Мектепте тарихтан үйірме жұмысы
І бөлім. Үйірме жұмысы . орта мектеп оқушыларының тарихи санасын
жетілдірудің қосымша бөлігі.
1.1. Оқушылармен тарих үйірмесін жүргізудің маңызы мен мәні
1.2. Тарих үйірме жұмысының оқу . тәрбиелік мүмкіндіктері
ІІ бөлім. Орта мектептің жоғары кластарында тарих үйірмесінің тиімді
жұмыс түрлерін қолдану және таңдау
2.1. Тарих үйірме жұмысының түрлерін таңдау белгілері
(критерийлері)
2.2 Мектептегі тарих үйірме жұмысының тиімді түрлері
2.3 Тарих кабинеті . үйірме құралы
Қорытынды
Қосымша
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
жетілдірудің қосымша бөлігі.
1.1. Оқушылармен тарих үйірмесін жүргізудің маңызы мен мәні
1.2. Тарих үйірме жұмысының оқу . тәрбиелік мүмкіндіктері
ІІ бөлім. Орта мектептің жоғары кластарында тарих үйірмесінің тиімді
жұмыс түрлерін қолдану және таңдау
2.1. Тарих үйірме жұмысының түрлерін таңдау белгілері
(критерийлері)
2.2 Мектептегі тарих үйірме жұмысының тиімді түрлері
2.3 Тарих кабинеті . үйірме құралы
Қорытынды
Қосымша
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Сыныптан тыс жұмыстардың басты міндеттерінің бірі – оқушылардың білімін қоғам тарихының түрлі салаларынан хабар беретін жаңа фактілермен, ұғымдармен толықтыру. Өйткені сыныптан тыс жұмыстар оқушыларды тарихи білімнің археология, қоғамтану т.б. қосымша салаларымен таныстырады.
Бұл жұмыстың тағы бір маңызды міндеті оқушылардың тарихқа деген қызығушылығын арттыру. Сыныптан тыс жұмыс дұрыс ұйымдастырылса, тарих пәніне деген оқушылардың көзқарасы мүлде өзгереді, олар тарихтың қоғамдағы маңызды ғылымдардың бірі ғана емес, сонымен қатар оның әрбр адамға күнделікті өмрде аса қажет білім саласы екенін саналылықпен ұғады.
Сыныптан тыс жұмыстардың көбірек тараған формаларының бірі – тарих үйірмесі. Оның кең тарайтын себебі оқушылардың талап –тілектерін ескеруге ыңғайлы, олардың шығармашылық қабілеттерін дамытады, бәләмдерін толықтырады, әрі тереңдетеді, әр түрлі практикалық әске тартады. Шәкірттердің жеке және топ болып түрлі жұмыстарды ұштастыра жүргізуіне мүмкіндік береді, ғылыми зерттеудің алғашқы дағдыларын қалыптастырады, оның жұмысы көбіне нақты тақырыпқа ұйымдастырылып,жоспарлы жүйелі жүргізіледі.
Үйірмені бюро немесе кеңес басқарады, олар оқушылардан сайланады, олардың арасынан төраға мен хатшы тағайындалады. Кейбір мектептердің үйірмелерінің аты, уставы,мүшелік билеті,омырауға тағатын белгісі болады. Үйірме талқыланып, бекітілген бір жылдық жоспармен жұмыс істейді. Әдетте мектептегі тарих үйірмелері мынадай тақырыптарды зерттеумен айналысады: ағымдағы саясат, тарихи–өмірбаяндық, тарихи–өмір зерттеушілік, алыс–жақын шетелдердің тарихын зерттеу, көрнекі құралдар дайындау, тарихи–өлкетанушылар т.б.
Бұл жұмыстың тағы бір маңызды міндеті оқушылардың тарихқа деген қызығушылығын арттыру. Сыныптан тыс жұмыс дұрыс ұйымдастырылса, тарих пәніне деген оқушылардың көзқарасы мүлде өзгереді, олар тарихтың қоғамдағы маңызды ғылымдардың бірі ғана емес, сонымен қатар оның әрбр адамға күнделікті өмрде аса қажет білім саласы екенін саналылықпен ұғады.
Сыныптан тыс жұмыстардың көбірек тараған формаларының бірі – тарих үйірмесі. Оның кең тарайтын себебі оқушылардың талап –тілектерін ескеруге ыңғайлы, олардың шығармашылық қабілеттерін дамытады, бәләмдерін толықтырады, әрі тереңдетеді, әр түрлі практикалық әске тартады. Шәкірттердің жеке және топ болып түрлі жұмыстарды ұштастыра жүргізуіне мүмкіндік береді, ғылыми зерттеудің алғашқы дағдыларын қалыптастырады, оның жұмысы көбіне нақты тақырыпқа ұйымдастырылып,жоспарлы жүйелі жүргізіледі.
Үйірмені бюро немесе кеңес басқарады, олар оқушылардан сайланады, олардың арасынан төраға мен хатшы тағайындалады. Кейбір мектептердің үйірмелерінің аты, уставы,мүшелік билеті,омырауға тағатын белгісі болады. Үйірме талқыланып, бекітілген бір жылдық жоспармен жұмыс істейді. Әдетте мектептегі тарих үйірмелері мынадай тақырыптарды зерттеумен айналысады: ағымдағы саясат, тарихи–өмірбаяндық, тарихи–өмір зерттеушілік, алыс–жақын шетелдердің тарихын зерттеу, көрнекі құралдар дайындау, тарихи–өлкетанушылар т.б.
1) А. Александров «Тарихтан сыныптан тыс жұмыс» (өлкетану) М., 1995ж.
2) Д. Авдусин «СССР археологиясы» М., 1999ж
3) «Архив-мектепте орта мектеп мұғалімдеріне көмекші әдебиет» М., ВНИИДАД 2000ж
4) А. Александров «Үйірме мүшелерінің жергілікті халықпен жұмысы» Тарихты мектепте оқыту №1, 1998ж
5) И. Анашкин «Архив байлығы-мектепке көмек» Тарихты мектепке оқыту №6 1999ж
6) Н. Баранский «Экономикалық географияны оқыту әдісі» М., 2005ж
7) Н. Бороздинов «Мектептегі география үйірмесі» М., 2006ж
8) М. Благинин «Үйірмедегі тәрбие жұмысы» М., 2001ж
9) А. Вагин «Мектепте тарихты оқыту әдісі» М., 2000ж
10) «Тарихтан сыныптан тыс жұмыс» Құрастырушылар: Е. Бердникова және басқалары. М., 1999ж
11) З. Викрев «Оқушылардың шежіремен (ата-тегімен) жұмыс»
Тарихты мектепте оқыту №4, 2001ж
12) И. Василевская «Мектеп үйірмесі мен мемлекеттік тарих музейлеріндегі
клубтар» Тарихты мектепте оқыту №3, 2002ж
13) В. Вайнерман «Музей және оқушылар» Тарихты мектепте оқыту №
2,2002ж
14) П. Запорин «Археологиялық ескерткіштерді зерттеу және барлау»
«Тарихтан сыныптан тыс жұмыс» жинағы М., 2001ж
15) М. Простов «Тарих пен қоғамтанудан үйірме жұмысы» Мақалалар
жинағы М., 2000ж
16) А. Воронкова «Мектеп өлкетану музейінің жұмысын қалай ұйымдастыру
керек» П., 1997ж
17) Л. Клейн «Археологиялық материалдар» Л., 1998ж
18) Д. Казцюба « Еңбекшілерді тәрбиелеуде өлкетану» М., 1998ж
19) Н. Крупская «Қоғамдық тәрбие» Пед. шығарма. М., 1995ж
20) Ю. Князев «Мектеп өлкетануының маңызы мен педагогикалық мәні»
Мектепте тарихты оқыту №6, 2000ж
21) Т. Кручинина «Археологиялық отряд-жоғары кластарды еңбекте
бітірудің түрі» Мектепте тарихты оқыту №4,2002ж
22) Э. Крылова «Мемлекеттік архивтің оқушылармен жұмысы» Мектепте
тарихты оқыту №4, 2002ж
23) А. Колеватов «Өз өлкеңді зертте» Мектепте тарихты оқыту №3, 2005ж
24) Ю. Князев «Өлкетану жұмысының карта-схемасын жасау» Мектепте
тарихты оқыту №3,2002ж
25) И. Лебедева «6-9 сыныптарда тарих олимпиадасын ұйымдастыру және
өткізу» М., 1999ж
26) И. Лернер «тарихи сана және оны қалыптастыру шарттары» Мектепте
тарихты оқыту №4, 2003ж
27) Г.Матюшин «Археология мектепте» М., 1994ж
28) «Мектептегі тарихи-өлкетану жұмысының әдісі» Мұғалімге арналған
оқулық редакциялаушы Н. Борисова М., 1992ж
29) А. Макаренко «Шығыс жинағы» К., 1990ж
30) А. Маркова « Формирование мотивации в школьный возрасте» М.,
1993ж
31) В. Мыскин «Тарих қайраткерлерінің өмірін зерттеу» Мектепте тарихты
оқыту №4,1991ж
32) Г. Матюшин «Музейдегі сабақ» Мектепте тарихты оқыту №4,1995ж
33) А. Никифоров «Облыстық өлкетану музейінде тарихтан саяхат-сабақ
өткізу» С., 1999ж
34) З. Огризко, А. Сейненский «Мектеп музейлерін құру және оның
қызметі» М., 1997ж
35) Г.Шуцкая «Ең бағалы экспонаттарға мектеп музейінен мемлекет
музейіне өткізу жолдары» М., 2004ж
36) В. Помарнацкий «Оқу саяхатын ұйымдастыру» Мектепте тарихты оқыту
М., 2003ж
37) Е. Персанова «Тарих мұғаліміне тақырыптық саяхат көмектеседі»
Мектепте тарихты оқыту №5,1991ж
38) А. Родин «Мектепте тарихтан сыныптан тыс жұмыс жүргізудің көпшілік
түрлері М., 1991ж
39) З. Огризко «Мектеп музейін жетілдіру үшін басшылық» М., 1992ж
40) А. Рубин «Қоғамдық пәндерден сыныптан тыс жұмыс» Мектепте
тарихты оқыту №5,1991ж
41) А. Сейненский «Музей жеткіншектерді тәрбиелейді» М., 1998ж
42) И. Соколова «Ізшілер ізденеді» Мұғалімге арналған оқулық М., 1993ж
43) Г. Старобинская «Тарихтан өткен Москва қалалық олимпиадасы»
Мектепте тарихты оқыту №12,1992ж
44) Е. Туманов «Мектеп музейлерінің жинақтау жұмысының әдісі» М.,
2004ж
45) Е.Бердникова, И. Озерский, А. Хмелов «Тарихтан сыныптан тыс жұмыс
түрлері» М., 1995ж
46) В. Фредерикс «Мектептегі тарихи қоғам» Мектепте тарихты оқыту
№2,1996ж
47) А. Хмелев «Мектептің тарих үйірмесі» М., 1990ж
48) М. Чудакова «Архив туралы әңгіме» М., 1995ж
49) В. Шуст «Жас архивистер үйірмесі» Мектепте тарихты оқыту №4,1994ж
50) Г. Элькин., З. Огризко «Мектеп музейлері» Мұғалімдерге арналған
оқулық М., 1992ж
51) М.Эдиджер «Тарихты оқыту туралы» Мектепте тарихты оқыту
№5,2001ж
52) Е. Ямбург «Тарихи сананы жетілдіру» №12,1997ж
2) Д. Авдусин «СССР археологиясы» М., 1999ж
3) «Архив-мектепте орта мектеп мұғалімдеріне көмекші әдебиет» М., ВНИИДАД 2000ж
4) А. Александров «Үйірме мүшелерінің жергілікті халықпен жұмысы» Тарихты мектепте оқыту №1, 1998ж
5) И. Анашкин «Архив байлығы-мектепке көмек» Тарихты мектепке оқыту №6 1999ж
6) Н. Баранский «Экономикалық географияны оқыту әдісі» М., 2005ж
7) Н. Бороздинов «Мектептегі география үйірмесі» М., 2006ж
8) М. Благинин «Үйірмедегі тәрбие жұмысы» М., 2001ж
9) А. Вагин «Мектепте тарихты оқыту әдісі» М., 2000ж
10) «Тарихтан сыныптан тыс жұмыс» Құрастырушылар: Е. Бердникова және басқалары. М., 1999ж
11) З. Викрев «Оқушылардың шежіремен (ата-тегімен) жұмыс»
Тарихты мектепте оқыту №4, 2001ж
12) И. Василевская «Мектеп үйірмесі мен мемлекеттік тарих музейлеріндегі
клубтар» Тарихты мектепте оқыту №3, 2002ж
13) В. Вайнерман «Музей және оқушылар» Тарихты мектепте оқыту №
2,2002ж
14) П. Запорин «Археологиялық ескерткіштерді зерттеу және барлау»
«Тарихтан сыныптан тыс жұмыс» жинағы М., 2001ж
15) М. Простов «Тарих пен қоғамтанудан үйірме жұмысы» Мақалалар
жинағы М., 2000ж
16) А. Воронкова «Мектеп өлкетану музейінің жұмысын қалай ұйымдастыру
керек» П., 1997ж
17) Л. Клейн «Археологиялық материалдар» Л., 1998ж
18) Д. Казцюба « Еңбекшілерді тәрбиелеуде өлкетану» М., 1998ж
19) Н. Крупская «Қоғамдық тәрбие» Пед. шығарма. М., 1995ж
20) Ю. Князев «Мектеп өлкетануының маңызы мен педагогикалық мәні»
Мектепте тарихты оқыту №6, 2000ж
21) Т. Кручинина «Археологиялық отряд-жоғары кластарды еңбекте
бітірудің түрі» Мектепте тарихты оқыту №4,2002ж
22) Э. Крылова «Мемлекеттік архивтің оқушылармен жұмысы» Мектепте
тарихты оқыту №4, 2002ж
23) А. Колеватов «Өз өлкеңді зертте» Мектепте тарихты оқыту №3, 2005ж
24) Ю. Князев «Өлкетану жұмысының карта-схемасын жасау» Мектепте
тарихты оқыту №3,2002ж
25) И. Лебедева «6-9 сыныптарда тарих олимпиадасын ұйымдастыру және
өткізу» М., 1999ж
26) И. Лернер «тарихи сана және оны қалыптастыру шарттары» Мектепте
тарихты оқыту №4, 2003ж
27) Г.Матюшин «Археология мектепте» М., 1994ж
28) «Мектептегі тарихи-өлкетану жұмысының әдісі» Мұғалімге арналған
оқулық редакциялаушы Н. Борисова М., 1992ж
29) А. Макаренко «Шығыс жинағы» К., 1990ж
30) А. Маркова « Формирование мотивации в школьный возрасте» М.,
1993ж
31) В. Мыскин «Тарих қайраткерлерінің өмірін зерттеу» Мектепте тарихты
оқыту №4,1991ж
32) Г. Матюшин «Музейдегі сабақ» Мектепте тарихты оқыту №4,1995ж
33) А. Никифоров «Облыстық өлкетану музейінде тарихтан саяхат-сабақ
өткізу» С., 1999ж
34) З. Огризко, А. Сейненский «Мектеп музейлерін құру және оның
қызметі» М., 1997ж
35) Г.Шуцкая «Ең бағалы экспонаттарға мектеп музейінен мемлекет
музейіне өткізу жолдары» М., 2004ж
36) В. Помарнацкий «Оқу саяхатын ұйымдастыру» Мектепте тарихты оқыту
М., 2003ж
37) Е. Персанова «Тарих мұғаліміне тақырыптық саяхат көмектеседі»
Мектепте тарихты оқыту №5,1991ж
38) А. Родин «Мектепте тарихтан сыныптан тыс жұмыс жүргізудің көпшілік
түрлері М., 1991ж
39) З. Огризко «Мектеп музейін жетілдіру үшін басшылық» М., 1992ж
40) А. Рубин «Қоғамдық пәндерден сыныптан тыс жұмыс» Мектепте
тарихты оқыту №5,1991ж
41) А. Сейненский «Музей жеткіншектерді тәрбиелейді» М., 1998ж
42) И. Соколова «Ізшілер ізденеді» Мұғалімге арналған оқулық М., 1993ж
43) Г. Старобинская «Тарихтан өткен Москва қалалық олимпиадасы»
Мектепте тарихты оқыту №12,1992ж
44) Е. Туманов «Мектеп музейлерінің жинақтау жұмысының әдісі» М.,
2004ж
45) Е.Бердникова, И. Озерский, А. Хмелов «Тарихтан сыныптан тыс жұмыс
түрлері» М., 1995ж
46) В. Фредерикс «Мектептегі тарихи қоғам» Мектепте тарихты оқыту
№2,1996ж
47) А. Хмелев «Мектептің тарих үйірмесі» М., 1990ж
48) М. Чудакова «Архив туралы әңгіме» М., 1995ж
49) В. Шуст «Жас архивистер үйірмесі» Мектепте тарихты оқыту №4,1994ж
50) Г. Элькин., З. Огризко «Мектеп музейлері» Мұғалімдерге арналған
оқулық М., 1992ж
51) М.Эдиджер «Тарихты оқыту туралы» Мектепте тарихты оқыту
№5,2001ж
52) Е. Ямбург «Тарихи сананы жетілдіру» №12,1997ж
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті
Тарих факультеті
Арнайы тарихи пәндер және
оқыту технологиясы кафедрасы
Диплом жұмысы
Мектепте тарихтан үйірме жұмысы
Орындаған: 4-курс студенті Шағатаева Мәншук
Ғылыми жетекшісі: Көккөзова Гүлнұр
Қорғауға жіберілді
2008
Кафедра меңгерушісі:
т.ғ.д., профессор Сыздықов С.М.
Алматы 2008ж
Жоспар
І бөлім. Үйірме жұмысы – орта мектеп оқушыларының тарихи санасын
жетілдірудің қосымша бөлігі.
1. Оқушылармен тарих үйірмесін жүргізудің маңызы мен мәні
2. Тарих үйірме жұмысының оқу – тәрбиелік мүмкіндіктері
ІІ бөлім. Орта мектептің жоғары кластарында тарих үйірмесінің
тиімді
жұмыс түрлерін қолдану және таңдау
1. Тарих үйірме жұмысының түрлерін таңдау белгілері
(критерийлері)
2. Мектептегі тарих үйірме жұмысының тиімді түрлері
3. Тарих кабинеті – үйірме құралы
Қорытынды
Қосымша
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе.
Сыныптан тыс жұмыстардың басты міндеттерінің бірі – оқушылардың
білімін қоғам тарихының түрлі салаларынан хабар беретін жаңа фактілермен,
ұғымдармен толықтыру. Өйткені сыныптан тыс жұмыстар оқушыларды тарихи
білімнің археология, қоғамтану т.б. қосымша салаларымен таныстырады.
Бұл жұмыстың тағы бір маңызды міндеті оқушылардың тарихқа деген
қызығушылығын арттыру. Сыныптан тыс жұмыс дұрыс ұйымдастырылса, тарих
пәніне деген оқушылардың көзқарасы мүлде өзгереді, олар тарихтың қоғамдағы
маңызды ғылымдардың бірі ғана емес, сонымен қатар оның әрбр адамға
күнделікті өмрде аса қажет білім саласы екенін саналылықпен ұғады.
Сыныптан тыс жұмыстардың көбірек тараған формаларының бірі – тарих
үйірмесі. Оның кең тарайтын себебі оқушылардың талап –тілектерін ескеруге
ыңғайлы, олардың шығармашылық қабілеттерін дамытады, бәләмдерін
толықтырады, әрі тереңдетеді, әр түрлі практикалық әске тартады.
Шәкірттердің жеке және топ болып түрлі жұмыстарды ұштастыра жүргізуіне
мүмкіндік береді, ғылыми зерттеудің алғашқы дағдыларын қалыптастырады, оның
жұмысы көбіне нақты тақырыпқа ұйымдастырылып,жоспарлы жүйелі жүргізіледі.
Үйірмені бюро немесе кеңес басқарады, олар оқушылардан сайланады,
олардың арасынан төраға мен хатшы тағайындалады. Кейбір мектептердің
үйірмелерінің аты, уставы,мүшелік билеті,омырауға тағатын белгісі болады.
Үйірме талқыланып, бекітілген бір жылдық жоспармен жұмыс істейді. Әдетте
мектептегі тарих үйірмелері мынадай тақырыптарды зерттеумен айналысады:
ағымдағы саясат, тарихи–өмірбаяндық, тарихи–өмір зерттеушілік, алыс–жақын
шетелдердің тарихын зерттеу, көрнекі құралдар дайындау,
тарихи–өлкетанушылар т.б.
Тарих үйірмесінің жұмысын қамқорлыққа алған мұғалім мынандай
ұстанымдарды ескеруі тиіс: жалпы жұмысқа мұғалім басшылыұ етеді; зерттеу
әдісін қолданады; тақырыпты барынша ойластырып таңдайды; бастаған іс аяғына
дейін жеткізіледі; жұмыстың нәтежесі міндетті түрде қорытылып, қағаз бетіне
түсірілуі керек және оның жұмысының нәтежесін бүкіл мектеп білуі тиіс,
сонда ғана үйірме жұмысының қоғамдық– пайдалы сипаты байқалады.
Орта мектеп оқушыларына оқу процесі барысында өздерін қызықтыратын
әртүрлі үйірмелер көп көмек береді. Мысалға бұлар химиядан, жануартанудан,
тарихтан басқа пәндерден жүргізілетін үйірмелер болуы мүмкін. Бұл
үйірмелерді негізінен осы пәнмен тығыз байланысты ұстаздар жүргізеді.
Мектеп үйірмелері мүшелеріне (оқушыларға) өзін қызықтыратын пәнді мектеп
бағдарламасынан да тереңдете оқуға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта қала мен аудандық мектептерде тарих пәнінің үйірмелері
жұмыс істейді. Біздің ойымызша, ең тиімді тәсіл, барлық мектептерде
тарихтан үйірме жұмысын ұйымдастыруда. Егер үлкен қалалар мен ауыл
оқушылары ғана тарихты сүйеді десек, ол шындыққа жанаспаған болар
еді.Біздің ойымызша мұның негізгі себептері мұғалімдердің қосымша жұмыс
істегісі келмеуден және мектеп басшылығы мен оқушыларының
немқұрайдылығында. Бірақ та бұл салада барлығы да нашар деуге
келмейді.Тарих пәнін сүйетін және үйірме жұмысын қызықтыра жүргізетін
мұғалімдер де аз емес. Үйірме жұмысы оларға өздерін қызықтыратын тақырыпты
түбегейлі зерттеуге мүмкіндік береді. Мұғалім үйірме жұмысы барысында
саяхатта, жорықта кең әңгімелесе отырып өз оқушыларының еліктеуі мен мінез
– құлқы туралы және өз ісі туралы толық мағлұмат ала алады.
Үйірме жұмысының үлкен тәрбиелік мәні бар. Бірақ та мұғалімнің
үйірмені басқаруға дайын болмауы, өз алдына қойылған мақсатты дұрыс
түсінбеуі немесе қажетті білімнің аздық етуіне мүлдем болмауы қажетсіз
нәтежеге соқтыруы мүмкін. Оған оқушылардың жалпы тарих пәніне, үйірме
жұмысына қызығушылығын жоққа шығару, берілген тапсырмаға, тереңдете білім
алуға селқос қарау, тек көрсеткішке ұмтылу, тарихшы ұстаздың беделінің
түсуі жатады.
Қазіргі кездегі өзекті міндеттердің бірі мектепте тарих үйірмесін
ұйымдастыру.Бұл қиын жұмысты әрбір өзін және өз пәнін сыйлайтын тарихшы
ұстаз жүргізуі керек. Кластан тыс жұмс әрбір ұстаздың (кәсіптік) деңгейінің
көрсеткіші болып табылады. Тарих үйірмесін ұйымдастырудың маңыздылығы
мынада, қазіргі таңда бұқаралық саяси ақпарат құралдары осы уақытқа дейін
күмәнсіз сеніп келген тарихымызды күнделікті әшкерелеп,теріске шығарып
жатқанда оқушы түгілі үлкен адамның өзі қай жағына шығарын білмей екі ойлы
болып қалады. Мектеп үйірмелерін дұрыс ұйымдастыру оқушыларға шиеленіскен
түйінді, тарихи шындықты бұрмалауды дұрыс шешуге көмектеседі. Біз егеменді
Қазақстан мемлекетінде тұратындықтан, мектептерде Қазақстан тарихын оқыту
үшін тарих үйірмесінің маңызы зор. Ешкімнен жасырын емес,көптеген
оқушыларымыз Қазақстан тарихымен үстірт таныс, негізгі ұт оқушыларымыз өз
ана тілін толық меңгермеген және өз елінің тарихын нашар біледі. Егер де
балалар жазғы демалыста өз елінің, жерінің, бүкіл Қазақстанның тарихи
көрікті орындарын көріп білуіне мүмкіндік болса қандай жақсы болар еді.
Өлкетану үйірме мүшелерінің өз жерінің өткеніне ғана емес,бүгінгі
өміріне де қызыға қарауына ықпал етеді. Тарихи жерлерді зерттеу олардың
туған жерге деген мақтанышын өсіріп қоймай,практикалық іске жұмылдыруға да
әсерін тигізеді. Тарих үйірмелерінің үлкен де жемісті еңбегінің де нәтежесі
мектеп музейін құру.Музей жұмысының тәжірибесі әртүрлі көптеген музей түрін
шығарды: тарихи, тарихи–өлкетану (комплексті), тарихи–әдеби және басқа.
Мектеп музейлерінің негізгі ерекшелігі олардың мектеп бағдарламасымен
байланыстылығында. Біздің зерттеуіміздің негізгі тәсілі диалектикалық таным
әдісі. Диалектиклық материализм тұрғысынан қарағанда, тәжірибе тек шындық
критерийі ғана емес, негізгі таным пункті болып табылады.
Тарихты оқыту барысында біз оқушылардың жоғары тарихи санасын ғана
жетілдіріп қоймай, тәжірибелік қажеттілігін де көрсете білуіміз керек,
бұған тарих үйірмелерінде тереңдете оқыту арқылы жетуге болады.зерттеу
жұмысы мынадай тәсілдер арқылы жүргізіледі: тарихи және педагогикалық
әдебиеттерге талдау жасау, тарих ұстаздарының іс –әрекетін бақылау, анкета
жүргізу,өз бетімен зерттеу жүргізу.
Қазіргі кезде мектеп үйірме жұмысының мәселесін қозғайтын көптеген
әдебиеттер бар. Мысал ретінде біразына тоқталайын: А. Сейненскийдің Музей
жастарды (ұландарды) тәрбиелейді атты кітабында мектеп музейлерінің құрамы
мен мақсатын белгілейді. Олардың шыуы мен жетілуінің әлеуметтік
–педагогикалық алғы шарттарын айқындайды. Тәжірибе жұмысы және жаппай
көпшілік тәжірибесін зерттеу негізінде мектеп музейлерінің нәтижелі ісін
жетілдірудің педагогикалық негізі, оларды ұйымдастыру мен жұмыс
принциптерін құру көрсетіледі.
Кітапта мектеп музейлерінің түрлі тақырыптары туралы, музей
коллекцияларын жинау және есепке алу, сақтау т.б.туралы айтылады.
Жұмыс негізі –мектеп музейлерінің тәжірибесін талдау және бақылау,
олардың жұмысы мен автор ғылыми командировка кезінде, музей құрған
ұстаздармен,өлкетанушы–оқушылармен болған көптеген кездесулер кезінде
танысқан.
Өз тәжірибелеріне сүйене отырып, жазған тарихшы мұғалімдердің
мақалалар жинағы өте қызықты. Жинақ Тарихтан кластан тыс жұмыс түрлері
деп аталады.
Ф. Михайличенко деген мұғалімнің VI-VIII класс оқушыларының қазба
жұмысын қызыға, бар ынтасымен жүргізетіндігі, өз қолымен тарихи көне
естеліктерді тауып, салыстыра талдау жасауы қорытындылауы туралы жазған
мақаласы өте қызықтырарлық. Автордың археологиялық зерттеу кезінде
балалардың өмірін көрсете білуі маңызды.Мақалада бұл жұмыстардың үлкен
тәрбиелік мәні бар екендігі көрсетілген. (47,24)
М. Дземанның мақаласы өлкетануға арналған, онда ұстаз өз оқушыларымен
бірге туған ауылының көне тарихымен бүгінгі таңдағы тарихын зерттейді.Автор
мұғалімге де көп ізденіп,еңбек етуге тура келетіндігі туралы айтады.
(17,33)
ГИМ–нің ғылыми қызметкері И. Василевскаяның да мақаласы
қызықты.Мақалада музейде 40–шы жылдардан бері археологиялық, тарихи
үйірмелердің жұмыс істейтіндігі туралы айтылады. Әрбір оқу жылына музейдің
ғылыми–әдістеме кеңесі үйірме тақырыбы мен жоспарын бекітеді. Үйірмелерді
ғылыми оқу ағарту бөлімінің қызметкерлері, экспозиция мен фонд бөлімдері
басқарады. Мақалада жұмысын халыққа әзірлеу ісіне көп көңіл бөлінеді: радио
хабар беру, тарих ұстаздарының кеңесінде музей қызметкерлерінің баяндама
жасауы, қала мектептерінде жарнама бетерін тарату. Теориялық дайындықтан
соң, оқушыларды бір күндік археологиялық қазба жұмысына жұмылдыру қызықтыру
әдісі болып табылады.Балалар дала жұмысына төселеді, еңбек етуді
үйренеді.Тарихқа қызықтыру үшін тарих музейі ахеология үйірмесі мүшелерінің
таңдаулыларын, 16өжасқа толғандарын Ғылым Академиялық Институт пен
музейлер ұйымдастыратын ірі археологиялық экспедицияларға тартуды ұсынады.
Россияның еңбегі сіңген мұғалімі З. Вихревтің Оқушылардың ата
–тегімен жұмыс атты мақаласы да қызықты. (11,111)
Мақалада мектеп оқушыларының ата –тегімен 6 – жыл жұмыс істеп келе
жатқандығытуралы айтылады.Негізінен 9 класс оқушылары жұмыс
істейді.Тапсырма оқу жылының басында беріледі.Балаларға алдын–ала жұмыстың
оңай еместігі ескертіледі. Ізденіске барлық туыстарды қамту керек,
біреулеріне хат жазып,біреулеріне демалыс кездерібарып кездесіп, ата–тегі
туралыауызша айтқандарын жазып алу қажет.Оқушыларға әке мен шеше жағынан
жанұя шығу тегінің схемасын қалай құру керек екендігі көрсетіледі.Осындай
әңгімелер ата–аналармен де жүргізіледі.Ата–тегімен жұмыс істеу оқушылардың
жеке басына, азаматтық қалыптасуына көп әсер етері күмәнсіз.
Айтылған мәселелер бойынша зерттеудің мақсаты: үйірме жұмысының ең
тиімді түрлерін таңдау арқылы оқушылардың жоғары тарихи санасын жетілдіру.
Алдымызға қойылған мақсатқа жету үшін екі мәселені шешу керек: Бірінші
мәселе – орта мектеп оқушыларының тарихи санасын жетілдірудегі үйірме
жұмысының орны мен рөлін анықтау.
Екінші мәселе – орта мектептің жоғары кластары үшін тарих үйірмесінің
тиімді жұмыс түрлерін таңдау және қолдану.
Тарих үйірмесі оқушылардың көзқарасын кеңейтеді, басқа елдердің
тарихи дамуының ұқсас заңдылықтарымен таныстырады. Археологиялық жұмыс
кезінде оқушылар еңбекке үйренеді, тарихи ескерткіштерді күтіп ұқыптауға
үйренеді, іздену, қалпына келтіру жұмыстарының алғашқы дағдыларына
үйренеді. Тарих үйірмесі жас жеткіншектердің тарихи ойлау қабілетінің
жетілуіне, келешекте қалаған мамандығын дұрыс таңдауына мысалы тарихшы,
археолог,архив жұмысшысы т.б. әсер етеді.
І бөлім. Үйірме жұмысы – орта мектеп оқушыларының
тарихи санасын жетілдірудің қосымша бөлігі.
1. Оқушылармен тарих үйірмесін жүргізудің
маңызы мен мәні.
Үйірме дегеніміз – барлық кластан тыс жұмыс түрлерін қамту үшін
қажетті бөлім.(топ)... Сыныптан тыс жұмыстың дұрыс қойылуына үйірме
кепілдік бере алады.Сыныптан тыс жұмыс дұрыс жолға қойылуы үшін бар іс тек
үйірменің жүргізуімен және ұйымдастыруымен ғана емес, сол үйірме арқылы,
соның ықпал арқылы жүргізілуі тиіс – деп жазады ғалым Н. Баранский. (3,389-
390)
Белгілі әдіскер тарихшы А. Вагин былай дейді: үйірме сыныптан тыс
жұмыстың ұйымдастырушы орталығы болып табылатын ең икмді түрі. (9,311)
Үйірме жұмысының жоғары бағалануы кездейсоқтық емес. Үйірме кластан
кластан жұмыстың әрқилы түрлерін қолдануға байланыстыруға мүмкіндік береді.
Мектеп үйірмесі оқушылардың тарих сабағынан алған біліміне
негізделеді. Ол белгілі бір бағдарлама бойынша, белгілі құраммен оқуды
жүйелеп ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Тарих үйірме жұмысы оқушыларды
мұғалімнің сыныптан тыс жұмысты жүргізуіне, сабақты өткізуіне қолғабыс
тигізуіне әсер етеді.Үйірме жұмысының жемісі жетекшінің ептілігі мен
тлегіне, ынтасы мен біліміне байланысты.
Тарихтан сыныптан тыс жұмыс көпшілік, топтық, жекеше болып бөлінеді.
Көпшілік (жаппай) түрі –кештер, олимпиядалар, викториналар, конференция мен
клубтар, мектепте тарихи музейлер құру, тарихи оқиғалардың
кейіпкерлерімен, куәгерлерімен кездесулер, өлкетану ойындары және басқалар.
Топтық түрі– үйірме, қоғам, саяхат, жорықтар, археологиялық,
экспедициялар, лекторилер және басқалар.
Өлкетанудан жекеше жұмысқа тарихи әдебиеттерді оқу, архив
материалдарының құжаттарымен жұмыс, музейдің заттай естеліктерімен, реферат
дайындау, естеліктер жазу, тарихи, мәдени ескерткіштерді суреттеу, көрнекі
құралдар дайындау және басқалары жатады.
Оқу процесіндегі орнына қарай тарих үйірме жұмысын шартты түрде үш
топқа бөлуге болады: 1) Алғашқы, бұл кезде үйірме жұмысы мазмұнына қарай
сабақ материалын қамтиды. Біздің ойымызша, бұл кезде көбіне сезім арқылы
қолдауды жетілдіруге, қоршаған ортада тірек нүктесін құруға, болашақта
сабақ негізін құруға, қорытындылауға, толықтыруға үлкен назар аударылады.
Үйірме мүшелері пайымдаудан абстракты ойлауға жетеді. 2) Жалғастырушы: бұл
кезде үйірме жұмысы жалпы тарихтан өтілетін материалмен қатар орындалады.
3) Кезекті топ – тарих үйірме жұмысы мазмұнына қарай мектеп бағдарламасына
ілесіп отырады. Бұл кезде үйірме мүшелері теориялық білімі негізінде алған
білімдерін баянды етіп толықтырып,кейде кейбір түсінікті, ұғымды өзгертіп
те отырады. Бұл жағдайда үйірме мүшелері жалпы жайдан нақты шындыққа
жетеді. Сабақтан алынған білім айналадағы болмыспен дәлелденеді.
Қазір метептерде тарих үйірмесінің екі түрі белгілі (әйгілі): а) тарих
материалының барлық комплексін қамтитын. б) тақырыптық пәндік үйірмелер
(тарихи–өлкетану, әдеби–өлкетану т.т.). Тарихи–өлкетану үйірмесі мазмұнына
қарай этнографиялық, археологиялық, жалпы тарихтық және басқа болып келеді.
Тарихи–өлкетану үйірмесінің жұмысы екі жолмен іске асады: 1) теориялық
(әңгімелер, лекциялар баяндамалар, конференция, викториналар, өздік
жұмыстар), 2) практикалық немесе тәжірибелік (саяхаттар, жорықтар,
археологиялық экспедициялар, музей кітапхана тәжірибесі, архив жұмысы)
Үйірме жетекшісі, көбіне тарихшы болғандықтан тарих үйірмесіне ғылыми
және әдіскерлік басшылық етеді: жұмыс тәсілі туралы кеңес берңп отырады,
қолданылатын әдебиеттерді көрсетіп, зерттелетін тақырып не затқа жоспар
құруға көмектеседі, жинақталған материалды бірыңғайлауға, бағалауға,
қорытындылауға көмектеседі. Мектепте тарих үйірмесінің жұмысында тақырыпты
таңдауға әдебиеттерді анықтауға және жоспарлауға ерекше назар аудару қажет.
Біздің ойымызша тәжірибе жүзінде мұғалімдер тақырыпты көбейтіп, әр түрін
қолданумен айналысады, не тіпті қысқартып тастайды. Бірінші жағдайда бұл
мұғалімнің өз күшін шашыратып алуына, соның әсерінен оқушыларға дұрыс толық
кеңес бере алмауына, ғылыми –тәлімгерлік көмек бере алмауына, ал екінші
жайда тартымдылықты жоғалтып алуға сабақтың бірсарынды болуына, үйірме
мүшелерінің қызығушылығын төмендетуге әкеп соғады.
Біздің ойымызша, тарих үйірмесінің тақырыбын анықтау үшін дайын
материалды қолдану міндетті емес. Үйірме мүшелерінің өз беттерімен материал
тауып, ізденуі, жинақтауы тартымды жұмыс. Үйірме мүшелерімен қоса
жетекшінің де бірлесе атсалысып ізденуі оларды қызықтыра түседі.
Тарих үйірме жұмысының бір түріне толығырақ тоқталайық, мысалға
өлкетанудың маңызы мен педагогикалық мағынасы.
Ең алғаш өлкетану сөзі (термині) педагогикалық әдебиетте 1914 жылы
қолданыла бастады, тек кеңес үкіметі кезінде ғана жаппай қолданыла бастады.
Қазіргі жайда мектеп мүмкіншілігі мен жинақтаған тәжірибесіне қарай,
өлкені зерттеу оқу–тәрбие жұмысымен, ғылыми мақсатпен жүргізілуі мүмкін,
бұлардың барлығы бірдей бірыңғай түрде емес, бір –бірімен тығыз байланыста
жүргізіледі.
20-шы жылдары ғылым В. Герд былай деп жазған: Мектеп өлкетануы мен
ғылыми өлкетану бір бірімен тығыз байланысады, өйткені екеуі де бір затты
немесе объектіні, бірдей (әдебиеттерді) материалға сүйене отырып
зерттейді.Танымдық мақсат оқу–тәрбиемен, ғылыммен тығыз байланыстырады.
(20,132)
Тарих үйірмесінің толық қызметі үшін бағдарламасының мәні зор. Үйірме
жұмысының бағдарламасында екі жайды бөліп көрсеткен дұрыс: Өлке тарихы мен
бөліктерінің бүкіл ел тарихымен байланысын және өлкенің тарихи дамуының
ерекшелігін.
Тарих үйірме жұмысының жоспары мыналарды еске ала жасалуы мүмкін: а)
мектеп бағдарламасының ең қиын сұрақтарын ескере, б) тарих сабағында толық
ашылып үлгерілмеген бағдарлама сұрағы бойынша, в) сабақта мүлдем ашылмаған,
бағдарламада бар проблемалар бойынша, г) оқ бағдарламасына кірмеген
проблема бойынша.
Тарих үйірме жұмысының жоспарын жазғы, қысқы демалыстарды кіргізе
отырып бір жылға жасаған дұрыс.Жоспарда тарих үйірмесінің мақсаты мен бірге
жұмысының әр түрлі көрсетіледі: тарихи оқиғалардың куәгерлерімен кездесу,
саяхатқа шығу, кештер өткізу, топтық, жекелей жүргізілетін зерттеудің
тізімі музей құру.
Көбінесе күзгі уақытта үйірме жұмысы аз қамтылады. Үйірме жұмысы
бірқалыпты болуы үшін осы уақытқа саяхаттарды, кездесулерді, алдыңғы оқу
жылында дайындалған баяндамалардың кейбірін жоспарлауға болады.
Үйірме жұмысы қорытынды сабақпен аяқталады.Ол кеш не конференция
түрінде өтуі мүмкін. Қорытынды сабақта қысқаша есеп беріледі, ең жақсы 2-3
баяндама тыңдалады.
Сонымен оқушылардың үйірме жұмысына деген қызығушылығын арттыра
отырып, жұмыс әдісі мен тәсілін өзгертіп отыру, теория мен тәжірибені
ұштастыра отырып, білгірлікпен кезектестіру қажет: лекцияны саяхатпен,
диафильм көрумен, баяндамаларды тыңдап, талдаумен алмастыру, рефератты
–жорықпен не кинофильм көрумен т.б. алмастыру.
Үйірме жұмысы процесінде көптеген альбом түрінде, баяндама, реферат,
фотоматериал, кештердің конференцияның дайын жоспары т.б. көптеген қызықты,
бай материалдар жинақталады.
Тарих үйірмесі жұмысының жекелеген сатысының қорытындысы ретінде
қолжазба кітаптар мен журналдарды шығаруға болады. Осы жұмыстардың барлығы
мектеп музейінде жинақталып тарих үйірмесінің жұмысына пайдаланылуы тиіс.
Тарих үйірмесінің толыққанды жұмыс жасауы үшін оның ұйымдық құрылымының,
негізінен уставының маңызы зор. Мысал ретінде Ташкент қаласындағы
мұғалімдердің білімін жетілдіру институтындағы тарих және география
кабинетінің меңгерушісі Н. М. Ремелева басқаратын мектеп тарихи үйірмесінің
уставын келтірейік.
Уставтың 17 пункті бар. Солардың кейбіреуін атап көрсететін болсақ: 1)
4 пен 5ке талпыну
2) Тарихтан тоқсанға 4–тен төмен баға алмау
3) Тарихи –археологиялық үйірмеге қабылдау немесе шығару үйірменің
барлық мүшесінің қатысуымен ашық дауыс беру негізінде жүргізіледі
4) Үйірмеге кіргісі келушілер кандидат ретінде сынақ мерзімінен өтеді.
5) Үйірменің күнделікті жұмысын үйірменің ұйымдық бюросы басқарады.
6) Ұйымдық бюроның тапсырмасын орындамаған үйірме мүшесі жиналыста
талқыға салынады.
7) Ұйымдық бюроның жұмысымен қолынан келмеген бюро мүшесі қайтадан
сайланады.
8) Үйірме мүшелері өздерінің мүшелік билеттерін сақтауы тиіс.
9) Әрқашан тарихи объектілерді іздеп оны зерттеп жүруі және әртүрлі аңыз
әңгімелерді, естеліктер мен өлеңдерді жазып алып оны тарих кабинетіне
өткізіп тұруы тиіс.
Уставтың 1 пункті әсіресе бәсеке туғызды. Өздерінің бос уақыттарын
қйірме жұмысына арнаған оқушылар көп, бірақ кейде ол үйірмеге кері әсерін
тигізіп кететін кездер болады, сондықтан 1 пунктте атап айтылғандай
үйірмеге кірем деген оқушының алдымен сабақ үлгерімі жақсы болуы тиіс.
Ал 4 пунктті практиканың өзі көрсетіп отырғандай, кірем деушілердің
барлығын бірден ала бергенмен, бұл үйірменің құрамының тұрақтылығына кері
әсерән тигізеді. Сондықтан үйірмеге кірем деушілерді біз алдымен
кандидаттар тізімін алып, сонан соң жиналыстарда тапсырмалар беріп, олардың
жұмысқа деген құштарлықтары мен мүмкіндіктерін тексердік. Міне осындай
жағдайда ғана үйірмеге шынымен тарихпен және археологиямен қызығатын
оқушылар таңдалып алынады.Үйірме мүшелері тарих музейінде жиі болып тұрады.
Музей дирекциясының келісімімен балалар үйірме билеттерін көрсетіп музей
залдары мен қызмет үйлеріне де еш кедергісіз кіре алады. Сонымен қатар
газет, журнал редакцияларына, мекемелерге және кейде үйлерге барғанда да
осы үйірме билетінің мәні зор.
Үйірме жұмысының негізгі зерттеу,іздену және басқа жұмыстар ептілік
пен дағдыны қалыптастыру үшін ғана емес,тек адамгершілік пен еңбекке
тәрбиелеуге ғана емес,сонымен қатар үйірме мүшелерінің тарихи санасын
жетілдіріп,тарихи дамудың әлемдік заңдылықтарын түсінуінде.
Үйірме жұмысында үйірмешілердің баяндамалары да ерекше орын алады.
Үйірме жұмысында баяндама қажетті бөлігі, кейде негізгі бөлігі болы
табылады.
Егер биологтар өз жұмысында зерттеуге, бақылауға назар аударса,
физиктер тәжірибеге, химиктер препараттарға және лабораториялық жұмыстарға
сүйенеді, ал тарихшылар үшін бұл әдістер қолайсыз. Тарихшылар барды
емес,болған оқиғаны зерттейді.Өткенді олар көре алмайды, оқиды, ол туралы
білімді кітаптардан сақталған естеліктерден, материалдардан алады.
Тарих мұғалімі үйірме жетекшісі А. Хмелев Мектептегі тарих үйірмесі
атты кітабында былай деп жазады, – Бұрынғы тәжірибеме сүйне отырып және
басқа да ұстаздар тәжірибесіне сүйене отырып, бір ғана баяндамамен үйірме
жұмысын құра алмайтындығымызды мен жақсы түсінемін. Баяндама үйірмесі
мұғалімге өте қарапайым боп көрінуі мүмкін. Қаншама үйірме осы баяндаманың
кесірінен жоққа шықты (өзімдікі де). Баяндама да жаман емес, жетекші
талдауды ұсынады.Ешкім де үндемейді немесе Баяндама жақсы жасалған немесе
Маған өте ұнады, не тіл туралы 2-3 ұсақ түзетпелер енгізуі мүмкін. Бұл
күнделікті үйірме отырысының суреті. Одан кейін мұғалімнің қорытынды сөзі.
Үйді үйлеріне риза болмай көңілсіз қайтады, ал келесі отырысқа келмейде
қалады. Үйірме жұмысы ақсайды не жүрмей қалады.Оны қайта орнына келтіре
алмайсың. Себебі неде? Сөз тыңдау жалықтырады, оқушылардың бір уақ көріп,
ізденіп, әсер алғылары келеді Жоқ, баяндамамен ұзаққа шаппайсың. Мен
мынадай тәртіп орнатпақшы болдым, әрбір баяндамаға бір көмекші баяндамашы
немесе оппанент қосып бердім, ол қосымша әдебиеттермен (тақырып бойынша)
танысып алдын ала сөйлеуге дайын болуы керек. Үйірме баяндамасыз болуы да
мүмкін емес. (49, 11)
Баяндаманың екі түрі бар: жоспарлы үйірме жиынында жасалатын баяндама
және мерекелік жиындардағы баяндама. Оларға деген талап та әр түрлі.
Үйірмеде баяндама толық дайындықпен, көп материалға сүйене жасалады:
кейбірін жетекші нұсқауымен кейбірін өз таңдауымен тауып жасауы мүмкін.
Егер баяндамада түрлі –түсті иллюстрациялар не репродукциялар, не
әдеби кітаптардан үзінді келтірілетін болса ол көлемі үлкен, әрі қызықты да
болады.
Баяндамашы баяндаманы жаттап алмай, ауызша өз түсінігімен талдайтын
болса ол тез ұғынылады.Егер де баяндама тексті қажет болатын болса,
баяндамашы толық жоспар жасап алып, керекті цитаталарды (үзінділерді)
жазып алуы керек.
Конференцияға баяндама басқаша жасалады. Бұл баяндама қысқа болуы
керек, себебі тыңдаушылар қандай қызықты болса да ұзақ баяндаманы тыңдаудан
жалығады. Баяндама мерзімі 15 минут, не одан да аз болуы керек, тақырыпқа,
баяндамашының қабілетіне қарай. Егер конференцияда баяндама үйірме жұмысы
атынан болса, ол алдымен үйірме жиынында тыңдалады.
1.2. Тарих үйірме жұмысының оқу – тәрбиелік мүмкіндіктері.
Мектепте тарих үйірмесінің қызметі маңызды іс.Үйірмешілер өз тарихын
қастерлеуді үйренеді.Тарих үйірмесі балалардың көзқарасын кеңейтеді.
Археологиялық жұмыс кезінде балалар еңбекке тәрбиеленеді, тарихи
экспонаттарды сақтауды үйренеді, алғашқы іздену, реставрация жұмыстарының
дағдысына үйренеді.
Тарих үйірмесінің мектепті қоршаған жақын орта мен өлке көлемін
зерттейтін бағдарламасы бар жұмысы тиімді:
Біріншіден, мектеп айналасындағы оқиғаны зерттеу оқушылардың бақылау
жүргізуіне, жыл бойы тарихи заттар немесе объектілер туралы материал
жинауына мүмкіндік береді.
Екіншіден, өлкесін зерттеу олардың тарихи білімін тереңдете түсуге,
сапар шегуге, радиусын үлкейтуге мүмкіндік береді.
Үшіншіден, бұл бағдарлама оқушыларға туған өлке тарихымен ел тарихы
арасындағы диалектикалық байланысын дұрыс түсінуге мүмкіндік береді.
Мектеп тарих үйірмесі өз құрамына пәнге аса қызыға қарайтын оқушыларды
біріктіруге мүмкіндік береді, бұның нәтежелі жұмыс істеу үшін мәі зор.
Үйірме жұмысы белгілі бір бағдарлама бойынша, бірыңғай құраммен мезгілімен
жүргізіледі. Мұнымен жұмыс ептілігін алдын –ала жоспарланған мақсатпен
оқушылардың білімін тереңдете кеңейте отырып, тарихқа деген қызығушылығын
арттыруға, әдіс –тәсілдерін дамытуға ұмтылады. Тарих үйірмесінде тәрбие
жұмысын дұрыс шешуге жағдай жасалады. Үйірме жетешісі үйірме мүшелерімен
әңгімелесе жүріп, олардың ерекшеліктерін, бейімділігін біле алады, ол
үйірме жұмысын осы бейімделіктеріне сәйкес, әрқайсысының ерекшелігін
қызығушылығын ескере отырып, олардың тарихи санасын нәтижелі
қалыптастыруына мүмкіндік береді.
Тәжірибе көрсеткендей, үйірме жұмысының дұрыс жолға қойылуы
шәкірттерінің білімге деген құштарлығын, қызығушылығын, өз бетімн білімін
толықтыруға дайындығын дамытады.
Үйрме жұмысы оқушыларды кейбір келеңсіз іс–әрекеттерден сақтайды,
олардың ой–арманын, энергиясын дұрыс жолға жұмсауға, бос уақытын дұрыс
пайдалануға мүмкіндік береді.
Үйірмеде мынадай жұмыс түрлері, мысалы: туған өлкесіне, саяхатқа,
жорыққа шығу, қыдыру оқушылардың жолдастық, коллективтік сезімін
жетілдіруге, адалдыққа, жауапкершілікке, Отанға деген сүйіспеншілігін
арттыруға, бір–біріне сыйлауға тәрбиелейді.
Бұл түрлері оқушылардың ізденушілігін, әртүрлі тәжірибелік
әдіс–тәсілдерді дамытуға, тікелей тарихпен танысуына әсер етеді.
Үйірмелер оқушылардың тәрбиелік, білім деңгейін көтеріп қана қоймай,
олардың терең білім алуына, тарих мұғалімінің ғылыми дайындығы мен
әдіскерлігінің дамуына да әсер етеді. Мектептегі өлкетану – тарих үйірме
мүшесіне берер тәрбиелік мәні зор.
Санкт–Петербург қаласының 182 – мектебінің тарих мұғалімі: Туған
қаламыздың тарихын зерттейміз деген мақаласында былай деп жазады: –
Жаңалықтың екі түрі бар.Бірінші, әлі зерттелмеген жаңалықты ашу. Мектеп
өлкетануы осы жаңалықтарға ұмтылды, бірақ ол әрқашан бола бермейді.
Жаңалықтың 2–ші түрі –белгілі шындықты бірақ оқушыға беймәлім шындықты ашу.
Мектеп өлкетануының ерекшелігі оқушының өзі зертеушіболатындығында. Бұл
оқушының тарихи фактілерді қастерлеуге, өз бетімен ізденіске ұмтылуына,
болашақта мамандықты дұрыс таңдауына әсер етеді.(15,96)
Үйірме жұмысы үйірмешілердің тарихимузейлерде жұмыс істеуіне мүмкіндік
береді.
А. Луначарский музейді адамзаттық естелік кітабыдеген (36,31)
Бұнымен келіспеу мүмкін емес, шындығында да бұл естелік кітап: өйткені
жиналған документтер мен заттар өткеннің естелігін сақтайды, оны біздің
ұрпағымызға жеткізіп, ұрпақтар арасында уақыт жібін жалғастырушы, дамытушы
байланыс болып табылады. Бұл мектеп музейлеріне қатысты.
Музей естелік кітабының басқа да қасиеттері бар. Бір бетінің өзі
әртүрлі жастағы балалармен – бірінші класс оқушыларымен жеткіншектермен,
жоғары класс оқушыларымен оқылуы мүмкін, бірақ та әрқайсысы әртүрлі
қабылдайды.(кейін, біраз уақыт өткен соң қайта айналып кеп оқығанда күрделі
де көп жаңалықтарды табуы мүмкін). Музей экспонаттарының бұл қасиеті
шәкірттердің оқу–тәрбие жұмысының кеңеюіне мүмкіндік береді.
Отанының тарихымен, үлкен адамдардың қызметімен терең танысу, олардың
өмірден өз идеалын таңдауына, ал ізденіс кезінде, музей жұмысы кезінде
қалыптасқан тәсілдері мен білімі болашақта қандай мамандық иесі болса да
керек.
Музей өлкетанумен тығыз байланыса отырып, оқушылардың туға өлкеге,
оның табиғатына, тарихына, ұлттық салт дәстүріне деген махаббатын
тәрбиелейді, туған жерінде тұрып, еңбек етуге ұмтылдырады.
Музей – оқушылардың әлеуметтік тәрбие мектебі.Музей жұмысында олардың
санасында қоғам алдындағы міндеті қалыптасады, ұйымдастырушылық қабілеті
жетіледі, ынтымақтастық сезімі қалыптасады. Музейде жұмыс істей жүріп,
оқушылар алғашқы үгіт–насихат ісіне үйренеді.
Егер мектепте көркем әсемделген музей экспозициясы бар болса, үйірме
мүшелері халықтың мәдени–рухани естелік материалдарымен жүйелі түрде
танысып отырса, тархи–әдеби музыкалық кештерді дайындауға және өткізуге
атсалысатын болса, онда бұл үйірмешілердің эстетикалық тәрбие алуына
музейдің ықпалы зор деген сөз. Егер музей жұмысы, экспедициялық ізденістер
туризммен тығыз байланысса үйірмешілердің қосымша дене шынықтыру, спорттық
тәрбие алуына мүмкіндік береді.
Үйірме жұмысының негізгі әдісі оқушылардың өз бетімен жұмыс істеуі
әрбір үйірме мүшесі өзі қызығатын тақырыпты таңдап алып, өз бетімен жұмыс
істейді. Қорыта келгенде әрбір үйірме мүшесі өз бетімен жұмыс істеудің,
ізденудің әдіс–тәсілдерін, шеберлігін үйренеді: библиография құру
мазмұндама жасау, каталогпен, өлкетану және әдеби анықтамалармен, документ
маериалдарымен жұмыс.
Үйірмешілердің археологиялық отрядтағы жұмысының да білімдік –танымдық
маңызы зор. Мектептегі жас археологтардың жинақтаған, зерттеген
археологиялық материалдарын кеңінен насихаттау, оқушылардың шығармасының
үлгісі ғана емес, өздік тәрбие құралы да болып табылады. Жинақтау, іздену,
насихаттау жұмысы жұмысы өздік бастаманы жетілдіруге мүмкіндік береді.
Кейбір мектеп бітіруші түлектерге археологиялық отрядта жұмыс істеу
маманық таңдауына да ықпал етеді.
Тәжірибеге сүйене отырып,бұл жұмыс жоғары класс оқушыларының
шығармашылық қабілетінің дамуына, пайдалы, шығармашылық еңбекке тартылуына,
оқу–тәрбие жұмысының нәтежелі болуына ықпал етеді.
Бірінші бөлім жұмысын қорытындылай келе, мынаны атап өтуге болады-мектеп
тарих үйірмесінің жұмысы екі жолмен орындалуы қажет:
1) теориялық (әңгіме, лекция, баяндамалар, конференциялар, викториналар,
өздік жұмыстар)
2) практикалық немесе тәжірибелік (саяхаттар, жорықтар, экспедициялар,
музей тәжірибесі, архив, кітапхана жұмысы)
Үйірме жұмысында тақырыпты таңдауға, қосымша әдебиеттерді анықтауға,
жоспарлауға көп назар аудару қажет. Іс жүзінде мұғалімдер не тақырып
санының көптігімен және әр түрлілігімен шұғылданады, не оны мүлдем
қысқартып жібереді. Бірінші жайда мұғалімнің өз күшін шашыратып алып,
оқушыларға толық кеңес бере алмауына, екіншіден - оқудың бірсарындылығына,
үйірмешілердің қызығушылығын төмендетуге әкеп соғады.
Себебі –Үйірме дегеніміз сыныптан тыс жұмыстың әртүрін көрсету үшін
керек топ... (6,389)
Үйірме жұмысы оқушыларды келеңсіз теріс іс-әрекеттерден сақтандырып,
олардың өз энергиясын пайдалы жаққа жұмсауына әсер етеді.
Тәжірибе көрсеткендей, үйірме жұмысының дұрыс ұйымдастырылуы,
үйірмешілердің білімге құштарлығын, қызығушылығын дамытуда.
Өлкетану жұмысы оқушыға өзін зерттеуші ретінде сезінуіне көмектеседі.Ал,
бұл оның тарихи фактілерді қастерлеуіне, өздік ізденіске ұмтылуына, соңынан
болашақта тарихпен не тарихи іздніспен тікелей не қосымша байланысты
мамандықты таңдауына ықпал етеді.
ІІ бөлім. Орта мектептің жоғары кластарында тарих үйірмесінің
тиімді жұмыс түрлерін қолдану және таңдау
1. Тарих үйірме жұмысының түрлерін таңдау белгілері
(критерийлері)
Орта мектепте тарих үйірме жұмысының лерін таңдаудың негізгі белгілері
біздің ойымызша мынадай: 1) Белгілі бір жұмыс түріне қызығушылық.
Біздің ойымызша оқушылардың тарихи білімді нәтижелі қабылдануына
мұғалімнің түсіндірілетін материалды көрнекі оқу құралдарын пайдала отырып,
қызықтыра жеткізе білуінде.
Оқушылардың танымдық қызығушылығы тікелей үйірме қызметінен шығатын
себептермен байланысты. Мұндай дәлелдерді қалыптастыру үшін танымдық
жаңалықтарды пайдаланудың маңызы зор. Зерттеулер (бақылаулар) көрсеткендей,
ой еңбегі үлкендер үшін тиянақты білім алу мақсатында болса, балаларды аз
ынталандыратындығымен ерекшеленеді. Бала үшін сезіміне әсер ететін таным
процесі қызықтырақ.
Біздің ойымызша коллективті танымдық істі ұйымдастырудың тарихи
зерттеудің нәтижесі үшін маңызы ерекше.
Н.К. Крупская былай деген Коллективтік жұмыс дағдысы, сонымен қатар
қоғамдық ұйымдастырушылық дағдымен, белгілі өзара тәртіп дағдысын
қалыптастырады. Қай-қайсысының да коллектив өмірін ұйымдастырудағы алар
орны зор (19,40).
Бұдан басқа коллектив жұмысында курс бағдарламасының шеберлігін
қалыптастырудың маңызды мүмкіндіктері туады, оқушының өзін басқаның
көзқарасымен бағалай білуі, өзін жан-жақты көзқараста бірлесіп істейтін
ісіне қарай орны мен міндетіне қарай бағалауына мүмкіндік береді.Басқа
адамның алдында, соның негізінде –бүкіл қоғам алдында жауапкершілігінің
артуына, өзіне ғана емес, басқаларға да байланысты шешім қабылдауына әсер
етеді. (30,53)
Оқушылардың тарих үйірмесіндегі іске деген қызығушылығы өздік
жұмысында да қолдау тауып отырады. Әрбір үйірме мүшесі өз қабілетіне қарай
тақырыпты таңдап алып, оны өз бетімен жүргізеді. Үйірме жұмысын қорыта
келгенде әрбір үйірме мүшесі зерттеудің, өздік жұмыстың белгілі бір
дағдысына, шеберлігіне үйренеді: библиография құрады, мазмұндама жасайды,
архив документтерімен жұмыс істейді, логикалық тәсілдерді пайдаланады.
Шәкірттерді үйірме жұмысының белгілі бір түрлеріне қызығушылығын
әрдайвм дамыта отырып, тәсілі мен әдістерін түрлендіре отырып, теориялық,
тәжірибелік сабақтарды байланыстырып, алмастырып отыру қажет: лекцияларды
саяхатпен, диафильм көрумен, баяндамаларды тыңдап, талдаумен алмастыруға
рефератты-жорықпен не киноофильм көрумен, музей аралау мен алмастырып отыру
қажет.
Үйірме жұмысының мақсатын анықтай отырып өлкетанушы-тарихшы А.Ф.Родин
былай деген ол да сабақ сияқты, сол мақсатты, бірақ басқа материал
арқылы, басқа құралдармен қол жеткізуге арналған. (39,6)
Тарих үйірме жұмысының түрлерін таңдаудың келесі белгілері тарихи
сананы жетілдіруге мүмкіндік береді:
• Тарих заңдылықтары мен себептерінің байланасы туралы түсінік.
• Тарихи дамудың сабақтастығы мен тенденциясын түсіну.
• Тарихи дамудың жеделдетуі мен кері шегінуін санамен сезу
мүмкіндіктері
• Тарихи жайларды адамзаттық, таптық тұрғыдан түсіну
• Әртүрлі ғасырдың ерекшелігін түсіну және есепке алу
• Тарихтың үлгі боларлық сабақтарын талғап түсіне білу
• Тақырыптың негізгі түсінігін қалыптастыру
• Қоғам қайраткерлерінің адамгершілік қасиеттерін түсіну
Педагогика ғылымының доктор И.Я. Лернер өз Тарихи таным мен оны
жетілдірудің шарттары деген мақаласында былай деп жазады: Тарихты оқу
(зерттеу) үстінде оқушылар негізгі өз деңгейіндегі жалпы білімдік
мағынадағы тарихи таным әдістерін меңгереді.
Жалпы білім мағынасындағы тәсілдерді атап өтелік: 1) салыстырмалы-
тарихи; 2) үйлестік (ұқсастық) әдісі; 3) статистикалық әдістер-таңдамалы,
топтық т.б.; 4) себеп салдарын анықтау; 5) бөлшектен бүтін құру; 6) мәдени
естелік материалдар бойынша рухани өмір деңгейін анықтау;
Тарихи және диалектикалық материализм идеялары негізінде қолданылатын
тәсілдер тарихи сананы, пікірді жетілдіруді қамтамасыз етеді.
Тарихи сананы қалыптастырудың маңызды шарттары ұстаздардың әрбір
тарихи фактілерді зерттеу кезінде, таным процесі негізінде кездесетін
проблемаларды есепке алуында. Бұл проблемаларды теоретикалық белгілерсіз
шешуге үйрету-тарихи танымды жетілдірудің, оқытудың құралы мен қажетті де
тиімді шартты.
Тарихи таным проблемалары негізінде келісіні атауға болады: а) Себеп-
салдар байланысын құру және түсіну; б) Қоғамдық дамудың жалпы және жекелей
заңдылықтарын құру және түсіну; в) Қоғамдық құбылыстың даму тенденциясын
анықтау; г) Тарихи құбылыстың жеделдетуін не кері шегінуін анықтау; д)
оқиғаның, құбылыстың және басқалардың таптық негізін анықтау.
Тура немесе аспектілі проблемалардың мағынасы мынада: оқушы оларды
тәжірибе негізінде (кей бөлігін теория негізінде) қабылдай отырып, оқушы
тарихтан біршама сұрақ бере отырып, зерттеп жүрген не кездесіп қалатын
қоғамдық құбылыстарды түсінуіне көмектесетін жауап алуына мүмкіндік алады.
Біз анықтау немесе түсіну дейміз, себебі оқушы алдымен құбылысты
мұғалімнің көмегімен, кейіннен өз бетімен іздену арқылы түсінеді.
Тарих курсын (сол сияқты үйірме жұмысын да) тарихи сананы (сезімді)
қалыптастырудың құралына айналдыру, оның сезіміне әсер етпей мүмкін емес.
Алайда, материал неғұрлым қызықты да көркем болса, соғұрлым оқушылардың
сезіміне әсер етеді деп түсіну дұрыс емес. Мұндай қателесу қымбатқа түседі.
Оқушылар немқұрайлы бола тұрып, мұғалімнің айтқанына сенімсіздікпен
қарайды, сезімді және сенімді қанағаттандыру үшін олар біздің мақсатымыздан
алшақ жатқан күдікті тарихи кітаптардан не басқалардан өз бе,ттерімен
іздене бастайды.
Әлі күнге дейін тарихты оқытуда тақырыптың маңызды (өзекті)
материалдарын оқушылардың өмірлік адамгершілік проблемаларын шешу үшін
қолдануды елемей келеді. Қоғам тарихының адамгершілік аспектілері
бағаланбайды.Қоғам қайраткерлерінің жеке басының адамгершілігі
ескерілмейді, тек қана ерлік ісіне назар аударылады, саяси жағына,
қасиетіне, мейрімділігіне достыққа және басқаларына назар аударылмаыды. Бұл
жайлар оқушыларды қатты қызықтырады, зерттелетін дәуірге қарамастан әсер
етеді.
Тарихи таным өткенді түсіну, тану және танысу жолдары деп ойлау қате.
Бұл бүгінгіге дейін де қатысты. Бүгінгі мен тарихи танымның байланысы
бүгінгінің тамырын өткеннен іздеуінде. Сонымен қатар, өткеннің өзі қазіргі
таңда бар жаңа проблемалармен түсіндіріледі. Бұл өткенді бұрмалау емес,
тарихты бүгінгі таңдағы саясатқа айналдыру емес, ол бұрын болмаған, бүгін
пайда болған көзқарас.
Тарихи таным болашақты да қамтиды. Егер болашақтан бүгінгінің
қорытындысын, салдарын өткеннен –бүгінгінің тамырын көретін болсақ, бұл
ойды түсіну оңай.
Айтылғанның бәрі тәжірибеде маңызды. Тарих курсы мен тарих үйірмесінің
бағдарламасы қай кезеңге арналмасын қазіргі заманға, ал ол өз кезегінде
өткеннің біздің ұрпағымыз (ұландарымыз) үшін қызықты, тиімді бөліктерін
анықтауы үшін қажет.
Балаларды, әсіресе жоғары класс оқушыларын өткеннен бүгінге,
болашаққа, ал бүгінгіден-өткенге назар аударуына үйретуіміз керек.
Тарихи ойлауды жетілдірмей, тарихи сананы қалыптастыру мүмкін емес.
Бұл үшін әлемдік тарихи процестің барлық драмасын, қарама-қайшылығын,
қиындығын ашып көрсету керек.
Үйірме жұмысының басқа да критерийлерін таңдауда мынаны айтуға болады-
оқушыларды тарихты оқытушы не зерттеуші мамандығын таңдауға әсер етуші
потенциалдың болуы.
Тарих үйірме жұмысы мынадай болуы мүмкін: архив жұмысын зерттеу, музей
экспонаттарын зерттеу, археологиялық экспедицияларда жұмыс істеу, туған
өлкені зерттеу.
Тәжірибе көрсеткендей, кейіннен үйірме мүшелерінің көпшілігі тарихпен
тікелей байланысты мамандықтарды таңдайды, мысалы: археолог, музей
жұмысшысы, архив жұмысшысы, тарих, өлкетану, этнография мұғалімі.
Мектеп бітірген соң да тарих үйірмесінің мүшелері жоғары оқу орнының
тарих бөліміне түсуіне көп мүмкіндіктері бар. Үйірмешілер экономика мен
саясат жағынан хабардар болады.
Өз өмірін тарихпен байланыстырғысы келетін тарих үйірмесінің
мүшелеріне, тарих бөліміне емтихан тапсыру үшін қажетті сұрақтарды жете
оқып, талдау үшін үйірме ішінен үйірме ашуға болады. Осы жұмыс барысында
оқушылар пән бойынша сұрақтарға дайындалады, бір-біріне кейін қабылдау
емтиханында емтихан алушылар беруі мүмкін қиын сұрақтарды беріп сынайды.
Егер де кейбір сұрақтарды түсінбейтін болса, тарих үйірмесінің жетекшісі
сол сұраққа толық мәнді жауап беруі керек. Кейбір жайда жетекші
үйірмешілермен бірігіп үйірме кітапханасындағы кітаптардан жауап іздейді.
Кейде қабылдау емтиханын театр ойыны түрінде, емтихан алушы мен
тапсырушылар рөлінде үйірмешілердің өздері ойнай жүріп өткізуіне де болады.
Оқушылар жоғары оқу орнының қабылдау емтиханының бағдарламасы бойынша
билет дайындайды. Гуманитарлық бөлімге түсу үшін шығарма жазу керек
болғандықтан үйірме мүшелері шығарма жазуға дағдыланады. Бұл кезде орыс
тілі мен әдебиетінің мұғалімі кеңес бере алады.
Жеңімпаз абутуренттерге мерекелік-салтанатты түрде студенттік билеттің
көшірмесі және басқа да сыйлықтар тапсырылады.
2. Мектептегі тарих үйірме жұмысының тиімді түрлері.
Тарих үйірме жұмысының түрлері әртүрлі. Оның артықшылығы да осында.
Бұл жұмысты ұйымдастыра отырып, мұғалім өз қарамағындағылардың жас
мөлшерімен, қызығушылығымен, сұрауларымен зерттелетін материалдармен
санады. Сонымен қатар ол өз мүмкіндіктеріне қарай сыныптан тыс үйірме
жұмысына өзі жақсы білетін, сүйетін материалды, оның түрлерін, өзі жақсы
меңгерген әдістерін қолдана отырып таңдайды.
Үйірме мүшелерінің археологиялық экспедициясы үйірме жұмысының тиімді
түрі болып табылады. Мерзіміне қарай археологиялық жорықтар бір күндік не
көп күндік болып бөлінеді. Бір-екі күндік жорықтар жыл бойы жүргізіледі,
бұл ең көп тараған түрі. Бұл үйірмешілерді археологиялық жұмысқа тартудың
құралы. Ұзақ мерзімдік экспедициялар көбіне демалыс кезінде жүргізіледі.
Археологиялық жұмыстағы негізгі талап оның мақсаттылығында. Сонымен қатар
жорықты романтикалық ізденіске, зерттеуге бағыштаған дұрыс. Мектеп
археологиялық экспедициясының құрылысы үш кезеңнен тұрады: дайындық өткізу,
жұмысты қорытындылау және материалды оқу-тәрбие процесінде қолдану.
Жорыққа дайындық екінші оқу жарты жылдығында, кейде күзде басталады.
Жорық жоспары жан-жақты талқыланады.
Жоспарға мыналар кіреді: тақырып-мақсат, зерттелетін жерге бару жолы,
топ құрамы, зерттелетін объектілермен таныстыратын әдебиеттерді оқу арнайы
дайындық жұмыстарын жүргізу, топ мүшелерінің арасында міндеттерді
бөліпберу, қажетті құрал-саймандармен қамтамасыз ету, күн тәртібін бекіту
т.б.
А.С. Макаренко жорық дайындығына үлкен мән бере отырып былай дейді:
мен жыл бойы жорық дайындығына әрбір тәрбиеленуші мен бүкіл коллективті
жұмылдыра отырып, оның материалдық жағдайын, мәдени және басқа да
дайындықтарды жүргізумен айналыстым (29,188).
Археологиялық жорыққа қатысушылар құрамында фотографтар мен суретшілер
де болғаны жөн, өйткені олар өздеріне таныс емес жерде жылдам әрі тез жөн
таба білуі керек, алғашқы дәрігерлік көмек көрсетіп, тамақ дайындай білуі
қажет және т.б.
Үйірмешілердің археологиялық жұмысының маңызды бір бөлігі: жұмыс
үстінде табылған заттардың тізімін жасау үшін ғылыми талапқа сәйкес келетін
документ жасау. Өкінішке орай, мектеп тәжірибесінде бұл жұмыстар әрқашан
дұрыс жүргізілмейді, кейде немқұрайлы жүргізіледі де жинақталған
материалдарды әрі қарай зерттеуді, қолдануды, жаңа ізденіске кірісуді
қиындатады.
Документтерге толық тоқталайық. Жұмыс күнделігінде зерттеу жұмысының
барысы жүргізіліп отырған жайлары, зерттелетін объектілердің тарихы
жазылады. Күнделік хорнологиялық тәртіппен жазылады, және де оны бір күн
қорытындысы есебінде емес, күні бойы жұмыс бабында жазып отырған дұрыс.
Дала жұмысын тізімдеу әрбір экспедиция жұмысы кезінде табылған затты
суреттеп, есепке алуға мүмкіндік беретін документ. Дала жұмысын суреттеуге
мына графалар бөлімдер кіреді: 1)заттың реттік саны; 2)табылған уақыты мен
орны; 3) Саны; 4) Материал және оны дайындау құралы (техникасы) 5) неге
арналғандығы; 6) сақталуы; 7) Кейбір ерекшеліктерін көрсете отырып қысқаша
суреттеу; 8) ескертулер.
Дала жұмысын суреттеу соңында табылған заттардың саны туралы қорытынды
жазбаша жазылады. Документке экспедиция жетекшісі не археологиялық
экспедиция (тапқан) жинақтаған табыстардың (заттардың) сақталуы мен еске
алынуына жауап беретін адам қол қояды. Дала жұмысын тізімдеу нөмірі оған
мектеп музейінің фондына тапсырылған кезде қойылады.
Археологиялық жұмыс кезінде экспедиция мүшелері келесі ережелерді
басшылыққа алуы керек:
1. Егер толық сақталуын қамтамасыз ете алмайтын болса және сол
жерде жата беруіне ешқандай қауіп төнбесе, әрі бұзылмайтын,
жоғалмайтын болса табылған көне затты өздерімен алмау;
2. Егер табылған затты тастап кетуге болмайтын болса және оны
сақтап қалу мүмкін болмаса, онда оны суретке түсіріп, суретін
салып және өкімет музейіне сол туралы жедел хабар беру керек;
3. Жиналған заттар мектеп музейіне әкелінуі керек;
Алматы облысы Талғар қаласы маңындағы Талғар қалашығын қазып
зерттеудің бір жұмалық археологиялық экспедицияның жүргізген тәжірибесінің
үлгісін көрсетуді жөн деп санадық.
Авторымыз Абай атындағы КазҰПУ-нің археология курсының оқытушысы Д.
Байғонақов жетекшілігімен жүргізілген археологиялық экспедицияға
атсалысқан. Бұл 2005 жылы күзде болған. Экспедицияға жүрер алдында Досбол
Сүлейменұлы бізге конференция жүргізді, онда ол алдымызға қойылған мақсат
пен экспедиция мәселесі туралы, керекті жабдықтар және т.б. туралы
түсіндірді. Ол бізге қазба жұмысы жүргізілетін жер- Талғар қаласы маңындағы
Талғар қалашығы туралы толық әңгімелеп берді және бізді жылда
ұйымдастырылатын қалашықтың қазба жұмысының тарихымен таныстырды. Сондықтан
да жорық алдында біз қайда, не үшін және қанша мерзімге баратынымызды біліп
отырдық.
Қажетті құрал-саймандарды (археологиялық күрек, сүйретпе, кисточка,
футлярлар) және ең қажетті заттарды (асхана-вагон, асхана ыдыстары,
палаткалар, азық-түлік) және көлікті Досбол Сүлейменұлы өз мойнына
алды.
Көбіне І курста орта мектепті биыл ғана бітіріп келген балалар
оқығандықтан біздің археологиялық экспедициямыз жоғары да өзіміз айтып
кеткен мектеп археологиялық экспедициясына сәйкес келетін. Тағы бір қызықты
жайт, осы қазба жұмысына қатысатындардың бірде-біреуі бұрын мұндай жұмысқа
аралысып көрмеген. Қазба жұмысының әрбір күні біз үшін қызықты да жаңа әрі
пайдалы еді. Біз күнделікті бұрын соңды көрмеген тың, жаңа күнделікті
өмірде пайдаланылған заттар мен қару-жарақ бөліктерін табатынбыз.
Барлық тапқандарымызды біз мұқият дала жұмысы күнделігіне жазып,
суретін салып отыратынбыз, содан кейін оларды футлярға ұқыптап
салатынбыз. Біздің жұмыс тәртібіміз мынадай:
• 7.00-тұру, жуыну;
• 7.30-таңғы ас;
• 8.00-қызу жұмысы;
• 12.00-түскі ас, демалыс сағаты;
• 15.00-қызу жұмысы;
• 17.00-жұмыс аяғы, демалыс, табысымызды талдау;
• 19.00-кешкі ас, демалыс сағаты;
• 22.00-ұйықтау;
Айта кеткен жөн ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті
Тарих факультеті
Арнайы тарихи пәндер және
оқыту технологиясы кафедрасы
Диплом жұмысы
Мектепте тарихтан үйірме жұмысы
Орындаған: 4-курс студенті Шағатаева Мәншук
Ғылыми жетекшісі: Көккөзова Гүлнұр
Қорғауға жіберілді
2008
Кафедра меңгерушісі:
т.ғ.д., профессор Сыздықов С.М.
Алматы 2008ж
Жоспар
І бөлім. Үйірме жұмысы – орта мектеп оқушыларының тарихи санасын
жетілдірудің қосымша бөлігі.
1. Оқушылармен тарих үйірмесін жүргізудің маңызы мен мәні
2. Тарих үйірме жұмысының оқу – тәрбиелік мүмкіндіктері
ІІ бөлім. Орта мектептің жоғары кластарында тарих үйірмесінің
тиімді
жұмыс түрлерін қолдану және таңдау
1. Тарих үйірме жұмысының түрлерін таңдау белгілері
(критерийлері)
2. Мектептегі тарих үйірме жұмысының тиімді түрлері
3. Тарих кабинеті – үйірме құралы
Қорытынды
Қосымша
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе.
Сыныптан тыс жұмыстардың басты міндеттерінің бірі – оқушылардың
білімін қоғам тарихының түрлі салаларынан хабар беретін жаңа фактілермен,
ұғымдармен толықтыру. Өйткені сыныптан тыс жұмыстар оқушыларды тарихи
білімнің археология, қоғамтану т.б. қосымша салаларымен таныстырады.
Бұл жұмыстың тағы бір маңызды міндеті оқушылардың тарихқа деген
қызығушылығын арттыру. Сыныптан тыс жұмыс дұрыс ұйымдастырылса, тарих
пәніне деген оқушылардың көзқарасы мүлде өзгереді, олар тарихтың қоғамдағы
маңызды ғылымдардың бірі ғана емес, сонымен қатар оның әрбр адамға
күнделікті өмрде аса қажет білім саласы екенін саналылықпен ұғады.
Сыныптан тыс жұмыстардың көбірек тараған формаларының бірі – тарих
үйірмесі. Оның кең тарайтын себебі оқушылардың талап –тілектерін ескеруге
ыңғайлы, олардың шығармашылық қабілеттерін дамытады, бәләмдерін
толықтырады, әрі тереңдетеді, әр түрлі практикалық әске тартады.
Шәкірттердің жеке және топ болып түрлі жұмыстарды ұштастыра жүргізуіне
мүмкіндік береді, ғылыми зерттеудің алғашқы дағдыларын қалыптастырады, оның
жұмысы көбіне нақты тақырыпқа ұйымдастырылып,жоспарлы жүйелі жүргізіледі.
Үйірмені бюро немесе кеңес басқарады, олар оқушылардан сайланады,
олардың арасынан төраға мен хатшы тағайындалады. Кейбір мектептердің
үйірмелерінің аты, уставы,мүшелік билеті,омырауға тағатын белгісі болады.
Үйірме талқыланып, бекітілген бір жылдық жоспармен жұмыс істейді. Әдетте
мектептегі тарих үйірмелері мынадай тақырыптарды зерттеумен айналысады:
ағымдағы саясат, тарихи–өмірбаяндық, тарихи–өмір зерттеушілік, алыс–жақын
шетелдердің тарихын зерттеу, көрнекі құралдар дайындау,
тарихи–өлкетанушылар т.б.
Тарих үйірмесінің жұмысын қамқорлыққа алған мұғалім мынандай
ұстанымдарды ескеруі тиіс: жалпы жұмысқа мұғалім басшылыұ етеді; зерттеу
әдісін қолданады; тақырыпты барынша ойластырып таңдайды; бастаған іс аяғына
дейін жеткізіледі; жұмыстың нәтежесі міндетті түрде қорытылып, қағаз бетіне
түсірілуі керек және оның жұмысының нәтежесін бүкіл мектеп білуі тиіс,
сонда ғана үйірме жұмысының қоғамдық– пайдалы сипаты байқалады.
Орта мектеп оқушыларына оқу процесі барысында өздерін қызықтыратын
әртүрлі үйірмелер көп көмек береді. Мысалға бұлар химиядан, жануартанудан,
тарихтан басқа пәндерден жүргізілетін үйірмелер болуы мүмкін. Бұл
үйірмелерді негізінен осы пәнмен тығыз байланысты ұстаздар жүргізеді.
Мектеп үйірмелері мүшелеріне (оқушыларға) өзін қызықтыратын пәнді мектеп
бағдарламасынан да тереңдете оқуға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта қала мен аудандық мектептерде тарих пәнінің үйірмелері
жұмыс істейді. Біздің ойымызша, ең тиімді тәсіл, барлық мектептерде
тарихтан үйірме жұмысын ұйымдастыруда. Егер үлкен қалалар мен ауыл
оқушылары ғана тарихты сүйеді десек, ол шындыққа жанаспаған болар
еді.Біздің ойымызша мұның негізгі себептері мұғалімдердің қосымша жұмыс
істегісі келмеуден және мектеп басшылығы мен оқушыларының
немқұрайдылығында. Бірақ та бұл салада барлығы да нашар деуге
келмейді.Тарих пәнін сүйетін және үйірме жұмысын қызықтыра жүргізетін
мұғалімдер де аз емес. Үйірме жұмысы оларға өздерін қызықтыратын тақырыпты
түбегейлі зерттеуге мүмкіндік береді. Мұғалім үйірме жұмысы барысында
саяхатта, жорықта кең әңгімелесе отырып өз оқушыларының еліктеуі мен мінез
– құлқы туралы және өз ісі туралы толық мағлұмат ала алады.
Үйірме жұмысының үлкен тәрбиелік мәні бар. Бірақ та мұғалімнің
үйірмені басқаруға дайын болмауы, өз алдына қойылған мақсатты дұрыс
түсінбеуі немесе қажетті білімнің аздық етуіне мүлдем болмауы қажетсіз
нәтежеге соқтыруы мүмкін. Оған оқушылардың жалпы тарих пәніне, үйірме
жұмысына қызығушылығын жоққа шығару, берілген тапсырмаға, тереңдете білім
алуға селқос қарау, тек көрсеткішке ұмтылу, тарихшы ұстаздың беделінің
түсуі жатады.
Қазіргі кездегі өзекті міндеттердің бірі мектепте тарих үйірмесін
ұйымдастыру.Бұл қиын жұмысты әрбір өзін және өз пәнін сыйлайтын тарихшы
ұстаз жүргізуі керек. Кластан тыс жұмс әрбір ұстаздың (кәсіптік) деңгейінің
көрсеткіші болып табылады. Тарих үйірмесін ұйымдастырудың маңыздылығы
мынада, қазіргі таңда бұқаралық саяси ақпарат құралдары осы уақытқа дейін
күмәнсіз сеніп келген тарихымызды күнделікті әшкерелеп,теріске шығарып
жатқанда оқушы түгілі үлкен адамның өзі қай жағына шығарын білмей екі ойлы
болып қалады. Мектеп үйірмелерін дұрыс ұйымдастыру оқушыларға шиеленіскен
түйінді, тарихи шындықты бұрмалауды дұрыс шешуге көмектеседі. Біз егеменді
Қазақстан мемлекетінде тұратындықтан, мектептерде Қазақстан тарихын оқыту
үшін тарих үйірмесінің маңызы зор. Ешкімнен жасырын емес,көптеген
оқушыларымыз Қазақстан тарихымен үстірт таныс, негізгі ұт оқушыларымыз өз
ана тілін толық меңгермеген және өз елінің тарихын нашар біледі. Егер де
балалар жазғы демалыста өз елінің, жерінің, бүкіл Қазақстанның тарихи
көрікті орындарын көріп білуіне мүмкіндік болса қандай жақсы болар еді.
Өлкетану үйірме мүшелерінің өз жерінің өткеніне ғана емес,бүгінгі
өміріне де қызыға қарауына ықпал етеді. Тарихи жерлерді зерттеу олардың
туған жерге деген мақтанышын өсіріп қоймай,практикалық іске жұмылдыруға да
әсерін тигізеді. Тарих үйірмелерінің үлкен де жемісті еңбегінің де нәтежесі
мектеп музейін құру.Музей жұмысының тәжірибесі әртүрлі көптеген музей түрін
шығарды: тарихи, тарихи–өлкетану (комплексті), тарихи–әдеби және басқа.
Мектеп музейлерінің негізгі ерекшелігі олардың мектеп бағдарламасымен
байланыстылығында. Біздің зерттеуіміздің негізгі тәсілі диалектикалық таным
әдісі. Диалектиклық материализм тұрғысынан қарағанда, тәжірибе тек шындық
критерийі ғана емес, негізгі таным пункті болып табылады.
Тарихты оқыту барысында біз оқушылардың жоғары тарихи санасын ғана
жетілдіріп қоймай, тәжірибелік қажеттілігін де көрсете білуіміз керек,
бұған тарих үйірмелерінде тереңдете оқыту арқылы жетуге болады.зерттеу
жұмысы мынадай тәсілдер арқылы жүргізіледі: тарихи және педагогикалық
әдебиеттерге талдау жасау, тарих ұстаздарының іс –әрекетін бақылау, анкета
жүргізу,өз бетімен зерттеу жүргізу.
Қазіргі кезде мектеп үйірме жұмысының мәселесін қозғайтын көптеген
әдебиеттер бар. Мысал ретінде біразына тоқталайын: А. Сейненскийдің Музей
жастарды (ұландарды) тәрбиелейді атты кітабында мектеп музейлерінің құрамы
мен мақсатын белгілейді. Олардың шыуы мен жетілуінің әлеуметтік
–педагогикалық алғы шарттарын айқындайды. Тәжірибе жұмысы және жаппай
көпшілік тәжірибесін зерттеу негізінде мектеп музейлерінің нәтижелі ісін
жетілдірудің педагогикалық негізі, оларды ұйымдастыру мен жұмыс
принциптерін құру көрсетіледі.
Кітапта мектеп музейлерінің түрлі тақырыптары туралы, музей
коллекцияларын жинау және есепке алу, сақтау т.б.туралы айтылады.
Жұмыс негізі –мектеп музейлерінің тәжірибесін талдау және бақылау,
олардың жұмысы мен автор ғылыми командировка кезінде, музей құрған
ұстаздармен,өлкетанушы–оқушылармен болған көптеген кездесулер кезінде
танысқан.
Өз тәжірибелеріне сүйене отырып, жазған тарихшы мұғалімдердің
мақалалар жинағы өте қызықты. Жинақ Тарихтан кластан тыс жұмыс түрлері
деп аталады.
Ф. Михайличенко деген мұғалімнің VI-VIII класс оқушыларының қазба
жұмысын қызыға, бар ынтасымен жүргізетіндігі, өз қолымен тарихи көне
естеліктерді тауып, салыстыра талдау жасауы қорытындылауы туралы жазған
мақаласы өте қызықтырарлық. Автордың археологиялық зерттеу кезінде
балалардың өмірін көрсете білуі маңызды.Мақалада бұл жұмыстардың үлкен
тәрбиелік мәні бар екендігі көрсетілген. (47,24)
М. Дземанның мақаласы өлкетануға арналған, онда ұстаз өз оқушыларымен
бірге туған ауылының көне тарихымен бүгінгі таңдағы тарихын зерттейді.Автор
мұғалімге де көп ізденіп,еңбек етуге тура келетіндігі туралы айтады.
(17,33)
ГИМ–нің ғылыми қызметкері И. Василевскаяның да мақаласы
қызықты.Мақалада музейде 40–шы жылдардан бері археологиялық, тарихи
үйірмелердің жұмыс істейтіндігі туралы айтылады. Әрбір оқу жылына музейдің
ғылыми–әдістеме кеңесі үйірме тақырыбы мен жоспарын бекітеді. Үйірмелерді
ғылыми оқу ағарту бөлімінің қызметкерлері, экспозиция мен фонд бөлімдері
басқарады. Мақалада жұмысын халыққа әзірлеу ісіне көп көңіл бөлінеді: радио
хабар беру, тарих ұстаздарының кеңесінде музей қызметкерлерінің баяндама
жасауы, қала мектептерінде жарнама бетерін тарату. Теориялық дайындықтан
соң, оқушыларды бір күндік археологиялық қазба жұмысына жұмылдыру қызықтыру
әдісі болып табылады.Балалар дала жұмысына төселеді, еңбек етуді
үйренеді.Тарихқа қызықтыру үшін тарих музейі ахеология үйірмесі мүшелерінің
таңдаулыларын, 16өжасқа толғандарын Ғылым Академиялық Институт пен
музейлер ұйымдастыратын ірі археологиялық экспедицияларға тартуды ұсынады.
Россияның еңбегі сіңген мұғалімі З. Вихревтің Оқушылардың ата
–тегімен жұмыс атты мақаласы да қызықты. (11,111)
Мақалада мектеп оқушыларының ата –тегімен 6 – жыл жұмыс істеп келе
жатқандығытуралы айтылады.Негізінен 9 класс оқушылары жұмыс
істейді.Тапсырма оқу жылының басында беріледі.Балаларға алдын–ала жұмыстың
оңай еместігі ескертіледі. Ізденіске барлық туыстарды қамту керек,
біреулеріне хат жазып,біреулеріне демалыс кездерібарып кездесіп, ата–тегі
туралыауызша айтқандарын жазып алу қажет.Оқушыларға әке мен шеше жағынан
жанұя шығу тегінің схемасын қалай құру керек екендігі көрсетіледі.Осындай
әңгімелер ата–аналармен де жүргізіледі.Ата–тегімен жұмыс істеу оқушылардың
жеке басына, азаматтық қалыптасуына көп әсер етері күмәнсіз.
Айтылған мәселелер бойынша зерттеудің мақсаты: үйірме жұмысының ең
тиімді түрлерін таңдау арқылы оқушылардың жоғары тарихи санасын жетілдіру.
Алдымызға қойылған мақсатқа жету үшін екі мәселені шешу керек: Бірінші
мәселе – орта мектеп оқушыларының тарихи санасын жетілдірудегі үйірме
жұмысының орны мен рөлін анықтау.
Екінші мәселе – орта мектептің жоғары кластары үшін тарих үйірмесінің
тиімді жұмыс түрлерін таңдау және қолдану.
Тарих үйірмесі оқушылардың көзқарасын кеңейтеді, басқа елдердің
тарихи дамуының ұқсас заңдылықтарымен таныстырады. Археологиялық жұмыс
кезінде оқушылар еңбекке үйренеді, тарихи ескерткіштерді күтіп ұқыптауға
үйренеді, іздену, қалпына келтіру жұмыстарының алғашқы дағдыларына
үйренеді. Тарих үйірмесі жас жеткіншектердің тарихи ойлау қабілетінің
жетілуіне, келешекте қалаған мамандығын дұрыс таңдауына мысалы тарихшы,
археолог,архив жұмысшысы т.б. әсер етеді.
І бөлім. Үйірме жұмысы – орта мектеп оқушыларының
тарихи санасын жетілдірудің қосымша бөлігі.
1. Оқушылармен тарих үйірмесін жүргізудің
маңызы мен мәні.
Үйірме дегеніміз – барлық кластан тыс жұмыс түрлерін қамту үшін
қажетті бөлім.(топ)... Сыныптан тыс жұмыстың дұрыс қойылуына үйірме
кепілдік бере алады.Сыныптан тыс жұмыс дұрыс жолға қойылуы үшін бар іс тек
үйірменің жүргізуімен және ұйымдастыруымен ғана емес, сол үйірме арқылы,
соның ықпал арқылы жүргізілуі тиіс – деп жазады ғалым Н. Баранский. (3,389-
390)
Белгілі әдіскер тарихшы А. Вагин былай дейді: үйірме сыныптан тыс
жұмыстың ұйымдастырушы орталығы болып табылатын ең икмді түрі. (9,311)
Үйірме жұмысының жоғары бағалануы кездейсоқтық емес. Үйірме кластан
кластан жұмыстың әрқилы түрлерін қолдануға байланыстыруға мүмкіндік береді.
Мектеп үйірмесі оқушылардың тарих сабағынан алған біліміне
негізделеді. Ол белгілі бір бағдарлама бойынша, белгілі құраммен оқуды
жүйелеп ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Тарих үйірме жұмысы оқушыларды
мұғалімнің сыныптан тыс жұмысты жүргізуіне, сабақты өткізуіне қолғабыс
тигізуіне әсер етеді.Үйірме жұмысының жемісі жетекшінің ептілігі мен
тлегіне, ынтасы мен біліміне байланысты.
Тарихтан сыныптан тыс жұмыс көпшілік, топтық, жекеше болып бөлінеді.
Көпшілік (жаппай) түрі –кештер, олимпиядалар, викториналар, конференция мен
клубтар, мектепте тарихи музейлер құру, тарихи оқиғалардың
кейіпкерлерімен, куәгерлерімен кездесулер, өлкетану ойындары және басқалар.
Топтық түрі– үйірме, қоғам, саяхат, жорықтар, археологиялық,
экспедициялар, лекторилер және басқалар.
Өлкетанудан жекеше жұмысқа тарихи әдебиеттерді оқу, архив
материалдарының құжаттарымен жұмыс, музейдің заттай естеліктерімен, реферат
дайындау, естеліктер жазу, тарихи, мәдени ескерткіштерді суреттеу, көрнекі
құралдар дайындау және басқалары жатады.
Оқу процесіндегі орнына қарай тарих үйірме жұмысын шартты түрде үш
топқа бөлуге болады: 1) Алғашқы, бұл кезде үйірме жұмысы мазмұнына қарай
сабақ материалын қамтиды. Біздің ойымызша, бұл кезде көбіне сезім арқылы
қолдауды жетілдіруге, қоршаған ортада тірек нүктесін құруға, болашақта
сабақ негізін құруға, қорытындылауға, толықтыруға үлкен назар аударылады.
Үйірме мүшелері пайымдаудан абстракты ойлауға жетеді. 2) Жалғастырушы: бұл
кезде үйірме жұмысы жалпы тарихтан өтілетін материалмен қатар орындалады.
3) Кезекті топ – тарих үйірме жұмысы мазмұнына қарай мектеп бағдарламасына
ілесіп отырады. Бұл кезде үйірме мүшелері теориялық білімі негізінде алған
білімдерін баянды етіп толықтырып,кейде кейбір түсінікті, ұғымды өзгертіп
те отырады. Бұл жағдайда үйірме мүшелері жалпы жайдан нақты шындыққа
жетеді. Сабақтан алынған білім айналадағы болмыспен дәлелденеді.
Қазір метептерде тарих үйірмесінің екі түрі белгілі (әйгілі): а) тарих
материалының барлық комплексін қамтитын. б) тақырыптық пәндік үйірмелер
(тарихи–өлкетану, әдеби–өлкетану т.т.). Тарихи–өлкетану үйірмесі мазмұнына
қарай этнографиялық, археологиялық, жалпы тарихтық және басқа болып келеді.
Тарихи–өлкетану үйірмесінің жұмысы екі жолмен іске асады: 1) теориялық
(әңгімелер, лекциялар баяндамалар, конференция, викториналар, өздік
жұмыстар), 2) практикалық немесе тәжірибелік (саяхаттар, жорықтар,
археологиялық экспедициялар, музей кітапхана тәжірибесі, архив жұмысы)
Үйірме жетекшісі, көбіне тарихшы болғандықтан тарих үйірмесіне ғылыми
және әдіскерлік басшылық етеді: жұмыс тәсілі туралы кеңес берңп отырады,
қолданылатын әдебиеттерді көрсетіп, зерттелетін тақырып не затқа жоспар
құруға көмектеседі, жинақталған материалды бірыңғайлауға, бағалауға,
қорытындылауға көмектеседі. Мектепте тарих үйірмесінің жұмысында тақырыпты
таңдауға әдебиеттерді анықтауға және жоспарлауға ерекше назар аудару қажет.
Біздің ойымызша тәжірибе жүзінде мұғалімдер тақырыпты көбейтіп, әр түрін
қолданумен айналысады, не тіпті қысқартып тастайды. Бірінші жағдайда бұл
мұғалімнің өз күшін шашыратып алуына, соның әсерінен оқушыларға дұрыс толық
кеңес бере алмауына, ғылыми –тәлімгерлік көмек бере алмауына, ал екінші
жайда тартымдылықты жоғалтып алуға сабақтың бірсарынды болуына, үйірме
мүшелерінің қызығушылығын төмендетуге әкеп соғады.
Біздің ойымызша, тарих үйірмесінің тақырыбын анықтау үшін дайын
материалды қолдану міндетті емес. Үйірме мүшелерінің өз беттерімен материал
тауып, ізденуі, жинақтауы тартымды жұмыс. Үйірме мүшелерімен қоса
жетекшінің де бірлесе атсалысып ізденуі оларды қызықтыра түседі.
Тарих үйірме жұмысының бір түріне толығырақ тоқталайық, мысалға
өлкетанудың маңызы мен педагогикалық мағынасы.
Ең алғаш өлкетану сөзі (термині) педагогикалық әдебиетте 1914 жылы
қолданыла бастады, тек кеңес үкіметі кезінде ғана жаппай қолданыла бастады.
Қазіргі жайда мектеп мүмкіншілігі мен жинақтаған тәжірибесіне қарай,
өлкені зерттеу оқу–тәрбие жұмысымен, ғылыми мақсатпен жүргізілуі мүмкін,
бұлардың барлығы бірдей бірыңғай түрде емес, бір –бірімен тығыз байланыста
жүргізіледі.
20-шы жылдары ғылым В. Герд былай деп жазған: Мектеп өлкетануы мен
ғылыми өлкетану бір бірімен тығыз байланысады, өйткені екеуі де бір затты
немесе объектіні, бірдей (әдебиеттерді) материалға сүйене отырып
зерттейді.Танымдық мақсат оқу–тәрбиемен, ғылыммен тығыз байланыстырады.
(20,132)
Тарих үйірмесінің толық қызметі үшін бағдарламасының мәні зор. Үйірме
жұмысының бағдарламасында екі жайды бөліп көрсеткен дұрыс: Өлке тарихы мен
бөліктерінің бүкіл ел тарихымен байланысын және өлкенің тарихи дамуының
ерекшелігін.
Тарих үйірме жұмысының жоспары мыналарды еске ала жасалуы мүмкін: а)
мектеп бағдарламасының ең қиын сұрақтарын ескере, б) тарих сабағында толық
ашылып үлгерілмеген бағдарлама сұрағы бойынша, в) сабақта мүлдем ашылмаған,
бағдарламада бар проблемалар бойынша, г) оқ бағдарламасына кірмеген
проблема бойынша.
Тарих үйірме жұмысының жоспарын жазғы, қысқы демалыстарды кіргізе
отырып бір жылға жасаған дұрыс.Жоспарда тарих үйірмесінің мақсаты мен бірге
жұмысының әр түрлі көрсетіледі: тарихи оқиғалардың куәгерлерімен кездесу,
саяхатқа шығу, кештер өткізу, топтық, жекелей жүргізілетін зерттеудің
тізімі музей құру.
Көбінесе күзгі уақытта үйірме жұмысы аз қамтылады. Үйірме жұмысы
бірқалыпты болуы үшін осы уақытқа саяхаттарды, кездесулерді, алдыңғы оқу
жылында дайындалған баяндамалардың кейбірін жоспарлауға болады.
Үйірме жұмысы қорытынды сабақпен аяқталады.Ол кеш не конференция
түрінде өтуі мүмкін. Қорытынды сабақта қысқаша есеп беріледі, ең жақсы 2-3
баяндама тыңдалады.
Сонымен оқушылардың үйірме жұмысына деген қызығушылығын арттыра
отырып, жұмыс әдісі мен тәсілін өзгертіп отыру, теория мен тәжірибені
ұштастыра отырып, білгірлікпен кезектестіру қажет: лекцияны саяхатпен,
диафильм көрумен, баяндамаларды тыңдап, талдаумен алмастыру, рефератты
–жорықпен не кинофильм көрумен т.б. алмастыру.
Үйірме жұмысы процесінде көптеген альбом түрінде, баяндама, реферат,
фотоматериал, кештердің конференцияның дайын жоспары т.б. көптеген қызықты,
бай материалдар жинақталады.
Тарих үйірмесі жұмысының жекелеген сатысының қорытындысы ретінде
қолжазба кітаптар мен журналдарды шығаруға болады. Осы жұмыстардың барлығы
мектеп музейінде жинақталып тарих үйірмесінің жұмысына пайдаланылуы тиіс.
Тарих үйірмесінің толыққанды жұмыс жасауы үшін оның ұйымдық құрылымының,
негізінен уставының маңызы зор. Мысал ретінде Ташкент қаласындағы
мұғалімдердің білімін жетілдіру институтындағы тарих және география
кабинетінің меңгерушісі Н. М. Ремелева басқаратын мектеп тарихи үйірмесінің
уставын келтірейік.
Уставтың 17 пункті бар. Солардың кейбіреуін атап көрсететін болсақ: 1)
4 пен 5ке талпыну
2) Тарихтан тоқсанға 4–тен төмен баға алмау
3) Тарихи –археологиялық үйірмеге қабылдау немесе шығару үйірменің
барлық мүшесінің қатысуымен ашық дауыс беру негізінде жүргізіледі
4) Үйірмеге кіргісі келушілер кандидат ретінде сынақ мерзімінен өтеді.
5) Үйірменің күнделікті жұмысын үйірменің ұйымдық бюросы басқарады.
6) Ұйымдық бюроның тапсырмасын орындамаған үйірме мүшесі жиналыста
талқыға салынады.
7) Ұйымдық бюроның жұмысымен қолынан келмеген бюро мүшесі қайтадан
сайланады.
8) Үйірме мүшелері өздерінің мүшелік билеттерін сақтауы тиіс.
9) Әрқашан тарихи объектілерді іздеп оны зерттеп жүруі және әртүрлі аңыз
әңгімелерді, естеліктер мен өлеңдерді жазып алып оны тарих кабинетіне
өткізіп тұруы тиіс.
Уставтың 1 пункті әсіресе бәсеке туғызды. Өздерінің бос уақыттарын
қйірме жұмысына арнаған оқушылар көп, бірақ кейде ол үйірмеге кері әсерін
тигізіп кететін кездер болады, сондықтан 1 пунктте атап айтылғандай
үйірмеге кірем деген оқушының алдымен сабақ үлгерімі жақсы болуы тиіс.
Ал 4 пунктті практиканың өзі көрсетіп отырғандай, кірем деушілердің
барлығын бірден ала бергенмен, бұл үйірменің құрамының тұрақтылығына кері
әсерән тигізеді. Сондықтан үйірмеге кірем деушілерді біз алдымен
кандидаттар тізімін алып, сонан соң жиналыстарда тапсырмалар беріп, олардың
жұмысқа деген құштарлықтары мен мүмкіндіктерін тексердік. Міне осындай
жағдайда ғана үйірмеге шынымен тарихпен және археологиямен қызығатын
оқушылар таңдалып алынады.Үйірме мүшелері тарих музейінде жиі болып тұрады.
Музей дирекциясының келісімімен балалар үйірме билеттерін көрсетіп музей
залдары мен қызмет үйлеріне де еш кедергісіз кіре алады. Сонымен қатар
газет, журнал редакцияларына, мекемелерге және кейде үйлерге барғанда да
осы үйірме билетінің мәні зор.
Үйірме жұмысының негізгі зерттеу,іздену және басқа жұмыстар ептілік
пен дағдыны қалыптастыру үшін ғана емес,тек адамгершілік пен еңбекке
тәрбиелеуге ғана емес,сонымен қатар үйірме мүшелерінің тарихи санасын
жетілдіріп,тарихи дамудың әлемдік заңдылықтарын түсінуінде.
Үйірме жұмысында үйірмешілердің баяндамалары да ерекше орын алады.
Үйірме жұмысында баяндама қажетті бөлігі, кейде негізгі бөлігі болы
табылады.
Егер биологтар өз жұмысында зерттеуге, бақылауға назар аударса,
физиктер тәжірибеге, химиктер препараттарға және лабораториялық жұмыстарға
сүйенеді, ал тарихшылар үшін бұл әдістер қолайсыз. Тарихшылар барды
емес,болған оқиғаны зерттейді.Өткенді олар көре алмайды, оқиды, ол туралы
білімді кітаптардан сақталған естеліктерден, материалдардан алады.
Тарих мұғалімі үйірме жетекшісі А. Хмелев Мектептегі тарих үйірмесі
атты кітабында былай деп жазады, – Бұрынғы тәжірибеме сүйне отырып және
басқа да ұстаздар тәжірибесіне сүйене отырып, бір ғана баяндамамен үйірме
жұмысын құра алмайтындығымызды мен жақсы түсінемін. Баяндама үйірмесі
мұғалімге өте қарапайым боп көрінуі мүмкін. Қаншама үйірме осы баяндаманың
кесірінен жоққа шықты (өзімдікі де). Баяндама да жаман емес, жетекші
талдауды ұсынады.Ешкім де үндемейді немесе Баяндама жақсы жасалған немесе
Маған өте ұнады, не тіл туралы 2-3 ұсақ түзетпелер енгізуі мүмкін. Бұл
күнделікті үйірме отырысының суреті. Одан кейін мұғалімнің қорытынды сөзі.
Үйді үйлеріне риза болмай көңілсіз қайтады, ал келесі отырысқа келмейде
қалады. Үйірме жұмысы ақсайды не жүрмей қалады.Оны қайта орнына келтіре
алмайсың. Себебі неде? Сөз тыңдау жалықтырады, оқушылардың бір уақ көріп,
ізденіп, әсер алғылары келеді Жоқ, баяндамамен ұзаққа шаппайсың. Мен
мынадай тәртіп орнатпақшы болдым, әрбір баяндамаға бір көмекші баяндамашы
немесе оппанент қосып бердім, ол қосымша әдебиеттермен (тақырып бойынша)
танысып алдын ала сөйлеуге дайын болуы керек. Үйірме баяндамасыз болуы да
мүмкін емес. (49, 11)
Баяндаманың екі түрі бар: жоспарлы үйірме жиынында жасалатын баяндама
және мерекелік жиындардағы баяндама. Оларға деген талап та әр түрлі.
Үйірмеде баяндама толық дайындықпен, көп материалға сүйене жасалады:
кейбірін жетекші нұсқауымен кейбірін өз таңдауымен тауып жасауы мүмкін.
Егер баяндамада түрлі –түсті иллюстрациялар не репродукциялар, не
әдеби кітаптардан үзінді келтірілетін болса ол көлемі үлкен, әрі қызықты да
болады.
Баяндамашы баяндаманы жаттап алмай, ауызша өз түсінігімен талдайтын
болса ол тез ұғынылады.Егер де баяндама тексті қажет болатын болса,
баяндамашы толық жоспар жасап алып, керекті цитаталарды (үзінділерді)
жазып алуы керек.
Конференцияға баяндама басқаша жасалады. Бұл баяндама қысқа болуы
керек, себебі тыңдаушылар қандай қызықты болса да ұзақ баяндаманы тыңдаудан
жалығады. Баяндама мерзімі 15 минут, не одан да аз болуы керек, тақырыпқа,
баяндамашының қабілетіне қарай. Егер конференцияда баяндама үйірме жұмысы
атынан болса, ол алдымен үйірме жиынында тыңдалады.
1.2. Тарих үйірме жұмысының оқу – тәрбиелік мүмкіндіктері.
Мектепте тарих үйірмесінің қызметі маңызды іс.Үйірмешілер өз тарихын
қастерлеуді үйренеді.Тарих үйірмесі балалардың көзқарасын кеңейтеді.
Археологиялық жұмыс кезінде балалар еңбекке тәрбиеленеді, тарихи
экспонаттарды сақтауды үйренеді, алғашқы іздену, реставрация жұмыстарының
дағдысына үйренеді.
Тарих үйірмесінің мектепті қоршаған жақын орта мен өлке көлемін
зерттейтін бағдарламасы бар жұмысы тиімді:
Біріншіден, мектеп айналасындағы оқиғаны зерттеу оқушылардың бақылау
жүргізуіне, жыл бойы тарихи заттар немесе объектілер туралы материал
жинауына мүмкіндік береді.
Екіншіден, өлкесін зерттеу олардың тарихи білімін тереңдете түсуге,
сапар шегуге, радиусын үлкейтуге мүмкіндік береді.
Үшіншіден, бұл бағдарлама оқушыларға туған өлке тарихымен ел тарихы
арасындағы диалектикалық байланысын дұрыс түсінуге мүмкіндік береді.
Мектеп тарих үйірмесі өз құрамына пәнге аса қызыға қарайтын оқушыларды
біріктіруге мүмкіндік береді, бұның нәтежелі жұмыс істеу үшін мәі зор.
Үйірме жұмысы белгілі бір бағдарлама бойынша, бірыңғай құраммен мезгілімен
жүргізіледі. Мұнымен жұмыс ептілігін алдын –ала жоспарланған мақсатпен
оқушылардың білімін тереңдете кеңейте отырып, тарихқа деген қызығушылығын
арттыруға, әдіс –тәсілдерін дамытуға ұмтылады. Тарих үйірмесінде тәрбие
жұмысын дұрыс шешуге жағдай жасалады. Үйірме жетешісі үйірме мүшелерімен
әңгімелесе жүріп, олардың ерекшеліктерін, бейімділігін біле алады, ол
үйірме жұмысын осы бейімделіктеріне сәйкес, әрқайсысының ерекшелігін
қызығушылығын ескере отырып, олардың тарихи санасын нәтижелі
қалыптастыруына мүмкіндік береді.
Тәжірибе көрсеткендей, үйірме жұмысының дұрыс жолға қойылуы
шәкірттерінің білімге деген құштарлығын, қызығушылығын, өз бетімн білімін
толықтыруға дайындығын дамытады.
Үйрме жұмысы оқушыларды кейбір келеңсіз іс–әрекеттерден сақтайды,
олардың ой–арманын, энергиясын дұрыс жолға жұмсауға, бос уақытын дұрыс
пайдалануға мүмкіндік береді.
Үйірмеде мынадай жұмыс түрлері, мысалы: туған өлкесіне, саяхатқа,
жорыққа шығу, қыдыру оқушылардың жолдастық, коллективтік сезімін
жетілдіруге, адалдыққа, жауапкершілікке, Отанға деген сүйіспеншілігін
арттыруға, бір–біріне сыйлауға тәрбиелейді.
Бұл түрлері оқушылардың ізденушілігін, әртүрлі тәжірибелік
әдіс–тәсілдерді дамытуға, тікелей тарихпен танысуына әсер етеді.
Үйірмелер оқушылардың тәрбиелік, білім деңгейін көтеріп қана қоймай,
олардың терең білім алуына, тарих мұғалімінің ғылыми дайындығы мен
әдіскерлігінің дамуына да әсер етеді. Мектептегі өлкетану – тарих үйірме
мүшесіне берер тәрбиелік мәні зор.
Санкт–Петербург қаласының 182 – мектебінің тарих мұғалімі: Туған
қаламыздың тарихын зерттейміз деген мақаласында былай деп жазады: –
Жаңалықтың екі түрі бар.Бірінші, әлі зерттелмеген жаңалықты ашу. Мектеп
өлкетануы осы жаңалықтарға ұмтылды, бірақ ол әрқашан бола бермейді.
Жаңалықтың 2–ші түрі –белгілі шындықты бірақ оқушыға беймәлім шындықты ашу.
Мектеп өлкетануының ерекшелігі оқушының өзі зертеушіболатындығында. Бұл
оқушының тарихи фактілерді қастерлеуге, өз бетімен ізденіске ұмтылуына,
болашақта мамандықты дұрыс таңдауына әсер етеді.(15,96)
Үйірме жұмысы үйірмешілердің тарихимузейлерде жұмыс істеуіне мүмкіндік
береді.
А. Луначарский музейді адамзаттық естелік кітабыдеген (36,31)
Бұнымен келіспеу мүмкін емес, шындығында да бұл естелік кітап: өйткені
жиналған документтер мен заттар өткеннің естелігін сақтайды, оны біздің
ұрпағымызға жеткізіп, ұрпақтар арасында уақыт жібін жалғастырушы, дамытушы
байланыс болып табылады. Бұл мектеп музейлеріне қатысты.
Музей естелік кітабының басқа да қасиеттері бар. Бір бетінің өзі
әртүрлі жастағы балалармен – бірінші класс оқушыларымен жеткіншектермен,
жоғары класс оқушыларымен оқылуы мүмкін, бірақ та әрқайсысы әртүрлі
қабылдайды.(кейін, біраз уақыт өткен соң қайта айналып кеп оқығанда күрделі
де көп жаңалықтарды табуы мүмкін). Музей экспонаттарының бұл қасиеті
шәкірттердің оқу–тәрбие жұмысының кеңеюіне мүмкіндік береді.
Отанының тарихымен, үлкен адамдардың қызметімен терең танысу, олардың
өмірден өз идеалын таңдауына, ал ізденіс кезінде, музей жұмысы кезінде
қалыптасқан тәсілдері мен білімі болашақта қандай мамандық иесі болса да
керек.
Музей өлкетанумен тығыз байланыса отырып, оқушылардың туға өлкеге,
оның табиғатына, тарихына, ұлттық салт дәстүріне деген махаббатын
тәрбиелейді, туған жерінде тұрып, еңбек етуге ұмтылдырады.
Музей – оқушылардың әлеуметтік тәрбие мектебі.Музей жұмысында олардың
санасында қоғам алдындағы міндеті қалыптасады, ұйымдастырушылық қабілеті
жетіледі, ынтымақтастық сезімі қалыптасады. Музейде жұмыс істей жүріп,
оқушылар алғашқы үгіт–насихат ісіне үйренеді.
Егер мектепте көркем әсемделген музей экспозициясы бар болса, үйірме
мүшелері халықтың мәдени–рухани естелік материалдарымен жүйелі түрде
танысып отырса, тархи–әдеби музыкалық кештерді дайындауға және өткізуге
атсалысатын болса, онда бұл үйірмешілердің эстетикалық тәрбие алуына
музейдің ықпалы зор деген сөз. Егер музей жұмысы, экспедициялық ізденістер
туризммен тығыз байланысса үйірмешілердің қосымша дене шынықтыру, спорттық
тәрбие алуына мүмкіндік береді.
Үйірме жұмысының негізгі әдісі оқушылардың өз бетімен жұмыс істеуі
әрбір үйірме мүшесі өзі қызығатын тақырыпты таңдап алып, өз бетімен жұмыс
істейді. Қорыта келгенде әрбір үйірме мүшесі өз бетімен жұмыс істеудің,
ізденудің әдіс–тәсілдерін, шеберлігін үйренеді: библиография құру
мазмұндама жасау, каталогпен, өлкетану және әдеби анықтамалармен, документ
маериалдарымен жұмыс.
Үйірмешілердің археологиялық отрядтағы жұмысының да білімдік –танымдық
маңызы зор. Мектептегі жас археологтардың жинақтаған, зерттеген
археологиялық материалдарын кеңінен насихаттау, оқушылардың шығармасының
үлгісі ғана емес, өздік тәрбие құралы да болып табылады. Жинақтау, іздену,
насихаттау жұмысы жұмысы өздік бастаманы жетілдіруге мүмкіндік береді.
Кейбір мектеп бітіруші түлектерге археологиялық отрядта жұмыс істеу
маманық таңдауына да ықпал етеді.
Тәжірибеге сүйене отырып,бұл жұмыс жоғары класс оқушыларының
шығармашылық қабілетінің дамуына, пайдалы, шығармашылық еңбекке тартылуына,
оқу–тәрбие жұмысының нәтежелі болуына ықпал етеді.
Бірінші бөлім жұмысын қорытындылай келе, мынаны атап өтуге болады-мектеп
тарих үйірмесінің жұмысы екі жолмен орындалуы қажет:
1) теориялық (әңгіме, лекция, баяндамалар, конференциялар, викториналар,
өздік жұмыстар)
2) практикалық немесе тәжірибелік (саяхаттар, жорықтар, экспедициялар,
музей тәжірибесі, архив, кітапхана жұмысы)
Үйірме жұмысында тақырыпты таңдауға, қосымша әдебиеттерді анықтауға,
жоспарлауға көп назар аудару қажет. Іс жүзінде мұғалімдер не тақырып
санының көптігімен және әр түрлілігімен шұғылданады, не оны мүлдем
қысқартып жібереді. Бірінші жайда мұғалімнің өз күшін шашыратып алып,
оқушыларға толық кеңес бере алмауына, екіншіден - оқудың бірсарындылығына,
үйірмешілердің қызығушылығын төмендетуге әкеп соғады.
Себебі –Үйірме дегеніміз сыныптан тыс жұмыстың әртүрін көрсету үшін
керек топ... (6,389)
Үйірме жұмысы оқушыларды келеңсіз теріс іс-әрекеттерден сақтандырып,
олардың өз энергиясын пайдалы жаққа жұмсауына әсер етеді.
Тәжірибе көрсеткендей, үйірме жұмысының дұрыс ұйымдастырылуы,
үйірмешілердің білімге құштарлығын, қызығушылығын дамытуда.
Өлкетану жұмысы оқушыға өзін зерттеуші ретінде сезінуіне көмектеседі.Ал,
бұл оның тарихи фактілерді қастерлеуіне, өздік ізденіске ұмтылуына, соңынан
болашақта тарихпен не тарихи іздніспен тікелей не қосымша байланысты
мамандықты таңдауына ықпал етеді.
ІІ бөлім. Орта мектептің жоғары кластарында тарих үйірмесінің
тиімді жұмыс түрлерін қолдану және таңдау
1. Тарих үйірме жұмысының түрлерін таңдау белгілері
(критерийлері)
Орта мектепте тарих үйірме жұмысының лерін таңдаудың негізгі белгілері
біздің ойымызша мынадай: 1) Белгілі бір жұмыс түріне қызығушылық.
Біздің ойымызша оқушылардың тарихи білімді нәтижелі қабылдануына
мұғалімнің түсіндірілетін материалды көрнекі оқу құралдарын пайдала отырып,
қызықтыра жеткізе білуінде.
Оқушылардың танымдық қызығушылығы тікелей үйірме қызметінен шығатын
себептермен байланысты. Мұндай дәлелдерді қалыптастыру үшін танымдық
жаңалықтарды пайдаланудың маңызы зор. Зерттеулер (бақылаулар) көрсеткендей,
ой еңбегі үлкендер үшін тиянақты білім алу мақсатында болса, балаларды аз
ынталандыратындығымен ерекшеленеді. Бала үшін сезіміне әсер ететін таным
процесі қызықтырақ.
Біздің ойымызша коллективті танымдық істі ұйымдастырудың тарихи
зерттеудің нәтижесі үшін маңызы ерекше.
Н.К. Крупская былай деген Коллективтік жұмыс дағдысы, сонымен қатар
қоғамдық ұйымдастырушылық дағдымен, белгілі өзара тәртіп дағдысын
қалыптастырады. Қай-қайсысының да коллектив өмірін ұйымдастырудағы алар
орны зор (19,40).
Бұдан басқа коллектив жұмысында курс бағдарламасының шеберлігін
қалыптастырудың маңызды мүмкіндіктері туады, оқушының өзін басқаның
көзқарасымен бағалай білуі, өзін жан-жақты көзқараста бірлесіп істейтін
ісіне қарай орны мен міндетіне қарай бағалауына мүмкіндік береді.Басқа
адамның алдында, соның негізінде –бүкіл қоғам алдында жауапкершілігінің
артуына, өзіне ғана емес, басқаларға да байланысты шешім қабылдауына әсер
етеді. (30,53)
Оқушылардың тарих үйірмесіндегі іске деген қызығушылығы өздік
жұмысында да қолдау тауып отырады. Әрбір үйірме мүшесі өз қабілетіне қарай
тақырыпты таңдап алып, оны өз бетімен жүргізеді. Үйірме жұмысын қорыта
келгенде әрбір үйірме мүшесі зерттеудің, өздік жұмыстың белгілі бір
дағдысына, шеберлігіне үйренеді: библиография құрады, мазмұндама жасайды,
архив документтерімен жұмыс істейді, логикалық тәсілдерді пайдаланады.
Шәкірттерді үйірме жұмысының белгілі бір түрлеріне қызығушылығын
әрдайвм дамыта отырып, тәсілі мен әдістерін түрлендіре отырып, теориялық,
тәжірибелік сабақтарды байланыстырып, алмастырып отыру қажет: лекцияларды
саяхатпен, диафильм көрумен, баяндамаларды тыңдап, талдаумен алмастыруға
рефератты-жорықпен не киноофильм көрумен, музей аралау мен алмастырып отыру
қажет.
Үйірме жұмысының мақсатын анықтай отырып өлкетанушы-тарихшы А.Ф.Родин
былай деген ол да сабақ сияқты, сол мақсатты, бірақ басқа материал
арқылы, басқа құралдармен қол жеткізуге арналған. (39,6)
Тарих үйірме жұмысының түрлерін таңдаудың келесі белгілері тарихи
сананы жетілдіруге мүмкіндік береді:
• Тарих заңдылықтары мен себептерінің байланасы туралы түсінік.
• Тарихи дамудың сабақтастығы мен тенденциясын түсіну.
• Тарихи дамудың жеделдетуі мен кері шегінуін санамен сезу
мүмкіндіктері
• Тарихи жайларды адамзаттық, таптық тұрғыдан түсіну
• Әртүрлі ғасырдың ерекшелігін түсіну және есепке алу
• Тарихтың үлгі боларлық сабақтарын талғап түсіне білу
• Тақырыптың негізгі түсінігін қалыптастыру
• Қоғам қайраткерлерінің адамгершілік қасиеттерін түсіну
Педагогика ғылымының доктор И.Я. Лернер өз Тарихи таным мен оны
жетілдірудің шарттары деген мақаласында былай деп жазады: Тарихты оқу
(зерттеу) үстінде оқушылар негізгі өз деңгейіндегі жалпы білімдік
мағынадағы тарихи таным әдістерін меңгереді.
Жалпы білім мағынасындағы тәсілдерді атап өтелік: 1) салыстырмалы-
тарихи; 2) үйлестік (ұқсастық) әдісі; 3) статистикалық әдістер-таңдамалы,
топтық т.б.; 4) себеп салдарын анықтау; 5) бөлшектен бүтін құру; 6) мәдени
естелік материалдар бойынша рухани өмір деңгейін анықтау;
Тарихи және диалектикалық материализм идеялары негізінде қолданылатын
тәсілдер тарихи сананы, пікірді жетілдіруді қамтамасыз етеді.
Тарихи сананы қалыптастырудың маңызды шарттары ұстаздардың әрбір
тарихи фактілерді зерттеу кезінде, таным процесі негізінде кездесетін
проблемаларды есепке алуында. Бұл проблемаларды теоретикалық белгілерсіз
шешуге үйрету-тарихи танымды жетілдірудің, оқытудың құралы мен қажетті де
тиімді шартты.
Тарихи таным проблемалары негізінде келісіні атауға болады: а) Себеп-
салдар байланысын құру және түсіну; б) Қоғамдық дамудың жалпы және жекелей
заңдылықтарын құру және түсіну; в) Қоғамдық құбылыстың даму тенденциясын
анықтау; г) Тарихи құбылыстың жеделдетуін не кері шегінуін анықтау; д)
оқиғаның, құбылыстың және басқалардың таптық негізін анықтау.
Тура немесе аспектілі проблемалардың мағынасы мынада: оқушы оларды
тәжірибе негізінде (кей бөлігін теория негізінде) қабылдай отырып, оқушы
тарихтан біршама сұрақ бере отырып, зерттеп жүрген не кездесіп қалатын
қоғамдық құбылыстарды түсінуіне көмектесетін жауап алуына мүмкіндік алады.
Біз анықтау немесе түсіну дейміз, себебі оқушы алдымен құбылысты
мұғалімнің көмегімен, кейіннен өз бетімен іздену арқылы түсінеді.
Тарих курсын (сол сияқты үйірме жұмысын да) тарихи сананы (сезімді)
қалыптастырудың құралына айналдыру, оның сезіміне әсер етпей мүмкін емес.
Алайда, материал неғұрлым қызықты да көркем болса, соғұрлым оқушылардың
сезіміне әсер етеді деп түсіну дұрыс емес. Мұндай қателесу қымбатқа түседі.
Оқушылар немқұрайлы бола тұрып, мұғалімнің айтқанына сенімсіздікпен
қарайды, сезімді және сенімді қанағаттандыру үшін олар біздің мақсатымыздан
алшақ жатқан күдікті тарихи кітаптардан не басқалардан өз бе,ттерімен
іздене бастайды.
Әлі күнге дейін тарихты оқытуда тақырыптың маңызды (өзекті)
материалдарын оқушылардың өмірлік адамгершілік проблемаларын шешу үшін
қолдануды елемей келеді. Қоғам тарихының адамгершілік аспектілері
бағаланбайды.Қоғам қайраткерлерінің жеке басының адамгершілігі
ескерілмейді, тек қана ерлік ісіне назар аударылады, саяси жағына,
қасиетіне, мейрімділігіне достыққа және басқаларына назар аударылмаыды. Бұл
жайлар оқушыларды қатты қызықтырады, зерттелетін дәуірге қарамастан әсер
етеді.
Тарихи таным өткенді түсіну, тану және танысу жолдары деп ойлау қате.
Бұл бүгінгіге дейін де қатысты. Бүгінгі мен тарихи танымның байланысы
бүгінгінің тамырын өткеннен іздеуінде. Сонымен қатар, өткеннің өзі қазіргі
таңда бар жаңа проблемалармен түсіндіріледі. Бұл өткенді бұрмалау емес,
тарихты бүгінгі таңдағы саясатқа айналдыру емес, ол бұрын болмаған, бүгін
пайда болған көзқарас.
Тарихи таным болашақты да қамтиды. Егер болашақтан бүгінгінің
қорытындысын, салдарын өткеннен –бүгінгінің тамырын көретін болсақ, бұл
ойды түсіну оңай.
Айтылғанның бәрі тәжірибеде маңызды. Тарих курсы мен тарих үйірмесінің
бағдарламасы қай кезеңге арналмасын қазіргі заманға, ал ол өз кезегінде
өткеннің біздің ұрпағымыз (ұландарымыз) үшін қызықты, тиімді бөліктерін
анықтауы үшін қажет.
Балаларды, әсіресе жоғары класс оқушыларын өткеннен бүгінге,
болашаққа, ал бүгінгіден-өткенге назар аударуына үйретуіміз керек.
Тарихи ойлауды жетілдірмей, тарихи сананы қалыптастыру мүмкін емес.
Бұл үшін әлемдік тарихи процестің барлық драмасын, қарама-қайшылығын,
қиындығын ашып көрсету керек.
Үйірме жұмысының басқа да критерийлерін таңдауда мынаны айтуға болады-
оқушыларды тарихты оқытушы не зерттеуші мамандығын таңдауға әсер етуші
потенциалдың болуы.
Тарих үйірме жұмысы мынадай болуы мүмкін: архив жұмысын зерттеу, музей
экспонаттарын зерттеу, археологиялық экспедицияларда жұмыс істеу, туған
өлкені зерттеу.
Тәжірибе көрсеткендей, кейіннен үйірме мүшелерінің көпшілігі тарихпен
тікелей байланысты мамандықтарды таңдайды, мысалы: археолог, музей
жұмысшысы, архив жұмысшысы, тарих, өлкетану, этнография мұғалімі.
Мектеп бітірген соң да тарих үйірмесінің мүшелері жоғары оқу орнының
тарих бөліміне түсуіне көп мүмкіндіктері бар. Үйірмешілер экономика мен
саясат жағынан хабардар болады.
Өз өмірін тарихпен байланыстырғысы келетін тарих үйірмесінің
мүшелеріне, тарих бөліміне емтихан тапсыру үшін қажетті сұрақтарды жете
оқып, талдау үшін үйірме ішінен үйірме ашуға болады. Осы жұмыс барысында
оқушылар пән бойынша сұрақтарға дайындалады, бір-біріне кейін қабылдау
емтиханында емтихан алушылар беруі мүмкін қиын сұрақтарды беріп сынайды.
Егер де кейбір сұрақтарды түсінбейтін болса, тарих үйірмесінің жетекшісі
сол сұраққа толық мәнді жауап беруі керек. Кейбір жайда жетекші
үйірмешілермен бірігіп үйірме кітапханасындағы кітаптардан жауап іздейді.
Кейде қабылдау емтиханын театр ойыны түрінде, емтихан алушы мен
тапсырушылар рөлінде үйірмешілердің өздері ойнай жүріп өткізуіне де болады.
Оқушылар жоғары оқу орнының қабылдау емтиханының бағдарламасы бойынша
билет дайындайды. Гуманитарлық бөлімге түсу үшін шығарма жазу керек
болғандықтан үйірме мүшелері шығарма жазуға дағдыланады. Бұл кезде орыс
тілі мен әдебиетінің мұғалімі кеңес бере алады.
Жеңімпаз абутуренттерге мерекелік-салтанатты түрде студенттік билеттің
көшірмесі және басқа да сыйлықтар тапсырылады.
2. Мектептегі тарих үйірме жұмысының тиімді түрлері.
Тарих үйірме жұмысының түрлері әртүрлі. Оның артықшылығы да осында.
Бұл жұмысты ұйымдастыра отырып, мұғалім өз қарамағындағылардың жас
мөлшерімен, қызығушылығымен, сұрауларымен зерттелетін материалдармен
санады. Сонымен қатар ол өз мүмкіндіктеріне қарай сыныптан тыс үйірме
жұмысына өзі жақсы білетін, сүйетін материалды, оның түрлерін, өзі жақсы
меңгерген әдістерін қолдана отырып таңдайды.
Үйірме мүшелерінің археологиялық экспедициясы үйірме жұмысының тиімді
түрі болып табылады. Мерзіміне қарай археологиялық жорықтар бір күндік не
көп күндік болып бөлінеді. Бір-екі күндік жорықтар жыл бойы жүргізіледі,
бұл ең көп тараған түрі. Бұл үйірмешілерді археологиялық жұмысқа тартудың
құралы. Ұзақ мерзімдік экспедициялар көбіне демалыс кезінде жүргізіледі.
Археологиялық жұмыстағы негізгі талап оның мақсаттылығында. Сонымен қатар
жорықты романтикалық ізденіске, зерттеуге бағыштаған дұрыс. Мектеп
археологиялық экспедициясының құрылысы үш кезеңнен тұрады: дайындық өткізу,
жұмысты қорытындылау және материалды оқу-тәрбие процесінде қолдану.
Жорыққа дайындық екінші оқу жарты жылдығында, кейде күзде басталады.
Жорық жоспары жан-жақты талқыланады.
Жоспарға мыналар кіреді: тақырып-мақсат, зерттелетін жерге бару жолы,
топ құрамы, зерттелетін объектілермен таныстыратын әдебиеттерді оқу арнайы
дайындық жұмыстарын жүргізу, топ мүшелерінің арасында міндеттерді
бөліпберу, қажетті құрал-саймандармен қамтамасыз ету, күн тәртібін бекіту
т.б.
А.С. Макаренко жорық дайындығына үлкен мән бере отырып былай дейді:
мен жыл бойы жорық дайындығына әрбір тәрбиеленуші мен бүкіл коллективті
жұмылдыра отырып, оның материалдық жағдайын, мәдени және басқа да
дайындықтарды жүргізумен айналыстым (29,188).
Археологиялық жорыққа қатысушылар құрамында фотографтар мен суретшілер
де болғаны жөн, өйткені олар өздеріне таныс емес жерде жылдам әрі тез жөн
таба білуі керек, алғашқы дәрігерлік көмек көрсетіп, тамақ дайындай білуі
қажет және т.б.
Үйірмешілердің археологиялық жұмысының маңызды бір бөлігі: жұмыс
үстінде табылған заттардың тізімін жасау үшін ғылыми талапқа сәйкес келетін
документ жасау. Өкінішке орай, мектеп тәжірибесінде бұл жұмыстар әрқашан
дұрыс жүргізілмейді, кейде немқұрайлы жүргізіледі де жинақталған
материалдарды әрі қарай зерттеуді, қолдануды, жаңа ізденіске кірісуді
қиындатады.
Документтерге толық тоқталайық. Жұмыс күнделігінде зерттеу жұмысының
барысы жүргізіліп отырған жайлары, зерттелетін объектілердің тарихы
жазылады. Күнделік хорнологиялық тәртіппен жазылады, және де оны бір күн
қорытындысы есебінде емес, күні бойы жұмыс бабында жазып отырған дұрыс.
Дала жұмысын тізімдеу әрбір экспедиция жұмысы кезінде табылған затты
суреттеп, есепке алуға мүмкіндік беретін документ. Дала жұмысын суреттеуге
мына графалар бөлімдер кіреді: 1)заттың реттік саны; 2)табылған уақыты мен
орны; 3) Саны; 4) Материал және оны дайындау құралы (техникасы) 5) неге
арналғандығы; 6) сақталуы; 7) Кейбір ерекшеліктерін көрсете отырып қысқаша
суреттеу; 8) ескертулер.
Дала жұмысын суреттеу соңында табылған заттардың саны туралы қорытынды
жазбаша жазылады. Документке экспедиция жетекшісі не археологиялық
экспедиция (тапқан) жинақтаған табыстардың (заттардың) сақталуы мен еске
алынуына жауап беретін адам қол қояды. Дала жұмысын тізімдеу нөмірі оған
мектеп музейінің фондына тапсырылған кезде қойылады.
Археологиялық жұмыс кезінде экспедиция мүшелері келесі ережелерді
басшылыққа алуы керек:
1. Егер толық сақталуын қамтамасыз ете алмайтын болса және сол
жерде жата беруіне ешқандай қауіп төнбесе, әрі бұзылмайтын,
жоғалмайтын болса табылған көне затты өздерімен алмау;
2. Егер табылған затты тастап кетуге болмайтын болса және оны
сақтап қалу мүмкін болмаса, онда оны суретке түсіріп, суретін
салып және өкімет музейіне сол туралы жедел хабар беру керек;
3. Жиналған заттар мектеп музейіне әкелінуі керек;
Алматы облысы Талғар қаласы маңындағы Талғар қалашығын қазып
зерттеудің бір жұмалық археологиялық экспедицияның жүргізген тәжірибесінің
үлгісін көрсетуді жөн деп санадық.
Авторымыз Абай атындағы КазҰПУ-нің археология курсының оқытушысы Д.
Байғонақов жетекшілігімен жүргізілген археологиялық экспедицияға
атсалысқан. Бұл 2005 жылы күзде болған. Экспедицияға жүрер алдында Досбол
Сүлейменұлы бізге конференция жүргізді, онда ол алдымызға қойылған мақсат
пен экспедиция мәселесі туралы, керекті жабдықтар және т.б. туралы
түсіндірді. Ол бізге қазба жұмысы жүргізілетін жер- Талғар қаласы маңындағы
Талғар қалашығы туралы толық әңгімелеп берді және бізді жылда
ұйымдастырылатын қалашықтың қазба жұмысының тарихымен таныстырды. Сондықтан
да жорық алдында біз қайда, не үшін және қанша мерзімге баратынымызды біліп
отырдық.
Қажетті құрал-саймандарды (археологиялық күрек, сүйретпе, кисточка,
футлярлар) және ең қажетті заттарды (асхана-вагон, асхана ыдыстары,
палаткалар, азық-түлік) және көлікті Досбол Сүлейменұлы өз мойнына
алды.
Көбіне І курста орта мектепті биыл ғана бітіріп келген балалар
оқығандықтан біздің археологиялық экспедициямыз жоғары да өзіміз айтып
кеткен мектеп археологиялық экспедициясына сәйкес келетін. Тағы бір қызықты
жайт, осы қазба жұмысына қатысатындардың бірде-біреуі бұрын мұндай жұмысқа
аралысып көрмеген. Қазба жұмысының әрбір күні біз үшін қызықты да жаңа әрі
пайдалы еді. Біз күнделікті бұрын соңды көрмеген тың, жаңа күнделікті
өмірде пайдаланылған заттар мен қару-жарақ бөліктерін табатынбыз.
Барлық тапқандарымызды біз мұқият дала жұмысы күнделігіне жазып,
суретін салып отыратынбыз, содан кейін оларды футлярға ұқыптап
салатынбыз. Біздің жұмыс тәртібіміз мынадай:
• 7.00-тұру, жуыну;
• 7.30-таңғы ас;
• 8.00-қызу жұмысы;
• 12.00-түскі ас, демалыс сағаты;
• 15.00-қызу жұмысы;
• 17.00-жұмыс аяғы, демалыс, табысымызды талдау;
• 19.00-кешкі ас, демалыс сағаты;
• 22.00-ұйықтау;
Айта кеткен жөн ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz