Қазақтың музыкалық фольклорын ұйымдастыру

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Қазақтың музыкалық фольклорын ұйымдастыру

Бекішев К. Қ.

Тарихи-мәдени және тарихи-педагогикалық фольклорының ән және күй деген негізгі екі түрі анықталған. Оларды өмірдегі әр түрлі жағдайларда орындау жанрлық көп образдықты құрастырады.

Музыкалық фольклордың көріністік-жанрлық өкілдігі ендірілмеген тікелей бақылау - ең алдымен олардың аумақтық сипат бойынша таралуын көрсетеді. Арқалық пен Жезқазғанның кейбір жерлерін есептемегенде Солтүстік, Шығыс, Орталық облыстарда әнші-фольклористердің үлгісі басым. Оңтүстік облыстардың (Оңтүстік Қазақстан, Қызыорда, Жамбыл, Алматы) фольклористері негізінен «Терме», «Жыр» және біршама «Шертпе күй» жанрларының өкілдері. Қазақстан бойынша Қызылорда облысының Қармақшы ауданының фольклористері өңештік орындау жанрының бірден-бір өкілдері екен. Батыс Қазақстан (Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау, Батыс Қазақстан аумағының мәдени-тарихи даму процесімен анықталады.

Фольклордың осылайша таралуын түсіндіре отырып, профессор С. Асфандияров былай деп жазған: «Бұл жағдайдың себептерін біз тарихи оқиғалар барысының әртүрлілігінен көп болғандығының нәтижесінде сол оқиғаларды көрсету, Отан қорғаушы сарбаздарға, басқыншы жауларға деген көзқарастар халықтық эпостарда орын алған. Эпикалық оқиғалар, әлеуметтік тақырыптар Құрманғазы, Дина, Дәулеткерей, Ситек сияқты «Төкпе күй» (орындаудың жылдам техникасы) мектебі өкілдерінің көбею тенденциясы байқалады.

Көркем табиғаты, экологиялық мүмкіндіктері бай Солтүстік, Шығыс, Орталық Қазақстан өлкелері өлеңді жанрдың дамуы үшін жағдай жасаған.

Біржан сал, Ақан сері, Мұса және тағы басқа есімдері аңызға айналған халықтық сазгерлер республиканың кез келген жерінде танымал. Олардың өлеңдері музыкалық фольклорды орындушылардың алтын қорын құрайды.

Оңтүстік Қазақстан фольклористері көбірек «Шертпе» (философиялық мазмұнды күй) күйлері мен «Термеге» (насихаттық өлең) көңіл бөледі. Кең өлшемділігі және тыныштығымен ерекшеленіп, болмысты түсінуге бағытталған фольклор өмір жағдайларын сипаттайды. Оңтүстік Қазақстан алғаш болып отырықшылық өмірге өткен, басқаларға қарағанда қантөгіс соғыстарды кемірек бастан кешкен аумақ болғандығы, онда фольклордың ерекше жанры «Терменің тууы мен орнығуына өз септігін тигізген.

Сауал-жауап материалдары бойынша 186 респондент баланың өмірлік кезеңдері мен той мерекелеріне байланысты рәсімдік өлеңдерге куә болғанын айтқан. Мысалы, «Шілдехана», «Бесікке салу», Сүндет той» және «Ұл той» (баланың атқа мінуіне арналады) рәсімдік өлең айтуларымен өтеді. Бұл мерекелер отбасылық ортада өткізіліп, орындаушылар жастар мен орта жастағылар болып шыққан.

Респонденттердің бақылаулары бойынша мерекелік-рәсімдік өлеңдер Оңтүстік аумақтар мен Семей өңірінде кеңінен тарлған екен. Шымкент қаласындағы жоғары оқу орындарының оқу-тәжірибеден өтуші студенттер тарапынан «Той бастар», құдаларды күту, ұн жағу, қызын ұзату өлеңдері орындалған. Той мерекелерінде орындау үлгісі бойынша дәстүрлі варианттан алыстап кеткен және вокалдық-аспаптық ансамбльдер орындайтын «Жар-жар» өлеңі айтылады. «Той бастар» тек Атырау аумағында ғана күй жанрларында орындалуда. Басқа той мерекесіне тиісті өлеңдер алдын ала той ұйымдастырушылармен келісіп, суырып-салмалық жасау қабілеттері бар әйелдерге тапсырылады.

Бірақ «Танысу» - құда түскен қыздың той алдындағы дәстүрлік өлеңі қазіргі уақытта өзінің маңызын жоғалтып алған. Жастардың мәдени-дамалыстық қызметі, музыкалық фольклорды дамытудың үлкен мүмкіндігіне ие. 186 респондентттердің бақылаулары музыкалық фольклордың ресми емес, үзілістермен болып тұратын жастардың тынығу кештерінде орындалатындығын көрсетеді, 16% «Бастаңғы» орындалуына, 32, 4% үйдегі кештерге куә болып, қалған 48, 6% мұндай шараларға қатыспаған мерекелерде, 93, 2% лирикалық-ғашықтық өлеңдер, 46, 7% айтыстар, 69, 9% «Қара өлеңдер» орындалған.

Сенім-наным нәтижесінде пайда болып, кейіннен жастардың ойын-сауықтық өлең айтуларына өткен «Бәдік» өлеңдері қазіргі уақытта кең таралмаған. Ресспонденттердің бірде-біреуі де оған куә болмаған немесе қатыспаған. Керісінше, «Жарапазан» мерекелік өлеңі өзінің өрлеу кезеңінде тұрғанын көрсетеді.

Жастар мен балалардың «Жарапазан» орындауға ену дәрежесі бойынша қарайтын болсақ, фольклордың мәдени-ағартушылық мүмкіндіктерінің іске асуы туралы айту мүмкін. Ең алдымен, бұл - тату көршілік қатынастарын (әсіресе, адамдық қатынастың, егде адамдардан жастарға рухани, мәдени мирастық өту әлсіз болған қалада) жетілдіру. Дәл сол егде адамдардан жастар өлеңдердің мәтіндерін құрастыруды үйренеді. «Жарамазан» дәстүрлі мәдениетті тануды тек қазақтардың ғана емес, басқа халықтардың өкілдеріне де жеткізеді. Соңғы кездері «Жарапазан» айтуға қатысушыларды ұлттық белгілеріне қарағанда, көбірек тұрғылықты жердің белгілеріне қарай ойысқанын көруге болады. Демек, фольклор ұлтаралық қатынастар мен мәдениеттерді өзара байытушы құрал болуы мүмкін.

Рәсімдік фольклор өзінің ішкі тәрбиелік мүмкіндіктерін мінез-құлық нормаларын, этолондық қатынастарды, рәсімдік қимылдарға қатысушылардың вербальдық-шығармашылық, суырыпсалмалық-шығармашылық қабілеттерін дамытуда кеңінен пайдаланылады. Рәсімнің негізгі тәрбиелік мүмкіндіктерінің бірі - жастарды енгізу және оларда музыкалық фольклорға деген тұрақты қызығушылықты қалыптастыру.

Сонымен, музыкалық фольклорлық шығармашылық дамуының бүгінгі деңгейіне талдау олардың түрлері мен жанрларының аумақтық басымдылық принципінің сақталуын анықтауға мүмкіндік береді. Өзара қатынастар мүмкіндіктерінің өзгеруі, республика ішіндегі көшіп-қону, ән-күйлерді радио және теледидардан беру, ноталық және магниттік таспалар түрлі аумақтық ықпалын тигізуде. Бірақ барлық жерлерде олар музыкалық мәдениеттің алтын қорына енген жекелеген үлгілерді ған көрсетіп отыр. Сондықтан да Батыс және Орталық Қазақстанның жанрлары мен күйлері, Солтүстік Шығыс Қазақстанның, өлеңдері, Оңтүстік Қазақстанның «терме», «толағау», «жырлары» негізінен сол аумақтардағы фольклористердің репертуарларынан орын алған.

Отбасылық, фольклорлық-этнографиялық, аспаптық ансамбльдерге қатысу әрбір жанға әріптестердің пікірі мен тәжірибесіне сүйене отырып өз репертуарын байытуға, техникасы мен шеберлігін жетілдіруге, бірлескен іздену мен талдауда материал мазмұнын тереңірек түсінуге мүмкіндік жасайды. Музыкалық фольклор жанрларының сақталу жағдайын зерттеу еңбек туралы өлеңдердің болмысын түсіндіреді. Қолданбалы шығармашылық кезінде қыз-келіншектер тарапынан орындалады. Олрды сақтап қалу еңбек процесі болмысының күші арқылы мүмкін болады. Ежелгі кездердегідей өлең айтулардың маңызды педагогикалық бағыт-бағдары ретіндегі қимыл, көңіл көтеру қатысушыларын шабыттандыратын, еңбек ырғағын жасайтын жұмыс істеудің психологиялық жағдайларын құру болып табылады. Еңбек туралы өлеңдерді орындау ұжымдылығы сақталған, оларды орындаудағы суырыпсалмалық сирек кездеседі. Дәстүрлі мал шаруашылығының естен шығып қалуы олрды көркемдік-эмоционалдық әрлендіру үлгілерінің жоғалып кетуіне алып келді. Осыдан еңбек туралы музыкалық фольклорды құруға жағдай жасайтын тұрмыстағы жұмыс түрлерінің сақталуына тәуелсіз деген тұжырым орнату мүмкін. Рәсімдік музыкалық фольклордан үлкен дәрежеде баланың өмірдегі кезеңдері мен тойларға байланысты өлеңдер жақсы сақталған. Олрадың орындау ұжымдық үлгіні де сақтайды. Бұл өлеңдердің көп варианттығы олардың суырыпсалмалық дәлелі бола алады. Рәсімдік өлеңдердің сипатты белгісі олардың отбасы ішінде ұйымдасқан үлгіде орындалуында. «Қра өлеңнің» сипатты белгісі -дәстүрлі екі жолға сүйену және қалған екі жолына тақырып бойынша суырыпсалмалық барынша сақталып келеді. Рәсімдік өлеңдерді орындаудың жаңа үлгісі анықталды. Үйлену тойларындағы «Беташарға» ұқсас «Сундет тойларда» да қазіргі заманға сай көркемделіп орындалатын. «Сүндет тойларда» да қазіргі заманға сай көркемделіп орындалатын «Сүндет ашар» өлеңдері де бар. Рәсімдік өлеңдердің жаңа үлгілерін вокальдық-аспаптық ансамблдердің мүшелері тарнсформацияланған түрде орындайды. Ауылды жерлерде едәуір дәрежеде рәсімдік өлең айтуларға орта және егде жастағылармен қатар жастар да тартылады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.