар және бюджет жүйесінің құрылымы , бюджеттің негізгі принциптері және бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі мен мақсаттары бойынша бюджетті жоспарлаудың негзігі мақсаттары мен бағыттары , бюджет кірістерін болжамдауқағидалары, алымдар мен төлемдерді жоспарлауда салық кодексі бойынша жергілікті бюджетке түсетін алымдар мен төлемдерді белгілеген.
Екінші бөлімде бюджет кірісінің және шығысының жіктемесі, әлеуметтік салаларға төленетін бюджеттік қаржыларды жоспарлау, білім беруге арналған бюджет шығыстары жан- жақты талданды.
Бюджет кірісінің және шығысының жіктемесінде жергілікті бюджеттің экономикалық мәні мен Мақтаарал ауданының 2006 жылға арналған аудандық бюджет түсімдері мен шығыстарының талдауы орындалған.
Әлеуметтік салаға бөлінетін бюджеттік қаржыларды жоспарлау бойынша 2007 жылы әлеуметтік қамтамасыз ету бағдарламаларды қаржыландыруға арналған бюджет шығындарының көлемі мен оның ішкі жалпы өнім құнына шаққандағы деңгейі , зейнетақы төлемдері жөніндегі функциялар, халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі жәрдемақылар маңызы сипатталған.
Білім беруге арналған бюджет шығыстарында азаматтардың білім алу құқығы мен білім берудің негізгі принциптері Қазақстан Республикасының “Білім беру туралы ” заңына сәйкес жазылған.Сондай-ақ білім беру жүйесінің негізгі міндеті мен оның басымды мақсаттары , білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламалары және мемлекеттік бағдарламаға сәйкес жоғары білім беру жүйесі туралы мәселелері қарастырылған.
Соңында қорытынды мен әдебиеттер тізімі көрсетілген.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қазақстан Республиканың Бюджет Кодексі 2005ж.
2. Қаржы Қ.Қ. Iлиясов , С. Құлпыбаев Алматы 2005ж
3. Банктегі бухгалтерлік есеп С.Т Мыржақыпова
4. Қаржылық жалпы курсы В.Д. Мельников, В.Д. Ли
5. Бухгалтерський управленческий учет В.Б. Ивашкевич.
6. Бухгалтерський учет в государственных учреждениях Алматы. 2003.
7. Бухалтерских учет на прозводственных предприятиях. В.Э. Каримов.
8. Управленческсий учет. Энтони А. Аткенсон. М 2005 г.
9. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі Алматы 2003 ж.
10. Қазақстан Республикасының Салық кодексі А 2002 ж.
11. Инструкция по учету операций Н.Б РК с ценным бумагами (постовление совета директаров от 12.06.97 №209);
12. Инструкция по учету доходов и расходов и их отражению по кодам ,
13. Бюджетной классификаций Н.Б. РК (постовление совета директаров от 14.05.97 г №170)
14. Инструкция по учету операций с таварно – мариальными запасами, в том чесле молоценными и быстро – изномивающими предметами в подазрениях НБ РК (постовление совета директаров от 12.06.97 г №201).
15. Собраник задач по финансовому анализ 1997 г.
16. Ковалев В.В “Финансовый анализ” М 1998 г.
17. Абрюкина М.С., Грачев А.В. Анализ финансова – экономической деятельности предприятия учебно – практическое пособие – М; изд. “Дело и сервиз”, 1998 г.
18. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030 Процветание, безопапсность и улучщение блогосостояние всех казахстанцов Послание Президента страны народу Казахстана.
19. Ф.Б. Диполь “Финансвый и управленческий анализ” Москва 1998 г.
20. Қаржы қаражат. “Заңды тұлғалардың табыс салығының ерекшеліктері” 1996 жыл. №6 ;
21. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заң күші бар жарлығы.
22. Налог – учебник под редакцией. Чериника;
23. Салықтар – оқулық. А.Б. Ермекбаев, Алматы 1995ж.
24. Мемлекеттiк бюджет Өтебаев Н Алматы 2005
25. “Білім беру туралы ” заңы 1999 жылы маусым айының 7 жұлдызы.
1. Қазақстан Республиканың Бюджет Кодексі 2005ж.
2. Қаржы Қ.Қ. Iлиясов , С. Құлпыбаев Алматы 2005ж
3. Банктегі бухгалтерлік есеп С.Т Мыржақыпова
4. Қаржылық жалпы курсы В.Д. Мельников, В.Д. Ли
5. Бухгалтерський управленческий учет В.Б. Ивашкевич.
6. Бухгалтерський учет в государственных учреждениях Алматы. 2003.
7. Бухалтерских учет на прозводственных предприятиях. В.Э. Каримов.
8. Управленческсий учет. Энтони А. Аткенсон. М 2005 г.
9. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі Алматы 2003 ж.
10. Қазақстан Республикасының Салық кодексі А 2002 ж.
11. Инструкция по учету операций Н.Б РК с ценным бумагами (постовление совета директаров от 12.06.97 №209);
12. Инструкция по учету доходов и расходов и их отражению по кодам ,
13. Бюджетной классификаций Н.Б. РК (постовление совета директаров от 14.05.97 г №170)
14. Инструкция по учету операций с таварно – мариальными запасами, в том чесле молоценными и быстро – изномивающими предметами в подазрениях НБ РК (постовление совета директаров от 12.06.97 г №201).
15. Собраник задач по финансовому анализ 1997 г.
16. Ковалев В.В “Финансовый анализ” М 1998 г.
17. Абрюкина М.С., Грачев А.В. Анализ финансова – экономической деятельности предприятия учебно – практическое пособие – М; изд. “Дело и сервиз”, 1998 г.
18. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030 Процветание, безопапсность и улучщение блогосостояние всех казахстанцов Послание Президента страны народу Казахстана.
19. Ф.Б. Диполь “Финансвый и управленческий анализ” Москва 1998 г.
20. Қаржы қаражат. “Заңды тұлғалардың табыс салығының ерекшеліктері” 1996 жыл. №6 ;
21. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы заң күші бар жарлығы.
22. Налог – учебник под редакцией. Чериника;
23. Салықтар – оқулық. А.Б. Ермекбаев, Алматы 1995ж.
24. Мемлекеттiк бюджет Өтебаев Н Алматы 2005
25. “Білім беру туралы ” заңы 1999 жылы маусым айының 7 жұлдызы.
Тақырыбы: Мақтарал ауданының жергілікті бюджетін жоспарлау және болжауды
ұйымдастыру.
ЖОСПАРЫ.
Кіріспе
1-бµлім. Жергілікті бюджетті қалыптастыру жолдары.
1.1.Қазақстан Республикасының “Бюджет кодексіне” шолу.
1.2 Бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі және мақсаттары
1.3.Алымдар мен төлемдерді жоспарлау.
2-Бµлім Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарын жоспарлау.
2.1 Бюджет кірісі мен шығысының жіктемесі .
2.2 Жергілікті әлеуметтiк көмек және әлеуметтiк қамсыздандыруға бөлінетін
бюджеттік қаржыларды жоспарлау.
2.3. Білім беру саласында жергілікті бюджеттің атқарылуын талдау.
Ќорытынды:.
Пайдаланѓан єдебиеттер.
Ќосымшалар
Студенттіњ ќолы ___________
Ѓылыми жеткшініњ ќолы __________
Жазылѓан уаќыты _______________
(к‰ні, айы, жылы)
Кiрiспе
Қазақстан Респуликасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін
қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы
қаржы қарым- қатынасының , оның ішінде бюджеттік қарым қатынастың даму
тәжірибелерін білу және дұрыс пайдалану қажет.
Экономиканың жұмыс iстеуiнiң нарық жағдайында мемлекет тауар –ақша
қатынастарын әлде қайда аз дәрежеде реттейдi, негiзгi реттеуiш тауарлардың,
жұмыстардың және қызметтер көрсетудiң сұранымы мен ұсынымы болып табылады.
[2,8-бет]
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен
ортақтастырылған тауар өндiрiсi болып есептелiнедi. Экономикалық өмiрде
қаржының сыртқы көрiнiсi қоғамдық өндiрiстегi әр түрлi қатысушылар
қаражаттарының қозғалысы түрiнде болып жатады. Тауар –ақша қатынастарының
жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық экономика жағдайында
қаржы нақтылы және үздiксiз болып жататын ақша айналымын – ақша ағынын
бейнелеп көрсетедi.
Қазақстан Республикасының бюджет Кодексі бюджет процесін
жүзеге асырудың жаңа ұстанымдарын айқындайды. Ең алдымен, мемлекеттің
экономикалық саясатына сәйкес орта мерзімдік бюджетті жоспарлау қажеттігіне
назар аударылуда. Бюджетті жоспарлау процесіне стратегиялық бағдар беру
мақсатында алдағы үш жылдық кезеңге арналған салық – бюджет саясатын
анықтайтын құжат – Орта мерзімді фискалдық саясатты жыл сайын әзірлеу
шешімі қабылданды. [1,6-бет]
Бұл құжаттың қажеттілігі экономикалық реформалар жетістігінің
қоғамының қаржы жүйесін дамыту бағыттарына жүргізіліп жатқан салық –бюджет
саясатының заман талабына бара – бар тікелей тәуелділігімен негізделген.
Мұндай жағдайларда бюджет мемлекеттің ресурстарын жұмылдыру мен жұмсаудың
басты құралы ретінде саяси билікке экономикаға ықпал етуге, оның
құрылымдық қайта құрылуын қаржыландыруға, экономиканың басым секторларын
дамытуды көтермелеуге, халықтың неғұрлым қорғалған жіктерін әлеуметтік
қолданумен қамтамасыз етуге шынайы мүмкіндік береді. Тиісті қаржы жылына
арналған бюджеттің әзірлеу кезінде орта мерзімді саясат негізі болып
табылады.
Жерiлiктi бюджеттердi басқарудың жергiлiктi органдарының сан қырлы
қызметтерiнiң негiзгi қаржы базасы бола отырып, олардың экономикалық
дербестiгiн нығайтады, шаруашылық қызметiн жандандырады, аумақтың
экономикалық әлуетiн кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерiн ашып
пайдалануға мүмкiндiк жасайды. Сонымен жергiлiктi бюджеттер жергiлiктi
экономикалық жән әлеуметтiк мiндеттердi жүзеге асыруда елеулi рөл атқарады.
Бұл тұтынудың қоғамдық қорларын бөлген кезде көрiнедi. Жергiлiктi бюджет
арқылы мемлекеттiк бюджет қаражаттарының басым бөлiгi әлеуметтiк
инфрақұрылымға жұмсалады.
С.Құлпыбаев, Қ. Iлиясовтың “Қаржы” әдебиетiнде “Жергілікті ќаржылыќ
билік пен басќарудыњ жергілікті органдарыныњ сан ќырлы ќызметініњ ќаржы
базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге мањызды рол беріледі.” деп
жазған. [2,339-бет] Сондықтан жергiлiктi бюджет каржы саласының басты
базасы болып табылады.
Б. С. Өтебевтың “Мемлекеттік бюджет” әдебиетінде бюджеттік іс- әрекет
жүргізу мемлекеттің орталықтандырылған ақша қаражаттары қорын қалыптастыру
мен пайдалануына байланысты және ерекше экономикалық, ұйымдастырушылық
формаларды қолдану негізінде жүргізіледі деп жазған. [24,10-бет]
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: ” : Мақтарал ауданының
жергілікті бюджетін жоспарлау және болжауды ұйымдастыру ”.
Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсаты - жергілікті бюджеттік
бағдарламалардың тиімділігін бағалауды және жергiлiктi бюджеттерiнiң кiрiс-
шығыстарына талдау жасау және нақты дұрыс жүргізілу бағыттарын анықтау.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасының бюджет кодексiн шолу,”
бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі және мақсаттары , алымдар мен
төлемдерді жоспарлау бойынша Қазақстан Республикасының бюджет кодексіне
сәйкес жергілікті бюджеттік бағдарламалар және бюджет жүйесінің құрылымы
, бюджеттің негізгі принциптері және бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі
мен мақсаттары бойынша бюджетті жоспарлаудың негзігі мақсаттары мен
бағыттары , бюджет кірістерін болжамдауқағидалары, алымдар мен төлемдерді
жоспарлауда салық кодексі бойынша жергілікті бюджетке түсетін алымдар мен
төлемдерді белгілеген.
Екінші бөлімде бюджет кірісінің және шығысының жіктемесі, әлеуметтік
салаларға төленетін бюджеттік қаржыларды жоспарлау, білім беруге арналған
бюджет шығыстары жан- жақты талданды.
Бюджет кірісінің және шығысының жіктемесінде жергілікті бюджеттің
экономикалық мәні мен Мақтаарал ауданының 2006 жылға арналған аудандық
бюджет түсімдері мен шығыстарының талдауы орындалған.
Әлеуметтік салаға бөлінетін бюджеттік қаржыларды жоспарлау бойынша
2007 жылы әлеуметтік қамтамасыз ету бағдарламаларды қаржыландыруға арналған
бюджет шығындарының көлемі мен оның ішкі жалпы өнім құнына шаққандағы
деңгейі , зейнетақы төлемдері жөніндегі функциялар, халықты әлеуметтік
қорғау жүйесіндегі жәрдемақылар маңызы сипатталған.
Білім беруге арналған бюджет шығыстарында азаматтардың білім алу
құқығы мен білім берудің негізгі принциптері Қазақстан Республикасының
“Білім беру туралы ” заңына сәйкес жазылған.Сондай-ақ білім беру жүйесінің
негізгі міндеті мен оның басымды мақсаттары , білім беруді дамытудың
мемлекеттік бағдарламалары және мемлекеттік бағдарламаға сәйкес жоғары
білім беру жүйесі туралы мәселелері қарастырылған.
Соңында қорытынды мен әдебиеттер тізімі көрсетілген.
1-Бµлім. Жергілікті бюджетті қалыптастыру жолдары.
1. Қазақстан Республикасының бюджет кодекiсiне шолу.
Бюджет кодексi бюджеттік және бюджетаралық қатынастарды реттейді
және бюджет жүйесі жұмыс істеуінің, бюджет қаражаттарының құрылуы мен
пайдалануының негізгі ережелерін, принциптері мен тетіктерін белгілейді.
Егер Қазақстан Республикасының бекіткен халықаралық шартта осы
Кодекстегіден өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың
ережелері қолданылады.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
бүкіл аумағында қолданыста болады және барлық жеке және заңды тұлғаларға
қолданылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың
тиісінше республикалық және жергілікті бюджеттерден тиісті қаржы жылына
арнап ақша бөлу туралы актілері, осы атілердің қайтарымды негізде ақша бөлу
туралы ерешелерін қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяталғаннан кейін күшін
жояды.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
өзгерістер мен толықтырулар енігзу туралы заңдар, тиісті қаржы жылына
арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттардың шешімдеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы мәслихаттардың шешімдері, сондай – ақ Қазақстан
Республикасының үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың оларды іске
асыру туралы актілері тиісті қаржы жылының 1 қаңтарына бастап қолданысқа
енгізіледі.[1,4-бет]
Егер заң актілерінде және өзге де нормативтік құқықтық актілерде
Қазақстан Республикасының бюджет заңдарына қайшы келетін ережелер көзделсе,
онда Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының ережелері қолданылады.
Мемлекеттік бюджет – араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке
алмағанда, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін,
талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық
бюджет;
Инвестициялық ұсыныс – инвестициялық жобаның (бағдарламаның)
мақсатын, оған жету жолдарын көрсететіні және инвестициялық жобаны
(бағдарламаны) одан әрі алдын ала іріктеуді жүзеге асыру мүмкіндігін
қамтамасыз ететін инвестициялық жоба (бағдарлама) тұжырымдамасы;
Кассалық алшақтық – қаржы жылы ішінде шығыстар көлемінің бюджетке
түсетін түсімдер мен бюджет қаражатының бос қалдықтары көлемінен асып
түсуі;
Жергілікті бюджет – облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджеті, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті;
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган –жергілікті
бюджеттен қаржыландырылатын, жергілікті бюджеттің орташа мерзімді кезеңге
арналған болжамды көрсеткіштерін және тиісті қаржы жылына арналған
жергілікті бюджеттің жобасын жоспарлау жөніндегі функцияларды жүзеге
асыратын атқарушы орган;
Бюджетті атқару жөніндегі жергілікті уәкілетті орган – жергілікті
бюджеттен қаржылындыратын, бюджетті атқару, жергілікті бюджеттің атқарылуы
жөніндегі бюджеттік есеп және есептілікті жүргізу саласындағы функцияларды
жүзеге асыратын атқарушы орган; [1,6-бет]
Кірістерді бөлу нормативі – кірістерді әр түрлі деңгейлердегі
бюджеттердің арасында бөлудың проценттік арақатынасы;
Салалық (секторлық) бағдарлама – Қазақстан Республикасының Үкіметі
бекітетін, экономиканың жекелеген салаларының (секторларының) неғұрлым
маңызды міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;
Басым (республикалық немесе жергілікті) бюджеттік инвестициялық
жобалардың (бағдарламалардың) тізбесі республикалық немесе жергілікті
бюджеттердің қаражаты есебінен қаржыландыру жоспарланған инвестициялық
жобалардың (бағдарламалардың) тізімі болып табылатын, республиканы немесе
аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарына
қосымша;
Бюджет қаражатын алушы – бюджет қаражатын игерудің барлық деңгейінде
бюджет қаражатын пайдаланатын орталық және жергілікті атқарушы органдар,
мемлекеттік мекемелер, жеке және заңды тұлғалар, сондай – ақ қаржылық
қызмет көрсететін, соның ішінде азаматтық – құқықтық мәмілелер негізінде
қызмет көрсететін тұлғалар;
Аймақтық бағдарлама - мәслихаттар бекітетін, аймақтың (аумақтың)
әлеуметтік – экономикалық дамыту міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;
Түзетілген бюджет – тиісінше Қазақстан Республикасының Парламентінде
немесе мәслихатта нақтыланбай, Қазақстан Республикасының Үкіметі және
жергілікті атқарушы органдар енгізген өзгерістер мен толықтыруларды ескере
отырып бекітілген немесе нақтыланған бюжет;
Әлеуметтік – экономикалық дамудың орташа мерзімдік жосапры
–Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе мәслихат бекітетін, республиканы
немесе аймақты әлеуметтік – экономикалық дамытудың үш жылдық кезеңге
арналған негізгі көрсеткіштері мен бағыттарын және оларды іске асыру
жөніндегі шараларды айқындайтын құжат; [1,5-бет]
Трансфеттер – бюджетне және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына,
сондай-ақ бюджеттен, соның ішінде жеке және заңды тұлғаларға Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке төленетін өтеусіз және
қайтарылмайтын төлемдер;
Бекітілген бюджет – тиісті қаржы жылына арналған, Қазақстан
Республикасының Парламенті немесе тисті мәслихат бекіткен бюджет;
Нақтыланған бюджет – атқарылуы барысында Қазақстан Республикасының
Парламенті немесе тиісті мәслихат қабылданған өзгерістер мен толықтыруларды
ескере отырып тиісті қаржы жылына бекітілген бюджет;
Қаржыландыру – бюджет қаражатын алушыларға осы қаражатты бөлу;
Қаржы жылы – бюджеттің атқарылуы жүзеге асырылатын, күнтізбелік
жылдың 1 қаңтарынан басталып, 31 желтоқсанында аяқталатын уақыт кезеңі;
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық әукілетті орган – орташа
мерзімді кезеңге арналған мемлекеттік бюджеттің болжамды көрсеткіштерін
және тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің жобасын жоспарлау
жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган – ішкі мемлекеттік
қаржы бақылауы функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган – республикалық
бюджетті және өз құзыреті шегінде жергілікті бюджеттерді атқару жөніндегі
бюджеттік есеп пен есептілікті атқару, жүргізу саласындағы функцияларды
жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Экономикалық жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган – Қазақстан
Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуының негізгі бағыттарын
әзірлеу функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган.
Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының осы бапта көрсетілмеген
басқа ұғымдары осы Кодекстің тиісті баптарында айқындалған мәндерде
пайдаланылады.
Қазақстан Республикасы бюджет заңдары ұғымдарының анықтамалары
бюджеттік қатынастарға қатысты Қазақстан Республикасының басқа да заң
салалары ұғымдарының анықтамаларымен сәйкес келмеген кезде Қазақстан
Республикасы бюджет заңдарының ұғымдары пайдаланылады.
Осы кодексте пайдаланылатын Қазақстан Республикасының басқа да заңдар
салаларының ұғымдары, егер осы Кодексте өзгеше көзделмеген болса, Қазақстан
Республикасы заңдарының осы салаларында пайдаланып жүрген мәнінде
қолданылады.
Бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады: [1,10-бет]
1) кірістері:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансфеттер түсімдері;
2) шығындар:
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік кредит беру;
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
5) қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо;
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6) бюджет тапшылығы (профициті);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану);
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзу
осы баптың 1-тармағында көрсетілген құрылым бойынша жүзеге асырылады.
Кесте-1
Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің сызбасы
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттердің басты бөлігі
республикалық бюджетке шоғырланған.
Республикалық бюджет – бұл түсімдер мен бюджет тапшылығын және
өзіне Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңнамалық актілер
жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін Үкімет анықтайтын республикалық
бюджет бағдарламаларын қаржыландыруға арналған Қазақстан Республикасының
заңы мен бекітілген орталықтандырылған қоры.
Жергілікті бюджеттер – облыстық бюджеттер, қалалардың, аудандарың
бюджеттері. [1,8-бет]
Қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімдерімен
бекітіледі.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлердің
өзара байланысына негізделеді және оларды әзірлеу, қарау, бекіту, атқару,
бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің
атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне
кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, нақтылығы және
жариялығы қағидаттарына негізделеді.
Бюджеттің бірлігі бюджет жүйесін ұйымдық – экономикалық
орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты КСРО – ның бюджет
жүйесінде неғұрлым толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті
органдарының дербестік алынумен және оларға қаржы ресурстарын иелену
жөніндегі құқықтарының берілумен байланысты. Бұл қағида әлсіреді.
Бюджеттердің бірлігі ел аумағында қолданылып жүрген мемлекет кірістерінің
жалпы жүйесінің өмір сүруіне мемлекет шығыстарының бір келіктігінде
көрінеді. Бұл қағида бюджеттік жоспарлаудың әдіснамасы мен
ұйымдастырылуының бірлігіне, оның әлеуметтік-экономикалық болжаумен өзара
байланыста кепілдік береді. Бюджет бірлігі қағидатының міндеті Парламент
тарапынан бюджеттік қаражатарының қозғалысына тиімді бақлауды қаржы
саясатын қамтамасыз етуге бағытталған және ең алдымен Қазақстан
Республикамыз егеменді мемлекеттердің жалпы экономикалық және саяси
негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс көздерін пайдалану арқылы барлық
деңгейдегі бюджеттердің зара іс-қимылына, төменгі деңгейдегі бюджеттердің
теңгерімділігі үшін оларды қарждылық қолдауға, сондай-ақ ішінара қайта
бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет қорларын жасауға да негізделген.
Бюджеттердің бірлігі біріңғай құқытық негізбен, қаржы министрлігі
бекіткен біріңғай бюджеттік сыныптаманы пайдаланумен, бюджеттің бір
деңгейінен басқа деңгейіне беріліп отыратын мемлекеттік қаржы стастикасы
нысанының бірлігімен, бюджет рәсімінің қағидаттарымен ақша жүйесінің
бірлігімен қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса
бірыңғай әлеуметтік – экономикалық саясат арқылы іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесінің құруды маңызды қағидаты
болып оытрған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды. Бюджеттің
дербестігі әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы кірістерді бөлуді
тұрақты нормативтерін орнықтыру және бюджет қаражатының жұмсалу бағыттарын
белгілеу құқығы арқылы қамтамасыз етіледі.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны атқарады.
Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен шығыстарды
бөлуді шектейтін айқын құқықтар белгіленген сонымен бірге бюджеттердің
барлық түрлерінің шығыстары осы аумақтың әлеуметтік – экономикалық даму
мәселелерімен және биліктің тиісті органдарының нақты функцияларымен,
құзырымен анықталады.
Бюджеттің толықтылығы бюджетке үкіметтің барлық қаржы операцияларының оның
жинайтын барлық кірістерін және жасайтын шығыстарын шоғырландыруда әрбір
бап бойынша мемлекеттің барлық түсімдерімен шығыстары ескерілетін бюджетті
жасауды білдіреді. Қазақстан Республиксының салық және бюджет
заңнамаларында белгіленетін барлық түсімдердің, соның ішінде мемлекеттік
акциялар пакеті бар акционерлік қоғамдардан және республикалық мемлекеттік
кәсіпорындардың алынатын түсімдердің шығыстарын бюджетке жинақтап,
жұмылдырудың объективтік қажеттігін қамтып көрсетеді. Осыған байланысты
барлық ақша түсімдерін, сондай – ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы
бағыттарын айқындау қажет. [1,3-бет]
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси
ахуалды, өндірістің дамуы тенденциясын,жалпымемлекеттік қажеттілікті есепке
алу қажет. Дүние жүзілік практикада бұл қағидат қазіргі кезде оны дәл
қолдану бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп
көрсетуге болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп
есептелмейді. Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудың
орталықтандырылған әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап
мемлекеттік бюджетке бюджеттен тыс қорлардың – зейнет ақы, әлеуметтік
сақтандыру, жол, халықтың жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу қорларының
қаражаттары енгізілген.
Бюджеттің нақтылығына ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары
туралы Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынға Жолдауына сәйкес оларды
Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуына индикативтік
жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі.
Сондықтан оның көрсеткіштері көп нұсқалық есеп – қисаптарымен негізделуі
тиіс, бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен кезеңдегі қаржы
жоспарларында жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке
алынуы қажет. Дүние жүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын
ағымдағы жылға, анағұрлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай ақ оларды нақтылы
жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішіндегі түзетуді пайдаланады.
Нақтылы қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарының сметаларды және жалпы
тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау процесінде қол жетеді.
Нақтылы қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау және
бұзылуын жою үшін ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының шыншыл
көрсетілуін бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың атқарылуына
сәйкестігін алдын ала қарастырады. Нақтылы дамудың болжамдарымен
бағдарламаларының көрсеткіштеріне негізделетін және бюджеттік резервтердің
болуымен нығайтылған кірістердің барлық көздерімен шығыстар бағыттарының
есеп – қисаптарының негізділігімен анықталады.
Бюджеттердің жариялылығы бекітілген бюджеттермен алдағы қаржы жылына
арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың атқарылуы туралы
есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.
Жариялылық елдерге адам құқығын, демократиялық өзгерістерді сақтаудың
маңызды шарты болып табылады. Бюджет кірістерінің қалыптасуы бюджет
ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық жүргізу субъектілердің және
қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады. Сондықтан олар бюджеттің
мазмұны, оны қалыптастыруды көздері, салық төлемдерін алудың тәртібі,
сондай – ақ бюджет қаражыттарының бағыттары туралы болуы тиіс. Президент
қол қойған Қазақстан Республикасынің бюджеті заң мәртебесін қабылдайды және
оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары үшін міндеті болады. Заң,
өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп баспасөз бетінде
жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістерімен шығыстарының көлемі, оның
негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары, тапшылық көлемі және оның
жабудың әдістері жария етіледі.
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген және
бірін бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында
және “Бюджет жүйесі туралы”, “Жергілікті өкілді және атқарушы органдар
туралы”, “Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы”
арнайы заңдарда және басқа да заң актілерінде қамтып көрсетілген.
Төменгі – жергілікті бюджеттердің қалыпты және тиімді жұмыс істеудің
шарттары дербестікпен қатар теңгерімділік болып табылады.
Барлық деңгейлер бюджеттердің теңгерімділігі бюджет – қаржы
саясатының қажетті талабы болып табылуы мүмкін. Бюджеттерді қарау және
бекіту кезінде билік пен басқарудың тиісті органдары бюджеттердің белгілі
бір мөлшерлерін белгілеу мүмкін.
Бюджет тапшылығын ақша эмиссиясы есебінен жабуға болмайтындығы заңмен
белгіленген. Бюджет тапшылығы жабудың негізгі нысандары мыналар болып
табылады:
- мемлекеттік қарыздар шығару;
кредит ресурстарын пайдалану. [1,13-бет]
Бюджеттердің атқарылуы процесінде секвестрлеуге жатпайтын бюджеттік
бағдарламалардың тізбесін республика Парламентімен биліктің жергілікті
органдары анықтап бекітеді.
1. 2. Бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі
және мақсаттары.
Бюджеттік жоспарлаудың экономикалық мағанасы барлық қаржылық
жүйенің әр түрлі буындары арасында қоғамдық өнім құны мен ұлттық табысты
орталықтандырылған түрде бөлісу мен қайта бөлісу бойынша мәнерленеді әр
деңгейдегі бюджеттерді жасау мен атқару процесінде көрінеді. Бюджеттік
жоспарлаудың негізі болып елдің мемлекеттік әлеуметті- экономикалық даму
бвғдарламасы табылады. [24, 96 бет]
Жалпы қаржылық жоспарлау және оның маңызды құрамалы буыны- бюджеттік
жоспарлау, яғни бюджетті құру мен атқаруына байланысты жоспарлау, барлық
халықшаруашылығын жоспарлаудың органикалық бөлшегі болады. Сонымен қатар ,
қаржы ресурстарын басқарудағы бюджеттік жоспарлаудың ролі өте зор, себебі
ол тек қана бюджеттің кірісі мен шығындарының жоспарын құруы және оларды
атқаруы, яғни төлемдер бойынша міндеттермелерді тағайындау мен бюджеттік
қаржыландыру көлемін анықтаумен шектелмейді. Бюджеттің басқа қаржы
жоспарлар ішінде алатын ерекше ахуалы бюджеттік жоспарлауға жалпы
мемлекеттік мән береді. Ол мемлекеттік басқаруды реформалау мен биліктік
өкілеттілікті орталықсыздандырудың барлық бюджеттік процеске қатысушылар
арсындағы қаржылық және бюджетаралық қатынгастарды жетілдіру байланысында
және мемлекеттік шығындарды, олардың формалары мен қаржыландыру әдістерін
ұтымдылауда білінеді.
Бюджеттік жоспарлау қаржылық жоспарлаумен , бюджеттік арнаулардың
мақсаттық сипаттарымен, резервтердің барлығымен және кірістер мен
шығындардың теңгерушіліктермен өзара талаптарына сәйкес болуы тиіс.
Жоспарлау процесінің негізгі мақсаты – ол төлемдердің әрбір түрі бойынша
салықтар мен басқа да кірістердің жылдық түсімін анықтау және әр түрлі
деңгейдегі бюджеттер арасында кірістерді дәйекті бөлісін қамтамасыз ету.
Кірістер мен шығындарды басқарудың мағанасы тиісті өкілетті органдардың
мемлекеттік бюджетке салықтар мен түсімдердің түсуін болжамдау , талдау
мен бақылау жөніндегі жұмыстарын ұйымдастыру мен басшылық ету , бюджеттік
құралдарды тиімді жұмсау және мемлекеттік бюджеттің кірістік пен шығындық
бөлімдерін атқару жөнінде есеп дайындаумен тұжырымдалады. .[24, 99-бет]
Бюджеттік жоспарлау процесінде келесі негізгі мақсаттар шешіледі:
- орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қаржылық жоспар
арасындағы қажетті арақатынас пен жалпы қаржылық қатынастарды
анықтау;
- бюджет процесінің әрбір қатысушыларының елдің дамуын қаржылық
қамтамасыз етудегі қатысу дәрежесін тағайындау;
- қаржы ресурстарының жалпы көлемін тағайындау мен оларды мемлекеттік
мекемелер мен бюджеттік бағдарламалар әкімшілері бойынша бөлу;
- салалар , іс- әрекет салалары мен экономика секторларының қаржы
жоспары негізінде мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы көлемі мен
әртүрлі көздер арқылы түсетін кірістер көлемін анықтау;
- бюджеттің жалпы және шығын түрлері бойынша шығындар көлемін
анықтау.
Бюджеттік жоспарлау процесінде осы мақсаттарды шешу бөлек бюджеттер
арасында мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығындарын тиімді бөлуді,
әрбір бюджеттің нақты теңгерушілігін , жыл бойы кірістердің бірқалыпты
түсуін және қарастырылған шараларды уақытында қаржыландыруды қамтамасыз
етеді. Сонымен бірге мемлекеттік материалды және қаржы резервтер, жоспарды
орындау мен бюджетті атқару барысына қаржылық бақылау қарастырылады.
Бюджетті жоспарлау мен бюджеттік болжамдау тығыз байланысты. Бюджеттік
болжамдау маңында бюджеттің кірістік және шығыстық бөлімдерінің дамуының
ықтимал бағыттарына нақты бағалау процесі түсіндіріледі. Бұл экономика
дамуын болашақ жоспарлауына негізделеді, себебі натуралды көрсеткіштердің
болашақ өсуінің есепсіз бюджеттік ресурстарды сапалы ғылыми болжамдау
мүмкін емес.
Бюджеттік болжамдаудың негізгі мақсаты – ол экономикада қазіргі кезеңде
пайда болған тенденцияларды , нақты әлеуметтік- экономикалық шарттарды
және олардың өзгерістерінің болашақ бағалауларын есепке ала отырып ,
бюджеттің оңтайлы дамуын жасау мен дәйектемелеу. Мұндай болжамдау
нәтижесінің мемлекеттің қаржы – бюджеттік саясатында тиімді шаралар
қабылдауда өте маңызды мәні бар.
Бюджетті жоспарлау мен болжау келесі үш маңызды бағыттарда жұмыс істеуді
қарастырады:
- кірістер мен шығындардың барлық түрлері бойынша контингентердің
болжамдық мөлшерін анықтау ;
- әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша
реттеуші кірістердің бөлісі;
- қаржылық жәрдем мен бюджеттік қамсыздандыруды теңестіру себебінен
жоғары және төмен тұрған бюджеттер арасында арақатынасты дайындау.
Бюджеттік жоспарлау мен болжамдау іс- әрекеттің негізгі шарты- ол жалпы
мемлекеттік мұқтаждыққа қажетті бюджеттік құралдардың тұрақты және
бірқалыпты түсуін қамтамамсыз ету.
Бюджеттік жоспарлау бірлестік , жалғастырушылық , басымдылық ,
теңгерушілік және дәйектемелік принциптер талаптарына сәйкес іске
асырылады.
Бюджеттік жоспарлаудың бірлестік принципі құрамына республикалық және
жергілікті бюджеттер кіретін елдің мемлекеттік бюджеттін құрумен қамтамасыз
етіледі. Әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бұл принцип республикалық және
жергілікті бюджеттерден қаржыландыратын бюджеттік бағдарламалар тізімін
қалыптастыруға , бюджеттер деңгейлер арасындағы кірістер бөлісу
нормативтері мен ұзақ мерзімді субвенциялар және бюджеттік алымдар мөлшерін
тағайындауға негізделеді.
Жоспарлаудың жалғастырушылық принципі орта мерзімді фискалдық
саясаттың бағыттары мен елдің әлеуметтік – экономикалық даму болжамдарына
негізделген ағымдағы және болашақ бюджеттік жоспарлау тіркесімімен
қамтамасыз етіледі.
Басымдылық принцип елдің орта мерзімді әлеуметті- экономикалық даму
жоспарының басымдылықты бағыттары негізінде бюджетті жоспарлау мен
қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің кірістері мен шығындарының теңгерушілік принципі бюджетті
қалыптастыруда баланстық әдісті пайдалану негізі арқылы қамтамасыз
етіледі. Бюджеттің теңгерушілігінің қажеттілігі қайбір деңгейдегі бюджетті
атқару мақсатымен дәлелденеді және ол немесе жоғары бюджеттен субвенция
беру арқылы немесе бюджет шығындарын қысқарту арқылы немесе мемлекеттік
берешекті қалыптастыру арқылы не болмаса басқа да заңнамалармен
қарастырылған әдістер арқылы қамтамасыз етіледі.
Дәйектемелік принцип бюджет жобасына осы немесе басқа түсімдер не
шығындарды енгізу қажеттілігін анықтайтын нормативті құқықтық актілер
негізі арқылы бюджет жоспарлаумен қамтамасыз етіледі.
Бюджетті жоспарлағанда аймақта арасындағы табиғатты-климаттық және
әлеуеті-экономикалық ерекшеліктері есепке алу қажет, себебі олар әр аймақ
тұрғындары жағдайларының негізгі және анықтаушы факторлары. Сондықтан
бюджетті кодекске сәйкес натуралды нормативтер-ол бюджетті жоспарлау мен
атқаруда міндетті түрде пайдаланылатын материалды немесе материалды емес
қажетті байлықты тұтынудың натуралды көрсеткіштері. Олар Үкіметпен жасалады
және бекітіледі.[24,99 бет]
Жергілікті бюджеттерге қолданатын кірістері бөлісу нормативтер-ол әр
деңгейдегі бюджеттер арасындағы кірістердің пайыздық арасалмағы. Бұл
нормативтердің тұрақты сипаты бар, себебі ол орта мерзімді фискалдық
саясаттың негізінде анықтамалады және оларды пайдалану бюджет жүйесі
бойынша шығындық өкілеттілікті шектеуге байланысты.
Бюджеттік жоспарлау - әр түрлі статистикалық , экономика-
математикалық, сараптамалық және арнайы әдістер пайдалану арқылы іске
асырылады. Негізінде бюджет- толық көлемдері бойынша барлық кірістер мен
шығындарды есептеуге мүмкіншілік беретін баланстық әдіспен құрылады. Бұл
әдіс бюджетпен қарастырылған кірістер мен шығындарын басқа бір де біреуі
болуға тиісті еместігін көрсетеді. Жоспарлауда бюджет құрудың бюджетбрутто
және бюджет-нетто атты әдістері де қолданылады. Егерде бюджетте мемлекеттің
барлық кірістік және шығындық қаржы операциялары көрсетілсе, онда мұндай
бюджетті бюджет-брутто деп атайды. Ал егерде бюджеттің көрсеткіштері
баптары бойынша сальдолық нәтижелер ретінде есептелсе, яғни кірістердің
әрбір баптары бойынша түсімдер көлемі сол кірістерді алуға жұмсалған
шығындарсыз анықталса, онда мұндай бюджетті бюджет-нетто деп атайды.
Мемлекеттің әлеуметті-экономикалық мақсаттарын іске асырудағы
бюджеттің құрал ретіндегі ролі өте маңызды болғандықтан, сол рөлді атқаруға
сәйкес арнайы бюджеттендіру әдістері негізіндегі орта мерзімді бюджеттік
жоспарлауды қолдану қажет. Бағдарламалы-арнайы бюджеттелеу әдіс маңында
бағдарламалық даму стратегия мен қолда бар бюджет ресурстары базасы және
бюджеттік бағдарламалар жоспарлау негізі арқылы бюджеттік шығындарды
жоспарлау, яғни алдымен елдің даму стратегиялық басымдылықтары анықталады,
олар бюджет шығындарында көрсетіледі.
Бюджеттің жобасын құрастыру процесінде бюджеттік теңестірудің арнайы
әдістері пайдаланады. Олар тікшіл (вертикальды) және көлбеулі
(горизантальды) теңестіру әдістерге бөлінеді. Мағыналары бойынша бұл
әдістермен мемлекеттік басқарудың жергілікті органдарының қаржылық
мұқтаждарын (жергілікті бюджеттердің шығындық бөлімі) қамтамасыз ету
мақсаттары шешіледі. Мысалы, тікшіл теңестіру әдістері көмегімен шығындық
функцияларды іске асырудың қаржылық базасы қамтамасыз ету мен биліктің әр
деңгейлері бойынша бюджеттердің кірістік көздерін тиімді түрде бекіту
әрекеттенеді.
Бюджеттерді кірістер бойы қалыптастырудың негізгі кезеңдері ретінде
түсімдердің барлық түрлері бойынша болжамдық мөлшерлерін анықтау дәйектілік
есептеледі. Барлық кезеңдердің ішіндегі ең маңыздысы-ол салықтық түсімдерді
болжамдау кезеңі, содан кейін-маңыздылық мәні аз емес салықтық емес
түсімдері болжамдау кезеңі. Келесі кезеңдері –ол негізгі капиталды сатудан
түсетін түсімдерді болжамдау, ресми трансферттердің, берілген несиелерді
өтеудің, қаржылық активтер сату мен Үкіметтік займдардың түсімдерін
анықтау.
Алдағы жылғы бюджетке кірістердің түсуін болжамдау Салық, Бюджет
кодекстері мен басқа да нормативтік құқықтық актілерге сәйкес іске
асырылады. Сонымен қатар республика мен аймақтардың орта мерзімді әлеуметті-
экономикалық даму жоспарларының макроэкономика-лық көрсеткіштері, елдің
орта мерзімді фискалдық саясаттың ережелері мен көрсеткіштері, ағымдағы
мерзімнің бағалау мен салықтық түсімдерге әсер ететін негізгі
көрсеткіштердің болашақ өзгерістері есепке алынады. Бюджетті болжамдау
пайдаланылатын негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер ретінде жалпы ішкі
өнім көлемі, ақша құралдарының көлемі, еңбекақы қорының мөлшері, инфляция
индексі, тауар айналымының көлемі, импортты-экспорттық операциялардың
көлемі, Ұлттық валюта курсы қолданылады.
Кірістер түсімін болжамдаудың негізінде келесі принциптер жатыр:
• республика бойынша болжамдық көрсеткіштердің есептемелер қалыптасуының
бірыңғайлығы;
• болжамдық көрсеткіштердің анықтығы мен объективтігі
• барлық бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша әр ай мен тоқсанға бөлінген
және жалпы жылға болжамдаған бюджет түсімдерінің есептемелері
Болжамдайтын бюджеттік көрсеткіштер есептеуі жылдық бюджет
көрсеткіштерінің есептеуінен біраз ерекшеліктері бар, себебі жылдық
көрсеткіштер тікелей есептеулер әдістерімен анықталады. Ал мұндай әдістер
қажетті мәліметтер жоқтығынан болжамдауда қолдануы қиын. Сондықтан бюджет
кірістерінің болжамдауы көбінесе әр түрлі динамикалық сипаттары бар әдістер
пайдалану арқылы іске асырылады. Сондай әдістерінің бірі-ол бюджеттің
тұрақты сипаты бар кірістерді болжамдауда қолданатын экстрополяция әдісі,
екіншісі –эксперт –мамандар жасап дәлелдеген тұжырымдар негізінде
пайдаланатын экспорттік бағалау әдісі. Тәжірибеде, объективтік болжам алу
үшін осы екі әдісті бірге қолданады.
Бюджет кірістерін болжамдауда бюджеттік көрсеткіштерінің регрессия сызығы
бойынша өзгерістер заңдылығын әшкерелеу мақсатта корреляциялық модельдер
пайдалануы мүмкін. Мұнда бюджеттік көрсеткіштерді бюджет қалыптастыруға
әсер ететін бірнеше факторлардың өзгеруіне байланысты қаралады. Бюджет
кірістерінің әр түрлі факторлар өзгерістерінен функционалды байланыстылығын
пайдалану сол кірістердің және жалпы шығындар көлемдерін анықтауға
мүмкіншілік беретін экономико-математикалық модель құруға болады.
Кірістер болжамдау процесінің ір түрлі бастапқы мәліметтер пайдалану
бойынша тізбектелген кестесін келесі түрде көрсетуге болады:
1. Кірістерді болжамдау
Кесте-2.
Кірістер мониторингі: Мәліметтерді жаңарту:
болжамды нақты түсімдермен салық түрлері мен төлемдердің ай
салыстыру бойы түсімдері
болжамды анықтау. аймақтар дамуының көрсеткіштері
Заңнамалық база мен экономикалық
ахуалды талдау:
аймақтар бойынша экономикалық
ахуал.
заңнамалардың өзгерістері
Кірістер болжамы:
болжамды қалыптастыруға қажетті көрсеткіштер
есептемелер
1.3. Алымдар мен төлемдерді жоспарлау.
Алымдар , баждар және төлемдер деп әдетте заңда және жеке
тұлғалардың мемлекеттік орындардың оларға көрсететін қызметтері үшін
төлемдерін айтады. Бұл төлемдердің сомасы жергілікті бюджеттердің кірісіне
не белгіленген үлестерде бюджеттер мен тиісті ұйымдарға не арнаулы
қызметтер көрсететін ұйымдардың мекемелердің шығындарын ішінара немесе
толық өтеуі ,қызметін дамытып , жетілдіру үшін түгелдей қарамағына түседі.
Алымдармен төлемдерді төлеу көбінесе қаржы аспектілерінде сондай- ақ
мүліктік құқықтарда , техникалық рәсімдер мен тіркеулерді, объектінің
қызметтің белгілі бір халін біріктіруді рәсімдеумен байланыстырады да қоса
қызметтің айтарлықтай кең аясы бойынша жүзеге асырылады. Осыған орай
алымдар мен төлемдерді салық салу объектілерінде сан алуан болып келеді,
алымдар мен төлемдерді есептеу мен төлеу тәртібі де әр түрлі болады.
Алымдардың сомасы үкімет белгілеген мөлшерлемелер бойынша есептеледі және
тіркеуші органдарға тиісті құжаттарды бергенге дейін төленеді.
Алымдарды төлеудің қажеттігін тудыратын қызмет түрлерінің сан
алуандығы олардың көбісін тиісті қызмет көрсетулерге көбінесе аралық сипат
бере отырып, таза қаржы шеңберінен шығарып жібереді. Тіпті мемлекеттік
органдардың көбінесе ақылы қызмет көрсетуге көшіп отырған және қаралып
отырған операциялар қаржылықтан куәлігі- тауар ақша қатынастарына түрленіп
отарған нарықтық қатынастар жағдайында бұл төлеушілердің физикалық және
тарифтік бағалық сипатының ұштасуы өрістеді
Салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің
міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргізіледі.
2001 жылғы 12 маусымда №209-11 Қазақстан Республикасының Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы (өзгертулермен
және толықтырулармен) салық Кодексі сәйкес жеке және заңды
тұлғалардан алынатын салықтар мемлекеттік бюджетті толықтырудың
негізгі көзі болып табылады. [1,4-бет]
Салық кодексі және жергілікті бюджетке түсетін салықтарды,
алымдар мен салымдарды және басқа да міндетті төлемдерді белгілейтін.
Қазақстан Республикасы заңдарымен реттелетін кеден баж салығы,
алымы мн төлемдері мәселелерін қоспағанда, Қазақстан
Республикасындағы барлық салықтық қатынастарды реттейтін бірден-
бір заңды құжаты болып табылады. Салық кодексі салықтардың толық
тізімін, оларды есептеу тәртібін, салық салу обьектілерін,
салықтың негізгі түрлері бойынша төлеушілерін анықтайды.
Салықтар, алымдар мен басқа да міндетті төлемдер деп Кодексте
белгіленген тәртіпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіне
төлеушілерден аударылған (бөлінген) қаражаттарды айтамыз. [5, 3-
бет]
Салықтарды, алымдарды және басқа да міндетті төлемдерді
енгізу және аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан Республикасының
заң органдарының өкілеттілігіне жүктелген. Бұл құқық тек қана
Салық кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы жүзеге
асырылады.
Салық төлеуші, салық міндеттемесін орындау барысында, салық
салынатын обьектісін, салық базасын, салық мөлшерлемесін, салық
кезеңін білуге міндетті болады. Бұл кезде: салық салынатын обьектісі
және салық салумен байланысты обьектілері: мүлік және әрекеті болып
табылады, егер де олар бар болса, онда салық төлеушінің
міндеттемесі де пайда болады.;
Салық базасы деп құқықтық, физикалық базасын айтады және де
салық салу обьектісіне басқа да сипаттамасы бойынша салық салуға
жатуы мүмкін. Салық базасының негізінде салық сомасы және басқа да
төлеулердің мөлшері анықталады.
Салық мөлшерлемесі салық базасының өлшем бірлігіне есептелген
салық деңгейі болып табылады. Салық мөлшерлемесі пайыздық немесе
абсалютік сомасы бойынша салық базасының өлшем бірлігіне қарап
белгіленеді.
Салық кезеңі – бұл уақыт кезеңі, әрбір салық түріне және
Салық кодексінің басқа да міндетті төлемдеріне қолайлы етіп,
белгіленеді, сол кезең біткеннен кейін салық базасы анықталынып
бюджетке төленуге жататын салық пен басқа да міндетті төлемдері
есептелінеді.
Қазақстан Республикасындағы салық заңы – мүліктің кірістелген
және тауарды сату мақсатында жөнелтілген, қызметтің көрсетілген,
жұмыстың атқарылған кезеңімен есептелген шығысы мен төленген табысының
кезеңіне қарамастан, салықтық есептің әдісіне орап есептеу әдісі
бойынша құрылады.
Қазақстан Республикасында әрекет етіп тұрған салықтар мен
басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдердің сызбасы төменде
көрсетілген.
Кәсіпорынның бюджетпен есеп айырысу операциялары 63 Бюджетпен
есеп айырысу бөлімшесінің шоттарында есепке алынады. Бұл бөлімшеге:
631 Төленетін ағымдағы табыс салығы, 632 Кейінге қалдырылған табыс
салмағы, 633 Қосылған құн салығы, 634 Бюджетпен басқадай есеп
айырысу шоттары кіреді.
Корпоративтік табыс салығы. Корпоративтік табыс салығы бойынша
бюджетпен есеп айырысу 631 Төлеуге жататын ағымдағы табыс салығы
деген пассивтік шотында жүреді.
Корпоративтік табыс салығының салық салынатын негізгі
обьектісі салық салынатын табысы болып табылады, оның деңгейі жылдық
табыс жиынтығы мен шегерімнің (тұрақты мекемелер арықылы қызметін
жүзеге асырмайтын, резидент еместерді қоспағанда) арасындағы айырмасы
арқылы анықтайды:
Жылдық табыс жиынтығына: жөнелтілген өнімдер, атқарылған жұмыстар,
көрсетілген қызметтер және басқа да операциялар үшін, салық төлеушінің
алуына ( алғанына) жататын ақшалай немесе басқа да қаражаттар, өзара
есеп айырысу ретінде үшінші тұлғаларға жіберілген, тікелей, не жанама
түрінде шығындарды өтеуге жібрілген құжаттар кіреді. Кәсіпкерлік
қызметтерден түсетін кірістерге: өнімді (жұмысты, қызметті) сатқаннан
түсетін кірістер; ғимараттарды, қондырғыларды сату кезінде құнының
өсуінен, сондай-ақ амортизациялауға жатпайтын активтерден инфляцияға
байланысты олардың құндарына түзетулерді есепке алу барысында түскен
кірістер; басқа да сатудан түскен тыс кірістер, соның ішінде:
проценттер бойынша кіріс; дивиденттер; ақысыз алынған мүліктер мен ақша
қаражаттары; мүліктерді жаға беруден түсетін кірістер; роялти;
мемлекеттен және басқа да заңды тұлғадардан алынған жәрдем ақшалар;
кәсіпкерлік қызметтен немесе оның қызметін шектеуден алынған
кірістер; қарыздарды есептен шығарудан түскен кірістер және т.б.
жатады.
Салық төлеушілер жылдың табысының мыналарды шығарып тастау
керек.
- дивиденттер, Қ.Р. заңды тұлға резиденттерінен алынған бұрындары
төлем көзінен ұсталғандары;
- кәсіпорынның меншігіндегі акциясының құны, олардың номиналдық
құнынан артқан деңгейі, яғни эмитенттердің орналастыру кезінде
және меншікті акциясын сатқан кезінде алынған табыстары;
- мемлекеттік бағалы қағаздарды сатқаннан түскен табыстары;
- әртүрлі апатты төтенше жағдайына, душар болған жағдайда,
гуманитарлық көмек ретінде алынған мүліктердің құны, егер де
олар арналымы бойынша пайдаланылса;
- мемлекеттік кәсіпорындардан тегін негізде алынған негізгі
құралдардың құны;
- зейнетақыны қамтамасыз ету туралы ҚР заңына сәйкес алынған
инвестициондық табыстары.
Заңды тұлғалардың жылдық табысының жиынтығынан оны алуға байланысты
барлық шығындар кемітіледі, соның ішінде табыс салығы салынатын еңбек
ақы бойынша шығындары да, яғни қызметкерлерінің материалдық және
әлеуметтік әл- ауқатын көтеруге шығарылған шығындар, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының заңдарымен реттелетін Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру және арнайы қорларға салынған шығындар.
Салық төлеушілердің шегерімдерінің тиісті құжаттары бар болса,
яғни жылдық табыс жиынтығын алумен байланысты шығыстары расталса
ғана шегерім жасалады. Бұл шығыстарды сол өзінің жасалған салықтық
кезеңінен шегеріледі, бірақ оған болашақ кезеңнің шығыстары
қосылмайды.
Жылдық табыс жиынтығынан келесі шегерімдер жасалады.
Қызмет бабымен іс –сапарға кеткен шығындары және өкілеттік шығыстары
Қазақстан Республикасының Үкімет белгілеген нормалар шегінде
шегеріледі:
- сі -сапарға жіберілген жеріне дейін кеткен нақты жолымен
байланысты шығындары (билеттің құны), сондай-ақ броньға жасалған
шығындары жатады;
- шетелдік іс-сапарда жүрген кезіндегі тәулік шығындары Қазақстан
Республикасының үкіметінің белгіленген норма шегінде беріледі.
Алынған сыйақы (мүдде) бойынша шегерім келесі деңгейде жасалынады:
Сыйақы қатарына алынған несие (кредит, займ), мүліктер, дисконттар мен
депозиттер жатады.
- несиелер (займдар) бойынша, оның ішінде қаржылық лизинг бойынша
да, депозиттер, сондай-ақ мүліктерде теңгемен алынса (немесе
орналастырылса), онда Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі бекіткен
қайта қаржыландырудың 1,5-ке еселенген ресми мөлшерлемесі бойынша
шығарылған сомасы шегінде шегеріледі, ал ол шетел валютасында
берілген (немесе орналастырылған) болса, онда ол Лондонның банкаралық
рыногының 2-ге еселенген мөлшерлемесі (ставкасы) бойынша шығарылған
соманың шегінде шегерілуі тиіс.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің қайта қаржыландыру
мөлшерлемесі және Лондонның банкаралық рыногының депозиттерді, бағалы
қағаз қарыздарды, мүліктерді, сондай-ақ несиені (қарызды) рәсімдеу
кезеңіндегі мөлшерлемесі пайдаланылады.
Келісім- шартқа сәйкес несие (қарыз) үшін марапаттау сомасын
есептеу кезінде қалқып жүретін мөлшерлемесі және сол мәміленің
(операцияның) нақты жасалған күніндегі мөлшерлемесі есепке алынады.
2. Салықтарды шегеріс жасау. Бұл жерде мемлекеттік бюджетке есептелген
шегіндегі төленген салық шегеруге жатады, яғни жылдық жиынтық табыс
анықталғанға дейінгі салықтар; Қазақстан Республикасының аумағында
және басқа мемлекеттерде төленген табыс салығы мен корпоративтік
табыс салығы, сондай-ақ үстеме пайданың салықтары (яғни кәсіпорын
рентабельді болған сайын, одан ұсталатын салықтың да деңгейі
төмендейді). Сонымен қоса, өткен кезеңдер үшін ағымдағы салық
кезеңінде төленген салықтар да шегерілуі тиіс.
Ағымдағы салықтық кезеңде өткен кезеңдер үшін төленген салық
қай кезеңде төленсе, сол кезеңнің шегеріміне жатқызылады.
3. Салық салынатын табысты анықтаған кезде жылдық жиынтық табыстан
келесі шығыстар шегеруге жатпайды;
- жылдық жиынтық табысты алумен байланысты емес шығыстар;
- күрделі сипаттағы шығыстар, яғни тіркелген активтерді сатуға
және сатып алуға кеткен шығыстар;
- мемлекеттік бюджетке төленетін айыппұлдар мен өсімдер;
- жылдық жиынтық табысты алумен байланысты болса да, бірақ Салық
Кодексінің белгіленген нормасынан артық болса, онда ол
шегерімге жатқызылмайды;
Қазақстан Республикасының заң актісімен белгіленген нормадан жоғары,
төлеуге (төленуге) жататын міндетті бюджет төлемдерінің басқа да
сомасы;
- кәсіпкерлік қызметте пайдаланбайтын, құрылыс обьектілерін салу,
пайдалану және күтіп – ұстау шығыстары;
- тегін берілген мүліктердің, жұмыстардың, қызметтердің құны;
Кәсіпкерлік қызметтен тартқан зияндар (егер шегерім түзетілген жылдық
жиынтық табыстан асып кетсе), сондай-ақ салық төлеушінің кәсіпкерлік
қызметінде пайдаланған ғимараттардан, қондырғылардан тартқан зиянды
салық төлеушінің келешектегі табысының есебінен өтеу үшін үш жылға
дейін төлеу мерзімі кейінге қалдырылады.
Корпоративтік табыс салығын есептеген кезде 851 шоты
дебеттеліп, 631 шоты кредиттеледі. Бұл салық жылдың соңында бір рет
есептелінеді.
Корпоративтік табыс салығын бюджетке төлеген кезде оның
ішінде аванстық төлемін қоса алғанда 631 шоты дебеттеліп, 441 шоты
кредиттеледі.
851 шотының дебеті бойынша және 632 шотының кредиті бойынша
кейінге қалдырылған салықтың пайда болғанын немесе ағымдағы кезеңде
уақытша айырмасының жойылғанын, болашақта бюджетке төленуге
жататындығын көрсетеді. Жыл соңында табыс салығы бойынша жұмсалған
шығыс сомасына 571 шоты дебеттеліп, және 851 шоты кредиттеледі.
Кейінге қалдырылған табыс салығы және сонымен байланысты есеп
айырысулар.
Кейінге қалдырылған салықтың есебі үшін 632 Кейінге қалдырылған
табыс салығы шоты арналған. Бұл шотта бухгалтерлік және салық
есебінің талаптарындағы айырманың нәтижесінде пайда болған уақытша
сомалары көрсетіледі.
Бухгалтерлік есепте табыс пен зиян есеп саясатында қаралған
және есеп стандарттармен қарастырылған қағидасы бойынша қаржылық
шаруашылық қызметінің нәтижесі анықталады. Салықтық есепте табыс пен
зиянның сомасы бухгалтерлік есепте көрсетілген сомамен салыстырылып,
солардың арасындағы айырмасына тиісті түзетулердің көмегімен
анықталады.
Бұл арада мынаны ескерген жөн: салық (жедел) есебінде жиынтық
жылдық табыстан (негізгі құрал-жабдықтарды амортизациялау, негізгі құрал-
жабдықтарды жөндеу, проценттер және тағы басқалары бойынша) ұстап
қалулар (жеңілдіктер) туралы, сондай-ақ табыстар туралы (үйлерді,
ғимараттарды) сату кезіндегі құнның, сондай-ақ ақша құнсыздануына
түзетулерді есепке ала отырып амортизациялауға жатпайтын алашақтардың
өсуі; кәсіпкерлік қызметті шектеуге келіскені және кәсіпорынды
жапқаны үшін тағы басқалары жөнінде хабарлама қалыптасады; бұл
хабарламада салық салынатын табыс сомалары және бюджетке төленуге
тиісті заңды тұлғалардан алынатын табыс салығының сомалары туралы
бухгалтерлік әрі салық есебі деректері арасындағы алшақтыққа әкеп
соғады.
Бухгалтерлік және салық есебі арасындағы мәліметтердің
теңдігін сақтау оңай шара емес, өйткені олардың арасында тұрақты және
уақытша сипаттағы айырмашылықтары болады.
Осының нәтижесінде уақытша және тұрақты айырмашылықтар, сондай-
ақ уақытша айырмашылықтардан салықтық тиімділік туындайды.
Тұрақты айырмашылықтар – бұл ағымдағы есепті кезеңде туындайтын
және бұдан кейінгі есепті кезеңдерде жойылмайтын (бухгалтерлік есеп
деректері мен заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы жөніндегі
мағлұмдамада көрініс табатын деректер арасындағы айырмашылықтар)
салық салынатын және бухгалтерлік табыстар арасындағы
айырмашылықтар.
Тұрақты айырма ретінде келесі мысалды келтіруге болады:
- жылдық жиынтық табыспен де, шаруашылық жүргізуші субьектінің
кәсіпкерлік қызметімен де байланысты емес шығыстр (демалыс
үйлеріне жолдама алу, бассейінге абономенттерді алу, спорт құрал-
жабдықтарын алу және т.б.)., бұл аталған шығыстар бухгалтерлік
есепте шығысқа жатқызылады, ал салық есебінде олар
шегерім ретінде танылмайды;
- бюджетке төленетін айыппұл санкциялары бухгалтерлік есепте
жылдық табыстан шегеріледі, ал салық есебінде ол шегерілмейді;
- нормадан жоғары белгіленген іс-сапар мен өкілділік шығындары
бухгалтерлік есепте кезең шығыстарына жатқызылады, ал салық
есебінде ол шегерім құрамына енгізілмейді;
- қоршаған ортаны ластаудан тазартуға кеткен шығындар
бухгалтерлік есепте кезең шығыстарына жатқызылады, ал салық
есебінде ол жылдық жиынтық табыстан шегеруге жатпайды;
- марапаттау бойынша шығыстар толық көлемде бухгалтерлік есепте
шығысқа жатқызылады, ал салық есебінде – белгіленген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ұйымдастыру.
ЖОСПАРЫ.
Кіріспе
1-бµлім. Жергілікті бюджетті қалыптастыру жолдары.
1.1.Қазақстан Республикасының “Бюджет кодексіне” шолу.
1.2 Бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі және мақсаттары
1.3.Алымдар мен төлемдерді жоспарлау.
2-Бµлім Жергілікті бюджеттің кірістері мен шығыстарын жоспарлау.
2.1 Бюджет кірісі мен шығысының жіктемесі .
2.2 Жергілікті әлеуметтiк көмек және әлеуметтiк қамсыздандыруға бөлінетін
бюджеттік қаржыларды жоспарлау.
2.3. Білім беру саласында жергілікті бюджеттің атқарылуын талдау.
Ќорытынды:.
Пайдаланѓан єдебиеттер.
Ќосымшалар
Студенттіњ ќолы ___________
Ѓылыми жеткшініњ ќолы __________
Жазылѓан уаќыты _______________
(к‰ні, айы, жылы)
Кiрiспе
Қазақстан Респуликасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін
қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы
қаржы қарым- қатынасының , оның ішінде бюджеттік қарым қатынастың даму
тәжірибелерін білу және дұрыс пайдалану қажет.
Экономиканың жұмыс iстеуiнiң нарық жағдайында мемлекет тауар –ақша
қатынастарын әлде қайда аз дәрежеде реттейдi, негiзгi реттеуiш тауарлардың,
жұмыстардың және қызметтер көрсетудiң сұранымы мен ұсынымы болып табылады.
[2,8-бет]
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақша қатынастарымен
ортақтастырылған тауар өндiрiсi болып есептелiнедi. Экономикалық өмiрде
қаржының сыртқы көрiнiсi қоғамдық өндiрiстегi әр түрлi қатысушылар
қаражаттарының қозғалысы түрiнде болып жатады. Тауар –ақша қатынастарының
жалпы қамтуындағы сипатқа ие болып отырған нарықтық экономика жағдайында
қаржы нақтылы және үздiксiз болып жататын ақша айналымын – ақша ағынын
бейнелеп көрсетедi.
Қазақстан Республикасының бюджет Кодексі бюджет процесін
жүзеге асырудың жаңа ұстанымдарын айқындайды. Ең алдымен, мемлекеттің
экономикалық саясатына сәйкес орта мерзімдік бюджетті жоспарлау қажеттігіне
назар аударылуда. Бюджетті жоспарлау процесіне стратегиялық бағдар беру
мақсатында алдағы үш жылдық кезеңге арналған салық – бюджет саясатын
анықтайтын құжат – Орта мерзімді фискалдық саясатты жыл сайын әзірлеу
шешімі қабылданды. [1,6-бет]
Бұл құжаттың қажеттілігі экономикалық реформалар жетістігінің
қоғамының қаржы жүйесін дамыту бағыттарына жүргізіліп жатқан салық –бюджет
саясатының заман талабына бара – бар тікелей тәуелділігімен негізделген.
Мұндай жағдайларда бюджет мемлекеттің ресурстарын жұмылдыру мен жұмсаудың
басты құралы ретінде саяси билікке экономикаға ықпал етуге, оның
құрылымдық қайта құрылуын қаржыландыруға, экономиканың басым секторларын
дамытуды көтермелеуге, халықтың неғұрлым қорғалған жіктерін әлеуметтік
қолданумен қамтамасыз етуге шынайы мүмкіндік береді. Тиісті қаржы жылына
арналған бюджеттің әзірлеу кезінде орта мерзімді саясат негізі болып
табылады.
Жерiлiктi бюджеттердi басқарудың жергiлiктi органдарының сан қырлы
қызметтерiнiң негiзгi қаржы базасы бола отырып, олардың экономикалық
дербестiгiн нығайтады, шаруашылық қызметiн жандандырады, аумақтың
экономикалық әлуетiн кеңейтуге, қаржы ресурстарының резервтерiн ашып
пайдалануға мүмкiндiк жасайды. Сонымен жергiлiктi бюджеттер жергiлiктi
экономикалық жән әлеуметтiк мiндеттердi жүзеге асыруда елеулi рөл атқарады.
Бұл тұтынудың қоғамдық қорларын бөлген кезде көрiнедi. Жергiлiктi бюджет
арқылы мемлекеттiк бюджет қаражаттарының басым бөлiгi әлеуметтiк
инфрақұрылымға жұмсалады.
С.Құлпыбаев, Қ. Iлиясовтың “Қаржы” әдебиетiнде “Жергілікті ќаржылыќ
билік пен басќарудыњ жергілікті органдарыныњ сан ќырлы ќызметініњ ќаржы
базасы болып табылатын жергілікті бюджеттерге мањызды рол беріледі.” деп
жазған. [2,339-бет] Сондықтан жергiлiктi бюджет каржы саласының басты
базасы болып табылады.
Б. С. Өтебевтың “Мемлекеттік бюджет” әдебиетінде бюджеттік іс- әрекет
жүргізу мемлекеттің орталықтандырылған ақша қаражаттары қорын қалыптастыру
мен пайдалануына байланысты және ерекше экономикалық, ұйымдастырушылық
формаларды қолдану негізінде жүргізіледі деп жазған. [24,10-бет]
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: ” : Мақтарал ауданының
жергілікті бюджетін жоспарлау және болжауды ұйымдастыру ”.
Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсаты - жергілікті бюджеттік
бағдарламалардың тиімділігін бағалауды және жергiлiктi бюджеттерiнiң кiрiс-
шығыстарына талдау жасау және нақты дұрыс жүргізілу бағыттарын анықтау.
Бірінші бөлімде Қазақстан Республикасының бюджет кодексiн шолу,”
бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі және мақсаттары , алымдар мен
төлемдерді жоспарлау бойынша Қазақстан Республикасының бюджет кодексіне
сәйкес жергілікті бюджеттік бағдарламалар және бюджет жүйесінің құрылымы
, бюджеттің негізгі принциптері және бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі
мен мақсаттары бойынша бюджетті жоспарлаудың негзігі мақсаттары мен
бағыттары , бюджет кірістерін болжамдауқағидалары, алымдар мен төлемдерді
жоспарлауда салық кодексі бойынша жергілікті бюджетке түсетін алымдар мен
төлемдерді белгілеген.
Екінші бөлімде бюджет кірісінің және шығысының жіктемесі, әлеуметтік
салаларға төленетін бюджеттік қаржыларды жоспарлау, білім беруге арналған
бюджет шығыстары жан- жақты талданды.
Бюджет кірісінің және шығысының жіктемесінде жергілікті бюджеттің
экономикалық мәні мен Мақтаарал ауданының 2006 жылға арналған аудандық
бюджет түсімдері мен шығыстарының талдауы орындалған.
Әлеуметтік салаға бөлінетін бюджеттік қаржыларды жоспарлау бойынша
2007 жылы әлеуметтік қамтамасыз ету бағдарламаларды қаржыландыруға арналған
бюджет шығындарының көлемі мен оның ішкі жалпы өнім құнына шаққандағы
деңгейі , зейнетақы төлемдері жөніндегі функциялар, халықты әлеуметтік
қорғау жүйесіндегі жәрдемақылар маңызы сипатталған.
Білім беруге арналған бюджет шығыстарында азаматтардың білім алу
құқығы мен білім берудің негізгі принциптері Қазақстан Республикасының
“Білім беру туралы ” заңына сәйкес жазылған.Сондай-ақ білім беру жүйесінің
негізгі міндеті мен оның басымды мақсаттары , білім беруді дамытудың
мемлекеттік бағдарламалары және мемлекеттік бағдарламаға сәйкес жоғары
білім беру жүйесі туралы мәселелері қарастырылған.
Соңында қорытынды мен әдебиеттер тізімі көрсетілген.
1-Бµлім. Жергілікті бюджетті қалыптастыру жолдары.
1. Қазақстан Республикасының бюджет кодекiсiне шолу.
Бюджет кодексi бюджеттік және бюджетаралық қатынастарды реттейді
және бюджет жүйесі жұмыс істеуінің, бюджет қаражаттарының құрылуы мен
пайдалануының негізгі ережелерін, принциптері мен тетіктерін белгілейді.
Егер Қазақстан Республикасының бекіткен халықаралық шартта осы
Кодекстегіден өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың
ережелері қолданылады.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
бүкіл аумағында қолданыста болады және барлық жеке және заңды тұлғаларға
қолданылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың
тиісінше республикалық және жергілікті бюджеттерден тиісті қаржы жылына
арнап ақша бөлу туралы актілері, осы атілердің қайтарымды негізде ақша бөлу
туралы ерешелерін қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяталғаннан кейін күшін
жояды.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
өзгерістер мен толықтырулар енігзу туралы заңдар, тиісті қаржы жылына
арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттардың шешімдеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы мәслихаттардың шешімдері, сондай – ақ Қазақстан
Республикасының үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың оларды іске
асыру туралы актілері тиісті қаржы жылының 1 қаңтарына бастап қолданысқа
енгізіледі.[1,4-бет]
Егер заң актілерінде және өзге де нормативтік құқықтық актілерде
Қазақстан Республикасының бюджет заңдарына қайшы келетін ережелер көзделсе,
онда Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының ережелері қолданылады.
Мемлекеттік бюджет – араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке
алмағанда, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін,
талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық
бюджет;
Инвестициялық ұсыныс – инвестициялық жобаның (бағдарламаның)
мақсатын, оған жету жолдарын көрсететіні және инвестициялық жобаны
(бағдарламаны) одан әрі алдын ала іріктеуді жүзеге асыру мүмкіндігін
қамтамасыз ететін инвестициялық жоба (бағдарлама) тұжырымдамасы;
Кассалық алшақтық – қаржы жылы ішінде шығыстар көлемінің бюджетке
түсетін түсімдер мен бюджет қаражатының бос қалдықтары көлемінен асып
түсуі;
Жергілікті бюджет – облыстық бюджет, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджеті, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті;
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган –жергілікті
бюджеттен қаржыландырылатын, жергілікті бюджеттің орташа мерзімді кезеңге
арналған болжамды көрсеткіштерін және тиісті қаржы жылына арналған
жергілікті бюджеттің жобасын жоспарлау жөніндегі функцияларды жүзеге
асыратын атқарушы орган;
Бюджетті атқару жөніндегі жергілікті уәкілетті орган – жергілікті
бюджеттен қаржылындыратын, бюджетті атқару, жергілікті бюджеттің атқарылуы
жөніндегі бюджеттік есеп және есептілікті жүргізу саласындағы функцияларды
жүзеге асыратын атқарушы орган; [1,6-бет]
Кірістерді бөлу нормативі – кірістерді әр түрлі деңгейлердегі
бюджеттердің арасында бөлудың проценттік арақатынасы;
Салалық (секторлық) бағдарлама – Қазақстан Республикасының Үкіметі
бекітетін, экономиканың жекелеген салаларының (секторларының) неғұрлым
маңызды міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;
Басым (республикалық немесе жергілікті) бюджеттік инвестициялық
жобалардың (бағдарламалардың) тізбесі республикалық немесе жергілікті
бюджеттердің қаражаты есебінен қаржыландыру жоспарланған инвестициялық
жобалардың (бағдарламалардың) тізімі болып табылатын, республиканы немесе
аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарына
қосымша;
Бюджет қаражатын алушы – бюджет қаражатын игерудің барлық деңгейінде
бюджет қаражатын пайдаланатын орталық және жергілікті атқарушы органдар,
мемлекеттік мекемелер, жеке және заңды тұлғалар, сондай – ақ қаржылық
қызмет көрсететін, соның ішінде азаматтық – құқықтық мәмілелер негізінде
қызмет көрсететін тұлғалар;
Аймақтық бағдарлама - мәслихаттар бекітетін, аймақтың (аумақтың)
әлеуметтік – экономикалық дамыту міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;
Түзетілген бюджет – тиісінше Қазақстан Республикасының Парламентінде
немесе мәслихатта нақтыланбай, Қазақстан Республикасының Үкіметі және
жергілікті атқарушы органдар енгізген өзгерістер мен толықтыруларды ескере
отырып бекітілген немесе нақтыланған бюжет;
Әлеуметтік – экономикалық дамудың орташа мерзімдік жосапры
–Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе мәслихат бекітетін, республиканы
немесе аймақты әлеуметтік – экономикалық дамытудың үш жылдық кезеңге
арналған негізгі көрсеткіштері мен бағыттарын және оларды іске асыру
жөніндегі шараларды айқындайтын құжат; [1,5-бет]
Трансфеттер – бюджетне және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына,
сондай-ақ бюджеттен, соның ішінде жеке және заңды тұлғаларға Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке төленетін өтеусіз және
қайтарылмайтын төлемдер;
Бекітілген бюджет – тиісті қаржы жылына арналған, Қазақстан
Республикасының Парламенті немесе тисті мәслихат бекіткен бюджет;
Нақтыланған бюджет – атқарылуы барысында Қазақстан Республикасының
Парламенті немесе тиісті мәслихат қабылданған өзгерістер мен толықтыруларды
ескере отырып тиісті қаржы жылына бекітілген бюджет;
Қаржыландыру – бюджет қаражатын алушыларға осы қаражатты бөлу;
Қаржы жылы – бюджеттің атқарылуы жүзеге асырылатын, күнтізбелік
жылдың 1 қаңтарынан басталып, 31 желтоқсанында аяқталатын уақыт кезеңі;
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық әукілетті орган – орташа
мерзімді кезеңге арналған мемлекеттік бюджеттің болжамды көрсеткіштерін
және тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің жобасын жоспарлау
жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган – ішкі мемлекеттік
қаржы бақылауы функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган – республикалық
бюджетті және өз құзыреті шегінде жергілікті бюджеттерді атқару жөніндегі
бюджеттік есеп пен есептілікті атқару, жүргізу саласындағы функцияларды
жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Экономикалық жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган – Қазақстан
Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуының негізгі бағыттарын
әзірлеу функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган.
Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының осы бапта көрсетілмеген
басқа ұғымдары осы Кодекстің тиісті баптарында айқындалған мәндерде
пайдаланылады.
Қазақстан Республикасы бюджет заңдары ұғымдарының анықтамалары
бюджеттік қатынастарға қатысты Қазақстан Республикасының басқа да заң
салалары ұғымдарының анықтамаларымен сәйкес келмеген кезде Қазақстан
Республикасы бюджет заңдарының ұғымдары пайдаланылады.
Осы кодексте пайдаланылатын Қазақстан Республикасының басқа да заңдар
салаларының ұғымдары, егер осы Кодексте өзгеше көзделмеген болса, Қазақстан
Республикасы заңдарының осы салаларында пайдаланып жүрген мәнінде
қолданылады.
Бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады: [1,10-бет]
1) кірістері:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансфеттер түсімдері;
2) шығындар:
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік кредит беру;
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
5) қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо;
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6) бюджет тапшылығы (профициті);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану);
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзу
осы баптың 1-тармағында көрсетілген құрылым бойынша жүзеге асырылады.
Кесте-1
Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің сызбасы
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеттердің басты бөлігі
республикалық бюджетке шоғырланған.
Республикалық бюджет – бұл түсімдер мен бюджет тапшылығын және
өзіне Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңнамалық актілер
жүктелген міндеттерді жүзеге асыру үшін Үкімет анықтайтын республикалық
бюджет бағдарламаларын қаржыландыруға арналған Қазақстан Республикасының
заңы мен бекітілген орталықтандырылған қоры.
Жергілікті бюджеттер – облыстық бюджеттер, қалалардың, аудандарың
бюджеттері. [1,8-бет]
Қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімдерімен
бекітіледі.
Бюджет жүйесінің жұмыс істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлердің
өзара байланысына негізделеді және оларды әзірлеу, қарау, бекіту, атқару,
бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің
атқарылуы туралы есеппен қамтамасыз етіледі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне
кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, нақтылығы және
жариялығы қағидаттарына негізделеді.
Бюджеттің бірлігі бюджет жүйесін ұйымдық – экономикалық
орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты КСРО – ның бюджет
жүйесінде неғұрлым толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті
органдарының дербестік алынумен және оларға қаржы ресурстарын иелену
жөніндегі құқықтарының берілумен байланысты. Бұл қағида әлсіреді.
Бюджеттердің бірлігі ел аумағында қолданылып жүрген мемлекет кірістерінің
жалпы жүйесінің өмір сүруіне мемлекет шығыстарының бір келіктігінде
көрінеді. Бұл қағида бюджеттік жоспарлаудың әдіснамасы мен
ұйымдастырылуының бірлігіне, оның әлеуметтік-экономикалық болжаумен өзара
байланыста кепілдік береді. Бюджет бірлігі қағидатының міндеті Парламент
тарапынан бюджеттік қаражатарының қозғалысына тиімді бақлауды қаржы
саясатын қамтамасыз етуге бағытталған және ең алдымен Қазақстан
Республикамыз егеменді мемлекеттердің жалпы экономикалық және саяси
негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс көздерін пайдалану арқылы барлық
деңгейдегі бюджеттердің зара іс-қимылына, төменгі деңгейдегі бюджеттердің
теңгерімділігі үшін оларды қарждылық қолдауға, сондай-ақ ішінара қайта
бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет қорларын жасауға да негізделген.
Бюджеттердің бірлігі біріңғай құқытық негізбен, қаржы министрлігі
бекіткен біріңғай бюджеттік сыныптаманы пайдаланумен, бюджеттің бір
деңгейінен басқа деңгейіне беріліп отыратын мемлекеттік қаржы стастикасы
нысанының бірлігімен, бюджет рәсімінің қағидаттарымен ақша жүйесінің
бірлігімен қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса
бірыңғай әлеуметтік – экономикалық саясат арқылы іске асырылады.
Алайда бюджеттердің бірлігі бюджет жүйесінің құруды маңызды қағидаты
болып оытрған оның жеке буындарының дербестігін жоққа шығармайды. Бюджеттің
дербестігі әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы кірістерді бөлуді
тұрақты нормативтерін орнықтыру және бюджет қаражатының жұмсалу бағыттарын
белгілеу құқығы арқылы қамтамасыз етіледі.
Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны атқарады.
Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен шығыстарды
бөлуді шектейтін айқын құқықтар белгіленген сонымен бірге бюджеттердің
барлық түрлерінің шығыстары осы аумақтың әлеуметтік – экономикалық даму
мәселелерімен және биліктің тиісті органдарының нақты функцияларымен,
құзырымен анықталады.
Бюджеттің толықтылығы бюджетке үкіметтің барлық қаржы операцияларының оның
жинайтын барлық кірістерін және жасайтын шығыстарын шоғырландыруда әрбір
бап бойынша мемлекеттің барлық түсімдерімен шығыстары ескерілетін бюджетті
жасауды білдіреді. Қазақстан Республиксының салық және бюджет
заңнамаларында белгіленетін барлық түсімдердің, соның ішінде мемлекеттік
акциялар пакеті бар акционерлік қоғамдардан және республикалық мемлекеттік
кәсіпорындардың алынатын түсімдердің шығыстарын бюджетке жинақтап,
жұмылдырудың объективтік қажеттігін қамтып көрсетеді. Осыған байланысты
барлық ақша түсімдерін, сондай – ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы
бағыттарын айқындау қажет. [1,3-бет]
Бюджет іске асатындай болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси
ахуалды, өндірістің дамуы тенденциясын,жалпымемлекеттік қажеттілікті есепке
алу қажет. Дүние жүзілік практикада бұл қағидат қазіргі кезде оны дәл
қолдану бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды түрде бөліп
көрсетуге болатын аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен орынды деп
есептелмейді. Қазақстанда мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудың
орталықтандырылған әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап
мемлекеттік бюджетке бюджеттен тыс қорлардың – зейнет ақы, әлеуметтік
сақтандыру, жол, халықтың жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу қорларының
қаражаттары енгізілген.
Бюджеттің нақтылығына ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары
туралы Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынға Жолдауына сәйкес оларды
Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуына индикативтік
жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі.
Сондықтан оның көрсеткіштері көп нұсқалық есеп – қисаптарымен негізделуі
тиіс, бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен кезеңдегі қаржы
жоспарларында жасалған терең талдаудың нәтижесі, болжамдық бағалау есепке
алынуы қажет. Дүние жүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын
ағымдағы жылға, анағұрлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай ақ оларды нақтылы
жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішіндегі түзетуді пайдаланады.
Нақтылы қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарының сметаларды және жалпы
тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау процесінде қол жетеді.
Нақтылы қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау және
бұзылуын жою үшін ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының шыншыл
көрсетілуін бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың атқарылуына
сәйкестігін алдын ала қарастырады. Нақтылы дамудың болжамдарымен
бағдарламаларының көрсеткіштеріне негізделетін және бюджеттік резервтердің
болуымен нығайтылған кірістердің барлық көздерімен шығыстар бағыттарының
есеп – қисаптарының негізділігімен анықталады.
Бюджеттердің жариялылығы бекітілген бюджеттермен алдағы қаржы жылына
арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың атқарылуы туралы
есептердің жариялануы арқылы қамтамасыз етіледі.
Жариялылық елдерге адам құқығын, демократиялық өзгерістерді сақтаудың
маңызды шарты болып табылады. Бюджет кірістерінің қалыптасуы бюджет
ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық жүргізу субъектілердің және
қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін шалады. Сондықтан олар бюджеттің
мазмұны, оны қалыптастыруды көздері, салық төлемдерін алудың тәртібі,
сондай – ақ бюджет қаражыттарының бағыттары туралы болуы тиіс. Президент
қол қойған Қазақстан Республикасынің бюджеті заң мәртебесін қабылдайды және
оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары үшін міндеті болады. Заң,
өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп баспасөз бетінде
жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістерімен шығыстарының көлемі, оның
негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары, тапшылық көлемі және оның
жабудың әдістері жария етіледі.
Бюджет жүйесін құрудың барлық қағидаттары өзара үйлестірілген және
бірін бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында
және “Бюджет жүйесі туралы”, “Жергілікті өкілді және атқарушы органдар
туралы”, “Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы”
арнайы заңдарда және басқа да заң актілерінде қамтып көрсетілген.
Төменгі – жергілікті бюджеттердің қалыпты және тиімді жұмыс істеудің
шарттары дербестікпен қатар теңгерімділік болып табылады.
Барлық деңгейлер бюджеттердің теңгерімділігі бюджет – қаржы
саясатының қажетті талабы болып табылуы мүмкін. Бюджеттерді қарау және
бекіту кезінде билік пен басқарудың тиісті органдары бюджеттердің белгілі
бір мөлшерлерін белгілеу мүмкін.
Бюджет тапшылығын ақша эмиссиясы есебінен жабуға болмайтындығы заңмен
белгіленген. Бюджет тапшылығы жабудың негізгі нысандары мыналар болып
табылады:
- мемлекеттік қарыздар шығару;
кредит ресурстарын пайдалану. [1,13-бет]
Бюджеттердің атқарылуы процесінде секвестрлеуге жатпайтын бюджеттік
бағдарламалардың тізбесін республика Парламентімен биліктің жергілікті
органдары анықтап бекітеді.
1. 2. Бюджетті жоспарлау мен болжаудың ролі
және мақсаттары.
Бюджеттік жоспарлаудың экономикалық мағанасы барлық қаржылық
жүйенің әр түрлі буындары арасында қоғамдық өнім құны мен ұлттық табысты
орталықтандырылған түрде бөлісу мен қайта бөлісу бойынша мәнерленеді әр
деңгейдегі бюджеттерді жасау мен атқару процесінде көрінеді. Бюджеттік
жоспарлаудың негізі болып елдің мемлекеттік әлеуметті- экономикалық даму
бвғдарламасы табылады. [24, 96 бет]
Жалпы қаржылық жоспарлау және оның маңызды құрамалы буыны- бюджеттік
жоспарлау, яғни бюджетті құру мен атқаруына байланысты жоспарлау, барлық
халықшаруашылығын жоспарлаудың органикалық бөлшегі болады. Сонымен қатар ,
қаржы ресурстарын басқарудағы бюджеттік жоспарлаудың ролі өте зор, себебі
ол тек қана бюджеттің кірісі мен шығындарының жоспарын құруы және оларды
атқаруы, яғни төлемдер бойынша міндеттермелерді тағайындау мен бюджеттік
қаржыландыру көлемін анықтаумен шектелмейді. Бюджеттің басқа қаржы
жоспарлар ішінде алатын ерекше ахуалы бюджеттік жоспарлауға жалпы
мемлекеттік мән береді. Ол мемлекеттік басқаруды реформалау мен биліктік
өкілеттілікті орталықсыздандырудың барлық бюджеттік процеске қатысушылар
арсындағы қаржылық және бюджетаралық қатынгастарды жетілдіру байланысында
және мемлекеттік шығындарды, олардың формалары мен қаржыландыру әдістерін
ұтымдылауда білінеді.
Бюджеттік жоспарлау қаржылық жоспарлаумен , бюджеттік арнаулардың
мақсаттық сипаттарымен, резервтердің барлығымен және кірістер мен
шығындардың теңгерушіліктермен өзара талаптарына сәйкес болуы тиіс.
Жоспарлау процесінің негізгі мақсаты – ол төлемдердің әрбір түрі бойынша
салықтар мен басқа да кірістердің жылдық түсімін анықтау және әр түрлі
деңгейдегі бюджеттер арасында кірістерді дәйекті бөлісін қамтамасыз ету.
Кірістер мен шығындарды басқарудың мағанасы тиісті өкілетті органдардың
мемлекеттік бюджетке салықтар мен түсімдердің түсуін болжамдау , талдау
мен бақылау жөніндегі жұмыстарын ұйымдастыру мен басшылық ету , бюджеттік
құралдарды тиімді жұмсау және мемлекеттік бюджеттің кірістік пен шығындық
бөлімдерін атқару жөнінде есеп дайындаумен тұжырымдалады. .[24, 99-бет]
Бюджеттік жоспарлау процесінде келесі негізгі мақсаттар шешіледі:
- орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қаржылық жоспар
арасындағы қажетті арақатынас пен жалпы қаржылық қатынастарды
анықтау;
- бюджет процесінің әрбір қатысушыларының елдің дамуын қаржылық
қамтамасыз етудегі қатысу дәрежесін тағайындау;
- қаржы ресурстарының жалпы көлемін тағайындау мен оларды мемлекеттік
мекемелер мен бюджеттік бағдарламалар әкімшілері бойынша бөлу;
- салалар , іс- әрекет салалары мен экономика секторларының қаржы
жоспары негізінде мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы көлемі мен
әртүрлі көздер арқылы түсетін кірістер көлемін анықтау;
- бюджеттің жалпы және шығын түрлері бойынша шығындар көлемін
анықтау.
Бюджеттік жоспарлау процесінде осы мақсаттарды шешу бөлек бюджеттер
арасында мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығындарын тиімді бөлуді,
әрбір бюджеттің нақты теңгерушілігін , жыл бойы кірістердің бірқалыпты
түсуін және қарастырылған шараларды уақытында қаржыландыруды қамтамасыз
етеді. Сонымен бірге мемлекеттік материалды және қаржы резервтер, жоспарды
орындау мен бюджетті атқару барысына қаржылық бақылау қарастырылады.
Бюджетті жоспарлау мен бюджеттік болжамдау тығыз байланысты. Бюджеттік
болжамдау маңында бюджеттің кірістік және шығыстық бөлімдерінің дамуының
ықтимал бағыттарына нақты бағалау процесі түсіндіріледі. Бұл экономика
дамуын болашақ жоспарлауына негізделеді, себебі натуралды көрсеткіштердің
болашақ өсуінің есепсіз бюджеттік ресурстарды сапалы ғылыми болжамдау
мүмкін емес.
Бюджеттік болжамдаудың негізгі мақсаты – ол экономикада қазіргі кезеңде
пайда болған тенденцияларды , нақты әлеуметтік- экономикалық шарттарды
және олардың өзгерістерінің болашақ бағалауларын есепке ала отырып ,
бюджеттің оңтайлы дамуын жасау мен дәйектемелеу. Мұндай болжамдау
нәтижесінің мемлекеттің қаржы – бюджеттік саясатында тиімді шаралар
қабылдауда өте маңызды мәні бар.
Бюджетті жоспарлау мен болжау келесі үш маңызды бағыттарда жұмыс істеуді
қарастырады:
- кірістер мен шығындардың барлық түрлері бойынша контингентердің
болжамдық мөлшерін анықтау ;
- әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша
реттеуші кірістердің бөлісі;
- қаржылық жәрдем мен бюджеттік қамсыздандыруды теңестіру себебінен
жоғары және төмен тұрған бюджеттер арасында арақатынасты дайындау.
Бюджеттік жоспарлау мен болжамдау іс- әрекеттің негізгі шарты- ол жалпы
мемлекеттік мұқтаждыққа қажетті бюджеттік құралдардың тұрақты және
бірқалыпты түсуін қамтамамсыз ету.
Бюджеттік жоспарлау бірлестік , жалғастырушылық , басымдылық ,
теңгерушілік және дәйектемелік принциптер талаптарына сәйкес іске
асырылады.
Бюджеттік жоспарлаудың бірлестік принципі құрамына республикалық және
жергілікті бюджеттер кіретін елдің мемлекеттік бюджеттін құрумен қамтамасыз
етіледі. Әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бұл принцип республикалық және
жергілікті бюджеттерден қаржыландыратын бюджеттік бағдарламалар тізімін
қалыптастыруға , бюджеттер деңгейлер арасындағы кірістер бөлісу
нормативтері мен ұзақ мерзімді субвенциялар және бюджеттік алымдар мөлшерін
тағайындауға негізделеді.
Жоспарлаудың жалғастырушылық принципі орта мерзімді фискалдық
саясаттың бағыттары мен елдің әлеуметтік – экономикалық даму болжамдарына
негізделген ағымдағы және болашақ бюджеттік жоспарлау тіркесімімен
қамтамасыз етіледі.
Басымдылық принцип елдің орта мерзімді әлеуметті- экономикалық даму
жоспарының басымдылықты бағыттары негізінде бюджетті жоспарлау мен
қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің кірістері мен шығындарының теңгерушілік принципі бюджетті
қалыптастыруда баланстық әдісті пайдалану негізі арқылы қамтамасыз
етіледі. Бюджеттің теңгерушілігінің қажеттілігі қайбір деңгейдегі бюджетті
атқару мақсатымен дәлелденеді және ол немесе жоғары бюджеттен субвенция
беру арқылы немесе бюджет шығындарын қысқарту арқылы немесе мемлекеттік
берешекті қалыптастыру арқылы не болмаса басқа да заңнамалармен
қарастырылған әдістер арқылы қамтамасыз етіледі.
Дәйектемелік принцип бюджет жобасына осы немесе басқа түсімдер не
шығындарды енгізу қажеттілігін анықтайтын нормативті құқықтық актілер
негізі арқылы бюджет жоспарлаумен қамтамасыз етіледі.
Бюджетті жоспарлағанда аймақта арасындағы табиғатты-климаттық және
әлеуеті-экономикалық ерекшеліктері есепке алу қажет, себебі олар әр аймақ
тұрғындары жағдайларының негізгі және анықтаушы факторлары. Сондықтан
бюджетті кодекске сәйкес натуралды нормативтер-ол бюджетті жоспарлау мен
атқаруда міндетті түрде пайдаланылатын материалды немесе материалды емес
қажетті байлықты тұтынудың натуралды көрсеткіштері. Олар Үкіметпен жасалады
және бекітіледі.[24,99 бет]
Жергілікті бюджеттерге қолданатын кірістері бөлісу нормативтер-ол әр
деңгейдегі бюджеттер арасындағы кірістердің пайыздық арасалмағы. Бұл
нормативтердің тұрақты сипаты бар, себебі ол орта мерзімді фискалдық
саясаттың негізінде анықтамалады және оларды пайдалану бюджет жүйесі
бойынша шығындық өкілеттілікті шектеуге байланысты.
Бюджеттік жоспарлау - әр түрлі статистикалық , экономика-
математикалық, сараптамалық және арнайы әдістер пайдалану арқылы іске
асырылады. Негізінде бюджет- толық көлемдері бойынша барлық кірістер мен
шығындарды есептеуге мүмкіншілік беретін баланстық әдіспен құрылады. Бұл
әдіс бюджетпен қарастырылған кірістер мен шығындарын басқа бір де біреуі
болуға тиісті еместігін көрсетеді. Жоспарлауда бюджет құрудың бюджетбрутто
және бюджет-нетто атты әдістері де қолданылады. Егерде бюджетте мемлекеттің
барлық кірістік және шығындық қаржы операциялары көрсетілсе, онда мұндай
бюджетті бюджет-брутто деп атайды. Ал егерде бюджеттің көрсеткіштері
баптары бойынша сальдолық нәтижелер ретінде есептелсе, яғни кірістердің
әрбір баптары бойынша түсімдер көлемі сол кірістерді алуға жұмсалған
шығындарсыз анықталса, онда мұндай бюджетті бюджет-нетто деп атайды.
Мемлекеттің әлеуметті-экономикалық мақсаттарын іске асырудағы
бюджеттің құрал ретіндегі ролі өте маңызды болғандықтан, сол рөлді атқаруға
сәйкес арнайы бюджеттендіру әдістері негізіндегі орта мерзімді бюджеттік
жоспарлауды қолдану қажет. Бағдарламалы-арнайы бюджеттелеу әдіс маңында
бағдарламалық даму стратегия мен қолда бар бюджет ресурстары базасы және
бюджеттік бағдарламалар жоспарлау негізі арқылы бюджеттік шығындарды
жоспарлау, яғни алдымен елдің даму стратегиялық басымдылықтары анықталады,
олар бюджет шығындарында көрсетіледі.
Бюджеттің жобасын құрастыру процесінде бюджеттік теңестірудің арнайы
әдістері пайдаланады. Олар тікшіл (вертикальды) және көлбеулі
(горизантальды) теңестіру әдістерге бөлінеді. Мағыналары бойынша бұл
әдістермен мемлекеттік басқарудың жергілікті органдарының қаржылық
мұқтаждарын (жергілікті бюджеттердің шығындық бөлімі) қамтамасыз ету
мақсаттары шешіледі. Мысалы, тікшіл теңестіру әдістері көмегімен шығындық
функцияларды іске асырудың қаржылық базасы қамтамасыз ету мен биліктің әр
деңгейлері бойынша бюджеттердің кірістік көздерін тиімді түрде бекіту
әрекеттенеді.
Бюджеттерді кірістер бойы қалыптастырудың негізгі кезеңдері ретінде
түсімдердің барлық түрлері бойынша болжамдық мөлшерлерін анықтау дәйектілік
есептеледі. Барлық кезеңдердің ішіндегі ең маңыздысы-ол салықтық түсімдерді
болжамдау кезеңі, содан кейін-маңыздылық мәні аз емес салықтық емес
түсімдері болжамдау кезеңі. Келесі кезеңдері –ол негізгі капиталды сатудан
түсетін түсімдерді болжамдау, ресми трансферттердің, берілген несиелерді
өтеудің, қаржылық активтер сату мен Үкіметтік займдардың түсімдерін
анықтау.
Алдағы жылғы бюджетке кірістердің түсуін болжамдау Салық, Бюджет
кодекстері мен басқа да нормативтік құқықтық актілерге сәйкес іске
асырылады. Сонымен қатар республика мен аймақтардың орта мерзімді әлеуметті-
экономикалық даму жоспарларының макроэкономика-лық көрсеткіштері, елдің
орта мерзімді фискалдық саясаттың ережелері мен көрсеткіштері, ағымдағы
мерзімнің бағалау мен салықтық түсімдерге әсер ететін негізгі
көрсеткіштердің болашақ өзгерістері есепке алынады. Бюджетті болжамдау
пайдаланылатын негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер ретінде жалпы ішкі
өнім көлемі, ақша құралдарының көлемі, еңбекақы қорының мөлшері, инфляция
индексі, тауар айналымының көлемі, импортты-экспорттық операциялардың
көлемі, Ұлттық валюта курсы қолданылады.
Кірістер түсімін болжамдаудың негізінде келесі принциптер жатыр:
• республика бойынша болжамдық көрсеткіштердің есептемелер қалыптасуының
бірыңғайлығы;
• болжамдық көрсеткіштердің анықтығы мен объективтігі
• барлық бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша әр ай мен тоқсанға бөлінген
және жалпы жылға болжамдаған бюджет түсімдерінің есептемелері
Болжамдайтын бюджеттік көрсеткіштер есептеуі жылдық бюджет
көрсеткіштерінің есептеуінен біраз ерекшеліктері бар, себебі жылдық
көрсеткіштер тікелей есептеулер әдістерімен анықталады. Ал мұндай әдістер
қажетті мәліметтер жоқтығынан болжамдауда қолдануы қиын. Сондықтан бюджет
кірістерінің болжамдауы көбінесе әр түрлі динамикалық сипаттары бар әдістер
пайдалану арқылы іске асырылады. Сондай әдістерінің бірі-ол бюджеттің
тұрақты сипаты бар кірістерді болжамдауда қолданатын экстрополяция әдісі,
екіншісі –эксперт –мамандар жасап дәлелдеген тұжырымдар негізінде
пайдаланатын экспорттік бағалау әдісі. Тәжірибеде, объективтік болжам алу
үшін осы екі әдісті бірге қолданады.
Бюджет кірістерін болжамдауда бюджеттік көрсеткіштерінің регрессия сызығы
бойынша өзгерістер заңдылығын әшкерелеу мақсатта корреляциялық модельдер
пайдалануы мүмкін. Мұнда бюджеттік көрсеткіштерді бюджет қалыптастыруға
әсер ететін бірнеше факторлардың өзгеруіне байланысты қаралады. Бюджет
кірістерінің әр түрлі факторлар өзгерістерінен функционалды байланыстылығын
пайдалану сол кірістердің және жалпы шығындар көлемдерін анықтауға
мүмкіншілік беретін экономико-математикалық модель құруға болады.
Кірістер болжамдау процесінің ір түрлі бастапқы мәліметтер пайдалану
бойынша тізбектелген кестесін келесі түрде көрсетуге болады:
1. Кірістерді болжамдау
Кесте-2.
Кірістер мониторингі: Мәліметтерді жаңарту:
болжамды нақты түсімдермен салық түрлері мен төлемдердің ай
салыстыру бойы түсімдері
болжамды анықтау. аймақтар дамуының көрсеткіштері
Заңнамалық база мен экономикалық
ахуалды талдау:
аймақтар бойынша экономикалық
ахуал.
заңнамалардың өзгерістері
Кірістер болжамы:
болжамды қалыптастыруға қажетті көрсеткіштер
есептемелер
1.3. Алымдар мен төлемдерді жоспарлау.
Алымдар , баждар және төлемдер деп әдетте заңда және жеке
тұлғалардың мемлекеттік орындардың оларға көрсететін қызметтері үшін
төлемдерін айтады. Бұл төлемдердің сомасы жергілікті бюджеттердің кірісіне
не белгіленген үлестерде бюджеттер мен тиісті ұйымдарға не арнаулы
қызметтер көрсететін ұйымдардың мекемелердің шығындарын ішінара немесе
толық өтеуі ,қызметін дамытып , жетілдіру үшін түгелдей қарамағына түседі.
Алымдармен төлемдерді төлеу көбінесе қаржы аспектілерінде сондай- ақ
мүліктік құқықтарда , техникалық рәсімдер мен тіркеулерді, объектінің
қызметтің белгілі бір халін біріктіруді рәсімдеумен байланыстырады да қоса
қызметтің айтарлықтай кең аясы бойынша жүзеге асырылады. Осыған орай
алымдар мен төлемдерді салық салу объектілерінде сан алуан болып келеді,
алымдар мен төлемдерді есептеу мен төлеу тәртібі де әр түрлі болады.
Алымдардың сомасы үкімет белгілеген мөлшерлемелер бойынша есептеледі және
тіркеуші органдарға тиісті құжаттарды бергенге дейін төленеді.
Алымдарды төлеудің қажеттігін тудыратын қызмет түрлерінің сан
алуандығы олардың көбісін тиісті қызмет көрсетулерге көбінесе аралық сипат
бере отырып, таза қаржы шеңберінен шығарып жібереді. Тіпті мемлекеттік
органдардың көбінесе ақылы қызмет көрсетуге көшіп отырған және қаралып
отырған операциялар қаржылықтан куәлігі- тауар ақша қатынастарына түрленіп
отарған нарықтық қатынастар жағдайында бұл төлеушілердің физикалық және
тарифтік бағалық сипатының ұштасуы өрістеді
Салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің
міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргізіледі.
2001 жылғы 12 маусымда №209-11 Қазақстан Республикасының Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы (өзгертулермен
және толықтырулармен) салық Кодексі сәйкес жеке және заңды
тұлғалардан алынатын салықтар мемлекеттік бюджетті толықтырудың
негізгі көзі болып табылады. [1,4-бет]
Салық кодексі және жергілікті бюджетке түсетін салықтарды,
алымдар мен салымдарды және басқа да міндетті төлемдерді белгілейтін.
Қазақстан Республикасы заңдарымен реттелетін кеден баж салығы,
алымы мн төлемдері мәселелерін қоспағанда, Қазақстан
Республикасындағы барлық салықтық қатынастарды реттейтін бірден-
бір заңды құжаты болып табылады. Салық кодексі салықтардың толық
тізімін, оларды есептеу тәртібін, салық салу обьектілерін,
салықтың негізгі түрлері бойынша төлеушілерін анықтайды.
Салықтар, алымдар мен басқа да міндетті төлемдер деп Кодексте
белгіленген тәртіпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіне
төлеушілерден аударылған (бөлінген) қаражаттарды айтамыз. [5, 3-
бет]
Салықтарды, алымдарды және басқа да міндетті төлемдерді
енгізу және аудару немесе тоқтату құқығы Қазақстан Республикасының
заң органдарының өкілеттілігіне жүктелген. Бұл құқық тек қана
Салық кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы жүзеге
асырылады.
Салық төлеуші, салық міндеттемесін орындау барысында, салық
салынатын обьектісін, салық базасын, салық мөлшерлемесін, салық
кезеңін білуге міндетті болады. Бұл кезде: салық салынатын обьектісі
және салық салумен байланысты обьектілері: мүлік және әрекеті болып
табылады, егер де олар бар болса, онда салық төлеушінің
міндеттемесі де пайда болады.;
Салық базасы деп құқықтық, физикалық базасын айтады және де
салық салу обьектісіне басқа да сипаттамасы бойынша салық салуға
жатуы мүмкін. Салық базасының негізінде салық сомасы және басқа да
төлеулердің мөлшері анықталады.
Салық мөлшерлемесі салық базасының өлшем бірлігіне есептелген
салық деңгейі болып табылады. Салық мөлшерлемесі пайыздық немесе
абсалютік сомасы бойынша салық базасының өлшем бірлігіне қарап
белгіленеді.
Салық кезеңі – бұл уақыт кезеңі, әрбір салық түріне және
Салық кодексінің басқа да міндетті төлемдеріне қолайлы етіп,
белгіленеді, сол кезең біткеннен кейін салық базасы анықталынып
бюджетке төленуге жататын салық пен басқа да міндетті төлемдері
есептелінеді.
Қазақстан Республикасындағы салық заңы – мүліктің кірістелген
және тауарды сату мақсатында жөнелтілген, қызметтің көрсетілген,
жұмыстың атқарылған кезеңімен есептелген шығысы мен төленген табысының
кезеңіне қарамастан, салықтық есептің әдісіне орап есептеу әдісі
бойынша құрылады.
Қазақстан Республикасында әрекет етіп тұрған салықтар мен
басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдердің сызбасы төменде
көрсетілген.
Кәсіпорынның бюджетпен есеп айырысу операциялары 63 Бюджетпен
есеп айырысу бөлімшесінің шоттарында есепке алынады. Бұл бөлімшеге:
631 Төленетін ағымдағы табыс салығы, 632 Кейінге қалдырылған табыс
салмағы, 633 Қосылған құн салығы, 634 Бюджетпен басқадай есеп
айырысу шоттары кіреді.
Корпоративтік табыс салығы. Корпоративтік табыс салығы бойынша
бюджетпен есеп айырысу 631 Төлеуге жататын ағымдағы табыс салығы
деген пассивтік шотында жүреді.
Корпоративтік табыс салығының салық салынатын негізгі
обьектісі салық салынатын табысы болып табылады, оның деңгейі жылдық
табыс жиынтығы мен шегерімнің (тұрақты мекемелер арықылы қызметін
жүзеге асырмайтын, резидент еместерді қоспағанда) арасындағы айырмасы
арқылы анықтайды:
Жылдық табыс жиынтығына: жөнелтілген өнімдер, атқарылған жұмыстар,
көрсетілген қызметтер және басқа да операциялар үшін, салық төлеушінің
алуына ( алғанына) жататын ақшалай немесе басқа да қаражаттар, өзара
есеп айырысу ретінде үшінші тұлғаларға жіберілген, тікелей, не жанама
түрінде шығындарды өтеуге жібрілген құжаттар кіреді. Кәсіпкерлік
қызметтерден түсетін кірістерге: өнімді (жұмысты, қызметті) сатқаннан
түсетін кірістер; ғимараттарды, қондырғыларды сату кезінде құнының
өсуінен, сондай-ақ амортизациялауға жатпайтын активтерден инфляцияға
байланысты олардың құндарына түзетулерді есепке алу барысында түскен
кірістер; басқа да сатудан түскен тыс кірістер, соның ішінде:
проценттер бойынша кіріс; дивиденттер; ақысыз алынған мүліктер мен ақша
қаражаттары; мүліктерді жаға беруден түсетін кірістер; роялти;
мемлекеттен және басқа да заңды тұлғадардан алынған жәрдем ақшалар;
кәсіпкерлік қызметтен немесе оның қызметін шектеуден алынған
кірістер; қарыздарды есептен шығарудан түскен кірістер және т.б.
жатады.
Салық төлеушілер жылдың табысының мыналарды шығарып тастау
керек.
- дивиденттер, Қ.Р. заңды тұлға резиденттерінен алынған бұрындары
төлем көзінен ұсталғандары;
- кәсіпорынның меншігіндегі акциясының құны, олардың номиналдық
құнынан артқан деңгейі, яғни эмитенттердің орналастыру кезінде
және меншікті акциясын сатқан кезінде алынған табыстары;
- мемлекеттік бағалы қағаздарды сатқаннан түскен табыстары;
- әртүрлі апатты төтенше жағдайына, душар болған жағдайда,
гуманитарлық көмек ретінде алынған мүліктердің құны, егер де
олар арналымы бойынша пайдаланылса;
- мемлекеттік кәсіпорындардан тегін негізде алынған негізгі
құралдардың құны;
- зейнетақыны қамтамасыз ету туралы ҚР заңына сәйкес алынған
инвестициондық табыстары.
Заңды тұлғалардың жылдық табысының жиынтығынан оны алуға байланысты
барлық шығындар кемітіледі, соның ішінде табыс салығы салынатын еңбек
ақы бойынша шығындары да, яғни қызметкерлерінің материалдық және
әлеуметтік әл- ауқатын көтеруге шығарылған шығындар, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының заңдарымен реттелетін Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру және арнайы қорларға салынған шығындар.
Салық төлеушілердің шегерімдерінің тиісті құжаттары бар болса,
яғни жылдық табыс жиынтығын алумен байланысты шығыстары расталса
ғана шегерім жасалады. Бұл шығыстарды сол өзінің жасалған салықтық
кезеңінен шегеріледі, бірақ оған болашақ кезеңнің шығыстары
қосылмайды.
Жылдық табыс жиынтығынан келесі шегерімдер жасалады.
Қызмет бабымен іс –сапарға кеткен шығындары және өкілеттік шығыстары
Қазақстан Республикасының Үкімет белгілеген нормалар шегінде
шегеріледі:
- сі -сапарға жіберілген жеріне дейін кеткен нақты жолымен
байланысты шығындары (билеттің құны), сондай-ақ броньға жасалған
шығындары жатады;
- шетелдік іс-сапарда жүрген кезіндегі тәулік шығындары Қазақстан
Республикасының үкіметінің белгіленген норма шегінде беріледі.
Алынған сыйақы (мүдде) бойынша шегерім келесі деңгейде жасалынады:
Сыйақы қатарына алынған несие (кредит, займ), мүліктер, дисконттар мен
депозиттер жатады.
- несиелер (займдар) бойынша, оның ішінде қаржылық лизинг бойынша
да, депозиттер, сондай-ақ мүліктерде теңгемен алынса (немесе
орналастырылса), онда Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі бекіткен
қайта қаржыландырудың 1,5-ке еселенген ресми мөлшерлемесі бойынша
шығарылған сомасы шегінде шегеріледі, ал ол шетел валютасында
берілген (немесе орналастырылған) болса, онда ол Лондонның банкаралық
рыногының 2-ге еселенген мөлшерлемесі (ставкасы) бойынша шығарылған
соманың шегінде шегерілуі тиіс.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің қайта қаржыландыру
мөлшерлемесі және Лондонның банкаралық рыногының депозиттерді, бағалы
қағаз қарыздарды, мүліктерді, сондай-ақ несиені (қарызды) рәсімдеу
кезеңіндегі мөлшерлемесі пайдаланылады.
Келісім- шартқа сәйкес несие (қарыз) үшін марапаттау сомасын
есептеу кезінде қалқып жүретін мөлшерлемесі және сол мәміленің
(операцияның) нақты жасалған күніндегі мөлшерлемесі есепке алынады.
2. Салықтарды шегеріс жасау. Бұл жерде мемлекеттік бюджетке есептелген
шегіндегі төленген салық шегеруге жатады, яғни жылдық жиынтық табыс
анықталғанға дейінгі салықтар; Қазақстан Республикасының аумағында
және басқа мемлекеттерде төленген табыс салығы мен корпоративтік
табыс салығы, сондай-ақ үстеме пайданың салықтары (яғни кәсіпорын
рентабельді болған сайын, одан ұсталатын салықтың да деңгейі
төмендейді). Сонымен қоса, өткен кезеңдер үшін ағымдағы салық
кезеңінде төленген салықтар да шегерілуі тиіс.
Ағымдағы салықтық кезеңде өткен кезеңдер үшін төленген салық
қай кезеңде төленсе, сол кезеңнің шегеріміне жатқызылады.
3. Салық салынатын табысты анықтаған кезде жылдық жиынтық табыстан
келесі шығыстар шегеруге жатпайды;
- жылдық жиынтық табысты алумен байланысты емес шығыстар;
- күрделі сипаттағы шығыстар, яғни тіркелген активтерді сатуға
және сатып алуға кеткен шығыстар;
- мемлекеттік бюджетке төленетін айыппұлдар мен өсімдер;
- жылдық жиынтық табысты алумен байланысты болса да, бірақ Салық
Кодексінің белгіленген нормасынан артық болса, онда ол
шегерімге жатқызылмайды;
Қазақстан Республикасының заң актісімен белгіленген нормадан жоғары,
төлеуге (төленуге) жататын міндетті бюджет төлемдерінің басқа да
сомасы;
- кәсіпкерлік қызметте пайдаланбайтын, құрылыс обьектілерін салу,
пайдалану және күтіп – ұстау шығыстары;
- тегін берілген мүліктердің, жұмыстардың, қызметтердің құны;
Кәсіпкерлік қызметтен тартқан зияндар (егер шегерім түзетілген жылдық
жиынтық табыстан асып кетсе), сондай-ақ салық төлеушінің кәсіпкерлік
қызметінде пайдаланған ғимараттардан, қондырғылардан тартқан зиянды
салық төлеушінің келешектегі табысының есебінен өтеу үшін үш жылға
дейін төлеу мерзімі кейінге қалдырылады.
Корпоративтік табыс салығын есептеген кезде 851 шоты
дебеттеліп, 631 шоты кредиттеледі. Бұл салық жылдың соңында бір рет
есептелінеді.
Корпоративтік табыс салығын бюджетке төлеген кезде оның
ішінде аванстық төлемін қоса алғанда 631 шоты дебеттеліп, 441 шоты
кредиттеледі.
851 шотының дебеті бойынша және 632 шотының кредиті бойынша
кейінге қалдырылған салықтың пайда болғанын немесе ағымдағы кезеңде
уақытша айырмасының жойылғанын, болашақта бюджетке төленуге
жататындығын көрсетеді. Жыл соңында табыс салығы бойынша жұмсалған
шығыс сомасына 571 шоты дебеттеліп, және 851 шоты кредиттеледі.
Кейінге қалдырылған табыс салығы және сонымен байланысты есеп
айырысулар.
Кейінге қалдырылған салықтың есебі үшін 632 Кейінге қалдырылған
табыс салығы шоты арналған. Бұл шотта бухгалтерлік және салық
есебінің талаптарындағы айырманың нәтижесінде пайда болған уақытша
сомалары көрсетіледі.
Бухгалтерлік есепте табыс пен зиян есеп саясатында қаралған
және есеп стандарттармен қарастырылған қағидасы бойынша қаржылық
шаруашылық қызметінің нәтижесі анықталады. Салықтық есепте табыс пен
зиянның сомасы бухгалтерлік есепте көрсетілген сомамен салыстырылып,
солардың арасындағы айырмасына тиісті түзетулердің көмегімен
анықталады.
Бұл арада мынаны ескерген жөн: салық (жедел) есебінде жиынтық
жылдық табыстан (негізгі құрал-жабдықтарды амортизациялау, негізгі құрал-
жабдықтарды жөндеу, проценттер және тағы басқалары бойынша) ұстап
қалулар (жеңілдіктер) туралы, сондай-ақ табыстар туралы (үйлерді,
ғимараттарды) сату кезіндегі құнның, сондай-ақ ақша құнсыздануына
түзетулерді есепке ала отырып амортизациялауға жатпайтын алашақтардың
өсуі; кәсіпкерлік қызметті шектеуге келіскені және кәсіпорынды
жапқаны үшін тағы басқалары жөнінде хабарлама қалыптасады; бұл
хабарламада салық салынатын табыс сомалары және бюджетке төленуге
тиісті заңды тұлғалардан алынатын табыс салығының сомалары туралы
бухгалтерлік әрі салық есебі деректері арасындағы алшақтыққа әкеп
соғады.
Бухгалтерлік және салық есебі арасындағы мәліметтердің
теңдігін сақтау оңай шара емес, өйткені олардың арасында тұрақты және
уақытша сипаттағы айырмашылықтары болады.
Осының нәтижесінде уақытша және тұрақты айырмашылықтар, сондай-
ақ уақытша айырмашылықтардан салықтық тиімділік туындайды.
Тұрақты айырмашылықтар – бұл ағымдағы есепті кезеңде туындайтын
және бұдан кейінгі есепті кезеңдерде жойылмайтын (бухгалтерлік есеп
деректері мен заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы жөніндегі
мағлұмдамада көрініс табатын деректер арасындағы айырмашылықтар)
салық салынатын және бухгалтерлік табыстар арасындағы
айырмашылықтар.
Тұрақты айырма ретінде келесі мысалды келтіруге болады:
- жылдық жиынтық табыспен де, шаруашылық жүргізуші субьектінің
кәсіпкерлік қызметімен де байланысты емес шығыстр (демалыс
үйлеріне жолдама алу, бассейінге абономенттерді алу, спорт құрал-
жабдықтарын алу және т.б.)., бұл аталған шығыстар бухгалтерлік
есепте шығысқа жатқызылады, ал салық есебінде олар
шегерім ретінде танылмайды;
- бюджетке төленетін айыппұл санкциялары бухгалтерлік есепте
жылдық табыстан шегеріледі, ал салық есебінде ол шегерілмейді;
- нормадан жоғары белгіленген іс-сапар мен өкілділік шығындары
бухгалтерлік есепте кезең шығыстарына жатқызылады, ал салық
есебінде ол шегерім құрамына енгізілмейді;
- қоршаған ортаны ластаудан тазартуға кеткен шығындар
бухгалтерлік есепте кезең шығыстарына жатқызылады, ал салық
есебінде ол жылдық жиынтық табыстан шегеруге жатпайды;
- марапаттау бойынша шығыстар толық көлемде бухгалтерлік есепте
шығысқа жатқызылады, ал салық есебінде – белгіленген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz