Жас ұрпақтың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 бет
І.бөлім. Жас ұрпаққа эстетикалық мәдениет қалыптастырудың мәні мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ..26 бет
1.1. Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті туралы түсінік ... ... ... ... ... 39 бет
1.2. Табиғатты эстетикалық тұрғыдан қабылдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43 бет
1.3.Эстетикалық мәдениетті өнер құралдары арқылы қалыптастыру ... 49бет
ІІ.бөлім. Эстетикалық және дене шынықтыру тәрбие істері ... ... ... ... ... 63 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... 75бет
Пайдаланылған деректер тізімі ... ... ..77бет
І.бөлім. Жас ұрпаққа эстетикалық мәдениет қалыптастырудың мәні мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ..26 бет
1.1. Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті туралы түсінік ... ... ... ... ... 39 бет
1.2. Табиғатты эстетикалық тұрғыдан қабылдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43 бет
1.3.Эстетикалық мәдениетті өнер құралдары арқылы қалыптастыру ... 49бет
ІІ.бөлім. Эстетикалық және дене шынықтыру тәрбие істері ... ... ... ... ... 63 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... 75бет
Пайдаланылған деректер тізімі ... ... ..77бет
Қазақстанда болып жатқан саяси-әлеуметтік, экономикалық өзгерістер білім беру жүйесін өзгеше құруды талап етуде. Әсіресе білім беру саласында ізгілендіру, демократияландыру үрдістері жүріп жатқан кезде, білім мазмұнын ұлттық ерекшеліктер құру, өсіп келе жатқан жас ұрпақты жан-жақты дамып жетілуіне: дүниеге көзқарасының, ойы мен есінің, сезімі мен эмоциясының, рухани және эстетикалық көзқарасының, мінезінің қалыптасуына, өз бетінше білімін көтеруге ұмтылуын дағдыға айналдыруға әсер етіп, оларды жан-жақты дамыған азамат болуына ықпал жасауды мақсат етеді.
Жас ұрпаққа эстетикалық мәдениет қалыптастыру тәрбиесі қазақтың халық педагогикасында ерекше мән берілсе, ежелгі жазба ескерткіштерінде "Күлтегін", "Тоныкөк", "Қорқыт ата кітабы", "Оғызнама" сияқты т.б. туындыларда сөз өнерінің көркемдік сезім тәрбиесіндегі мәніне ерекше көңіл бөлінгенін көреміз. Сонымен қатар, қазақ топырағында туып өскен әл-Фараби, Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұни, Ахмед Йүгнеки, Ахмед Яссауи, т.б ғұлама ғалымдардың еңбектерінен де эстетикалық тәрбие идеяларын кездестіреміз. Олардың жалғасы ретінде ақын, философ, ғұлама Абай мұрасында да эстетикалық тәрбие идеяларының болуы заңды құбылыс. Олардың шығармалары арқылы жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие беру, эстетикалық мәдениетін қалыптастыру өте қажет.
Кез келген өнер туындысы адамдардың көркем сезімдерін оятуға емес, бизнес көзі ретінде сатылуына, кіріс әкелуіне қарай бағаланатын болып отыр. Осының өзі эстетикалық талғам мен құндылықтардың дағдарысқа ұшырауының басты себептерінің бірі. Белгілі ресейлік әлеуметтанушы П.А.Сорокин өткен ғасырдың 30-жылдарында айтқандай, өнер «абсолютті құндылықтар патшалығынан өндіріс тауарлары деңгейіне дейін төмендеді... Өнер кофе, дәрі-дәрмек, бензин, сағыз және сол секілділердің жарнамаларының қосымшасына айналды».
Жас ұрпаққа эстетикалық мәдениет қалыптастыру тәрбиесі қазақтың халық педагогикасында ерекше мән берілсе, ежелгі жазба ескерткіштерінде "Күлтегін", "Тоныкөк", "Қорқыт ата кітабы", "Оғызнама" сияқты т.б. туындыларда сөз өнерінің көркемдік сезім тәрбиесіндегі мәніне ерекше көңіл бөлінгенін көреміз. Сонымен қатар, қазақ топырағында туып өскен әл-Фараби, Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұни, Ахмед Йүгнеки, Ахмед Яссауи, т.б ғұлама ғалымдардың еңбектерінен де эстетикалық тәрбие идеяларын кездестіреміз. Олардың жалғасы ретінде ақын, философ, ғұлама Абай мұрасында да эстетикалық тәрбие идеяларының болуы заңды құбылыс. Олардың шығармалары арқылы жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие беру, эстетикалық мәдениетін қалыптастыру өте қажет.
Кез келген өнер туындысы адамдардың көркем сезімдерін оятуға емес, бизнес көзі ретінде сатылуына, кіріс әкелуіне қарай бағаланатын болып отыр. Осының өзі эстетикалық талғам мен құндылықтардың дағдарысқа ұшырауының басты себептерінің бірі. Белгілі ресейлік әлеуметтанушы П.А.Сорокин өткен ғасырдың 30-жылдарында айтқандай, өнер «абсолютті құндылықтар патшалығынан өндіріс тауарлары деңгейіне дейін төмендеді... Өнер кофе, дәрі-дәрмек, бензин, сағыз және сол секілділердің жарнамаларының қосымшасына айналды».
1. З.Әбілова “Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру”. Алматы, 1986ж.
2. С.Ұзақбаева “Тамыры терең тәрбиелік”. Алматы, 1985ж.
3. К.Қожахметова, С.Ұзақбаева “Эстетикалық тәрбие берудің ұлттық негіздері”. Алматы, 1993ж.
4. С.Қалиев, Қ.Жарықбаев “Білім – тәрбиесі”. Алматы, 1995ж.
5. Бастауыш мектеп 1997 ж. № 9-10 бет.
6. Бастауыш мектеп 1998 ж. № 10-11 (21-23) бет.
7. Қазақстан мұғалімі 1990ж.
8. С.А.Ұзақбаева балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі. Алматы, 1990ж.
9. Әбенбаев.С. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. Алматы, «Дарын», 2004
10.Сластенин В.А., Исаев И.Ф. Шиянов Е.Н. Педагогика, М. Академа 2003
11.Педагогика. Абай атындағы ұлттық педгогикалық университет. Дәрістер курсы. Алматы, «Нұрлы әлем» 2003
12.Қалиев.С. Майғаранова Ш. т.б. оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері. Алматы, «Білім» 2001
13.Неменский Б.М. Мудрость красоты. М. 1987
14.Лихачев Б.Т. теория эстетического воспитания школьников. М. 1985
15.Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие. Алматы. «Білім» 1995
16.Бала тәрбиесі № 2 2006 ж , № 4 2008 ж
17.«Өзіндік таным» № 2 2007 № 5-6 2006 ж
18.Бастауыш мектепте оқыту № 4 2007 ж
19.Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші Орынбор, 1924.
20.Сатыбаев С Халық әдебиетінің тарихы негіздері — Алматы: 1992
21.Баймұратова. Б. Отбасындағы баланы мектепке дайындау , — Алматы: Шартарап, — 2000
22.Қожахметова К.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория және практика. А., Республика баспа кабинеті, 1999 ж.
23.Ғаббасов С. Халық педагогикасының негіздері (монография), А. “Әл-Фараби” баспасы 1995 ж.
24.Қабдықарұлы Қ. және басқалар. Оқытудың педагогикалық жаңа технологиясы. Алматы. 1999 ж.
25.Бөлеев Қ. Болашақ мүғалімдерді ұлттық тәрбиеге дайындау. Алматы, 2000
26.Технология бағдарламасы А. Атамұра баспасы –2004 ж.
2. С.Ұзақбаева “Тамыры терең тәрбиелік”. Алматы, 1985ж.
3. К.Қожахметова, С.Ұзақбаева “Эстетикалық тәрбие берудің ұлттық негіздері”. Алматы, 1993ж.
4. С.Қалиев, Қ.Жарықбаев “Білім – тәрбиесі”. Алматы, 1995ж.
5. Бастауыш мектеп 1997 ж. № 9-10 бет.
6. Бастауыш мектеп 1998 ж. № 10-11 (21-23) бет.
7. Қазақстан мұғалімі 1990ж.
8. С.А.Ұзақбаева балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі. Алматы, 1990ж.
9. Әбенбаев.С. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. Алматы, «Дарын», 2004
10.Сластенин В.А., Исаев И.Ф. Шиянов Е.Н. Педагогика, М. Академа 2003
11.Педагогика. Абай атындағы ұлттық педгогикалық университет. Дәрістер курсы. Алматы, «Нұрлы әлем» 2003
12.Қалиев.С. Майғаранова Ш. т.б. оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері. Алматы, «Білім» 2001
13.Неменский Б.М. Мудрость красоты. М. 1987
14.Лихачев Б.Т. теория эстетического воспитания школьников. М. 1985
15.Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие. Алматы. «Білім» 1995
16.Бала тәрбиесі № 2 2006 ж , № 4 2008 ж
17.«Өзіндік таным» № 2 2007 № 5-6 2006 ж
18.Бастауыш мектепте оқыту № 4 2007 ж
19.Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші Орынбор, 1924.
20.Сатыбаев С Халық әдебиетінің тарихы негіздері — Алматы: 1992
21.Баймұратова. Б. Отбасындағы баланы мектепке дайындау , — Алматы: Шартарап, — 2000
22.Қожахметова К.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория және практика. А., Республика баспа кабинеті, 1999 ж.
23.Ғаббасов С. Халық педагогикасының негіздері (монография), А. “Әл-Фараби” баспасы 1995 ж.
24.Қабдықарұлы Қ. және басқалар. Оқытудың педагогикалық жаңа технологиясы. Алматы. 1999 ж.
25.Бөлеев Қ. Болашақ мүғалімдерді ұлттық тәрбиеге дайындау. Алматы, 2000
26.Технология бағдарламасы А. Атамұра баспасы –2004 ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ Білім және Ғылым Министірлігі
Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогика УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жас ұрпақтың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру
Орындаған: Танбаева Әмина
050103 – “Педагогика- Психология” мамандығы,
Педагогика – Психология факультеті, сырттай
бөлім
Ғылыми жетекшісі: п.ғ.к., доцент ма
Икрамова
“Қорғауға жіберілді” “ ———” ————2009ж
Жалпы педагогика кафедрасының меңгерушісі А.Қ.Құсайынов
АЛМАТЫ,2009
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 бет
І-бөлім. Жас ұрпаққа эстетикалық мәдениет қалыптастырудың мәні мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26 бет
1.1. Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті туралы түсінік ... ... ... ... ...
39 бет
1.2. Табиғатты эстетикалық тұрғыдан
қабылдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43 бет
1.3.Эстетикалық мәдениетті өнер құралдары арқылы қалыптастыру ... 49бет
ІІ-бөлім. Эстетикалық және дене шынықтыру тәрбие
істері ... ... ... ... ... 63 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .75бет
Пайдаланылған деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
77бет
Жас ұрпақтың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстанда болып жатқан саяси-әлеуметтік,
экономикалық өзгерістер білім беру жүйесін өзгеше құруды талап етуде.
Әсіресе білім беру саласында ізгілендіру, демократияландыру үрдістері жүріп
жатқан кезде, білім мазмұнын ұлттық ерекшеліктер құру, өсіп келе жатқан жас
ұрпақты жан-жақты дамып жетілуіне: дүниеге көзқарасының, ойы мен есінің,
сезімі мен эмоциясының, рухани және эстетикалық көзқарасының, мінезінің
қалыптасуына, өз бетінше білімін көтеруге ұмтылуын дағдыға айналдыруға әсер
етіп, оларды жан-жақты дамыған азамат болуына ықпал жасауды мақсат етеді.
Жас ұрпаққа эстетикалық мәдениет қалыптастыру тәрбиесі қазақтың халық
педагогикасында ерекше мән берілсе, ежелгі жазба ескерткіштерінде
"Күлтегін", "Тоныкөк", "Қорқыт ата кітабы", "Оғызнама" сияқты т.б.
туындыларда сөз өнерінің көркемдік сезім тәрбиесіндегі мәніне ерекше көңіл
бөлінгенін көреміз. Сонымен қатар, қазақ топырағында туып өскен әл-Фараби,
Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұни, Ахмед Йүгнеки, Ахмед Яссауи, т.б ғұлама
ғалымдардың еңбектерінен де эстетикалық тәрбие идеяларын кездестіреміз.
Олардың жалғасы ретінде ақын, философ, ғұлама Абай мұрасында да эстетикалық
тәрбие идеяларының болуы заңды құбылыс. Олардың шығармалары арқылы жас
ұрпаққа эстетикалық тәрбие беру, эстетикалық мәдениетін қалыптастыру өте
қажет.
Кез келген өнер туындысы адамдардың көркем сезімдерін оятуға емес,
бизнес көзі ретінде сатылуына, кіріс әкелуіне қарай бағаланатын болып отыр.
Осының өзі эстетикалық талғам мен құндылықтардың дағдарысқа ұшырауының
басты себептерінің бірі. Белгілі ресейлік әлеуметтанушы П.А.Сорокин өткен
ғасырдың 30-жылдарында айтқандай, өнер абсолютті құндылықтар патшалығынан
өндіріс тауарлары деңгейіне дейін төмендеді... Өнер кофе, дәрі-дәрмек,
бензин, сағыз және сол секілділердің жарнамаларының қосымшасына айналды.
Осы іспетті көпшілік мәдениетпен қатар жастар арасында өзінше
субьмәдениет пайда болып отырғанын да көріп отырмыз. Жас ұрпақтың
эстетикалық талғамы мен құндылықтары ішкі жан дүниесі көп жағдайда, көркем
сезімге, жоғары эстетикалық санаға емес, жеңіл-желпі көзқарастан: киім –
бұйымға қызығу, мінез – құлық пен қарым – қатынасынан, дөрекілігінен және
қыздарда еркек шора, ұлдарда қызтеке сияқты белгілерден, сыртқы
пішімінен, бейнесінен, жеңіл музыкаға қызығуынан, секілдеп босқа уақыт
өткізу мен өмір салтынан байқалады. Бұндай келеңсіздіктерді жас ұрпақ
арасында азайтып, дұрыс жолға салудың басты мекені тәлім-тәрбие мекемелері
және ондағы мақсатты ұйымдастырылған эстетикалық тәрбие беру жұмыстары
болмақ. Эстетикалық тәрбие – шетелдерден келген идеологиялық басқыншылық
пен өнердегі жасандылық, жас ұрпақ арасындағы дендеп келе жатқан бағасыз
талғам, көркемдікті тани алмайтын көзқарасқа қарсы сезім қауқарын күшейтіп,
сана қуатын арттыруға бағытталуы тиіс. Осыған орай қазіргі кездегі
эстетикалық тәрбиенің міндеттері, біздің пайымдауымызша, бірінші,
эстетикалық сана мен сезімін эстетикалық қабылдауын ұйымдастыру арқылы
тәрбиелеу; эстетикалық ұғымдар, түсініктер мен эстетикалық ойлауын және
бағалауын эстетикалық іс-әрекетке бағыттау болуы тиіс.
Бұл ретте институт, университет, мектеп және тағы басқа тәлім-тәрбие
мекемелерінің басты міндеті – мәселенің күрделі де, қиындығына қарамастан
өткеннен келе жатқан эстетикалық құндылықтарды жас ұрпақтың бойына сіңіру.
Көзделген міндетті атқаруда қазіргі кездегі психо-этикалық, эстетикалық
талғамдары мен ерекшеліктерін, заман үрдістерін ескере отырып, оқу
үрдісінде және сабақтан тыс уақытта тәрбиелеуді жүзеге асыру мүмкіндігі кең
қолданылмай келе жатқаны белгілі. Кейінгі кезде студент жастар мен мектеп
оқушыларына эстетикалық тәрбие беру мәселесіне қатысты еңбектердің жоқтың
қасы екені және оқу-тәрбие мекемелерінде мүлде ескерілмей қалатыны да
белгілі. Жас ұрпақтың эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда қандай шаралар
қолданып, оны тәрбие беру мақсатында қолдану жолдарын ғылыми-педагогикалық
тұрғыда зерттеуді ұйғардық.
ХІХ ғасырда Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты даналардың көтерген ағартушылық
қозғалыс туын ХХ ғасырдың басында қазақ халқының тарихы мен мәдени өмірінде
айшықты із қалдырып, республикада білім беру ісі мен жоғары педагогикалық
мектептің ірге тасын қалауға белсене атсалысқан, сталиндік жүйенің қанды
пышағына ілініп, есімдері әдейі ұмыттырылған халықтың кемеңгер ұлдары
С.Аспандиаров, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Дулатов,
Х.Досмұхамедов, Т.Шонанов, Н.Манаев, Ә.Ермеков, Ә.Бөкейханов, О.Жандосов
т.б. сынды азаматтар әркез жоғары ұстап, ұрпаққа үлгі боларлық іс
тындырды. Сондықтан да олардың педагогикалық мұрасының бүгінгі таңда ғылыми
мәні орасан зор.
Тәуелсіз мемлекетіміздің болашағы - қазіргі жасұрпақтың тәлім тәрбиесі
мен білімдарлығына, зор саналылығына тікелей байланысты екендігі баршаға
аян. Өзінен бұрын өткен ұлы бабалардың танымы мен тағлымын ту етіп ұстар -
келер ұрпақ мәселесі қай заманда болсын уақыт талабынан түскен емес. Олай
болса, қазіргі кезде қоғамдық-гуманитарлық ғылымдар саласында зерттеу
жүргізуші ғалымдар, халықтың сан ғасырлық рухани мұраларын әсіресе, оның
тәлім-тәрбие, педагогика, психологияға байланысты асыл қазыналарын жоғары
теориялық биіктен талдап, зерделей көрсете білуі тиіс.
Бұл тұрғыда өткен кезеңнің тәлім-тәрбие мәселелерінің тарихын
зерттеуге елеулі үлес қосқан отандық ғалымдар аз емес. Мәселен, қазақтың
педагогикалық ой-пікірін ғылыми жүйеге келтіріп, бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне
пайдалануда белгілі ғалымдар Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, К.Құнантаева,
С.Ұзақбаева, А.Ильясова, Қ.Сейталиев т.б. аса зор еңбек сіңірді.
Зерттеу жұмысымызда отанымыздағы педагогика ғылымының дамуына ерен
үлес қосқан ғалым әрі ағартушылар А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
М.Дулатов, С.Сейфуллин, Қ.Жұмалиев, С.Қирабаев, Қ.Жұбанов, К.Құнантаева,
С.Қалиев, Т.Әлсатов, Ә.Қалыбекова, Г.Меңлібекова, т.б. еңбектеріндегі оқу-
тәрбиеге қатысты пікірлерін негізге алдық.
Эстетикалық тәрбие беру мәселелеріне қатысты Т.Тәжібаев,
М.Х.Балтабаев, С.Ұзақбаева, А.Көбесов, И.Р.Халитова, Г.Шәймерденова,
Г.Төретаева, Ж.Зейнуллина және т.б. зерттеушілеріміздің эстетика тұрысынан
жазған жекелеген мақалаларын алуға болады.
Адамзат тарихында соның ішінде педагогика тарихында білім беру ісінің
теориясы мен практикасын қалыптастыру жолында еңбек еткен жаңашыл
педагогтар мен ғалымдардың, яғни жас ұрпақтың эстетикалық мәдениетін
қалыптастырудың орны ерекше.
Жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие беру туралы жазылған еңбектерінің яғни
айтқан құнды ой-пікірлері мен демократиялық көзқарастарын жеткіншек ұрпақты
тәрбиелеу ісіне пайдаланудың маңызы жоғары демекпіз.
Қоғам дамуының қазіргі жай-күйі, халыққа білім беру ісінің алдына
күрделі міндеттер қояды. Оларды шешу, сөз жоқ өткеннің көрнекті
қайраткерлерінің педагогикалық мұрасына да байланысты. Осы тұрғыдан алғанда
болашақ ұрпаққа қалдырған құнды идеялары мен тәжірибе қазынасы орасан мол.
Соның ішінде жас ұрпаққа эстетикалық мәдениетін қалыптастыру мен
педагогикалық негіздерін зерттеу өскелең ұрпақтың зейін-зердесі мен ой-
өрісінің кеңеюіне және педагогика тарихы курсының ауқымын кеңейтіп, оны
жаңа деңгейге көтеруге мүмкіндік беретіндігі зерттеу жұмысының өзектілігін
анықтайды.
Алайда, жас ұрақтың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру, балалар мен
жастарға адамгершілік тәрбие беру, олардың бойында ұлтжандылық сезімін
қалыптастырудың тиімді ықпалы мен оларды орта және жоғары оқу орындарының
оқу тәрбие процесінде пайдаланудың ойдағыдай болмай отырғаны аралығында
қарама-қайшылық айқын байқалады.
Демек, осынау қайшылықты ғылыми-теориялық тұрғыдан шешу, оның
педагогикалық, тәлім-тәрбиелік негіздерін, әдістемелік талдамаларын
қарастыру біздің зерттеуіміздің проблемасын құрайды. Осы мәселені шешу
диплом жұмысымыздың тақырыбын “Жас ұрпақтың эстетикалық мәдениетін
қалыптастыру” деп алуымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты - Жас ұрпақтың эстетикалық мәдениетін
қалыптастыруды ғылыми-теориялық тұрғыдан дәлелдеу және эксперименттік-
тәжірибеде тексеріп, ұсыныстар мен нұсқаулар беру.
Зерттеу нысанасы - Жас ұрпақтың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру
үрдісі.
Зерттеу пәні - Жас ұрпақтың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Жас ұрпаққа эстетикалық мәдениет
қалыптастыру білім алуда, сабақтан тыс уақытта нәтижелі және тиімді болады,
егер де:
- Оқу үрдісінің мазмұны, әдістері және жұмыс түрлері эстетикалық
мәдениет беру бағытында қарастырылса;
- Жас ұрпаққа эстетикалық мәдениет қалыптастырудың ұтымды жүйесі
жасалса, онда бұл жас ұрпақтың эстетикалық мәдениет көзқарасын
қалыптастырып, әдеби мұраларды эстетикалық мәдениеттің
қалыптасуына ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
Жас ұрпаққа эстетикалық мәдениетті қалыптастырудағы дүниетанымдық және
педагогикалық көзқарасының қалыптасуына қоғамдық-тарихи жағдайлардың
ықпалын ашу.
Жас ұрпақты эстетикалық мәдениетін қалыптастыру туралы айтылған
ойшылдарымыздың идеяларын анықтау.
Жас ұрпақты эстетикалық мәдениетін қалыптастыру мазмұнын ашып көрсету.
Диплом жұмысты зерттеудегі алға қойған басты мәселе жас ұрпаққа
эстетикалық мәдениет қалыптастыру, оны педагогикалық, психологиялық,
философиялық тұстарын қарастыру арқылы оның жолдарын, түрлерін, әдістерін
айқындау.
Зерттеудің әдіснамалық негізі: Зерттеу проблемасы бойынша
философиялық, психологиялық, педагогикалық, тарихи әдістемелік әдебиеттерге
теориялық талдау жасау; сирек кездесетін қолжазбалар өткен уақыттың тарихи-
педагогикалық әдебиеттерін салыстырмалы түрде талдау.
Зерттеу көздері: Ұлттық кітапхананың сирек кітаптар қоры, Ы.Алтынсарин
атындағы Білім Академиясының ғылыми кітапханасы, ХХ ғасырдың басындағы
педагогикалық ой-пікірлер және ол туралы қазіргі философиялық-педагогикалық
тұжырымдар мен монографиялық, диссертациялық зерттеулер. Мерзімді
баспасөзде жарияланған материалдар.
Зерттеудің кезеңдері:
Бірінші кезеңде зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық,
педагогикалық әдебиеттер мен зерттеулерге педагогикалық – теориялық талдау
берілді; диплом жұмысының зерттелу дәрежесі, мақсаты, міндеттері, болжамы,
әдіснамасы, жетекші пікірі және басқа да ғылыми тетіктері анықталды; Жас
ұрпаққа эстетикалық қалыптастыруға қатысты тұстары айқындалды; оқытудың
жаңа технологиясын сабақ үстінде және сабақтан тыс уақытта эстетикалық
мәдениет қалыптастыру мақсатында қолдану мақсатына байланысты материалдар
жинақталды;
Екінші кезеңде жинақталған материалдарды өңдеп, ғылыми-педагогикалық
тұрғыда талдау жасалынды. Педагогика, философиялық, эстетикалық мәдениетке
талдау берілді. Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері және болжамына
байланысты тәжірибелік эксперимент жұмыстарының материалдары дайындалып,
сабақ уақытында, сабақтан тыс уақыттағы жұмыста эстетикалық мәдениет
қалыптастыруды жетілдіру жүйесі жасалды; эстетикалық тәрбие берудің
өлшемдері мен көрсеткіштері, т.б. белгіленді.
Үшінші кезеңде жалпы зерттеу жұмысы, тәжірибелік-эксперимент
жұмыстарының нәтижелері жүйелі талданып, зерделенді, ой елегінен өткізіліп,
қорытынды жасалынды, нақты нұсқаулар мен ұсыныстар дайындалды. Диплом
жұмысы рәсімделіп, әдеби даярлығы аяқталды.
Зерттеу әдістері: ғылыми-педагогикалық, теориялық әдебиеттерге талдау
беру арқылы жіктеу, топтастыру, салыстырмалау; оқушылар арасында бақылау,
байқау, әңгімелесу, сұхбаттасу, жазба жұмыстар, тестілеу, сауалнама арқылы
оқушылардың білім, біліктерін тексеру; зерттеу нәтижелерін статистикалық
зерделеу.
Зерттеу базасы: Талғардағы Дарын орта мектебінің 10-шы 11-ші сынып
оқушылары
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі
Жас ұрпақты эстетикалық мәдениетін қалыптасуына ықпал еткен қоғамдық-тарихи
жағдайлар айқындалды.
Жас ұрпақты эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда ойшылдар мұрасының
отандық педагогика ғылымының дамуына қосқан үлесі анықталды.
Жас ұрпақты эстетикалық мәдениетін қалыптастыру туралы ғылыми ой-пікірлерін
оқу-тәрбие процесінде пайдаланудың жолдары айқындалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
➢ Оқушылардың эстетикалық мәдениетінің тәрбиелік деңгейлері мен білім,
біліктерін анықтаудың тәсілдері тексерілді.
➢ Жас ұрпаққа эстетикалық мәдениет қалыптастыруда зерттеу нәтижесіндегі
қорытындылар мен ұсыныстарды қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар
Педагогика ғылымы саласында көтерген ойшылдар мен ғалымдарымыздың
эстетикалық тәрбие беру туралы идеяларының оқушылар мен жастарды оқыту және
тәрбиелеу талаптарына сәйкестігі;
4. Эстетикалық тәрбие беруде педагогикалық ой-пікірлердегі жеке тұлғаны
әсемдікке, көркемдікке, дене тәрбиесіне тәрбиелеуге байланысты жүйе;
5. Жас ұрпаққа эстетикалық мәдениет қалыптастырудағы педагогикалық
мұраларды тәрбие процесінде пайдаланудың жолдары;
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі: негізгі пікірлердің
әдіснамалық дәлелділігі, сапалық және сандық талдаулардың сабақтастығымен,
жасалған өлшемдер жүйесімен, оқушылардың эстетикалық мәдениет қалыптастыру
деңгейлеріндегі өзгерістерді анықтайтын көрсеткіштермен, деңгейлердің
сәйкестігімен, педагогикалық-тәжірибелік жұмыс барысында алынған
нәтижелерімен және эксперимент қорытындыларын талдаумен дәлелденді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы :
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі дәлелденіп, осы тақырыптың
зерттелу деңгейі, зерттеу мақсаты, нысанасы мен пәні, міндеттері,
әдіснамалық негіздері, зерттеу әдістері мен зерттеудің негізгі кезеңдері
берілді, ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәнділігі
тұжырымдалды.
дәлелденді.
Қорытынды бөлімінде зерттеу нәтижелері тұжырымдалды.
Негізгі бөлім
Білім беру үрдісінде көркем әдебиет арқылы жас ұрпақты эстетикалық
мәдениетке тәрбиелеу жалпы тәрбиенің бөлінбес құрамы екені белгілі. Өйткені
эстетикалық тәрбие мен адамдар арасындағы қарым-қатынас нормалары әдеп,
әдет, дағдылар тәрбиесі эстетикалық мәдениетке тәрбиелеудің өзегі болып
табылады.
Көркем өнердің жас ұрпақтың сезіміне, жан-дүниесіне әсер ету
мүмкіндіктерін ұтымды пайдаланып отырған шетелдік мәдениет құралдарының
алпауыт иелері оны табыс көзіне айналдырып, құнсыз материалдармен жас
ұрпақты санасыздық, ойсыздық селкілдеп бекер уақыт өткізу секілді жат
істерге жетелеуде. Келе жатқан үрдіске қарсы Отанымызда Мәдениет туралы
Қазақстан Республикасының Заңында өткеннен қалған мәдениет, әдебиет, өнер
туындыларын тарихи құндылықтар ретінде жинақтап, сақтау және жас ұрпақ
тәрбиесінде тиімді пайдалану көзделсе, Қазақстан Республикасының тәлім-
тәрбие тұжырымдамасында жастардың рухани – эстетикалық тәрбиелеріне көңіл
бөлу мәселелері көтерілген.
Эстетикалық мәдениет қалыптастыру дегеніміз – өсіп келе жатқан жас
ұрпақтың өнер мен өмірдегі көркемдікті қабылдау, түсіну қабілеттерін
тәрбиелеп, эстетикалық білім мен талғамдарын қалыптастырып, эстетикалық іс-
әрекет нышандарын ары қарай дамыту – деп анықталған. Бұл мәселеге профессор
Б.Лихачев эстетикалық мәдениет қалыптастыру тұрғысынан жуықтай келе
эстетикалық тәрбиенің мақсатын- мақсатты түрде көркемдік, қасірет, асқақ,
сиықсыз, әжуа секілді өмір құбылыстары мен көркемөнер туындыларын дұрыс
қабылдап әсерлене алатын, оларды сезініп бағалай алатын эстетикалық –
көркемдік заңдылықтары негізінде өмір сүретін, шығармашылық белсенді жас
ұрпақ қалыптастыру үрдісі екендігін атап көрсеткен.
Еліміздің қоғамдық экономикалық өміріне нарықтық қатынастардың
енуіне байланысты өзгерістерге түскен саяси, экономикалық, әлеуметтік,
мәдени, рухани жағдайлар жас ұрпақ тәрбиесінің мәселелерін жаңаша
ойластыруды талап етеді. Бүгінде жастарға әлемдік деңгейде өркениетті
негізде тәрбие беру мен ұлттық құндылықтарды жастар бойына сіңіру
ғаламдық мәні бар мәселеге айналып отырғандығы мәлім. Тіпті бүгінгі
қоғамның талабы, адам тәрбиесіне жаңа мазмұнымен қарауды керек етеді.
Білім беру жүйесінің басты міндеттері өз Отанын қадірлеуге,
мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге
тәрбиелеу – деп оқушылардың бүгінгі тәрбиесін халықтық мұраларды
меңгерту арқылы тәрбие беру.
Қазіргі таңда қоғамдағы кең етек алып келе жатқан ой-
пікірлердің көбісінің дені бүгінгі ұрпақтың тәрбиесіне келіп тіреледі
екен, өйткені В.Белинскийдің сөзімен айтқанда: Тәрбие ұлы іс, онымен
адам тағдыры шешіледі. Жаңа мыңжылдық талаптары мен міндеттеріне жауап
бере алатын рухани бай тұлғаны қалыптастыру мәселесі бүгінгі тәуелсіз
Қазақстан үшін ерекше өзекті сипатқа ие болып отыр. Себебі, еліміз Шығыс
пен Батыс, Еуропа мен Азия мәдениетін бойына қатар сіңірген, әр түрлі
халықтардың тарихи бағдырлары тамырласып жатқан Еуразия аймағына
орналасқан, ықпалды да орнықты дәйек сынды сан алуан мәдени бояулы
мемлекет екендігі сөзсіз.
Тәрбие мәселесі адамзат баласын ежелгі дәуірден бастап,
бүгінгі күнге дейін қатты ойландырып келе жатқандығы да анық. Қоғамымыз
дамып, өзгерген сайын тәрбиенің де мақсаты өзгеріп, жаңарып отыратыны
қаншалықты шындыққа жанасса, қазіргі өмірде басты мақсаттардың бірі
ғылым негізін игерумен қатар, жастардың бойына адамгершілік құндылықтарды
сіңіріп, тәрбиелеудің талап етілетіндігі соншалықты рас екендігі дәлел.
Рухани білім беру, тәрбиелеу мәселесінің көкейтестілігі, әсіресе, мектеп
жасында арта түседі. Жеткіншектер де өмірдегі өз орнына сын көзбен
қарап, өзіне-өзі баға беруге талпынады. Өзін-өзі танып білу өзіндегі
жағымды қасиеттерді, жағымсыз қылықтарды көруге және өзін-өзі
жетілдіруге немесе өзін-өзі қайта тәрбиелеуге қатысты жұмыс жүргізуге
үйретеді. Халық даналығы тіршілік барысында меңгерілетін білім, дағды,
ептілік секілді қасиеттерге де ерекше маңыз берген. Осыған орай
адамның білігі мен дүниетанымы, мінез, қасиеті, ой жүйесі, білімі
қамтылған өнегелі тәрбиесі іс-тәжірибе үстінде белсенді әрекет арқылы
қалыптасып отыратындығы аңғарылады. Тәуелсіз мемлекетіміздің болашағы,
дархан халқымыздың ертеңі – қазіргі жас ұрпақтың тәлім-тәрбиесі мен
білімдарлығына, саналығына тікелей байланысты екендігі айтпаса да
барша жұртқа аян. Адамның тағдыры тәрбиелеумен, тәрбиемен шешілетіні де
осыны айғақтайды. Сондықтан білім беру аясында жеткінше ктердің ішкі
әлемін рухани тұрғыда жетілдіріп, байыту міндеті туындайды. Мұның
шешімін іздестіруде адамгершілік – рухани тәрбие беру ерекше роль
атқарады.
Десек те, жеке адамды тәрбиелеу жолдарын әр түрлі ғылым
салалары қарастыратыны белгілі болса, бұл мәселеге етеме жақын келетін
психологиялық ғылымдар ішіндегі педагогикалық психология саласы.
Қазіргі таңда білім беру психологиясы атауымен белгілі
болып отырған бұл білім саласы пәнаралық сипатқа ие. Елімізде дәстүрлі
түрде педагогикалық психология деп аталатын аталмыш пәннің маңызды бір
бөлімі тәрбие психологиясы болып табылады. Білім беру үрдісі барысында
тұлғаны қалыптастырудың негізгі қайнар көздері, заңдылықтары мен
тұжырымдамалары, шарттары мен механизмдерін зерттеумен айналысатын
тәрбие психологиясы оқыту мен тәрбиені ажырамас құрал ретінде қарастырады.
Көрнекті психолог С.Л.Рубинштейін айтқандай, “Оқыта отырып, біз
тәрбиелейміз, тәрбиелей отыра біз оқытамыз. Жалпы, тәрбие біртұтас
әсер етуші фактор болғанымен, зерттеу мақсатында оның бірнеше түрін
бөліп көрсетеміз”.
Педагогикалық психология саласы бойынша қазақ жеріндегі
ана тіліміздегі алғашқы оқулықтың (“Педагогика” , “Баланы тәрбие қылу
құралы”, 1922) авторы Мағжан Жұмабаев тәрбиенің төрт түрін бөліп
көрсетеді: дене тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық (эстетика) тәрбиесі
және құлық тәрбиесі. Оның пікірі бойынша, адам баласына осы төрт
тәрбие тегіс берілсе ғана, оның тәрбиесі түгел болғаны. Жоғарыда
айтылып өтілген “құлық тәрбиесі” – бүгінгі терминология бойынша
адамгершілік тәрбие екендігі түсінікті.
Білім беру үрдісі адам өмірінің елеулі кезеңдерін алады.
Осы орайда оқыту барысында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру
мүмкіндігін тиімді пайдаланған жөн. Бұл кездерде жеке адамның
адамгершілік өрісі (сана, сезімнің, мінез-құлық, әдеттердің бір
тұтастығы) тәрбиенің арнайы ұйымдастырылған жүйесінде табысты
қалыптасады. Адамгершілік ережелері мен өлшем жазған қазақтың
бірқатар ағартушылары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев
мұраларына, қазақтың заңғар ақын – жазушылары Ш.Құдайбердиев,
С.Торайғыров, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев т.б. шығармаларына қайтадан бір
тереңінен ой жүгіртіп, көз жүргізу адамгершілік тәрбие теориясын
байытуға мүмкіндік берері хақ.
Сонымен, адамгершілік тәрбие берудің басқа тәрбие
салаларына қарағанда өзіндік ерекшеліктері бар. Ол қоршаған ортаға,
қоғамдық қарым-қатынасқа, рухани байлыққа байланысты.
“Егер баланы тәрбиеленген дәрежеге жеткізудің сәті түссе,
адамгершілік тәрбие жеке адамды жетілдіруде тиімді ықпал жасайды”, –
дей отырып, “Егер біз балаға қуаныш пен бақыт бере алсақ, ол бала
дәл сондай бола алады”, деген болатын В.А.Сухомлинский.
Сайып келгенде, адамгершілік тәрбиесі – үзіліссіз
жүргізілетін үрдіс, ол адамның өмірге келген күннен бастап өмір
бойы жалғаса береді. Ғұлама дарынымыз Әл-Фарабидің: “Адамның әуелден
тоқымашы немесе хатшы болып туылмайтыны сияқты, қайырымдылық пен
жаман қылық та адамға әуел бастан жаратылысынан дарымайда” деген
сөзін ескерсек, көзі ашық, көкірегі аяу, санасына сәулелі сезім
ұялаған әр перзент тәрбиенің қаншалықты әрекеттермен тағдырлас та
тамырлас, байланыста болатынын айқын аңғарған болар еді.
Біздің халқымыздың басқа халықтардан ерекше қасиеттері баланы еңбекке,
шеберлікке, адамгершілік пен имандылыққа тәрбиеленген. Оқушылардың мiнез
бiтiстерiн тәрбиелеуде еңбектiң алатын орны ерекше. Еңбек үстiнде
адам өзiне қажеттi материалдық игiлiктердi өндiрумен бiрге өзiнiң
практикалық және психологиялық қасиеттерiн дамытып отырады. Еңбек
арқылы адамның өзiне - өзi әзiр болуы, адамның iстегi дербестiлiгi,
ынтасы, Адамгершілік, оның ішінде рухани адамгершілікті жастарымыздың
бойына сіңіру қаншалықты маңызды екендігі жөнінде ғалымдарымыз өз
зерттеулерінде айтып, ол туралы құнды-құнды ой-пікірлерін қалдырды.
Бұл салада Қ.Б.Жарықбаев, С.А.Ұзақбаева , Б.Х.Балтабаев , Ә.Табылдиев ,
С.Қ.Қалиев тындырымды істер атқарып, этнопедагогикаға байланысты еңбектер
жариялауда.
Қазақ халқының арғы тарихымен байланысты жеткен жазбаша деректердегі
Абай Құнанбаев , Ыбырай Алтынсарин , Шоқан Уәлиханов еңбектеріндегі оқу,
білім, адамгершілік, тәлімдік ой-пікірлер және жазықсыз жапа шеккен
зиялылар А.Байтұрсынов , М.Дулатов, Х.Досмұхамбетов, М.Жұмабаев,
Ж.Аймауытов халықтық тәрбиенің ұлттық негіздері жөніндегі ой-пікірлері
жасындағы балалар өмірінде ойынның атқаратын мәні жөніндегі Н.Құлжанованың
аса құнды еңбектері бар.
Алып ойдың кеніші - Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн
Үзлаг Әл-Фараби (870-950ж) дүние жүзілік ғылыммен, даналық болжамдарымен
ықпал еткен ұлы ғалым. "Ақылдың мәні туралы", "Қайырымды қала тұрғындарының
көзқарасы", "Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері", "Бақытқа жету
жайында" т.б. еңбектерінің тағылымы мол. Әділдік, инабатылық, мейірім,
жомарттық-адамгершілік көрсеткіші екендігі әр саладан баяндалған. Тәрбие
мәселесінде адамгершілікті бірінші орынға қойды.
Адам еңбек етпесе, моральдық жағынан азғындап бұзылады, пасық
iстерге барады. Еңбек әрекетiнiң болмауы жалқаулыққа әкелiп соғады. Ондай
адамның өмiр сүруi мақсатсыз болады да, бұдан надандылық, топастық,
арамдық, зұлымдық сияқты небiр шiрiк қасиеттер келiп шығады.
Тек, қажырлы шығармашылық еңбек қана адамды осы кемшiлiктердiң
бәрiнен сақтандырады, оның моральдық жағынан кiршiксiз таза болуына
жағдай жасайды. Адам тек еңбек ету арқылы ғана өзiнiң алдындағы
мақсатын айқын сезiне алады және оған жете алатынына сенiмi мол
болады.
Ол үшiн бiлiм алудың да қажеттiлiгi болады. Бiлiм бүкiл халық
Ұстанатын тәлiм-тәрбиелiк нормаларды жан жүйесi тұрғысынан баяндау,
барлық адамзатқа ортақ халықтық психологияның зерттеу нысанасы болып
табылады. Мұнда ғасыр бойы сұрыптала жинақталып, жүйеге түскен ұлттық
дәстүр - ой, эстетикалық, еңбек, дене т.б. тәрбие түрлерiне қатысты
таптаурынды нормалар мен принциптер, яғни белгiлi бiр этностың,
жалпы мiнез-құлқы, iс-әрекетiнiң iшкi астарлары сөз болады.
Демек, ұрпақ тәрбиесі мәселесін халықтық құндылықтар негізінде
жетілдіру, қазіргі педагогика ғылымының алдында тұрған ауқымды істердің
бірі. Осы тұрғыдан алғанда жалпы білім беретін орта кәсіптік және жоғары
оқу орындарында қазақтың ұлттық қолөнерін әзірлеу арқылы еңбек тәрбиесін
беру. Бұл мәселенің нәтижелі жүзеге асуы оқушыларға еңбек тәрбиесін беру
арқылы олардың ептілігі мен дағдыларының болуын талап етеді.
Өз ұрпағының өнегелі, еңбек сүйгіш болып өсуін армандаған
ана бұғанасы қата бастағаннан – ақ қыз баланы өрмек тоқу, іс тігу сияқты
жұмыстарды үйреткен. Отбасындағы тәрбиені кейінгі ұрпақ өкілдерінен шахмат
жасау, үйде пайдаланылатын электр бұйымдарын жөндеу, бұзылған радио, сағат
жөндеуге құмарлығы байқатады. Көбінесе жаңа техника элементтерін білуге,
компьютерге ынталы келеді. Халықтық педагогика қолға алынғалы әрбір
отбасында еңбек тәрбиесіне назар аудара бастады
Сондықтан да бүгінгі күні ұстаздар мен оқытушылардың
алдында тұрған басты міндет – өмір баспалдағына жаңа көтеріліп,
өрлеп келе жатқан жас жеткіншектерді тәрбиелеу, оқыту, саналы
азамат қатарына қосу, тұлға ретінде қалыптастыру деп ойлаймын.
Тәрбиенің негізгі мақсаты қалыптасып келе жатқан жеке тұлғаның
әлеуметтік тәжірибені меңгеруі, оның жан жақты үйлесімді дамуы. Жеке
тұлғаның даму мен қалыптасуының көп ғасырлық тарихы бар. Ол көп аспектілі
және әр түрлі ғылымдардың тоғысында қарастырылыды. Ертедегі грек ғалымдары
жеке тұлғаның дамуына биологиялық фактормен қоса әлеуметтік факторда
әсер етеді.
Адам өзіне тән биологиялық құрлысы бар тіршілік иесі, сондықтан
табиғат заңдары оның дамуына әсер етеді. Қоршаған ортаға бейімделіп,өз
тіршілігі үшін дайын заттарды пайдалынатын жануарларға қарағанда адам
өзіне керектіні өз қолымен жасайды. Сонымен, адамның жалпы дамуында
өзара байланысты екі бағыт биологиялық және әлеуметтік бағыттар
байқалады. Адам биологиялық тіршілік иесі болып туады, алайда өз дамуы
барысында ғана ол әлеуметтік тіршілік иесіне айналады.
Мемлекеттік тілді, орыс және шет тілдерін меңгерту, жас тұлғаны жан –
жақты мәдениетке тәрбиелеу, орнықты да берік негіздегі мәдениеттеілікке
жеткізеді. Берік негіздегі базалық мәдениет – дегеніміз – адамдардың өмір
сүру тіршілігін ұйымдастырудың белгілі дәрежедегі қалыптастыру деңгейі
болып табылады, ол адамдардың материалдық және рухани творчестволық
жетістігімен, адами қарым – қатынасымен еңбек ету, оны ұйымдастыра білу
әдіс – тәсілдермен, интеллектуалдық қызметін, жеке басының рухани және
физиологиялық жетістіктерімен өлшенеді. Мәдениет – жеке тұлғаның, бір топ
адамдардың, әлеуметтік, кәсіптік және ұлттық қоғамдастықтың тіпті біртұтас
қоғамның жетілуі деңгейін анықтайды.
Сонымен, жеке тұлғаның этикалық - эстетикалық мәдениетін
қалыптастырудың шарты төмендегі тәрбие бағыттарында анықталады.
Адамның биологиялық жетілуі мен өзгеру процесі оның дамуы мен мінез
құқығының жас шамасы кезеңдерінде пайда болады. Табиғи ерекшеліктердің ең
маңыздысы жанұяда болсын, қоғамдық тәрбие беру орындарында болсын оларға
дер кезінде сауатты диагностника беру олып табылады. Жеке тұлға
ұғымында адамның қоғамдық мәні ашылады. К.Маркстың айтуынша, адамның
касиеті жеке индивидке тән, өз болмысында ол барлық қоғамдық қатынастар
жиынтығы. Сондықтан ортаның жеке тұлғаның дамуына әсері туралы сөз
болғанда, ең алдымен кең мағынада қолданылатын әлеуметтік орта деп
түсінуі керек.
Мәдениетте адам ғажап биік деңгейге көтеріледі. Мәдениет дегеніміз –
менің өмірім, менен бөлінген, мен өлгеннен кейін де тірі болатын – менің
шығармашылығым... Шын мәнісінде қоғамда ұрпақтар жалғастығы мәдени мұраларды
игеру, қабылдау және шығармашылықпен дамыту арқылы жүзеге асады. Сондықтан
қоғам құрылысында әрбір адамның шығармашылық күшінің толысуы, тұлғаның
жоғары мәдени деңгейінің болуын қажет етеді.
Тұлға мәдениеті – күрделі сапа жүйесі. Жекелеген әрекетінде (кәсіби,
қоғамдық-саяси, ғылыми т.б.) нәтижелі жүзеге асатын, оның сапасының
әлеуметтік маңызды барлық жүйесінің жетілу және даму көрінісі. Бұған
қосымша, ол мінез-құлық пен әрекеттердің бірыңғай және өзара қарым-
қатынаста жинақталған шығармашылық бастауларының барлық құрылымының
кіріккен көрсеткіші іспетті.
Тұлға мәдениетінің негізгі және қажетті құрамды буыны, оның эстетикалық
мәдениетінің болуын қажет етеді.
Туғанда бізде жоқ, өсе келе бізге керек болатын қасиеттердің бәрі
тәрбиемен келеді - дегендей қоғамның дамуы, жаңаруы жағдайында студент
жастардың зиялы қауымның болашақ өкілі ретінде жан-жақты әрі үйлесімді
жетілуі үрдісінде, олардың эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың маңызы
ерекше.
Эстетикалық мәдениет – рухани мәдениеттің маңызды бір саласы ретінде
табиғат және адам баласының шығармашылық еңбегімен жасалған эстетикалық
құндылықтардың жиынтығы, оларды жасау және қолдану тәсілдері. Эстетикалық
құндылықтар қоғамның өмірімен қарым-қатынасқа түсуіне, қоғамның жетілу
талпынысына, қоғамдық қатынастардың барлық жүйесінің толыққанды өркендеуіне
қатысады.
Эстетикалық мәдениеттің құрылымы көпжақты болып келеді. Яғни, тұлғаның
эстетикалық мәдениеті құрылымына, оның белсенді дәрежесін білдіретін,
тікелей қабылдау мен көркемөнер және жалпы эстетикалық құндылықтарды
меңгеретін компоненттерді бөліп көрсету тиімді болмақ.
Ең алдымен, онда келесі аспектілер бөлініп қаралуы мүмкін:
а) адамдардың эстетикалық санасы (жеке тұлғаның ақиқат дүниені
эстетикалық тұрғыдан қабылдауы, әсерленуі, қобалжуы мен сезімі, талғамы,
көзқарасы, мұраты, қажеттілігінде айқындалады);
ә) іс-әрекет түрлеріндегі эстетикалық жағдайы (оқуда, еңбекте,
тұрмыста, қарым-қатынаста, қоғамдық-саяси өмірде, спортта);
б) эстетикалық тәрбиесі (отбасында, мектепте, жоғары оқу орнында,
адамдардың практикалық өмірінде).
Сондай-ақ материалдық өндірісті эстетикалық тұрғыдан ұйымдстыруға сай
техника эстетикасы, тұрмыс эстетикасы деп те қарастырады. Жастарға
ақиқат дүниені жоғары әсермен қабылдау тән қасиет. Соған орай, жастардың
кез келген әлеуметтік топтары даму, қалыптасу кезеңінде болады және белгілі
бір кезеңде әлеуметтік пісіп жетілуі болады. Қабылдау және әрекеттің
біліктілігін жетілдіру барысында идеялық-эстетикалық сенім және бағыттың
құндылығы қалыптасады, жастардың меңгеруінде эстетикалық білімдерінің
көлемі артады. Дегенмен, жастардың әрбір әлеуметтік тобында дамуды жүзеге
асыруда өзінің ерекшелігі, логикасы, дәстүрі болады.
Тұлғаның эстетикалық даму деңгейінде эстетикалық көзқарастар, мұраттар,
бағалау қандай дәрежеде көрініс береді, соған сәйкес оның шынайы мінез-
құлқына ықпал етеді, соншалықты тұлға мен қоғамның өзара қарым-қатынасын
үйлестіреді, күнделікті еңбек әрекетінің эстетикалық аспектілерін ашуға
әсерін тигізеді. Жеке тұлғаның эстетикалық мәдени дәрежесінің дамуы,
көптеген жағдайда жалпы қоғам мәдениетінің алға басуына тікелей ықпал
етеді. Осыдан барып тұлғаның эстеикалық даму процесін мақсатты басқару
қажеттілігі туындайды.
Мәдени-тәрбие жұмыстары және эстетикалық тәрбие жалпы қоғамдағы
идеологиялық жұмыстың барлық жүйесімен байланыста болып, қоғамның мәдени
құрылысының бірегей негізі болып есептеледі. Соған орай жеке тұлғаның тұтас
эстетикалық мәдениетін қалыптастыру процесі қоғамдық мәдениеттің құрылымын
жетілдіру жағдайында өзінің ары қарай дамуын жалғастырады. Тек осы
жағдайда ғана эстетикалық тәрбие мен мәдени-тәрбиелік жұмыстарының
нәтижесін көтеруге болады. Олардың әдістері, формалары және құралдары
динамикалыққа, мақсаттылыққа және икемділікке ие болып, тұлғаның мәдени-
шығармашылық дамуының нақтылы тетігі бола алады.
Сондықтан, эстетикалық тәрбие тұлғаның жан-жақты үйлесімді дамуына алғы
шарттар жасай отыра, тұлғаның эстетикалық мәдениетінің қалыптасуына
белсенді ықпал ете алады.
Бізге мәлім болғандай, ақиқат дүниені эстетикалық тұрғыдан меңгеру өнер
шығармаларында жүзеге асады. Өнер - әлеуметтік мәдениеттің негізгі факторы
болып табылады. Ол адамның рухани өмірін байытады, оның әсерлі қабылдауын
дамытады, күшті тәрбиелік ықпалына әсер етеді.
Ары қарай, эстетикалық мәдениет жеке тұлғаның оқуы, еңбек, шығармашылық
жағдайында және демалысында олардың мінез-құлқына ықпал етеді. Олай болса,
адам өмірінде эстетикалық мәдениеттің маңызының артуы, әрине тұлғаның
қажетсіз біржақты дамуын болдырмауға ықпалын тигізеді. Сондықтан, тұлғаның
эстетикалық мәдениетінің үнемі жетілуіне қажетті жағдайды қоғамдық өмір
туғызады. Мұндай жағдайда қоғамның мәдени деңгейі де үнемі дамып отырады.
Эстетикалық мәдениеттің ерекшелігін сипаттауда академик А.Е.Егоров оның
тағы да мынандай маңызын ашып көрсетеді: Өнер шығармалары, көркемөнер
мәдениетінің факторлары ретінде, қашан көпшгіліктің санасын жаулап алған
жағдайда ғана эстетикалық мәдениеттің маңызына ие болады....
Эстетикалық мәдениеттің белгілі бір деңгейін меңгерген адам, тек оның
жай ғана иеленушісі болмайды, сонымен бірге қоғамның рухани өмірімен және
оның практикалық әрекетінің талабына байланысты, оны өзі де жасаушы бола
алады. Сондықтан, эстетикалық құнылықтарды меңгеру барысында жеке тұлға
олардың өмірлік маңызын жете түсінуі және оның өмірлік қажеттілігін ұғынуы
тиіс. Яғни, эстетикалық мәдениет адамдардың шынайы қоғамдық-эстетиклық
қажеттіліктерін қанағаттандыру барысында дамиды.
Бүгінде адамдардың эстетикалық қажеттілігін қалыптастыруда, көбінесе
бұқаралық ақпарат құралдары үлкен ықпал етеді. Кино, радио, баспасөз,
көгілдір экран эстетикалық, бірінші кезекте көркем өнер құнлықытарын және
соған сай білімдерді тарату мен дамытуда, жастадың демалысын ұйымдастыруда
негізгі факторларға жатады. Ол үшін, жеке тұлғамен жан-жақты тәрбие
жұмысында өте қажет идеялық және эстетикалық тұрақты көзқарастарын
қалыптастыруда, радио және көгілдір экраннан жүйелі және мақсатты түрде әрі
қызықты, әрі әсерлі хабарларды ұйымдастырып отыру қажет.
Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптасуына айрықша белсенді
ықпал ететін, оның эстетика жайындағы білімдері, көзқарастары, сенімдері
және эстетикалық қабылдау, талғам, сезім категорияларын жатқызуға болады.
Эстетикалық теорияға қатысты білімдерге: өнердің тарихы, білімдер
немесе дәстүрлер арқылы берілетін қоғамның эстетикалық құндылықтарын
жатқызуға болады. Білім адамдарға белгілі бір өнер шығармаларын қабылдауға
бағыт, бағдар беруде негізгі рөл атқарады.
Жеке тұлғаның әлеуметтік-пайдалы әрекеттерінің түрінде, негізінен
олардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру мен дамытуда бастапқы да
маңызды факторға, осы бағытта білім алып, біліктіліктерін шыңдайтын – оқуы
жатады. Бұл бағыттағы білімдердің сипаты мен сапасы тұлғаның эстетикалық
мәдениетінің дамуына айтарлықтай әсер етеді. Оқу – идеялық, эстетикалық
көзқарас және қабылдауды қалыптастыруда негізгі рөл атқарады, сонымен бірге
шығармашылық білімдерді меңгерту ерекшеліктері және оның көлемі анықталады.
Жеке тұлғаны болашақ мамандыққа дайындау барысында, олар эстетиканың
негіздерін және өнердің тарихын жүйелі түрде оқиды. Сондықтан, оқу
әрекетінде эстетикалық компоненттерінің болуы – тұлғаның эстетикалық
мәдениетінің қажетті құрамды элементі болып табылады.
Бұл бағытта жоғары оқу орындарындағы қоғамдық негіздегі пәндер:
мәдениеттану, қазақстан тарихы, педагогика, этнопедагогика және психология
жеке тұлғаның эстетикалық сенімдерін тереңірек қалыптастыруда айтарлықтай
мүмкіндік жасайды.
Болашақ маманның эстетикалық мәдениетінің қалыптасуының негізгі және
бастапқы ұйымдастыру кезеңі білім берумен қатар, оны студент жастардың
шығармашылық қабілеттерінің дамуына бағытталған көпшілік-мәдени шараларымен
байланыстыра отыра, яғни мақсатты ұйымдастырылған тәрбие жұмыстары
барысындағы эстетикалық жүйеде жүзеге асады.
Мақсат – олардың мінез-құлқы мен санасының белгілі бір өзгерісіне
бағытталған эстетикалық тәрбиенің өлшемін және ондағы мәдени шаралардың
нәтижелі болуын қамтамасыз етеді.
Эстетикалық тәрбиеде жеке тұлғаның белсенділігін арттыру бірінші
кезектегі міндеттерге кірмейді, оның эстетикалық санасын, қажеттілігін
ояту, өмірдің барлық саласындағы эстетикалық құндылықтарды меңгерту және
көбейтуге бағытталған әрекеттері, әсіресе оқуы мен өзінің өміріндегі
эстетикалық аспектілерді саналы түрде ұғынуы – негізгі буын болып табылады.
Эстетикалық тәрбие, ең ақырында, жеке тұлғаның әлеуметтік жағдайына, оның
жан-жақты даму болашағына, болашақ маманның дара эстеикалық мәдениетін
қалыптастыруға сай жүйені құруға ықпал етеді.
Эстетикалық тәрбиелеудің жарқын құралы музыка болып табылады.Баланың
үйлесімдік дамуы –жеке тұлғаның қалыптасуының негізі. Ол, әсіресе,
эстетикалық тәрбие орын алатын көптеген тәрбиелік мәселелердің жемісті
шешілуіне байланысты. Балалармен жұмыс кезінде музыкалық жетекші балаларды
музыкаға баулу, өмірлеріндегі сұлулық пен мейірімділікке деген эмоциялық
құштарлығын қалыптастыру басты мақсат деп есептейді. Сабақтарында ол
балаларды музыкаға баулуға, эстетикалық қабылдауын, сезімін дамыту үшін әр
түрлі әдіс-тәсілдерді қолданады. Бұл мақсаттарын іске асыру үшін әр түрлі
әрекет түрлері қолданылады: музыкалық шығармаларды тыңдау, логоритмика,
қозғалыс, музыкалық шығармашылық (әншілік, бишілік, ойындық,
суырыпсалмалық). Балаларды музыкалық шығарманың сипатын туралы пікірін
айтуға, салыстыруға, музыкалық құбылыстарды бағалауға үйретеді.
Тапсырманың, әрекеттің әр түрлерінің кезектесіп отыруы балалардан көңіл
бөлуді ұйымшылдықты талап етеді.
Жоғары мектептегі эстетикалық тәрбиенің жалпы мақсаты – болашақ
маманның жоғары дәрежедегі тұлғалық эстетиклық мәдениетін қалыптастырып
және шығармашылық әрекетін дамыту. Оның еңбекке, табиғатқа, ғылымға,
өнерге, қарым-қатынасқа, спортқа эстетикалық көзқарасын дамыта отыра,
эстетикалық тәрбие тұлғаның шығармашылық күш-қайратының қалыптасуына
белсенді ықпал ету.
Эстетикалық мәдениетті қалыптастыру көпшілік мәдени-тәрбиелік және
эстетикалық тәрбие жұмыстарының барлық жүйесімен тығыз байланыста болып,
қоғамның мәдени құрылысының бірегей негізі болып есептеледі. Соған орай
жеке тұлғаның тұтас эстетикалық мәдениетін қалыптастыру қоғамдық
мәдениеттің құрылымын жетілдіру жағдайында өзінің ары қарай дамуын
жалғастырады.
Жеке тұлғаның эстетикалық тәрбиесі – біздің қоғамның негізгі бір
міндеті. Сондықтан да қоғамдағы реформалау жағдайы тұлғаның жан-жақты
үйлесімді дамуы мәселесіне айрықша маңыз беруде. Себебі, эстетикалық тәрбие
тұлғаны жан-жақты қалыптастырудың, соның ішінде этикалық, эстетикалық,
саяси сенімдері, адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеудің нәтижелі құралы.
Эстетикалық сезім адам баласы туғаннан бірге пайда болмаған, керісінше
ол ақиқат дүниені оқу-тәрбие процесінде тану арқылы қалыптасып дамиды.
Біздің елде оны ерте кезден қолға алады: отбасында, балабақшада әдемі
ойыншықтармен, суреттермен, балалар әдебиеттерімен, музыкамен,
мультфильмдермен танысу барысында жүзеге асырады. Одан әрі ол мектеп
жағдайында мақсатты әрі белсенді түрде жүзеге асырылады.
Жастардың эстетикалық тәрбиесі жоғары оқу орындарында өз жалғасын
табады. Сондықтан, жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетті қалыптастыру
процесінің нәтижесін арттырудың алғы шарттарына, эстетикалық тәрбие
жұмыстарының міндеттерін нақтылау және оған ықпал ететін еңжақын тәрбие
құралдары, формалары мен тәсілдерін анықтау болып табылады. Мұндағы айтайын
деген ой, ол ең алдымен, жеке тұлғаның эстетикалық санасын қалыпастыруға
бағытталған педагогикалық ықпал етудің құралдары мен тәсілдері ғана емес,
сонымен бірге оның белсенділігін арттыруда мәдени шаралардың мазмұны мен
олардың қоғамдық-пайдалы әрекеттері және демалысын эстетикалық тұрғыдан
ұйымдастырудың жолдары да көзделеді.
“Баланы тәрбиелегенде деп жазды Н.Г.Чернышевский,- өмірде ол жан-жақты
дамыған, адамгершілігі мол, таза адам болу. Бұл бәріне де маңызды. Ең
алдымен сөздің шын мағынасында сіздің тәрбиеленушіңіз адам болып шығу үшін
қамқорлық жасаңыз”.
Белинский мен Герценнен кейін Чернышевский тәрбиенің мақсатын
бірден бір дұрыс анықтап берді. Адамның жан-жақты дамуы туралы талап
Чернышевскийдің адам табиғатына материалистік көзқарасынан туындайды.
Адамды жан-жақты даярлау жүйесінде Чернышевский басты орынды жалпы
білім беруге арнады.
Жалпы білім беру өмірде алатын мамандығына қарамастан әрбір адамның
болашақ қызметінің берік негіздерін қалауы қажет. Ол – фундамент, оған
негізделмеген арнаулы білім беру берік жағдайды ала алмайды.
Чернышевский тәрбиенің жалпы мақсатына сәйкес төрт негізгі бір-бірімен
өзара байланысты жалпы білім берудің бөлімдерін атап көрсетті: ақыл-ой,
адамгершілік, дене және эстетикалық тәрбие, оның ішінде жетекші орынды
шәкірттерді табиғат және қоғам туралы тереңде және жан-жақты білім
негіздерімен қаруландыру мақсатын қоятын ақыл-ой тәрбиесіне берді.
Чернышевский эстетикалық-этикалық тәрбиенің міндетіне оқушыларда
жағымды сезімдер мен ұмтылыстарды, барлық жақсылық пен әдемілікке күшті
сүйіспеншілікпен қарауды жатқызды. Адамгершілік тәрбиесі ол отанына және
халқына сүйіспеншілік, адамға, еңбек адамына сүйіспеншілікпен қарау,
еңбекті сүю, алдына мақсаттар қоя білу қабілеттілігі деп түсінді.
Жеке тұлғаның әсемдік сезімталдығын, қоршаған ортаның көркемдігін
сезіну, қасиетін және жеке талғамын қалыптастыру көркемөнер эстетикалық
тәрбиенің басты мақсаты.
Әлеуметтік – эстетикалық тәрбиенің сақталуы, берілуі және жаңадан
өрбуі қоғамның дамуында маңызды роль атқарады.
Қазіргі таңдағы шетелдік әсері қызыл – жалған өнердің бұқаралық
ақпарат – құралдарының жастарды бағыттан адастыратын теріс хабарлардың
салдары эстетикалық тәрбие проблемаларын қиындатып отырғаны белгілі.
Сондықтан ұлттық және әлемдік өркениет құндылықтарын танып – білудің дұрыс
көзқарасын қалыптастырудың маңызы өте зор.
Эстетикалық тәрбиеге жастарды баулу ерекше роль атқарады. Себебі
болашақ мамандарды даярлай отырып, оларды әрбір жұмысты аяғына дейін
жеткізіп, тиянақты да, ұқыпты орындауға тәрбиелеу. Сол сияқты болашақ іс
қағаздарын жүргізу мамандары ретінде және сот орындаушылары, сот хатшылары
ретінде және т.б. қызметкерлер ретінде ерекше ұқыптылық пен эстетикалық
жұмыс талап етіледі. Болашақ мамандарды бәсекеге сай әзірлеу біздің тікелей
міндетіміз.
Адамгершілік - қоғамдық сананың бір түрі және қоғамдық институт ретінде
адамның мінез-құлқын реттеумен айналысады. Мораль негізінен үш бағыттан
құралады: біріншіден - бұл адамгершілікті іс-әрекет, белгілі бір нәрсеге
себептелген адамдардың мінез-құлық тәртібі; екіншіден, адамдардың моральдық
қатынасы (адамгершілік мінез-құлықты бағыттайтын әдіс); үшіншіден,
моральдық сана, онда адамгершілік қатынас пен іс-әрекет қатар әрекеттеседі.
Яғни, адамгершілік тәрбиесі моральдық сананы, адамгершілік сезімді дамытады
және адамгершілік мінез-құлық дағдыларын қалыптастыруды көздейді.
Ұлттық тәлім - тәрбиенің маңызы және оның жеке тұлғаның рухани дамуына
тигізер әсері туралы ой- пікірлердің қалыптасуына Шоқан Уәлиханов, Ыбырай
Алтынсарин, Абай Құнанбаев, Жүсіпбек Аймауытов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып
Дулатов, Мағжан Жұмабаев сынды халқымыздың ойшылдары, ағартушылары мен өнер
қайраткерлерінің қосқан үлесі зор болды.
Ыбырай Алтынсарин халық педагогикасындағы адамгершілікті, үлкенді
сыйлауға, өнеге үйретуге уағыздаған негізгі қағидаларын жақсы біліп, оны
басқа халықтардың озат ой-пікірлерімен толықтырып дамытты. Ол елін
надандыққа қамап отырған феодалдық-патриархалдық, кертартпа отаршылдық
саясатты сынай отырып, туған халқының келешегіне зор сеніммен қарады.
Абайдың көтерген мәселелері – адамгершілік ынтымақтастық, татулық,
әділдік, еңбексүйгіштік адалдық, талапкерлік, т.б. Бұл мәселелерді ол
жеке, жалаң түрде алмай, маќалдарды талдау барысында зұлымдыќ, сұрқиялық,
екіжүзділік, барымташылдық тәрізді мінез-ќұлыќтарѓа қарсы қоя отырып
қарастырады.
Жастарға адам баласының сыртќы сұлулығы мен ішкі жан-дүниесінің
үйлесімділікте болғаны дұрыс екенін ескерте отырып, Абай өзінің “он
сегізінші” қара сөзінде “Адам баласына жыртықсыз, кірсіз, сыпайы киініп...
таза кимек дұрыс іс, өз дәулетінен артық киінбегі, не киімі артыќ болмаса
да,көңіліне қуат алып, тым айналдырмақ – кербездіктердің ісі” – деп
түсіндіреді.
Дүниеге келген әр перзенттің өмірі, келешегі тәрбие ісіне байланысты,
одан сыртқары болуы мүмкін емес. Нәрестенің сәби шақтағы өмірі ойыннан
басталады. Ойын – тәрбиенің бастау бұлағы, ол мәңгі жас, әрбір жастың
бастан кешіретін кезеңі болып саналады. Ойынның атадан балаға мирас болып,
үнемі қайталанып, әрбір ұрпақпен бірге жасап, тоқтаусыз,толассыз жүріп
отыратын себебі осында. Мұны зерттеуді, халық ойындарының мәнгілік мәнін
ашуды тарихшылар, әдебиетшілер, этнографтар, археологтар, психологтар,
педагогтар және де басқа ғылым саласында ғалымдар қашаннан бері назардан
тыс қалдырмай келе жатыр. Бірақ қазақ халқының ұлттық тәлім- мұраларын
жариялау, зерттеу тек соңғы жылдары ғана қолға алына бастады. Бұл салада
Қ.Б.Жарықбаев, С.А.Ұзақбаева , Б.Х.Балтабаев , Ә.Табылдиев, С.Қ.Қалиев
тындырымды істер атқарып, этнопедагогикаға байланысты еңбектер жариялауда.
Соңғы жылдары көрнекті ғалым педагог-психологтар Қ.Б.Жарықбаев,
С.Қ.Қалиев, Р.К.Төлеубекова т.б. өздерінің зерттеулерінде халықтық
педагогиканың дамуы, педагогикалық заңдылықтары, жеке басты
қалыптастырудағы отбасының алатын орны т.б. мәселелерді қарастырған.
С. Қалиев ХV – ХIХ ғасырлар ақын жырауларының поэзиясындағы
педагогикалық ой–пікірлер атты еңбегінде жыраулар өмірдің ұсақ
мәселелеріне аз араласып, көбінесе, заман – дәуір, өткен мен келешек,
адамгершілік, жақсылық, жамандық жайлы ойлар, болжаулар, қағидалы сөздер
айтып отырған. Сондықтан да қазақ поэзиясында жыраулар жетекшілік, ақылгөй
тәрбиешінің ролін атқарады, - дей келіп жыраулар поэзиясының тәлімдік
мәніне терең тоқталып, жан – жақты талдау жасаса, Қ. Жарықбаев пен
С.Қалиевтердің авторлық бірлесуімен даярланған Қазақ тәлім – тәрбиесі оқу
құралының 2 тарауы осы мәселеге арналған .
Қазіргі кезде эстетикалық-этикалық тәрбие міндеттері жаңаша тұрғыдан
қарастырылды. Ол негізінен оқушыларды өмірде кездесетін сұлулықты көре
білуге түсіне және сезе білуге, өнердің құралдарын пайдалануға, бұл
сұлулықты толық және анық бейнелеуге әкеледі. Эстетикалық-этикалық
тәрбиенің міндеті қажетті құралдарды пайдалана отырып, өмірдегі жағымсызды
жамандау болып табылады.
Айта кеткен жөн, жоғарыда баяндалған эстетикалық-этикалық мәдениетті
жүзеге асыру тетігі эстетикалық тәрбиенің мақсаты және міндеттеріне негіз
болып, сонымен бірге оның жүйесіне қызмет етеді.
Эстетикалық-этикалық мәдениет – педагогикалық өзекті мәселе.
Адамзаттың ежелгі арманы – бақытты өмір. Мұның мағынасы кең де терең.
Ол тамақтың тоғымен, көйлектің көктігімен әсте шешілмейді. Бақытты өмір
сүру үшін, тұрмыс байлығы мен ырзық молшылығына қоса адамның рухани
өмірінің де кең шалқуы шарт.
Адам өмірінің рухани саласының бірі – эстетикалық-этикалық тәрбиенің
атқаратын қызметі айрықша. Эстетика дегеніміз түпкі тегінде дүние танудың
бір түрі де көзделеді.
Ал, жеке тұлғаның өмірге эстетикалық көзқарасы оның өмірі мен
қызметінің барлық саласынан, әсіресе өнерге көзқарасынан көрінеді.
Эстетикалық, этикалық талғамы биік, сезімтал адам еңбектегі әдемілікті,
табиғаттағы сұлулықты, өнердегі әсемдікті танып, оны сүйе, қастерлей
білетін болады.
Тәрбиенің негізгі мақсаты қалыптасып келе жатқан жеке тұлғаның
әлеуметтік тәжірибені меңгеруі, оның жан жақты үйлесімді дамуы. Жеке
тұлғаның даму мен қалыптасуының көп ғасырлық тарихы бар. Ол көп аспектілі
және әр түрлі ғылымдардың тоғысында қарастырылыды. Ертедегі грек ғалымдары
жеке тұлғаның дамуына биологиялық фактормен қоса әлеуметтік факторда
әсер етеді.
Адам өзіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогика УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жас ұрпақтың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру
Орындаған: Танбаева Әмина
050103 – “Педагогика- Психология” мамандығы,
Педагогика – Психология факультеті, сырттай
бөлім
Ғылыми жетекшісі: п.ғ.к., доцент ма
Икрамова
“Қорғауға жіберілді” “ ———” ————2009ж
Жалпы педагогика кафедрасының меңгерушісі А.Қ.Құсайынов
АЛМАТЫ,2009
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 бет
І-бөлім. Жас ұрпаққа эстетикалық мәдениет қалыптастырудың мәні мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26 бет
1.1. Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті туралы түсінік ... ... ... ... ...
39 бет
1.2. Табиғатты эстетикалық тұрғыдан
қабылдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43 бет
1.3.Эстетикалық мәдениетті өнер құралдары арқылы қалыптастыру ... 49бет
ІІ-бөлім. Эстетикалық және дене шынықтыру тәрбие
істері ... ... ... ... ... 63 бет
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .75бет
Пайдаланылған деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
77бет
Жас ұрпақтың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстанда болып жатқан саяси-әлеуметтік,
экономикалық өзгерістер білім беру жүйесін өзгеше құруды талап етуде.
Әсіресе білім беру саласында ізгілендіру, демократияландыру үрдістері жүріп
жатқан кезде, білім мазмұнын ұлттық ерекшеліктер құру, өсіп келе жатқан жас
ұрпақты жан-жақты дамып жетілуіне: дүниеге көзқарасының, ойы мен есінің,
сезімі мен эмоциясының, рухани және эстетикалық көзқарасының, мінезінің
қалыптасуына, өз бетінше білімін көтеруге ұмтылуын дағдыға айналдыруға әсер
етіп, оларды жан-жақты дамыған азамат болуына ықпал жасауды мақсат етеді.
Жас ұрпаққа эстетикалық мәдениет қалыптастыру тәрбиесі қазақтың халық
педагогикасында ерекше мән берілсе, ежелгі жазба ескерткіштерінде
"Күлтегін", "Тоныкөк", "Қорқыт ата кітабы", "Оғызнама" сияқты т.б.
туындыларда сөз өнерінің көркемдік сезім тәрбиесіндегі мәніне ерекше көңіл
бөлінгенін көреміз. Сонымен қатар, қазақ топырағында туып өскен әл-Фараби,
Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұни, Ахмед Йүгнеки, Ахмед Яссауи, т.б ғұлама
ғалымдардың еңбектерінен де эстетикалық тәрбие идеяларын кездестіреміз.
Олардың жалғасы ретінде ақын, философ, ғұлама Абай мұрасында да эстетикалық
тәрбие идеяларының болуы заңды құбылыс. Олардың шығармалары арқылы жас
ұрпаққа эстетикалық тәрбие беру, эстетикалық мәдениетін қалыптастыру өте
қажет.
Кез келген өнер туындысы адамдардың көркем сезімдерін оятуға емес,
бизнес көзі ретінде сатылуына, кіріс әкелуіне қарай бағаланатын болып отыр.
Осының өзі эстетикалық талғам мен құндылықтардың дағдарысқа ұшырауының
басты себептерінің бірі. Белгілі ресейлік әлеуметтанушы П.А.Сорокин өткен
ғасырдың 30-жылдарында айтқандай, өнер абсолютті құндылықтар патшалығынан
өндіріс тауарлары деңгейіне дейін төмендеді... Өнер кофе, дәрі-дәрмек,
бензин, сағыз және сол секілділердің жарнамаларының қосымшасына айналды.
Осы іспетті көпшілік мәдениетпен қатар жастар арасында өзінше
субьмәдениет пайда болып отырғанын да көріп отырмыз. Жас ұрпақтың
эстетикалық талғамы мен құндылықтары ішкі жан дүниесі көп жағдайда, көркем
сезімге, жоғары эстетикалық санаға емес, жеңіл-желпі көзқарастан: киім –
бұйымға қызығу, мінез – құлық пен қарым – қатынасынан, дөрекілігінен және
қыздарда еркек шора, ұлдарда қызтеке сияқты белгілерден, сыртқы
пішімінен, бейнесінен, жеңіл музыкаға қызығуынан, секілдеп босқа уақыт
өткізу мен өмір салтынан байқалады. Бұндай келеңсіздіктерді жас ұрпақ
арасында азайтып, дұрыс жолға салудың басты мекені тәлім-тәрбие мекемелері
және ондағы мақсатты ұйымдастырылған эстетикалық тәрбие беру жұмыстары
болмақ. Эстетикалық тәрбие – шетелдерден келген идеологиялық басқыншылық
пен өнердегі жасандылық, жас ұрпақ арасындағы дендеп келе жатқан бағасыз
талғам, көркемдікті тани алмайтын көзқарасқа қарсы сезім қауқарын күшейтіп,
сана қуатын арттыруға бағытталуы тиіс. Осыған орай қазіргі кездегі
эстетикалық тәрбиенің міндеттері, біздің пайымдауымызша, бірінші,
эстетикалық сана мен сезімін эстетикалық қабылдауын ұйымдастыру арқылы
тәрбиелеу; эстетикалық ұғымдар, түсініктер мен эстетикалық ойлауын және
бағалауын эстетикалық іс-әрекетке бағыттау болуы тиіс.
Бұл ретте институт, университет, мектеп және тағы басқа тәлім-тәрбие
мекемелерінің басты міндеті – мәселенің күрделі де, қиындығына қарамастан
өткеннен келе жатқан эстетикалық құндылықтарды жас ұрпақтың бойына сіңіру.
Көзделген міндетті атқаруда қазіргі кездегі психо-этикалық, эстетикалық
талғамдары мен ерекшеліктерін, заман үрдістерін ескере отырып, оқу
үрдісінде және сабақтан тыс уақытта тәрбиелеуді жүзеге асыру мүмкіндігі кең
қолданылмай келе жатқаны белгілі. Кейінгі кезде студент жастар мен мектеп
оқушыларына эстетикалық тәрбие беру мәселесіне қатысты еңбектердің жоқтың
қасы екені және оқу-тәрбие мекемелерінде мүлде ескерілмей қалатыны да
белгілі. Жас ұрпақтың эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда қандай шаралар
қолданып, оны тәрбие беру мақсатында қолдану жолдарын ғылыми-педагогикалық
тұрғыда зерттеуді ұйғардық.
ХІХ ғасырда Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты даналардың көтерген ағартушылық
қозғалыс туын ХХ ғасырдың басында қазақ халқының тарихы мен мәдени өмірінде
айшықты із қалдырып, республикада білім беру ісі мен жоғары педагогикалық
мектептің ірге тасын қалауға белсене атсалысқан, сталиндік жүйенің қанды
пышағына ілініп, есімдері әдейі ұмыттырылған халықтың кемеңгер ұлдары
С.Аспандиаров, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Дулатов,
Х.Досмұхамедов, Т.Шонанов, Н.Манаев, Ә.Ермеков, Ә.Бөкейханов, О.Жандосов
т.б. сынды азаматтар әркез жоғары ұстап, ұрпаққа үлгі боларлық іс
тындырды. Сондықтан да олардың педагогикалық мұрасының бүгінгі таңда ғылыми
мәні орасан зор.
Тәуелсіз мемлекетіміздің болашағы - қазіргі жасұрпақтың тәлім тәрбиесі
мен білімдарлығына, зор саналылығына тікелей байланысты екендігі баршаға
аян. Өзінен бұрын өткен ұлы бабалардың танымы мен тағлымын ту етіп ұстар -
келер ұрпақ мәселесі қай заманда болсын уақыт талабынан түскен емес. Олай
болса, қазіргі кезде қоғамдық-гуманитарлық ғылымдар саласында зерттеу
жүргізуші ғалымдар, халықтың сан ғасырлық рухани мұраларын әсіресе, оның
тәлім-тәрбие, педагогика, психологияға байланысты асыл қазыналарын жоғары
теориялық биіктен талдап, зерделей көрсете білуі тиіс.
Бұл тұрғыда өткен кезеңнің тәлім-тәрбие мәселелерінің тарихын
зерттеуге елеулі үлес қосқан отандық ғалымдар аз емес. Мәселен, қазақтың
педагогикалық ой-пікірін ғылыми жүйеге келтіріп, бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне
пайдалануда белгілі ғалымдар Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, К.Құнантаева,
С.Ұзақбаева, А.Ильясова, Қ.Сейталиев т.б. аса зор еңбек сіңірді.
Зерттеу жұмысымызда отанымыздағы педагогика ғылымының дамуына ерен
үлес қосқан ғалым әрі ағартушылар А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
М.Дулатов, С.Сейфуллин, Қ.Жұмалиев, С.Қирабаев, Қ.Жұбанов, К.Құнантаева,
С.Қалиев, Т.Әлсатов, Ә.Қалыбекова, Г.Меңлібекова, т.б. еңбектеріндегі оқу-
тәрбиеге қатысты пікірлерін негізге алдық.
Эстетикалық тәрбие беру мәселелеріне қатысты Т.Тәжібаев,
М.Х.Балтабаев, С.Ұзақбаева, А.Көбесов, И.Р.Халитова, Г.Шәймерденова,
Г.Төретаева, Ж.Зейнуллина және т.б. зерттеушілеріміздің эстетика тұрысынан
жазған жекелеген мақалаларын алуға болады.
Адамзат тарихында соның ішінде педагогика тарихында білім беру ісінің
теориясы мен практикасын қалыптастыру жолында еңбек еткен жаңашыл
педагогтар мен ғалымдардың, яғни жас ұрпақтың эстетикалық мәдениетін
қалыптастырудың орны ерекше.
Жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие беру туралы жазылған еңбектерінің яғни
айтқан құнды ой-пікірлері мен демократиялық көзқарастарын жеткіншек ұрпақты
тәрбиелеу ісіне пайдаланудың маңызы жоғары демекпіз.
Қоғам дамуының қазіргі жай-күйі, халыққа білім беру ісінің алдына
күрделі міндеттер қояды. Оларды шешу, сөз жоқ өткеннің көрнекті
қайраткерлерінің педагогикалық мұрасына да байланысты. Осы тұрғыдан алғанда
болашақ ұрпаққа қалдырған құнды идеялары мен тәжірибе қазынасы орасан мол.
Соның ішінде жас ұрпаққа эстетикалық мәдениетін қалыптастыру мен
педагогикалық негіздерін зерттеу өскелең ұрпақтың зейін-зердесі мен ой-
өрісінің кеңеюіне және педагогика тарихы курсының ауқымын кеңейтіп, оны
жаңа деңгейге көтеруге мүмкіндік беретіндігі зерттеу жұмысының өзектілігін
анықтайды.
Алайда, жас ұрақтың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру, балалар мен
жастарға адамгершілік тәрбие беру, олардың бойында ұлтжандылық сезімін
қалыптастырудың тиімді ықпалы мен оларды орта және жоғары оқу орындарының
оқу тәрбие процесінде пайдаланудың ойдағыдай болмай отырғаны аралығында
қарама-қайшылық айқын байқалады.
Демек, осынау қайшылықты ғылыми-теориялық тұрғыдан шешу, оның
педагогикалық, тәлім-тәрбиелік негіздерін, әдістемелік талдамаларын
қарастыру біздің зерттеуіміздің проблемасын құрайды. Осы мәселені шешу
диплом жұмысымыздың тақырыбын “Жас ұрпақтың эстетикалық мәдениетін
қалыптастыру” деп алуымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты - Жас ұрпақтың эстетикалық мәдениетін
қалыптастыруды ғылыми-теориялық тұрғыдан дәлелдеу және эксперименттік-
тәжірибеде тексеріп, ұсыныстар мен нұсқаулар беру.
Зерттеу нысанасы - Жас ұрпақтың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру
үрдісі.
Зерттеу пәні - Жас ұрпақтың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Жас ұрпаққа эстетикалық мәдениет
қалыптастыру білім алуда, сабақтан тыс уақытта нәтижелі және тиімді болады,
егер де:
- Оқу үрдісінің мазмұны, әдістері және жұмыс түрлері эстетикалық
мәдениет беру бағытында қарастырылса;
- Жас ұрпаққа эстетикалық мәдениет қалыптастырудың ұтымды жүйесі
жасалса, онда бұл жас ұрпақтың эстетикалық мәдениет көзқарасын
қалыптастырып, әдеби мұраларды эстетикалық мәдениеттің
қалыптасуына ықпал етеді.
Зерттеудің міндеттері:
Жас ұрпаққа эстетикалық мәдениетті қалыптастырудағы дүниетанымдық және
педагогикалық көзқарасының қалыптасуына қоғамдық-тарихи жағдайлардың
ықпалын ашу.
Жас ұрпақты эстетикалық мәдениетін қалыптастыру туралы айтылған
ойшылдарымыздың идеяларын анықтау.
Жас ұрпақты эстетикалық мәдениетін қалыптастыру мазмұнын ашып көрсету.
Диплом жұмысты зерттеудегі алға қойған басты мәселе жас ұрпаққа
эстетикалық мәдениет қалыптастыру, оны педагогикалық, психологиялық,
философиялық тұстарын қарастыру арқылы оның жолдарын, түрлерін, әдістерін
айқындау.
Зерттеудің әдіснамалық негізі: Зерттеу проблемасы бойынша
философиялық, психологиялық, педагогикалық, тарихи әдістемелік әдебиеттерге
теориялық талдау жасау; сирек кездесетін қолжазбалар өткен уақыттың тарихи-
педагогикалық әдебиеттерін салыстырмалы түрде талдау.
Зерттеу көздері: Ұлттық кітапхананың сирек кітаптар қоры, Ы.Алтынсарин
атындағы Білім Академиясының ғылыми кітапханасы, ХХ ғасырдың басындағы
педагогикалық ой-пікірлер және ол туралы қазіргі философиялық-педагогикалық
тұжырымдар мен монографиялық, диссертациялық зерттеулер. Мерзімді
баспасөзде жарияланған материалдар.
Зерттеудің кезеңдері:
Бірінші кезеңде зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық,
педагогикалық әдебиеттер мен зерттеулерге педагогикалық – теориялық талдау
берілді; диплом жұмысының зерттелу дәрежесі, мақсаты, міндеттері, болжамы,
әдіснамасы, жетекші пікірі және басқа да ғылыми тетіктері анықталды; Жас
ұрпаққа эстетикалық қалыптастыруға қатысты тұстары айқындалды; оқытудың
жаңа технологиясын сабақ үстінде және сабақтан тыс уақытта эстетикалық
мәдениет қалыптастыру мақсатында қолдану мақсатына байланысты материалдар
жинақталды;
Екінші кезеңде жинақталған материалдарды өңдеп, ғылыми-педагогикалық
тұрғыда талдау жасалынды. Педагогика, философиялық, эстетикалық мәдениетке
талдау берілді. Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері және болжамына
байланысты тәжірибелік эксперимент жұмыстарының материалдары дайындалып,
сабақ уақытында, сабақтан тыс уақыттағы жұмыста эстетикалық мәдениет
қалыптастыруды жетілдіру жүйесі жасалды; эстетикалық тәрбие берудің
өлшемдері мен көрсеткіштері, т.б. белгіленді.
Үшінші кезеңде жалпы зерттеу жұмысы, тәжірибелік-эксперимент
жұмыстарының нәтижелері жүйелі талданып, зерделенді, ой елегінен өткізіліп,
қорытынды жасалынды, нақты нұсқаулар мен ұсыныстар дайындалды. Диплом
жұмысы рәсімделіп, әдеби даярлығы аяқталды.
Зерттеу әдістері: ғылыми-педагогикалық, теориялық әдебиеттерге талдау
беру арқылы жіктеу, топтастыру, салыстырмалау; оқушылар арасында бақылау,
байқау, әңгімелесу, сұхбаттасу, жазба жұмыстар, тестілеу, сауалнама арқылы
оқушылардың білім, біліктерін тексеру; зерттеу нәтижелерін статистикалық
зерделеу.
Зерттеу базасы: Талғардағы Дарын орта мектебінің 10-шы 11-ші сынып
оқушылары
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі
Жас ұрпақты эстетикалық мәдениетін қалыптасуына ықпал еткен қоғамдық-тарихи
жағдайлар айқындалды.
Жас ұрпақты эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда ойшылдар мұрасының
отандық педагогика ғылымының дамуына қосқан үлесі анықталды.
Жас ұрпақты эстетикалық мәдениетін қалыптастыру туралы ғылыми ой-пікірлерін
оқу-тәрбие процесінде пайдаланудың жолдары айқындалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
➢ Оқушылардың эстетикалық мәдениетінің тәрбиелік деңгейлері мен білім,
біліктерін анықтаудың тәсілдері тексерілді.
➢ Жас ұрпаққа эстетикалық мәдениет қалыптастыруда зерттеу нәтижесіндегі
қорытындылар мен ұсыныстарды қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар
Педагогика ғылымы саласында көтерген ойшылдар мен ғалымдарымыздың
эстетикалық тәрбие беру туралы идеяларының оқушылар мен жастарды оқыту және
тәрбиелеу талаптарына сәйкестігі;
4. Эстетикалық тәрбие беруде педагогикалық ой-пікірлердегі жеке тұлғаны
әсемдікке, көркемдікке, дене тәрбиесіне тәрбиелеуге байланысты жүйе;
5. Жас ұрпаққа эстетикалық мәдениет қалыптастырудағы педагогикалық
мұраларды тәрбие процесінде пайдаланудың жолдары;
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі: негізгі пікірлердің
әдіснамалық дәлелділігі, сапалық және сандық талдаулардың сабақтастығымен,
жасалған өлшемдер жүйесімен, оқушылардың эстетикалық мәдениет қалыптастыру
деңгейлеріндегі өзгерістерді анықтайтын көрсеткіштермен, деңгейлердің
сәйкестігімен, педагогикалық-тәжірибелік жұмыс барысында алынған
нәтижелерімен және эксперимент қорытындыларын талдаумен дәлелденді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы :
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі дәлелденіп, осы тақырыптың
зерттелу деңгейі, зерттеу мақсаты, нысанасы мен пәні, міндеттері,
әдіснамалық негіздері, зерттеу әдістері мен зерттеудің негізгі кезеңдері
берілді, ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәнділігі
тұжырымдалды.
дәлелденді.
Қорытынды бөлімінде зерттеу нәтижелері тұжырымдалды.
Негізгі бөлім
Білім беру үрдісінде көркем әдебиет арқылы жас ұрпақты эстетикалық
мәдениетке тәрбиелеу жалпы тәрбиенің бөлінбес құрамы екені белгілі. Өйткені
эстетикалық тәрбие мен адамдар арасындағы қарым-қатынас нормалары әдеп,
әдет, дағдылар тәрбиесі эстетикалық мәдениетке тәрбиелеудің өзегі болып
табылады.
Көркем өнердің жас ұрпақтың сезіміне, жан-дүниесіне әсер ету
мүмкіндіктерін ұтымды пайдаланып отырған шетелдік мәдениет құралдарының
алпауыт иелері оны табыс көзіне айналдырып, құнсыз материалдармен жас
ұрпақты санасыздық, ойсыздық селкілдеп бекер уақыт өткізу секілді жат
істерге жетелеуде. Келе жатқан үрдіске қарсы Отанымызда Мәдениет туралы
Қазақстан Республикасының Заңында өткеннен қалған мәдениет, әдебиет, өнер
туындыларын тарихи құндылықтар ретінде жинақтап, сақтау және жас ұрпақ
тәрбиесінде тиімді пайдалану көзделсе, Қазақстан Республикасының тәлім-
тәрбие тұжырымдамасында жастардың рухани – эстетикалық тәрбиелеріне көңіл
бөлу мәселелері көтерілген.
Эстетикалық мәдениет қалыптастыру дегеніміз – өсіп келе жатқан жас
ұрпақтың өнер мен өмірдегі көркемдікті қабылдау, түсіну қабілеттерін
тәрбиелеп, эстетикалық білім мен талғамдарын қалыптастырып, эстетикалық іс-
әрекет нышандарын ары қарай дамыту – деп анықталған. Бұл мәселеге профессор
Б.Лихачев эстетикалық мәдениет қалыптастыру тұрғысынан жуықтай келе
эстетикалық тәрбиенің мақсатын- мақсатты түрде көркемдік, қасірет, асқақ,
сиықсыз, әжуа секілді өмір құбылыстары мен көркемөнер туындыларын дұрыс
қабылдап әсерлене алатын, оларды сезініп бағалай алатын эстетикалық –
көркемдік заңдылықтары негізінде өмір сүретін, шығармашылық белсенді жас
ұрпақ қалыптастыру үрдісі екендігін атап көрсеткен.
Еліміздің қоғамдық экономикалық өміріне нарықтық қатынастардың
енуіне байланысты өзгерістерге түскен саяси, экономикалық, әлеуметтік,
мәдени, рухани жағдайлар жас ұрпақ тәрбиесінің мәселелерін жаңаша
ойластыруды талап етеді. Бүгінде жастарға әлемдік деңгейде өркениетті
негізде тәрбие беру мен ұлттық құндылықтарды жастар бойына сіңіру
ғаламдық мәні бар мәселеге айналып отырғандығы мәлім. Тіпті бүгінгі
қоғамның талабы, адам тәрбиесіне жаңа мазмұнымен қарауды керек етеді.
Білім беру жүйесінің басты міндеттері өз Отанын қадірлеуге,
мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге
тәрбиелеу – деп оқушылардың бүгінгі тәрбиесін халықтық мұраларды
меңгерту арқылы тәрбие беру.
Қазіргі таңда қоғамдағы кең етек алып келе жатқан ой-
пікірлердің көбісінің дені бүгінгі ұрпақтың тәрбиесіне келіп тіреледі
екен, өйткені В.Белинскийдің сөзімен айтқанда: Тәрбие ұлы іс, онымен
адам тағдыры шешіледі. Жаңа мыңжылдық талаптары мен міндеттеріне жауап
бере алатын рухани бай тұлғаны қалыптастыру мәселесі бүгінгі тәуелсіз
Қазақстан үшін ерекше өзекті сипатқа ие болып отыр. Себебі, еліміз Шығыс
пен Батыс, Еуропа мен Азия мәдениетін бойына қатар сіңірген, әр түрлі
халықтардың тарихи бағдырлары тамырласып жатқан Еуразия аймағына
орналасқан, ықпалды да орнықты дәйек сынды сан алуан мәдени бояулы
мемлекет екендігі сөзсіз.
Тәрбие мәселесі адамзат баласын ежелгі дәуірден бастап,
бүгінгі күнге дейін қатты ойландырып келе жатқандығы да анық. Қоғамымыз
дамып, өзгерген сайын тәрбиенің де мақсаты өзгеріп, жаңарып отыратыны
қаншалықты шындыққа жанасса, қазіргі өмірде басты мақсаттардың бірі
ғылым негізін игерумен қатар, жастардың бойына адамгершілік құндылықтарды
сіңіріп, тәрбиелеудің талап етілетіндігі соншалықты рас екендігі дәлел.
Рухани білім беру, тәрбиелеу мәселесінің көкейтестілігі, әсіресе, мектеп
жасында арта түседі. Жеткіншектер де өмірдегі өз орнына сын көзбен
қарап, өзіне-өзі баға беруге талпынады. Өзін-өзі танып білу өзіндегі
жағымды қасиеттерді, жағымсыз қылықтарды көруге және өзін-өзі
жетілдіруге немесе өзін-өзі қайта тәрбиелеуге қатысты жұмыс жүргізуге
үйретеді. Халық даналығы тіршілік барысында меңгерілетін білім, дағды,
ептілік секілді қасиеттерге де ерекше маңыз берген. Осыған орай
адамның білігі мен дүниетанымы, мінез, қасиеті, ой жүйесі, білімі
қамтылған өнегелі тәрбиесі іс-тәжірибе үстінде белсенді әрекет арқылы
қалыптасып отыратындығы аңғарылады. Тәуелсіз мемлекетіміздің болашағы,
дархан халқымыздың ертеңі – қазіргі жас ұрпақтың тәлім-тәрбиесі мен
білімдарлығына, саналығына тікелей байланысты екендігі айтпаса да
барша жұртқа аян. Адамның тағдыры тәрбиелеумен, тәрбиемен шешілетіні де
осыны айғақтайды. Сондықтан білім беру аясында жеткінше ктердің ішкі
әлемін рухани тұрғыда жетілдіріп, байыту міндеті туындайды. Мұның
шешімін іздестіруде адамгершілік – рухани тәрбие беру ерекше роль
атқарады.
Десек те, жеке адамды тәрбиелеу жолдарын әр түрлі ғылым
салалары қарастыратыны белгілі болса, бұл мәселеге етеме жақын келетін
психологиялық ғылымдар ішіндегі педагогикалық психология саласы.
Қазіргі таңда білім беру психологиясы атауымен белгілі
болып отырған бұл білім саласы пәнаралық сипатқа ие. Елімізде дәстүрлі
түрде педагогикалық психология деп аталатын аталмыш пәннің маңызды бір
бөлімі тәрбие психологиясы болып табылады. Білім беру үрдісі барысында
тұлғаны қалыптастырудың негізгі қайнар көздері, заңдылықтары мен
тұжырымдамалары, шарттары мен механизмдерін зерттеумен айналысатын
тәрбие психологиясы оқыту мен тәрбиені ажырамас құрал ретінде қарастырады.
Көрнекті психолог С.Л.Рубинштейін айтқандай, “Оқыта отырып, біз
тәрбиелейміз, тәрбиелей отыра біз оқытамыз. Жалпы, тәрбие біртұтас
әсер етуші фактор болғанымен, зерттеу мақсатында оның бірнеше түрін
бөліп көрсетеміз”.
Педагогикалық психология саласы бойынша қазақ жеріндегі
ана тіліміздегі алғашқы оқулықтың (“Педагогика” , “Баланы тәрбие қылу
құралы”, 1922) авторы Мағжан Жұмабаев тәрбиенің төрт түрін бөліп
көрсетеді: дене тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық (эстетика) тәрбиесі
және құлық тәрбиесі. Оның пікірі бойынша, адам баласына осы төрт
тәрбие тегіс берілсе ғана, оның тәрбиесі түгел болғаны. Жоғарыда
айтылып өтілген “құлық тәрбиесі” – бүгінгі терминология бойынша
адамгершілік тәрбие екендігі түсінікті.
Білім беру үрдісі адам өмірінің елеулі кезеңдерін алады.
Осы орайда оқыту барысында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру
мүмкіндігін тиімді пайдаланған жөн. Бұл кездерде жеке адамның
адамгершілік өрісі (сана, сезімнің, мінез-құлық, әдеттердің бір
тұтастығы) тәрбиенің арнайы ұйымдастырылған жүйесінде табысты
қалыптасады. Адамгершілік ережелері мен өлшем жазған қазақтың
бірқатар ағартушылары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев
мұраларына, қазақтың заңғар ақын – жазушылары Ш.Құдайбердиев,
С.Торайғыров, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев т.б. шығармаларына қайтадан бір
тереңінен ой жүгіртіп, көз жүргізу адамгершілік тәрбие теориясын
байытуға мүмкіндік берері хақ.
Сонымен, адамгершілік тәрбие берудің басқа тәрбие
салаларына қарағанда өзіндік ерекшеліктері бар. Ол қоршаған ортаға,
қоғамдық қарым-қатынасқа, рухани байлыққа байланысты.
“Егер баланы тәрбиеленген дәрежеге жеткізудің сәті түссе,
адамгершілік тәрбие жеке адамды жетілдіруде тиімді ықпал жасайды”, –
дей отырып, “Егер біз балаға қуаныш пен бақыт бере алсақ, ол бала
дәл сондай бола алады”, деген болатын В.А.Сухомлинский.
Сайып келгенде, адамгершілік тәрбиесі – үзіліссіз
жүргізілетін үрдіс, ол адамның өмірге келген күннен бастап өмір
бойы жалғаса береді. Ғұлама дарынымыз Әл-Фарабидің: “Адамның әуелден
тоқымашы немесе хатшы болып туылмайтыны сияқты, қайырымдылық пен
жаман қылық та адамға әуел бастан жаратылысынан дарымайда” деген
сөзін ескерсек, көзі ашық, көкірегі аяу, санасына сәулелі сезім
ұялаған әр перзент тәрбиенің қаншалықты әрекеттермен тағдырлас та
тамырлас, байланыста болатынын айқын аңғарған болар еді.
Біздің халқымыздың басқа халықтардан ерекше қасиеттері баланы еңбекке,
шеберлікке, адамгершілік пен имандылыққа тәрбиеленген. Оқушылардың мiнез
бiтiстерiн тәрбиелеуде еңбектiң алатын орны ерекше. Еңбек үстiнде
адам өзiне қажеттi материалдық игiлiктердi өндiрумен бiрге өзiнiң
практикалық және психологиялық қасиеттерiн дамытып отырады. Еңбек
арқылы адамның өзiне - өзi әзiр болуы, адамның iстегi дербестiлiгi,
ынтасы, Адамгершілік, оның ішінде рухани адамгершілікті жастарымыздың
бойына сіңіру қаншалықты маңызды екендігі жөнінде ғалымдарымыз өз
зерттеулерінде айтып, ол туралы құнды-құнды ой-пікірлерін қалдырды.
Бұл салада Қ.Б.Жарықбаев, С.А.Ұзақбаева , Б.Х.Балтабаев , Ә.Табылдиев ,
С.Қ.Қалиев тындырымды істер атқарып, этнопедагогикаға байланысты еңбектер
жариялауда.
Қазақ халқының арғы тарихымен байланысты жеткен жазбаша деректердегі
Абай Құнанбаев , Ыбырай Алтынсарин , Шоқан Уәлиханов еңбектеріндегі оқу,
білім, адамгершілік, тәлімдік ой-пікірлер және жазықсыз жапа шеккен
зиялылар А.Байтұрсынов , М.Дулатов, Х.Досмұхамбетов, М.Жұмабаев,
Ж.Аймауытов халықтық тәрбиенің ұлттық негіздері жөніндегі ой-пікірлері
жасындағы балалар өмірінде ойынның атқаратын мәні жөніндегі Н.Құлжанованың
аса құнды еңбектері бар.
Алып ойдың кеніші - Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн
Үзлаг Әл-Фараби (870-950ж) дүние жүзілік ғылыммен, даналық болжамдарымен
ықпал еткен ұлы ғалым. "Ақылдың мәні туралы", "Қайырымды қала тұрғындарының
көзқарасы", "Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері", "Бақытқа жету
жайында" т.б. еңбектерінің тағылымы мол. Әділдік, инабатылық, мейірім,
жомарттық-адамгершілік көрсеткіші екендігі әр саладан баяндалған. Тәрбие
мәселесінде адамгершілікті бірінші орынға қойды.
Адам еңбек етпесе, моральдық жағынан азғындап бұзылады, пасық
iстерге барады. Еңбек әрекетiнiң болмауы жалқаулыққа әкелiп соғады. Ондай
адамның өмiр сүруi мақсатсыз болады да, бұдан надандылық, топастық,
арамдық, зұлымдық сияқты небiр шiрiк қасиеттер келiп шығады.
Тек, қажырлы шығармашылық еңбек қана адамды осы кемшiлiктердiң
бәрiнен сақтандырады, оның моральдық жағынан кiршiксiз таза болуына
жағдай жасайды. Адам тек еңбек ету арқылы ғана өзiнiң алдындағы
мақсатын айқын сезiне алады және оған жете алатынына сенiмi мол
болады.
Ол үшiн бiлiм алудың да қажеттiлiгi болады. Бiлiм бүкiл халық
Ұстанатын тәлiм-тәрбиелiк нормаларды жан жүйесi тұрғысынан баяндау,
барлық адамзатқа ортақ халықтық психологияның зерттеу нысанасы болып
табылады. Мұнда ғасыр бойы сұрыптала жинақталып, жүйеге түскен ұлттық
дәстүр - ой, эстетикалық, еңбек, дене т.б. тәрбие түрлерiне қатысты
таптаурынды нормалар мен принциптер, яғни белгiлi бiр этностың,
жалпы мiнез-құлқы, iс-әрекетiнiң iшкi астарлары сөз болады.
Демек, ұрпақ тәрбиесі мәселесін халықтық құндылықтар негізінде
жетілдіру, қазіргі педагогика ғылымының алдында тұрған ауқымды істердің
бірі. Осы тұрғыдан алғанда жалпы білім беретін орта кәсіптік және жоғары
оқу орындарында қазақтың ұлттық қолөнерін әзірлеу арқылы еңбек тәрбиесін
беру. Бұл мәселенің нәтижелі жүзеге асуы оқушыларға еңбек тәрбиесін беру
арқылы олардың ептілігі мен дағдыларының болуын талап етеді.
Өз ұрпағының өнегелі, еңбек сүйгіш болып өсуін армандаған
ана бұғанасы қата бастағаннан – ақ қыз баланы өрмек тоқу, іс тігу сияқты
жұмыстарды үйреткен. Отбасындағы тәрбиені кейінгі ұрпақ өкілдерінен шахмат
жасау, үйде пайдаланылатын электр бұйымдарын жөндеу, бұзылған радио, сағат
жөндеуге құмарлығы байқатады. Көбінесе жаңа техника элементтерін білуге,
компьютерге ынталы келеді. Халықтық педагогика қолға алынғалы әрбір
отбасында еңбек тәрбиесіне назар аудара бастады
Сондықтан да бүгінгі күні ұстаздар мен оқытушылардың
алдында тұрған басты міндет – өмір баспалдағына жаңа көтеріліп,
өрлеп келе жатқан жас жеткіншектерді тәрбиелеу, оқыту, саналы
азамат қатарына қосу, тұлға ретінде қалыптастыру деп ойлаймын.
Тәрбиенің негізгі мақсаты қалыптасып келе жатқан жеке тұлғаның
әлеуметтік тәжірибені меңгеруі, оның жан жақты үйлесімді дамуы. Жеке
тұлғаның даму мен қалыптасуының көп ғасырлық тарихы бар. Ол көп аспектілі
және әр түрлі ғылымдардың тоғысында қарастырылыды. Ертедегі грек ғалымдары
жеке тұлғаның дамуына биологиялық фактормен қоса әлеуметтік факторда
әсер етеді.
Адам өзіне тән биологиялық құрлысы бар тіршілік иесі, сондықтан
табиғат заңдары оның дамуына әсер етеді. Қоршаған ортаға бейімделіп,өз
тіршілігі үшін дайын заттарды пайдалынатын жануарларға қарағанда адам
өзіне керектіні өз қолымен жасайды. Сонымен, адамның жалпы дамуында
өзара байланысты екі бағыт биологиялық және әлеуметтік бағыттар
байқалады. Адам биологиялық тіршілік иесі болып туады, алайда өз дамуы
барысында ғана ол әлеуметтік тіршілік иесіне айналады.
Мемлекеттік тілді, орыс және шет тілдерін меңгерту, жас тұлғаны жан –
жақты мәдениетке тәрбиелеу, орнықты да берік негіздегі мәдениеттеілікке
жеткізеді. Берік негіздегі базалық мәдениет – дегеніміз – адамдардың өмір
сүру тіршілігін ұйымдастырудың белгілі дәрежедегі қалыптастыру деңгейі
болып табылады, ол адамдардың материалдық және рухани творчестволық
жетістігімен, адами қарым – қатынасымен еңбек ету, оны ұйымдастыра білу
әдіс – тәсілдермен, интеллектуалдық қызметін, жеке басының рухани және
физиологиялық жетістіктерімен өлшенеді. Мәдениет – жеке тұлғаның, бір топ
адамдардың, әлеуметтік, кәсіптік және ұлттық қоғамдастықтың тіпті біртұтас
қоғамның жетілуі деңгейін анықтайды.
Сонымен, жеке тұлғаның этикалық - эстетикалық мәдениетін
қалыптастырудың шарты төмендегі тәрбие бағыттарында анықталады.
Адамның биологиялық жетілуі мен өзгеру процесі оның дамуы мен мінез
құқығының жас шамасы кезеңдерінде пайда болады. Табиғи ерекшеліктердің ең
маңыздысы жанұяда болсын, қоғамдық тәрбие беру орындарында болсын оларға
дер кезінде сауатты диагностника беру олып табылады. Жеке тұлға
ұғымында адамның қоғамдық мәні ашылады. К.Маркстың айтуынша, адамның
касиеті жеке индивидке тән, өз болмысында ол барлық қоғамдық қатынастар
жиынтығы. Сондықтан ортаның жеке тұлғаның дамуына әсері туралы сөз
болғанда, ең алдымен кең мағынада қолданылатын әлеуметтік орта деп
түсінуі керек.
Мәдениетте адам ғажап биік деңгейге көтеріледі. Мәдениет дегеніміз –
менің өмірім, менен бөлінген, мен өлгеннен кейін де тірі болатын – менің
шығармашылығым... Шын мәнісінде қоғамда ұрпақтар жалғастығы мәдени мұраларды
игеру, қабылдау және шығармашылықпен дамыту арқылы жүзеге асады. Сондықтан
қоғам құрылысында әрбір адамның шығармашылық күшінің толысуы, тұлғаның
жоғары мәдени деңгейінің болуын қажет етеді.
Тұлға мәдениеті – күрделі сапа жүйесі. Жекелеген әрекетінде (кәсіби,
қоғамдық-саяси, ғылыми т.б.) нәтижелі жүзеге асатын, оның сапасының
әлеуметтік маңызды барлық жүйесінің жетілу және даму көрінісі. Бұған
қосымша, ол мінез-құлық пен әрекеттердің бірыңғай және өзара қарым-
қатынаста жинақталған шығармашылық бастауларының барлық құрылымының
кіріккен көрсеткіші іспетті.
Тұлға мәдениетінің негізгі және қажетті құрамды буыны, оның эстетикалық
мәдениетінің болуын қажет етеді.
Туғанда бізде жоқ, өсе келе бізге керек болатын қасиеттердің бәрі
тәрбиемен келеді - дегендей қоғамның дамуы, жаңаруы жағдайында студент
жастардың зиялы қауымның болашақ өкілі ретінде жан-жақты әрі үйлесімді
жетілуі үрдісінде, олардың эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың маңызы
ерекше.
Эстетикалық мәдениет – рухани мәдениеттің маңызды бір саласы ретінде
табиғат және адам баласының шығармашылық еңбегімен жасалған эстетикалық
құндылықтардың жиынтығы, оларды жасау және қолдану тәсілдері. Эстетикалық
құндылықтар қоғамның өмірімен қарым-қатынасқа түсуіне, қоғамның жетілу
талпынысына, қоғамдық қатынастардың барлық жүйесінің толыққанды өркендеуіне
қатысады.
Эстетикалық мәдениеттің құрылымы көпжақты болып келеді. Яғни, тұлғаның
эстетикалық мәдениеті құрылымына, оның белсенді дәрежесін білдіретін,
тікелей қабылдау мен көркемөнер және жалпы эстетикалық құндылықтарды
меңгеретін компоненттерді бөліп көрсету тиімді болмақ.
Ең алдымен, онда келесі аспектілер бөлініп қаралуы мүмкін:
а) адамдардың эстетикалық санасы (жеке тұлғаның ақиқат дүниені
эстетикалық тұрғыдан қабылдауы, әсерленуі, қобалжуы мен сезімі, талғамы,
көзқарасы, мұраты, қажеттілігінде айқындалады);
ә) іс-әрекет түрлеріндегі эстетикалық жағдайы (оқуда, еңбекте,
тұрмыста, қарым-қатынаста, қоғамдық-саяси өмірде, спортта);
б) эстетикалық тәрбиесі (отбасында, мектепте, жоғары оқу орнында,
адамдардың практикалық өмірінде).
Сондай-ақ материалдық өндірісті эстетикалық тұрғыдан ұйымдстыруға сай
техника эстетикасы, тұрмыс эстетикасы деп те қарастырады. Жастарға
ақиқат дүниені жоғары әсермен қабылдау тән қасиет. Соған орай, жастардың
кез келген әлеуметтік топтары даму, қалыптасу кезеңінде болады және белгілі
бір кезеңде әлеуметтік пісіп жетілуі болады. Қабылдау және әрекеттің
біліктілігін жетілдіру барысында идеялық-эстетикалық сенім және бағыттың
құндылығы қалыптасады, жастардың меңгеруінде эстетикалық білімдерінің
көлемі артады. Дегенмен, жастардың әрбір әлеуметтік тобында дамуды жүзеге
асыруда өзінің ерекшелігі, логикасы, дәстүрі болады.
Тұлғаның эстетикалық даму деңгейінде эстетикалық көзқарастар, мұраттар,
бағалау қандай дәрежеде көрініс береді, соған сәйкес оның шынайы мінез-
құлқына ықпал етеді, соншалықты тұлға мен қоғамның өзара қарым-қатынасын
үйлестіреді, күнделікті еңбек әрекетінің эстетикалық аспектілерін ашуға
әсерін тигізеді. Жеке тұлғаның эстетикалық мәдени дәрежесінің дамуы,
көптеген жағдайда жалпы қоғам мәдениетінің алға басуына тікелей ықпал
етеді. Осыдан барып тұлғаның эстеикалық даму процесін мақсатты басқару
қажеттілігі туындайды.
Мәдени-тәрбие жұмыстары және эстетикалық тәрбие жалпы қоғамдағы
идеологиялық жұмыстың барлық жүйесімен байланыста болып, қоғамның мәдени
құрылысының бірегей негізі болып есептеледі. Соған орай жеке тұлғаның тұтас
эстетикалық мәдениетін қалыптастыру процесі қоғамдық мәдениеттің құрылымын
жетілдіру жағдайында өзінің ары қарай дамуын жалғастырады. Тек осы
жағдайда ғана эстетикалық тәрбие мен мәдени-тәрбиелік жұмыстарының
нәтижесін көтеруге болады. Олардың әдістері, формалары және құралдары
динамикалыққа, мақсаттылыққа және икемділікке ие болып, тұлғаның мәдени-
шығармашылық дамуының нақтылы тетігі бола алады.
Сондықтан, эстетикалық тәрбие тұлғаның жан-жақты үйлесімді дамуына алғы
шарттар жасай отыра, тұлғаның эстетикалық мәдениетінің қалыптасуына
белсенді ықпал ете алады.
Бізге мәлім болғандай, ақиқат дүниені эстетикалық тұрғыдан меңгеру өнер
шығармаларында жүзеге асады. Өнер - әлеуметтік мәдениеттің негізгі факторы
болып табылады. Ол адамның рухани өмірін байытады, оның әсерлі қабылдауын
дамытады, күшті тәрбиелік ықпалына әсер етеді.
Ары қарай, эстетикалық мәдениет жеке тұлғаның оқуы, еңбек, шығармашылық
жағдайында және демалысында олардың мінез-құлқына ықпал етеді. Олай болса,
адам өмірінде эстетикалық мәдениеттің маңызының артуы, әрине тұлғаның
қажетсіз біржақты дамуын болдырмауға ықпалын тигізеді. Сондықтан, тұлғаның
эстетикалық мәдениетінің үнемі жетілуіне қажетті жағдайды қоғамдық өмір
туғызады. Мұндай жағдайда қоғамның мәдени деңгейі де үнемі дамып отырады.
Эстетикалық мәдениеттің ерекшелігін сипаттауда академик А.Е.Егоров оның
тағы да мынандай маңызын ашып көрсетеді: Өнер шығармалары, көркемөнер
мәдениетінің факторлары ретінде, қашан көпшгіліктің санасын жаулап алған
жағдайда ғана эстетикалық мәдениеттің маңызына ие болады....
Эстетикалық мәдениеттің белгілі бір деңгейін меңгерген адам, тек оның
жай ғана иеленушісі болмайды, сонымен бірге қоғамның рухани өмірімен және
оның практикалық әрекетінің талабына байланысты, оны өзі де жасаушы бола
алады. Сондықтан, эстетикалық құнылықтарды меңгеру барысында жеке тұлға
олардың өмірлік маңызын жете түсінуі және оның өмірлік қажеттілігін ұғынуы
тиіс. Яғни, эстетикалық мәдениет адамдардың шынайы қоғамдық-эстетиклық
қажеттіліктерін қанағаттандыру барысында дамиды.
Бүгінде адамдардың эстетикалық қажеттілігін қалыптастыруда, көбінесе
бұқаралық ақпарат құралдары үлкен ықпал етеді. Кино, радио, баспасөз,
көгілдір экран эстетикалық, бірінші кезекте көркем өнер құнлықытарын және
соған сай білімдерді тарату мен дамытуда, жастадың демалысын ұйымдастыруда
негізгі факторларға жатады. Ол үшін, жеке тұлғамен жан-жақты тәрбие
жұмысында өте қажет идеялық және эстетикалық тұрақты көзқарастарын
қалыптастыруда, радио және көгілдір экраннан жүйелі және мақсатты түрде әрі
қызықты, әрі әсерлі хабарларды ұйымдастырып отыру қажет.
Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптасуына айрықша белсенді
ықпал ететін, оның эстетика жайындағы білімдері, көзқарастары, сенімдері
және эстетикалық қабылдау, талғам, сезім категорияларын жатқызуға болады.
Эстетикалық теорияға қатысты білімдерге: өнердің тарихы, білімдер
немесе дәстүрлер арқылы берілетін қоғамның эстетикалық құндылықтарын
жатқызуға болады. Білім адамдарға белгілі бір өнер шығармаларын қабылдауға
бағыт, бағдар беруде негізгі рөл атқарады.
Жеке тұлғаның әлеуметтік-пайдалы әрекеттерінің түрінде, негізінен
олардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру мен дамытуда бастапқы да
маңызды факторға, осы бағытта білім алып, біліктіліктерін шыңдайтын – оқуы
жатады. Бұл бағыттағы білімдердің сипаты мен сапасы тұлғаның эстетикалық
мәдениетінің дамуына айтарлықтай әсер етеді. Оқу – идеялық, эстетикалық
көзқарас және қабылдауды қалыптастыруда негізгі рөл атқарады, сонымен бірге
шығармашылық білімдерді меңгерту ерекшеліктері және оның көлемі анықталады.
Жеке тұлғаны болашақ мамандыққа дайындау барысында, олар эстетиканың
негіздерін және өнердің тарихын жүйелі түрде оқиды. Сондықтан, оқу
әрекетінде эстетикалық компоненттерінің болуы – тұлғаның эстетикалық
мәдениетінің қажетті құрамды элементі болып табылады.
Бұл бағытта жоғары оқу орындарындағы қоғамдық негіздегі пәндер:
мәдениеттану, қазақстан тарихы, педагогика, этнопедагогика және психология
жеке тұлғаның эстетикалық сенімдерін тереңірек қалыптастыруда айтарлықтай
мүмкіндік жасайды.
Болашақ маманның эстетикалық мәдениетінің қалыптасуының негізгі және
бастапқы ұйымдастыру кезеңі білім берумен қатар, оны студент жастардың
шығармашылық қабілеттерінің дамуына бағытталған көпшілік-мәдени шараларымен
байланыстыра отыра, яғни мақсатты ұйымдастырылған тәрбие жұмыстары
барысындағы эстетикалық жүйеде жүзеге асады.
Мақсат – олардың мінез-құлқы мен санасының белгілі бір өзгерісіне
бағытталған эстетикалық тәрбиенің өлшемін және ондағы мәдени шаралардың
нәтижелі болуын қамтамасыз етеді.
Эстетикалық тәрбиеде жеке тұлғаның белсенділігін арттыру бірінші
кезектегі міндеттерге кірмейді, оның эстетикалық санасын, қажеттілігін
ояту, өмірдің барлық саласындағы эстетикалық құндылықтарды меңгерту және
көбейтуге бағытталған әрекеттері, әсіресе оқуы мен өзінің өміріндегі
эстетикалық аспектілерді саналы түрде ұғынуы – негізгі буын болып табылады.
Эстетикалық тәрбие, ең ақырында, жеке тұлғаның әлеуметтік жағдайына, оның
жан-жақты даму болашағына, болашақ маманның дара эстеикалық мәдениетін
қалыптастыруға сай жүйені құруға ықпал етеді.
Эстетикалық тәрбиелеудің жарқын құралы музыка болып табылады.Баланың
үйлесімдік дамуы –жеке тұлғаның қалыптасуының негізі. Ол, әсіресе,
эстетикалық тәрбие орын алатын көптеген тәрбиелік мәселелердің жемісті
шешілуіне байланысты. Балалармен жұмыс кезінде музыкалық жетекші балаларды
музыкаға баулу, өмірлеріндегі сұлулық пен мейірімділікке деген эмоциялық
құштарлығын қалыптастыру басты мақсат деп есептейді. Сабақтарында ол
балаларды музыкаға баулуға, эстетикалық қабылдауын, сезімін дамыту үшін әр
түрлі әдіс-тәсілдерді қолданады. Бұл мақсаттарын іске асыру үшін әр түрлі
әрекет түрлері қолданылады: музыкалық шығармаларды тыңдау, логоритмика,
қозғалыс, музыкалық шығармашылық (әншілік, бишілік, ойындық,
суырыпсалмалық). Балаларды музыкалық шығарманың сипатын туралы пікірін
айтуға, салыстыруға, музыкалық құбылыстарды бағалауға үйретеді.
Тапсырманың, әрекеттің әр түрлерінің кезектесіп отыруы балалардан көңіл
бөлуді ұйымшылдықты талап етеді.
Жоғары мектептегі эстетикалық тәрбиенің жалпы мақсаты – болашақ
маманның жоғары дәрежедегі тұлғалық эстетиклық мәдениетін қалыптастырып
және шығармашылық әрекетін дамыту. Оның еңбекке, табиғатқа, ғылымға,
өнерге, қарым-қатынасқа, спортқа эстетикалық көзқарасын дамыта отыра,
эстетикалық тәрбие тұлғаның шығармашылық күш-қайратының қалыптасуына
белсенді ықпал ету.
Эстетикалық мәдениетті қалыптастыру көпшілік мәдени-тәрбиелік және
эстетикалық тәрбие жұмыстарының барлық жүйесімен тығыз байланыста болып,
қоғамның мәдени құрылысының бірегей негізі болып есептеледі. Соған орай
жеке тұлғаның тұтас эстетикалық мәдениетін қалыптастыру қоғамдық
мәдениеттің құрылымын жетілдіру жағдайында өзінің ары қарай дамуын
жалғастырады.
Жеке тұлғаның эстетикалық тәрбиесі – біздің қоғамның негізгі бір
міндеті. Сондықтан да қоғамдағы реформалау жағдайы тұлғаның жан-жақты
үйлесімді дамуы мәселесіне айрықша маңыз беруде. Себебі, эстетикалық тәрбие
тұлғаны жан-жақты қалыптастырудың, соның ішінде этикалық, эстетикалық,
саяси сенімдері, адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеудің нәтижелі құралы.
Эстетикалық сезім адам баласы туғаннан бірге пайда болмаған, керісінше
ол ақиқат дүниені оқу-тәрбие процесінде тану арқылы қалыптасып дамиды.
Біздің елде оны ерте кезден қолға алады: отбасында, балабақшада әдемі
ойыншықтармен, суреттермен, балалар әдебиеттерімен, музыкамен,
мультфильмдермен танысу барысында жүзеге асырады. Одан әрі ол мектеп
жағдайында мақсатты әрі белсенді түрде жүзеге асырылады.
Жастардың эстетикалық тәрбиесі жоғары оқу орындарында өз жалғасын
табады. Сондықтан, жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетті қалыптастыру
процесінің нәтижесін арттырудың алғы шарттарына, эстетикалық тәрбие
жұмыстарының міндеттерін нақтылау және оған ықпал ететін еңжақын тәрбие
құралдары, формалары мен тәсілдерін анықтау болып табылады. Мұндағы айтайын
деген ой, ол ең алдымен, жеке тұлғаның эстетикалық санасын қалыпастыруға
бағытталған педагогикалық ықпал етудің құралдары мен тәсілдері ғана емес,
сонымен бірге оның белсенділігін арттыруда мәдени шаралардың мазмұны мен
олардың қоғамдық-пайдалы әрекеттері және демалысын эстетикалық тұрғыдан
ұйымдастырудың жолдары да көзделеді.
“Баланы тәрбиелегенде деп жазды Н.Г.Чернышевский,- өмірде ол жан-жақты
дамыған, адамгершілігі мол, таза адам болу. Бұл бәріне де маңызды. Ең
алдымен сөздің шын мағынасында сіздің тәрбиеленушіңіз адам болып шығу үшін
қамқорлық жасаңыз”.
Белинский мен Герценнен кейін Чернышевский тәрбиенің мақсатын
бірден бір дұрыс анықтап берді. Адамның жан-жақты дамуы туралы талап
Чернышевскийдің адам табиғатына материалистік көзқарасынан туындайды.
Адамды жан-жақты даярлау жүйесінде Чернышевский басты орынды жалпы
білім беруге арнады.
Жалпы білім беру өмірде алатын мамандығына қарамастан әрбір адамның
болашақ қызметінің берік негіздерін қалауы қажет. Ол – фундамент, оған
негізделмеген арнаулы білім беру берік жағдайды ала алмайды.
Чернышевский тәрбиенің жалпы мақсатына сәйкес төрт негізгі бір-бірімен
өзара байланысты жалпы білім берудің бөлімдерін атап көрсетті: ақыл-ой,
адамгершілік, дене және эстетикалық тәрбие, оның ішінде жетекші орынды
шәкірттерді табиғат және қоғам туралы тереңде және жан-жақты білім
негіздерімен қаруландыру мақсатын қоятын ақыл-ой тәрбиесіне берді.
Чернышевский эстетикалық-этикалық тәрбиенің міндетіне оқушыларда
жағымды сезімдер мен ұмтылыстарды, барлық жақсылық пен әдемілікке күшті
сүйіспеншілікпен қарауды жатқызды. Адамгершілік тәрбиесі ол отанына және
халқына сүйіспеншілік, адамға, еңбек адамына сүйіспеншілікпен қарау,
еңбекті сүю, алдына мақсаттар қоя білу қабілеттілігі деп түсінді.
Жеке тұлғаның әсемдік сезімталдығын, қоршаған ортаның көркемдігін
сезіну, қасиетін және жеке талғамын қалыптастыру көркемөнер эстетикалық
тәрбиенің басты мақсаты.
Әлеуметтік – эстетикалық тәрбиенің сақталуы, берілуі және жаңадан
өрбуі қоғамның дамуында маңызды роль атқарады.
Қазіргі таңдағы шетелдік әсері қызыл – жалған өнердің бұқаралық
ақпарат – құралдарының жастарды бағыттан адастыратын теріс хабарлардың
салдары эстетикалық тәрбие проблемаларын қиындатып отырғаны белгілі.
Сондықтан ұлттық және әлемдік өркениет құндылықтарын танып – білудің дұрыс
көзқарасын қалыптастырудың маңызы өте зор.
Эстетикалық тәрбиеге жастарды баулу ерекше роль атқарады. Себебі
болашақ мамандарды даярлай отырып, оларды әрбір жұмысты аяғына дейін
жеткізіп, тиянақты да, ұқыпты орындауға тәрбиелеу. Сол сияқты болашақ іс
қағаздарын жүргізу мамандары ретінде және сот орындаушылары, сот хатшылары
ретінде және т.б. қызметкерлер ретінде ерекше ұқыптылық пен эстетикалық
жұмыс талап етіледі. Болашақ мамандарды бәсекеге сай әзірлеу біздің тікелей
міндетіміз.
Адамгершілік - қоғамдық сананың бір түрі және қоғамдық институт ретінде
адамның мінез-құлқын реттеумен айналысады. Мораль негізінен үш бағыттан
құралады: біріншіден - бұл адамгершілікті іс-әрекет, белгілі бір нәрсеге
себептелген адамдардың мінез-құлық тәртібі; екіншіден, адамдардың моральдық
қатынасы (адамгершілік мінез-құлықты бағыттайтын әдіс); үшіншіден,
моральдық сана, онда адамгершілік қатынас пен іс-әрекет қатар әрекеттеседі.
Яғни, адамгершілік тәрбиесі моральдық сананы, адамгершілік сезімді дамытады
және адамгершілік мінез-құлық дағдыларын қалыптастыруды көздейді.
Ұлттық тәлім - тәрбиенің маңызы және оның жеке тұлғаның рухани дамуына
тигізер әсері туралы ой- пікірлердің қалыптасуына Шоқан Уәлиханов, Ыбырай
Алтынсарин, Абай Құнанбаев, Жүсіпбек Аймауытов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып
Дулатов, Мағжан Жұмабаев сынды халқымыздың ойшылдары, ағартушылары мен өнер
қайраткерлерінің қосқан үлесі зор болды.
Ыбырай Алтынсарин халық педагогикасындағы адамгершілікті, үлкенді
сыйлауға, өнеге үйретуге уағыздаған негізгі қағидаларын жақсы біліп, оны
басқа халықтардың озат ой-пікірлерімен толықтырып дамытты. Ол елін
надандыққа қамап отырған феодалдық-патриархалдық, кертартпа отаршылдық
саясатты сынай отырып, туған халқының келешегіне зор сеніммен қарады.
Абайдың көтерген мәселелері – адамгершілік ынтымақтастық, татулық,
әділдік, еңбексүйгіштік адалдық, талапкерлік, т.б. Бұл мәселелерді ол
жеке, жалаң түрде алмай, маќалдарды талдау барысында зұлымдыќ, сұрқиялық,
екіжүзділік, барымташылдық тәрізді мінез-ќұлыќтарѓа қарсы қоя отырып
қарастырады.
Жастарға адам баласының сыртќы сұлулығы мен ішкі жан-дүниесінің
үйлесімділікте болғаны дұрыс екенін ескерте отырып, Абай өзінің “он
сегізінші” қара сөзінде “Адам баласына жыртықсыз, кірсіз, сыпайы киініп...
таза кимек дұрыс іс, өз дәулетінен артық киінбегі, не киімі артыќ болмаса
да,көңіліне қуат алып, тым айналдырмақ – кербездіктердің ісі” – деп
түсіндіреді.
Дүниеге келген әр перзенттің өмірі, келешегі тәрбие ісіне байланысты,
одан сыртқары болуы мүмкін емес. Нәрестенің сәби шақтағы өмірі ойыннан
басталады. Ойын – тәрбиенің бастау бұлағы, ол мәңгі жас, әрбір жастың
бастан кешіретін кезеңі болып саналады. Ойынның атадан балаға мирас болып,
үнемі қайталанып, әрбір ұрпақпен бірге жасап, тоқтаусыз,толассыз жүріп
отыратын себебі осында. Мұны зерттеуді, халық ойындарының мәнгілік мәнін
ашуды тарихшылар, әдебиетшілер, этнографтар, археологтар, психологтар,
педагогтар және де басқа ғылым саласында ғалымдар қашаннан бері назардан
тыс қалдырмай келе жатыр. Бірақ қазақ халқының ұлттық тәлім- мұраларын
жариялау, зерттеу тек соңғы жылдары ғана қолға алына бастады. Бұл салада
Қ.Б.Жарықбаев, С.А.Ұзақбаева , Б.Х.Балтабаев , Ә.Табылдиев, С.Қ.Қалиев
тындырымды істер атқарып, этнопедагогикаға байланысты еңбектер жариялауда.
Соңғы жылдары көрнекті ғалым педагог-психологтар Қ.Б.Жарықбаев,
С.Қ.Қалиев, Р.К.Төлеубекова т.б. өздерінің зерттеулерінде халықтық
педагогиканың дамуы, педагогикалық заңдылықтары, жеке басты
қалыптастырудағы отбасының алатын орны т.б. мәселелерді қарастырған.
С. Қалиев ХV – ХIХ ғасырлар ақын жырауларының поэзиясындағы
педагогикалық ой–пікірлер атты еңбегінде жыраулар өмірдің ұсақ
мәселелеріне аз араласып, көбінесе, заман – дәуір, өткен мен келешек,
адамгершілік, жақсылық, жамандық жайлы ойлар, болжаулар, қағидалы сөздер
айтып отырған. Сондықтан да қазақ поэзиясында жыраулар жетекшілік, ақылгөй
тәрбиешінің ролін атқарады, - дей келіп жыраулар поэзиясының тәлімдік
мәніне терең тоқталып, жан – жақты талдау жасаса, Қ. Жарықбаев пен
С.Қалиевтердің авторлық бірлесуімен даярланған Қазақ тәлім – тәрбиесі оқу
құралының 2 тарауы осы мәселеге арналған .
Қазіргі кезде эстетикалық-этикалық тәрбие міндеттері жаңаша тұрғыдан
қарастырылды. Ол негізінен оқушыларды өмірде кездесетін сұлулықты көре
білуге түсіне және сезе білуге, өнердің құралдарын пайдалануға, бұл
сұлулықты толық және анық бейнелеуге әкеледі. Эстетикалық-этикалық
тәрбиенің міндеті қажетті құралдарды пайдалана отырып, өмірдегі жағымсызды
жамандау болып табылады.
Айта кеткен жөн, жоғарыда баяндалған эстетикалық-этикалық мәдениетті
жүзеге асыру тетігі эстетикалық тәрбиенің мақсаты және міндеттеріне негіз
болып, сонымен бірге оның жүйесіне қызмет етеді.
Эстетикалық-этикалық мәдениет – педагогикалық өзекті мәселе.
Адамзаттың ежелгі арманы – бақытты өмір. Мұның мағынасы кең де терең.
Ол тамақтың тоғымен, көйлектің көктігімен әсте шешілмейді. Бақытты өмір
сүру үшін, тұрмыс байлығы мен ырзық молшылығына қоса адамның рухани
өмірінің де кең шалқуы шарт.
Адам өмірінің рухани саласының бірі – эстетикалық-этикалық тәрбиенің
атқаратын қызметі айрықша. Эстетика дегеніміз түпкі тегінде дүние танудың
бір түрі де көзделеді.
Ал, жеке тұлғаның өмірге эстетикалық көзқарасы оның өмірі мен
қызметінің барлық саласынан, әсіресе өнерге көзқарасынан көрінеді.
Эстетикалық, этикалық талғамы биік, сезімтал адам еңбектегі әдемілікті,
табиғаттағы сұлулықты, өнердегі әсемдікті танып, оны сүйе, қастерлей
білетін болады.
Тәрбиенің негізгі мақсаты қалыптасып келе жатқан жеке тұлғаның
әлеуметтік тәжірибені меңгеруі, оның жан жақты үйлесімді дамуы. Жеке
тұлғаның даму мен қалыптасуының көп ғасырлық тарихы бар. Ол көп аспектілі
және әр түрлі ғылымдардың тоғысында қарастырылыды. Ертедегі грек ғалымдары
жеке тұлғаның дамуына биологиялық фактормен қоса әлеуметтік факторда
әсер етеді.
Адам өзіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz