Салықтық құқық бұзушылық: түсінігі, ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Тарау 1. Салықтық құқық бұзушылықтың теориялық негіздері және салық санкцияларын қолдану
1.1 Салық құқық бұзушылықтар және салық санкциаларының экономикалық мазмұны, алыптау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Салық бақылауы салық әкімшілігінің негізі ретінде қолданылуы ... ... ...15
Тарау 2. Қазақстан Республикасында салықтық құқық бұзушылықтар және салық санкцияларын қолдану аясы
2.1 Қазақстан Республикасында салық санкцияларын қолдану механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Қазақстан Республикасының экономикалық реформаларындағы салықтық құқық бұзушылыққа салық санкцияларының қолдану тиімділігіне баға беру және оны талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Тарау 2. Салықтық құқық бұзушылыққа салық санкцияларының қолдану механизмін жетілдіру
3.1 Салық санкцияларын қолданудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... 48 3.2 Қазақстан Республикасында салықтық құқық бұзушылыққа қолданылытын салық санкцияларының орын алған кемшіліктері мен оларды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Тарау 1. Салықтық құқық бұзушылықтың теориялық негіздері және салық санкцияларын қолдану
1.1 Салық құқық бұзушылықтар және салық санкциаларының экономикалық мазмұны, алыптау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Салық бақылауы салық әкімшілігінің негізі ретінде қолданылуы ... ... ...15
Тарау 2. Қазақстан Республикасында салықтық құқық бұзушылықтар және салық санкцияларын қолдану аясы
2.1 Қазақстан Республикасында салық санкцияларын қолдану механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Қазақстан Республикасының экономикалық реформаларындағы салықтық құқық бұзушылыққа салық санкцияларының қолдану тиімділігіне баға беру және оны талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Тарау 2. Салықтық құқық бұзушылыққа салық санкцияларының қолдану механизмін жетілдіру
3.1 Салық санкцияларын қолданудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... 48 3.2 Қазақстан Республикасында салықтық құқық бұзушылыққа қолданылытын салық санкцияларының орын алған кемшіліктері мен оларды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
КІРІСПЕ
Қоғам даму тарихында еш бір мемлекет салықсыз өмір сүрген емес. Себебі, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке белгілі бір ақшалай қаражат көзі қажет, ал олар тек қана салықтар арқылы ғана жүзеге асырылады. Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі кіріс көзі болғандықтан, оның уақытында және толығымен мемлекет қазынасына түсіп отыруы қазіргі нарықтық экономикадағы күрделі де өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтанда, ондағы салық санкцияларын қолданудың маңызы өте зор.
Еліміз бұрынғы әкімшілік-жоспарлы эканомикадан нарықтық эканомикаға өткен кезде мемлекет алдында көптеген эканомикалық қиыншылықтар кездескен. Солардың ішіндегі ең өзекті мәселелердің бірі - салық және салық салу мәселесі болды.
Cалық мемлекеттің ірге тасы болғандықтан, тиімді салық жүйесін құру біз үшін өте қажет. Өйткені қазіргі кезде еліміздің мемлекеттік бюджетінің 80-85 %-ын салық және салықтық түсімдер құрайды, яғни бюджет кірістерінің негізгі қайнар көзі болып отыр. Салық салуды барынша жетілдірмегенше қазірге кездерде орын алып отырған қаржы тапшылығын және бюджетті толықтыру мәселесін шешу мүмкін емес. Салық заңының орындалуын қамтамассыз ететін механизмді мемлекеттің ең басты мақсаттарының бірі болып отыр. Бүгінгі таңда қағамдағы көптеген келеңсіз жағдайлармен бірге салықтан жалтару да үлкен орын алып отыр. Әрине салықтан жалтарудың макроэкономикалық зардаптары мемлекетке едәуір зиян келтіруде. Сондықтанда салық санкцияларын қолдану - салықтан жалтаруға қарсы күресудің алғы шарты негізінде туындап отыр. Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы да осы мәселеге байланысты “Салықтық құқық бұзушылық: түсінігі ерекшеліктері мен түрлері” деп аталады.
Бұл дипломдық жұмысты жазудағы негізгі мақсатым - салықтық құқық бұзушылықтың мәнін ашу, олардың Қазақстандағы қолданылу механизмін зерттеу, шетелдер тәжірибесінде салық санкцияларын жетілдіру жолдарын қарастыру болып табылады. Жалпы салық санкциялары туралы түсінік, салықтан жалтарудың басты себептерін, салықтық құқық бұзушылықтың мәнін, теориялық аспектілерін бірінші бөлімде қарастырып өтеміз. Ал екінші бөлімде салық санкцияларының Қазақстан Республикасындағы қолдану механизмін қарастырып, салық санкцияларының макро деңгейдегі экономикалық талдауын жүргізе отырып, олардың Қазақстанда қалай жүзеге асырылатынын зерттейміз. Салық санкцияларын қолданудың шетелдік тәжірибесін, Қазақстан Республикасында салық санкцияларын қолдану механизмін жетілдіру жолдарын үшінші бөлімде қарастырып, талдау жасаймыз.
Қоғам даму тарихында еш бір мемлекет салықсыз өмір сүрген емес. Себебі, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке белгілі бір ақшалай қаражат көзі қажет, ал олар тек қана салықтар арқылы ғана жүзеге асырылады. Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі кіріс көзі болғандықтан, оның уақытында және толығымен мемлекет қазынасына түсіп отыруы қазіргі нарықтық экономикадағы күрделі де өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтанда, ондағы салық санкцияларын қолданудың маңызы өте зор.
Еліміз бұрынғы әкімшілік-жоспарлы эканомикадан нарықтық эканомикаға өткен кезде мемлекет алдында көптеген эканомикалық қиыншылықтар кездескен. Солардың ішіндегі ең өзекті мәселелердің бірі - салық және салық салу мәселесі болды.
Cалық мемлекеттің ірге тасы болғандықтан, тиімді салық жүйесін құру біз үшін өте қажет. Өйткені қазіргі кезде еліміздің мемлекеттік бюджетінің 80-85 %-ын салық және салықтық түсімдер құрайды, яғни бюджет кірістерінің негізгі қайнар көзі болып отыр. Салық салуды барынша жетілдірмегенше қазірге кездерде орын алып отырған қаржы тапшылығын және бюджетті толықтыру мәселесін шешу мүмкін емес. Салық заңының орындалуын қамтамассыз ететін механизмді мемлекеттің ең басты мақсаттарының бірі болып отыр. Бүгінгі таңда қағамдағы көптеген келеңсіз жағдайлармен бірге салықтан жалтару да үлкен орын алып отыр. Әрине салықтан жалтарудың макроэкономикалық зардаптары мемлекетке едәуір зиян келтіруде. Сондықтанда салық санкцияларын қолдану - салықтан жалтаруға қарсы күресудің алғы шарты негізінде туындап отыр. Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы да осы мәселеге байланысты “Салықтық құқық бұзушылық: түсінігі ерекшеліктері мен түрлері” деп аталады.
Бұл дипломдық жұмысты жазудағы негізгі мақсатым - салықтық құқық бұзушылықтың мәнін ашу, олардың Қазақстандағы қолданылу механизмін зерттеу, шетелдер тәжірибесінде салық санкцияларын жетілдіру жолдарын қарастыру болып табылады. Жалпы салық санкциялары туралы түсінік, салықтан жалтарудың басты себептерін, салықтық құқық бұзушылықтың мәнін, теориялық аспектілерін бірінші бөлімде қарастырып өтеміз. Ал екінші бөлімде салық санкцияларының Қазақстан Республикасындағы қолдану механизмін қарастырып, салық санкцияларының макро деңгейдегі экономикалық талдауын жүргізе отырып, олардың Қазақстанда қалай жүзеге асырылатынын зерттейміз. Салық санкцияларын қолданудың шетелдік тәжірибесін, Қазақстан Республикасында салық санкцияларын қолдану механизмін жетілдіру жолдарын үшінші бөлімде қарастырып, талдау жасаймыз.
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Ò.Ô.Þòêèíà “Íàëîãè è Íàëîãîîáëîæåíèå”. Ìîñêâà. “ÈÍÔÐÀ–Ì”,1999æ.
2. Қазақстан Республикасының “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Кодексі. 2005ж. 12 маусым
3. Мельников В.Д., Ильясов К.К. “Финансы”. Алматы-2001ж.
4. Инструкция N43 “Об административных положениях по налогам и другим обязательным платежам в бюджет” от
5. Ô.Ñ.Ñåéäàõìåòîâà “Íàëîãè â Êàçàõñòàíå”. Àëìàòû,2002æ.
6. К.А.Аттапханов “Фискальная система государства”. Алматы “Ғылым”,1999ж
7. ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûíû» ²ûëìûñòûº Êîäåêñi. 2006 æ.
8. Қазақстан Республикасының “Әкімшілік құқық бұзушылық туралы”Кодекс.2005ж. 30 қаңтар.
9. А.И.Худяков“Налоговое право Республики Казахстан”. Алматы, “Жеті Жарғы”,1998ж
10. Налоги и налогообложение” под ред. В.Г.Князева, Д.Г.Черника Москва-“ЮНИТИ”,1997ж.
11. Қазақстан Республикасы Салық кодексінің негізгі ережелерін түсіндіру жөніндегі жинақ. ( Жалпы бөлім) 2002ж
12. Б.Аимаков “Становление и развитие налоговой системы Казахстана”//Вестник по налогам и инвестициям 2001ж.N3-4
13. Материалы периодических изданий «Бюллетень бухгалтера», «Налогоплательщик».
14. Қазақстан Республикасы Президентінің “Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Заң күші бар Жарлығы. 1997ж. 1 маусым.
15. М.Т. Оспанов“Налоговая реформа и гармонизация налоговых отношений”.Санкт-Петербург, 1997ж.
16. В.М. Пушкарева “История финансовой мысли и политики налогов”. Москва-“ИНФРА”, 1996ж.
17. Г.С. Сапаргалиев “Основы государства и права Республики Казахстан”. Алматы. “Жеті Жарғы”,1997ж.
18. Н.И.Тургенев “Опыт теории налогов”. Москва,1937ж.
19. “Финансовое право” под ред.проф. О.Н.Горбуновой Москва. “Юрист”,1996ж.
20. “Налоги и налогообложение” под ред. В.Г.Князева, Д.Г.Черника Москва-“ЮНИТИ”,1997ж.
21. “Налоги и налогообложение”под ред. И.Г. Русаковой Москва- “ЮНИТИ”,1997ж.
22. Б.Аимаков “Становление и развитие налоговой системы Казахстана”//Вестник по налогам и инвестициям 2001ж.N3-4
23. З.Атыгаева “Налоговые апеляции как показатель качества работы налоговых оргонов”//Вестник МГД РК 2002ж. N3.
24. А.Тян “Некоторые вапросы принудительного взыскания налоговой задолженности” //Вестник МГД РК 2002ж. N.8
25. З.Атыгаева “О рассмотрении жалоб по итогам проверки” //Вестник МГД РК 2000ж. N4.
26. А.Молдабеков“Салық-бюджет бастауы”//Қаржы-Қаражат 1996ж. N5.
27. К.К.Кусаинов “Механизмы налогового администри-рования” //Қаржы-Қаражат 2001ж. N3.
28. А.А.Нурумов “О становлении налоговой службы Респулики
29. Казахстан” //Вестник по налогам и инвестициям 2005ж.N5-6.
1. Ò.Ô.Þòêèíà “Íàëîãè è Íàëîãîîáëîæåíèå”. Ìîñêâà. “ÈÍÔÐÀ–Ì”,1999æ.
2. Қазақстан Республикасының “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Кодексі. 2005ж. 12 маусым
3. Мельников В.Д., Ильясов К.К. “Финансы”. Алматы-2001ж.
4. Инструкция N43 “Об административных положениях по налогам и другим обязательным платежам в бюджет” от
5. Ô.Ñ.Ñåéäàõìåòîâà “Íàëîãè â Êàçàõñòàíå”. Àëìàòû,2002æ.
6. К.А.Аттапханов “Фискальная система государства”. Алматы “Ғылым”,1999ж
7. ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûíû» ²ûëìûñòûº Êîäåêñi. 2006 æ.
8. Қазақстан Республикасының “Әкімшілік құқық бұзушылық туралы”Кодекс.2005ж. 30 қаңтар.
9. А.И.Худяков“Налоговое право Республики Казахстан”. Алматы, “Жеті Жарғы”,1998ж
10. Налоги и налогообложение” под ред. В.Г.Князева, Д.Г.Черника Москва-“ЮНИТИ”,1997ж.
11. Қазақстан Республикасы Салық кодексінің негізгі ережелерін түсіндіру жөніндегі жинақ. ( Жалпы бөлім) 2002ж
12. Б.Аимаков “Становление и развитие налоговой системы Казахстана”//Вестник по налогам и инвестициям 2001ж.N3-4
13. Материалы периодических изданий «Бюллетень бухгалтера», «Налогоплательщик».
14. Қазақстан Республикасы Президентінің “Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Заң күші бар Жарлығы. 1997ж. 1 маусым.
15. М.Т. Оспанов“Налоговая реформа и гармонизация налоговых отношений”.Санкт-Петербург, 1997ж.
16. В.М. Пушкарева “История финансовой мысли и политики налогов”. Москва-“ИНФРА”, 1996ж.
17. Г.С. Сапаргалиев “Основы государства и права Республики Казахстан”. Алматы. “Жеті Жарғы”,1997ж.
18. Н.И.Тургенев “Опыт теории налогов”. Москва,1937ж.
19. “Финансовое право” под ред.проф. О.Н.Горбуновой Москва. “Юрист”,1996ж.
20. “Налоги и налогообложение” под ред. В.Г.Князева, Д.Г.Черника Москва-“ЮНИТИ”,1997ж.
21. “Налоги и налогообложение”под ред. И.Г. Русаковой Москва- “ЮНИТИ”,1997ж.
22. Б.Аимаков “Становление и развитие налоговой системы Казахстана”//Вестник по налогам и инвестициям 2001ж.N3-4
23. З.Атыгаева “Налоговые апеляции как показатель качества работы налоговых оргонов”//Вестник МГД РК 2002ж. N3.
24. А.Тян “Некоторые вапросы принудительного взыскания налоговой задолженности” //Вестник МГД РК 2002ж. N.8
25. З.Атыгаева “О рассмотрении жалоб по итогам проверки” //Вестник МГД РК 2000ж. N4.
26. А.Молдабеков“Салық-бюджет бастауы”//Қаржы-Қаражат 1996ж. N5.
27. К.К.Кусаинов “Механизмы налогового администри-рования” //Қаржы-Қаражат 2001ж. N3.
28. А.А.Нурумов “О становлении налоговой службы Респулики
29. Казахстан” //Вестник по налогам и инвестициям 2005ж.N5-6.
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қаржы және есеп факультеті
Қаржы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:Салықтық құқық бұзушылық: түсінігі, ерекшеліктері
және түрлері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Тарау 1. Салықтық құқық бұзушылықтың теориялық негіздері және салық
санкцияларын қолдану
1. Салық құқық бұзушылықтар және салық санкциаларының экономикалық
мазмұны, алыптау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .5
2. Салық бақылауы салық әкімшілігінің негізі ретінде қолданылуы
... ... ...15
Тарау 2. Қазақстан Республикасында салықтық құқық бұзушылықтар және салық
санкцияларын қолдану аясы
2.1 Қазақстан Республикасында салық санкцияларын қолдану
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Қазақстан Республикасының экономикалық реформаларындағы салықтық құқық
бұзушылыққа салық санкцияларының қолдану тиімділігіне баға беру және оны
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .39
Тарау 2. Салықтық құқық бұзушылыққа салық санкцияларының қолдану механизмін
жетілдіру
3.1 Салық санкцияларын қолданудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... 48
3.2 Қазақстан Республикасында салықтық құқық бұзушылыққа
қолданылытын салық санкцияларының орын алған кемшіліктері мен оларды
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
КІРІСПЕ
Қоғам даму тарихында еш бір мемлекет салықсыз өмір сүрген емес.
Себебі, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке белгілі бір
ақшалай қаражат көзі қажет, ал олар тек қана салықтар арқылы ғана жүзеге
асырылады. Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі кіріс көзі болғандықтан,
оның уақытында және толығымен мемлекет қазынасына түсіп отыруы қазіргі
нарықтық экономикадағы күрделі де өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Сондықтанда, ондағы салық санкцияларын қолданудың маңызы өте зор.
Еліміз бұрынғы әкімшілік-жоспарлы эканомикадан нарықтық эканомикаға
өткен кезде мемлекет алдында көптеген эканомикалық қиыншылықтар кездескен.
Солардың ішіндегі ең өзекті мәселелердің бірі - салық және салық салу
мәселесі болды.
Cалық мемлекеттің ірге тасы болғандықтан, тиімді салық жүйесін құру
біз үшін өте қажет. Өйткені қазіргі кезде еліміздің мемлекеттік бюджетінің
80-85 %-ын салық және салықтық түсімдер құрайды, яғни бюджет кірістерінің
негізгі қайнар көзі болып отыр. Салық салуды барынша жетілдірмегенше
қазірге кездерде орын алып отырған қаржы тапшылығын және бюджетті толықтыру
мәселесін шешу мүмкін емес. Салық заңының орындалуын қамтамассыз ететін
механизмді мемлекеттің ең басты мақсаттарының бірі болып отыр. Бүгінгі
таңда қағамдағы көптеген келеңсіз жағдайлармен бірге салықтан жалтару да
үлкен орын алып отыр. Әрине салықтан жалтарудың макроэкономикалық
зардаптары мемлекетке едәуір зиян келтіруде. Сондықтанда салық санкцияларын
қолдану - салықтан жалтаруға қарсы күресудің алғы шарты негізінде туындап
отыр. Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы да осы мәселеге байланысты
“Салықтық құқық бұзушылық: түсінігі ерекшеліктері мен түрлері” деп аталады.
Бұл дипломдық жұмысты жазудағы негізгі мақсатым - салықтық құқық
бұзушылықтың мәнін ашу, олардың Қазақстандағы қолданылу механизмін зерттеу,
шетелдер тәжірибесінде салық санкцияларын жетілдіру жолдарын қарастыру
болып табылады. Жалпы салық санкциялары туралы түсінік, салықтан жалтарудың
басты себептерін, салықтық құқық бұзушылықтың мәнін, теориялық аспектілерін
бірінші бөлімде қарастырып өтеміз. Ал екінші бөлімде салық санкцияларының
Қазақстан Республикасындағы қолдану механизмін қарастырып, салық
санкцияларының макро деңгейдегі экономикалық талдауын жүргізе отырып,
олардың Қазақстанда қалай жүзеге асырылатынын зерттейміз. Салық
санкцияларын қолданудың шетелдік тәжірибесін, Қазақстан Республикасында
салық санкцияларын қолдану механизмін жетілдіру жолдарын үшінші бөлімде
қарастырып, талдау жасаймыз.
Тарау 1. Салықтық құқық бұзушылықтың теориялық негіздері және салық
санкцияларын қолдану
1. Салықтық құқық бұзушылықтыр және салық санкцияларының экономикалық
мазмұны, қалыптасу ерекшеліктері
Салықтар - бұл мемлекетке заңды түрде белгілі бір мөлшерде және
белгілі бір мерзімде төленетін міндетті төлем болып табылады.
Салықтың мәжбүрлі төленұі екі жағдайда байқалады. Бірін-шіден, салық
мәжбүрлі түрде, яғни, міндетті төлем салық төлеу-шінің еркіне қарсы
енгізіледі. Екіншіден, егер салық төлеуші өз міндеттемесін өз еркімен
орындамаса, онда мемлекет одан ақшаны күшпен тартып алады. Осы салықты
өндіріп алудың мәжбүрлі сипаты мемлекетке берілетін әр түрлі қайырымдылық
жасаулардан ерекшелендіреді. Жалпы, салықты өндіріпалу мемлекеттік қазына-
шылықтың шығындарын көбейтпес үшін, халыққа арзан түсуі тиіс.
Салық халықтың қалтасынан оған ауырпалық тигізбейтіндей алыну керек.
Едәуір жоғары салық мемлекеттегі өнеркәсіптің да-муын бәсеңдетеді,
көпшілікті саудамен еңбектің түрлі салаларынан ажыратады. Осылайша, ауыр
салық халықтың өмір сүруін қамтамасыз ететін табыстың кейбір көздерін
азайтады, тіпті жойып жібереді. Ауыр салық салық төлеушінің салықтан
жалтаруға сеп-тігін тигізеді. Ауыр салықты бекітетін заңның өзі салық
төлеуші-лерді салықтан жалтаруыға итермелейді, ал одан кейін оған баруға
мәжбүр болған салық төлеушілерді жазалайды.
Батыс ғалымдары осыған байланысты мынандай қорытындыға келді:
“Мемлект ауыр салық салудан гөрі, салық ауыртпалығын төмендетуден гөрі,
салық ауыртпалығын төмендетуден көбірек ұтады; босатылған қаражаттар
қосымша табыс табуға мүмкіндік береді, ал одан қазынаға салық түседі. Бұл
кезде төлеушілер еш ауыртпалықсыз, өз еріктерімен бұл төлемдерді жасайды,
ол сәйкесінше мемлекетті жазалаумен, еріксіз өндіріп алумен байланысты
салықтарды жинауға кететін қосымша шығындардан босатады”. Салықтарды 40-50
%-дан жоғары өндіріп алу кәсіпкерліктің іскерлік белсенділігін төмендетеді
және салық базасының төмендетуіне апаратын салықтан жаппай қашуға жағдай
жасайды[1].
Соныменен, салықтық қатынастар міндетті қарым-қатынас болып келсді.
Бұл міндеттемесінің мәні салықты төлеуінде жатыр: Әрбір салық төлеуші
заңмен бекітілген салықтармен алымдарды төлеуге міндетті.
Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған
міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес салық төлеуші:
1) салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемінде орындауға;
2) салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындауға, соңдай-ақ қызметтік міндеттерін
атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамауға;
3) нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының салық
салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын мүлікті
тексеруіне жол беруге;
4) салық есептілігі мен құжаттарды заңда көзделген тәртіппен табыс етуге;
5) заңға сәйкес қолма-қол ақшамен, төлемдік банк карточкаларымен,
чектермен сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде
тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жадысы бар бақылау-касса
машиналарьш міндетті түрде пайдалана отырып және тұтынушының қолына бақылау
чегін бере отырып жүргізуге міндетті.
Осы салық міндеттемелері ішіндегі ең негізгі мақсаты - ол салықты
толығымен және уақтылы төлеу болып саналады.
Мемлекет салық кызметі органы арқылы салық төлеушінің өз салық
міндеттемелерін толық көлемінде орындауын талап етуге, ал олар орындалмаған
жағдайда оларды қамтамасыз ету жөніндегі тәсілдерді және Қазақстан
Республикасының Салық Кодексінде көзделген тәртіппен мәжбүрлеп орындату
шараларын қолдануға құқылы.
Салықтық міндеттемені орындамауы - салық заңын бұзуы деген сөз.
Салықтық құқық бұзушылық - бұл мемлекетпен бекітілген салықтар,
алымдар мен міндетті төлемдерді төлеуден салық төлеушінің бас тартуы болып
табылады.
Салық төлеуден жалтару - мемлекеттің кірісіне ақшалай қаражаттарды
төлеу бойынша міндеттемесін ол соманы төлеуге мүмкіндігі бола тұрып,
әдейілеп орындамауы.
Америкам экономисі А.Лаффер бұл жайында былай деген: Салық
ставкаларының неғұрлым жоғары болуы, экономикаға соғұрлым кері әсер етеді.
Ал бұл өз кезегінде салық төлеушілерге тиімсіз болады. Яғни, салық
ауыртпалығы жоғары болған сайын, салық төлеушілер салықты төлеудің емес,
салықтан қалай жалтарудың жолын іздестіреді. Бұның басты себебі - өте
жоғары салық ставкасы кәсіпкерліктің дамуын тежейді, адамдардың жұмыс істеу
ьштасын жойып жібередің.[2]
Салықтан жалтару түсінігі - салық төлеуге байланысты салық төлеушінің
заңсыз іс-әрекеті болып табылады.Салықтан жалтарудың салық декдарациясын
бермеу, салықтық тексеруяерге кедергі жасау, тиісті құжаттарды бермеу
сиякты көптеген нысаңдары бар. Жалпы салықтан жалтару көбінесе мынадай
жағдайларда көп туындайды. Салық төлеушінің салықтық сауаты аздығынан,
салық заңын дұрыс білмегендіктен немесе өте жоғары салық ставкаларының
болуынан, тиімді салық механизмдері жұмыс істемегендіктен және т.б.
жағдайлардан туындайды.
Салықтарды төлеуден жалтарудың макроэкономикалық зардаптары мемлекетке
едәуір зиян келтіреді. Бюджет тапшылығы - көптеген елдердің экономикалық
қныншылықтарының негізінде жатыр және оны жою көптеген экономикалық
тұрақтандыру бағдармалардың басты мақсаты болып табылады. Сондықтан, бұл
жағдайларда салықтардың жиналуын жақсарту мәселесіне көп көңіл бөлінеді.
Салық салудан жалтару кез-келген қоғамға едәуір қауіп төндоретіні туралы
айтып кеткен жөн. Ол төмендегі жағдайларда бейнеленеді:
1. егер мемлекетке тиісті бюджеттік қаражаттар түспесе, онда мемлекеттік
бағдарламаларды қаржыландыру қысқарады;
2. салықтарды төлемеушілер заңды орындайтын, тәртіпті төлеушілерге
қарағанда ұтымды жағдайда болады, ал олардың іс-әрекеттері басқа
субъектілерді қызықтырады;
3. салық қылмыстарының көбеюі, таралуы бюджеттің кіріс жағының
тапшылығына әкеледі, ал үкімет қаражаттардың жетіспеушілігін жаңа саяық
түрін енгізу және салықтардың ставкасын жоғарлату арқылы толтыруға мәжбүр
болады.
Сондықтан да, үкімет пен сәйкесінше министрліктер салықтардың
толығыменен және уақтылы төленуіне бақылау жүргізу керек. Салық әкімшілігін
жүргізу - бұл салық қатынастарын мемлекеттік басқару жүйесі. Салық бақылауы
салық әкімшілігін жүргізудің қажетті шарты болып табылады.
Салық бақылауы - салық қызметі органдарының салық заңдарының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақтылы аударылуын бақылау. Салық бақылауы тек салық заңдарының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақтылы аударылуын бақылау ғана емес, сонымен қатар, салық және
бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдердің дұрыс есептелуі мен уактылы
төленуін тексеріп, сондай-ақ, Қазақстан Республикасы заңдарының бұзылмауын
қадағалайды. Салық бақылауының мақсаты мен міндеті әртүрлі. Басты міндеті -
салықтан жалтаруға тосқауыл жасау, мемлекеттің табыс бөлігіне түсетін
кірістерді қамтамасыз ету, Қазақстан Республикасы заңдарының бұзылуын жою.
Салықтық бақылау:
- салық төлеушілерді тіркеу есебі;
- салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді есепке
алу;
- бюджетке түсімдерді есепке алу;
- қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу;
- салық тексерістері;
- камералдық бақылау;
- салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметі мониторингі;
- фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелері;
- акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік
постыларды белгілеу;
- мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және сату
тәртібін сақтауды тексеру;
- уәкілетті органдарға бақылау жасау нысандарында жүзеге асырылады.
Салық бақылауының негізгі мақсаттарының бірі - салықтан жалтаруға жол
бермеу. Бұл құбылыс бұрынғы уақыттан бері салық салумен бірге дамып келе
жатыр және тұрақты зандылық қалпына ие болды. Тәжірибеден дәлелденгендей,
салық салудан жалтару қаржы нарығындағы операцияларды жүзеге асырғанда өте
жиі кездеседі.
Салық теориясы мен тәжірибесінде салықтан жалтарудың төрт түрлі
себептері көрсетіледі:
- моралді;
- саяси;
- экономикалық;
- техникалық.
1. Көптеген азаматтар қазынадан ұрлауды ұрлау деп санамайды. Кез
келген мемлекетте жоғарғы билік органдарында жемқорлықтың бар екені және
олардың мемлекеттік қаражаттарды жеке қажеттіліктеріне пайдаланатыны туралы
бәрімізге белгілі. Сондықтан да салық төлеушілер салықтан жалтаруға ешбір
моралді жауапкершілікті сезбейді. Көптеген салық төлеушілер өздерін
қазыналық алымдарына олардың тым ауыртпалығына қарай қарсы тұруына құқылы
деп есептейді. Мемлекет өзінің қаржы ресурстарының көп бөлігін салықтар мен
алымдарды жинау арқылы қамтамасыз етуі - салық төлеушілерді салықтан
жалтаруға итермелейді.
2. Сонымен қатар, салық төлеушілерді салықтан жалтаруға итермелейтін
саяси себептері де бар. Егер де мемлекет экономикалық саясатын жүргізу
барысында жеке топ мүдделерін ешбір себепсіз басқа топтардың мүдделерінен
жоғары етіп қарастырса, онда өздерін ұтылған деп санайтын салық төлеушілер
салықтық төлемдерін төмендетудің әртүрлі жолдарын іздестіреді, тіпті салық
салынатын табыстары мен объектілерін жасыруға дейін барады.
3. Салықтан жалтаруға өте жиі әсер ететін жағдайларголар салық
төлеушінің экономикалық жағдайы және жалпы экономикалық конъюнктура. Салық
ставкалары жоғары болған сайын, салықтан жалтаруды көбірек ынталандырады.
Төлеушінің қаржылық жағдайы тұрақсыз болтан сайын, салықтан кщцу ойы күшейе
береді. Экономикалық құлдырау кезінде үкіметтің нарықты реттеуі салықтан
жалтарудың көбеюіне апарады. Осындай регламенттелген нарықтың пайда болуына
әкеледі.
4. Капиталдардың халықаралық қозғалысыньщ бақылаусыз, еркін болуы -
салықтан жалтаруға жағдай жасайды. Көптеген жағдайда салықтық бақылау
ұлттық аумақ шеңберінде ғана шектеледі, ол өсіресе дағдарыстар және
экономикалық бағамның өзгеруі кезінде байқалады. Ол трансұлттық
компаниялардың, біріккен кәсіпорындардың алдында әлсіз болып қалады. Бұл
салықтан техникалық жалтаруға жақсы жағдай жасайды. Салықтан жалтарудың
тағы бір маңызды техникалық жағдайы - ол ұлттық заңдардың карама-
кайшылығыменен күрделілігі болып табылады. Салық салудың техникалық
күрделілігі салық төлеушіге салық төлемінен заңды бұзбан кашуға мүмкндік
береді. Бұл әрине салықтық бақылаудың тәжірибесін қнындатады.
Осыған байланысты салық бұзушылығының ұлғаюына жағдай жасайтын
қазіргі кездегі ең манызды мәселелердің бірі - салық заңының толығыменен
жетілмеуі, тұрақсыз болуы. Бұл жерде Т.Джефферсонның пікірін айтып кеткен
жөн. Ол былай деген: Заңдар қарапайым адамдарға арналып жазылады,
сондықтан олар салауатты мәндегі қарапайым ережелерге негізделуі қажет.[3]
Ал біздің казіргі салық заңымыз өзінің едәуір артық көлемімен және
күрделілітімен еркшеленеді. Жиі-жиі енгізіліп отыратын өзгертулермен
толықтырулар жаңа қныншылықтар тудырып отыр. Қазақстанда бүгінгі күні салық
заңының нормаларын сақтау 60% шамасында болып отыр. Яғни, дұрыс
есептелінген, бюджетке толығыменен және уақытында түсетін салық сомаларының
60 %-ы ғана қазнаға түсіп отыр. Алдыңғы қатардағы елдерінде бұл көрсеткіш
90-100 % мөлшерінде. Қазақстанның салықтар жинау бойынша қабілеттілігі
“Үлкен Жетілік” елдерінің көрсеткіпттері-нен ғана емес, сонымен бірге
Африка, Оңтүстік-Шығыс Азия және Латын Америка елдерінің көрсеткіштерінен
де едәуір төмен болып отыр.
Осыдан: “Неліктен Қазақстанда салық заңын сақтау денгейі өте төмен
болып отыр ?” деген сұрақ туындайды. Оның ең басты себептері - ол салық
кодексінің мемлекеттің өнеркәсіптік саясатының талаптарына сай келмеуі,
салық салу ставкаларының өте жоғары болуы және олардың елдегі өндірістің
мүмкіндіктерін, өнеркәсіптің экономикалық-әлеуметтік жағдайын ескермеуі
болып табылады.
Жалпы, салықтан жалтару заңды және заңсыз болуы мүмкін. Егер де
тұтынушы оның тұтынатын тауарына акциз енпзгеннен кейін немесе акцизді
көтергеннен кейін сол тауарды сатып алуды тоқтатса немесе оны аз мөлшерде
сатып алатын болса, онда мұндай жағдайды заңды салықтан жалтаруға жатқызуға
болады. Ал егерде салық төлеуші салық салынуға тиісті объеюісін жасыратын
болса, мысалы, кеден бажын төлемеу мақсатында шекарадан жасырын түрде тауар
өткізсе, аз табыс салығын төлеу мақсатында нақты табысын төмендетіп
көрсететін болса, онда заңсыз салық төлеуден жалтаруға жатады. Заңды
салықтан жалтарумен мемлекет тек қаржылық әдістерін пайдалана отырып күресу
мүмкін, яғни, салық салынатын тауарды тұтыну қысқарған кезде акцизді
төмендету, акциздік өндірістің техникасы ұлғайған кезде - дайын өнімге
салық салуды енгізу керек. Заңсыз жалтарумен тек қаржы аішаратын жетілдіру
арқылы күресу керек, яғни, қаржы аппараты төлеушілердің салық
бұзупшлықтарын көбірек ашып, оларды тиісті жазалауға қабілетті болу керек.
Қазіргі кезде салықтан жалтарудың көптеген жолдары бар. Олар мына
төмендегі нысандарда кездеседі:
- заңдар мен нормативті-құқыктық актілердің келіспеушілігі, салық заңы
нормаларын дұрыс емес түсіндірілуіне әкелетін накты аныктамалардың жоктығы,
экономикалық және салықтық өзара қарым-қатынастар тәжірибесіне сүйене
отырып жасалынатын заңдардың жоктыгы. Бұл жағдайда салық төлеуші уақытында
салық декларацияларын тапсырып, салық органдарының талаптарын орындайды,
бірақ та нормативтік-құқықтық актілеріндегі кемшіліктерге байланысты
табыстарын жасырады;
- екі жақты бухгалтерияны жүргізу. Бұл жағдайда салық төлеуші салық
органдарьғаың барлық талаптарын дұрыс орындайды, бірақ та, салық
органдарының қарсы тексерулерін аса қолданбайтындықтан, салық төлеушілердің
ресми есеп берулерде сату көлемін және алған табыстарын төмендетіп
көрсетуге мүмкіндік туады. Екі жақты жазу ресми органдар үшін және өзінде
жүргізеді. Біріншісінде - тек қызмет етуінің минимадді мүмкіндіктері,
қызметінің минималді нәтижелері көрсетіледі. Екіншісінде - шынайы, нақты,
яғни бизнестің дамуына қажетті көрсеткіштер жазылады.
- салық органдарында тіркеусіз кәсіпкерлік қызметпен айналысу. Бұндай
жағдайда кәсіпкерлер контрактілерде, келісім-шарттарда, шот-фактураларда,
банктік құжаттарында және т.б. құжаттарда ойдан шығарған кезкелген СТН
(салық төлеушінің тіркеу нөмірі) қояды да салық органдарында есеп бермейді
және әдеттегідей олар ұзақ өмір сүрмейді; бюджетке төлейтін төлем қарыздары
жинақталуы бойынша салық органдарымен байланысын жоғалтқанң төлеушілер
категориясына өту. Салық төлеуші жұмыс істейді, салық бойынша есеп береді,
бірақ бюджетке төлейтін төлемдерді төлемейді және олардың жинакталуы
бойынша өз активтерін сатып, салық органдарымен байланысын жоғалтады.
Әдетте, олар жалған адрестер мен жалған тұлға аттарын пайдаланады;
төлем көзінен ұсталынатын жеке табыс салығын төлемеу немесе
толығыменен төлемеу. Бұл жалтарудың түрі - шаруашылық субъектінің
еңбекақыны натуралді түрде, яғни кәсіпорынның өзі шығаратын немесе бартер
арқылы алынған өнімдермен төлеуімен байланысты болып отыр. Бұндай жағдайда
натуралды түрде төленген еңбекақыны аныктау қиынға түседі.
табыс жасыру мақсатында жалған тұлғаяарға нарядтарды жазып беру
арқылы еңбекақыны төлеуге кететін шығындарды көбейтіп көрсету; шегерістерді
көбейту арқылы табыстарды жасыру
- өзіндік құнға кәсіпкерлік саласыньщ басшыларының, жұмыскерлерінің
тұтыну шығьғадарын енгізу жолымен жүзеге асырылады. Бұндай әдіс әлеуметтік
және табыс салықтарды төлеуін үнемдеуге мүмкіндік береді. Фирманың есебінен
офисқа арналған үй-жайларң түрінде басшылардың пәтерлері ұсталынады,
жиһаз, тұрмыстық техника сатып алынады, газеттер мен журналдарға жазылу
жүзеге асырылады. Фирмалық киімң деген атпен өз игілігіне пайдаланылатын
өте қымбат киімдерді сатып алуды жасыруға болады;
- жалған банкроттылық. Бірнеше фирмаларды бірдей құрылтайшылар ашады да,
біраз уақыттан кейін активтерді бір фирмадан екінші фирмаға аудара
бастайды, ал содан кейін біріншісін банкрот деп жариялайды;
- жасалмаған операцияларға немесе бағасын жоғары етіп көрсетілген
жөнелтпе қүжаттарьш жазу. Бұл экономиканың кезкелген саласына тен нәрсе
және ол жалған бағаларды қолдану арқылы табысын төмендетіп көрсетуге жағдай
жасайды. Бұл жерде қаржылық-шаруашылық қызметінен тапқан табысын
төмендетуте мүмкіндік беретін, оларды бухгалтерлік кітаптарда бейнелеу үшін
жөнелтпе қүжаттары жазылады. Бұндай жалтарудың түрі ерекше қауіп келтіреді
және оны кейбір жагдайларда анықтау қиынға соғады. Мысалы, егер де
қызметтер шетелде көрсетілсе, әсіресе, белгілі бір мемлекеттерде (офшорлы),
онда оны анықтау өте қнын болады;
- жалған тұлға аттарын пайдалану. Бүл жағдайда экономикалық қызмет ресми
түрде бір тұлғаның атынан жасалынада да, іс жүзінде басқа біреумен жүзеге
асырылады;
- жеке тұлғаларға қызмет көрсету мен тауарларды өткізу. Салықтан
жалтарудың бүл нысаны едәуір кең таралған және оны алдын-ала болдырмау өте
қнын. Ол кішігірім коммерциялық кәсіпорындар арасында кездеседі. Жеке
тұлғалармен тікелей байланыс - кәсіпорындарға жасалған мәмле үшін
накладнойларды жазбай-ақ тауарлар өткізуге, қызметтер көрсетуге мүмкіндік
береді. Бұндай жалтарудың халықаралық сипаты бар, өйткені көптеген тауарлар
шетелден әкелінеді. Бұл жағдайда екіжакты салықтан жалтару көрінеді. Біреуі
- импорт сатысында, екіншісі - сату сатысында. Кеден декларациясында
көрсетілген іс жүзіндегі құны оның накты құнынан біршама өзгеше болады.
Салық төлемдерін азайтуға баіъпталған құқықбүзушылықтар өте кең таралған
құбылыс. Дамыған капиталистік елдерінде олар экономикалық құқықбұзушылықтар
ішінде басты орын алады. Олардың жағымсыз
Салық төлеушілердің бұндай заңға қарсы іс-әрекеттері тек салықтардың
жоғары болуынан емес, сондай-ақ, салық төлеушілер тұрғысынан жауапкершілігі
сияқты факторларға байланысты туындайды.
Осы жағдайлардың барлығы көлеңкелі экономиканың тудырады. Шаруашылық
субъектілердің көбісі белгілі бір ережелерді бұзу арқылы ғана өмір сүріп
отыр. Салық қызметкерлері өртүрлі себептерге байланысты бұл құбылыстарды
толығыменен бақылап отырған жоқ, ол себептерге: кадрлар-дың төмен
деңгейдегі біліктілігін, жемқорлықтың болуын, салық қызметкерлерінің
жалақының төмен болуын және т.б.-ны жатқызуға болады. Сәйкесінше, салық
салу ставкасы жоғарлаған сайын кәсіпкерлердің заңды қызметі қаншалықты
жылдам көлеңкелі салаға ауысып кететініне көзімізді жеткізуте болады.
Көлеңкелі экономиканың үлкен көлемі, ақша қаражаттарын басқа
елдердің банк мекемелеріндегі шоттарына аударуы, кәсіпкерлік қызметтің
нақты көлемін төмендету бойынша тырысуы, мүлік құнының жоғары болуы-
салықтық түсімдерін мемлекеттің бақылай алмауына әкеледі.
Көлеңкелі бизнес - табыс әкелетін және мемлекеттік басқару
органдарымен ресми түрде бақыланбайтын кез-келген қызмет ретінде
қарастырылады. Бұл қызмет салықтарды төлемеуге, қосымша табыстарды табу
мақсатында мемлекеттік мүлікті пайдалануға мүмкіндік береді. Осындай
тіркелмеген шаруашылық кызмет - көлеңкелі экономика мемлекетке мүлдем кіріс
әкелмейді. Қаражаттардың көлеңкелі жаққа өтіп кетуі, экономикаға, әсіресе
бюджеттің кіріс жағына едөуір залал келтіреді. Кейбір деректер бойынша,
көлеңкелі жиынтық өнім Қазақстанның жалпы ЖІӨ-нің 40 %-ын құрайды.
Салықтық тәжірибе салықтық құқық бұзушылықтармен күресудің екі негізгі
әдісін бөліп көрсетеді:
1. ескерту (превентивті шаралар);
2. жазалау (репрессивті шаралар).
Салық бұзушылықтар санын азайту үшін маңызды мәселе - ол превентивті
салық бақылауының саласын кеңейту болып табылады. Алдын-ала ескерту
шараларының кешеш өзіне мыналарды қосады: салық төлеушілсрге көрсететін
әдістемелік кеңес беру көмегі, салық заңының өзгерістері туралы уақытында
баспаларда шығарып тұру, едәуір жиі кездесетін және ауыр салық бұзушылықтар
туралы жариялап отыру және т.б.
1.2 Салық бақылауы салық әкімшілігінің негізі ретінде қолданыуы
Салық бақылауы – салық қызметі органдарының салық заңдарының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақытылы аударылуын бақылауы.
Салық бақылауында мынадай әдістер қолданылады
▪ Салық төлеушілерді тіркеу есебі;
▪ Салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді есепке
алу;
▪ Бюджетке түсімдерді есепке алу;
▪ Қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу;
▪ Салық тексерулері;
▪ Камералдық бақылау;
▪ Салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметі мониторингі;
▪ Фикальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелері;
▪ Акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік
постыларды белгілеу;
▪ Мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және сату
тәртібін сақтауды тексеру;
▪ Уәкілетті органдарға бақылау жасау нысандарында жүзеге асырылады;
Кеден органдары өз құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының кеден
шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты төленуге тиіс салықты және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді алу жөніндегі салық
бақылауын осы Кодекске және Қазақстан Республикасының кеден заңдарына
сәйкес жүзеге асырады.Енді осы жоғарыда аталған әдістерге тоқталып өтелік.
Салық төлеушілерді мемлекеттік тіркеу
1. Қазақстан Республикасында мыналар:
▪ орналасқан немесе қызметін жүзеге асыру орны бойынша – заңды тұлғалар,
олардың құрылымдық бөлімшелері, оның ішінде қызметін Қазақстан
Республикасында жүзеге асыратын резидент еместер;
▪ тұрғылықты жері бойынша – салық және бюджетке төленетеін басқа да
міндетті төлемдерді төлеушілер болып табылатын жеке тұлғалар;
▪ Қазақстан Республикасындағы болатын орны бойынша – тұрақты мекеме
арқылы жеке кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыратын резидент емес жеке
тұлғалар;
▪ Салық салу объектілері орналасқан жері бойынша және (немесе) тіркеу
орны бойынша – ҚР салық салу объектілерін иелентін резидент еместер салық
төлеушілер ретінде тіркелуі тиіс.
Салық төлеушілердің мелекеттік тізілімін уәкілетті мемлекеттік
орган жүргізеді.
Салық төлеушілердің мемлекеттік тізілімін жасау және жүргізу
тәртібін ҚР Үкіметі белгілейді.
Салық төлеушіні мемлекеттік тіркеу бірінші рет тіркеу есебіне қою
кезінде жүргізілуі мүмкін және тіркеу есебін жүргізу үшін белгіленген
мерзім ішінде жүзеге асырылады.[4]
Салық төлеушілерді тіркеу есебі.
1. Салық төлеушілерді тіркеу есебі салық төлеуші салық органдарында
салық төлеушілерді мемлекеттік тіркеу рәсімінен өткеннен кейін жүзеге
асырылады.
Салық төлеушілердің мемлекеттік тіркеудің және тіркеу есебінің
тәртібін уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді.
Салық төлеушілерді мемлекеттік тізілімінен шығарып тастау.
▪ Салық төлеушіні Салық төлеушілердің мемлекеттік тізілімінен шығарып
тастау осы Кодектсің 57,58 баптары негізінде салық міндеттемелерінің
тоқтатылуына байланысты жүзеге асырылады.
▪ Салық төлеушіні Салық төлеушілердің мемлекеттік тізілімінен шартты
түрде шығарып тастау салық төлеуші ҚР заң актілерімен белгіленген
әрекетсіз заңды тұлға мен жеке кәсіпкер белгілеріне сәйкес келген және
салық берешегі жоқ жағдайда тіркеу нөмірі сақтала отырып жүргізіледі.
Банктердің немесе банк оперцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың міндеттері.
Банктер немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын үйымдар:
1) Салық төлеушіге (резиден емес жеке тұлғалар мен шетелдік
банк–корреспонденттерден басқа) банк шоттарын ашу кезінде салық төлеушінің
тіркеу нөмірін ескеруге, салық төлеуші заңды тұлға мен жеке кәсіпкерге
аталған шоттарды ашу туралы үш жұмыс күні ішінде салық органдарын хабардар
етуге;
2) Вексельді және банктің резидент емес жеке тұлғалардың банк
шоттарынан колма–қол ақшаны қабылдауы мен беруі негізінде жүргізілетін
төлем құжаттарын қоспағанда, төлем құжаттарында салық төлеушінің тіркеу
нөмірін қоймай банк шоты бойынша операцияларды жүргізбеуге;
3) Салық төлеушінің банк шотынан салық және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдерді төлеуге арналған төлем тапсырмаларын клиенттің
банкте ақшасы жеткілікті болған жағдайда бірінші кезектегі тәртіппен
орныдауға міндетті. Белгіленген мерзімде енгізілмеген салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер сомаларын, өсімпұлдар мен
айыппұлдарды салық органдары нұсқамаларын алған күннен бастап бір
операциялық күннен кешіктірмей алуға арналған салық органдарының
инкассалық өкімдерін осындай тәртіппен орындауға;
4) Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомаларын
ҚР Қаржы министрлігі Қазынашылығының шотына салық төлеушінің банк шотынан
ақшаны есептен шығару бойынша операциялар жасалған күні аударуға;
5) Нұсқамасы болған ретте, тексерілетін зағды тұлға мен жеке
кәсіпкерлердің банк шоттары бойынша жасалатын операцияларды, осы шоттарда
ақша бар–жоқтығын тексеруге салық органдары қызметкерлерін жіберуге;
Уәкілетті органдардың салық төлеушілерді тіркеуді жүзеге асыру
кезіндегі өзара әс-әрекеті.
Салық төлеушілерді тіркеу есебін жүзеге асыру кезінде салық қызметі
органдары мынадай:
1. Заңды түлғаларды мемлекеттік тіркеуді, қайта тіркеуді және таратуды
жүзеге асыратын;
2. Статистика жүргізетін;
3. Салық салумен байланысты объектілерді және салық салу объектілерін
есепке алу және (немесе) тіркеуді жүзеге асыратын;
4. Лицензиялар, куәліктер немесе рұқсат беру мен тіркеу сипатындағы
өзге де құжаттарды беретін;
5. Жеке тұлғаларды Қазақстан Республикасындағы тұрғылықты жері бойынша
тіркеуді жүргізетін;
6. Азаматтық хал актілерін тіркеуді жүзеге асыратын;
7. Нотариаттық іс-әрекеттер жасауды жүзеге асыратын;
8. Қорғаншылық пен қамқоршылықты жүзеге асыратын уәкілетті орындармен;
9. Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін басқа да уәкілетті
органдармен өзара іс-әрекет жасайды.
Салық тексеруі – салық қызметі органдары жүзеге асыратын, Қазақстан
Республикасы салық заңдарының орындалуын тексеру. Ұйғарымда көрсетілген
салық қызметі органдарының лауазымды адамдары мен салық төлеуші салық
тексерулеріне қатысушылар болып табылады. Салық тексеруін салық қызметі
органдары ғана жүзеге асырады.
Салық тексеруі мынадай түрлерге бөлінеді:
1) Құжаттық тексеру;
2) Рейдтік тексеру;
3) Хронометраждық;
Құжаттық тексеру мынадай түрлерге бөлінеді:
▪ Кешенді тексеру – салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің барлық түрлері бойынша салық міндеттемелерінің орындалуын
тексеру;
▪ Тақырыптық тексеру – салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің жеке түрлері бойынша салық міндеттемелерінің орындалуын
тексеру;
▪ Қарсы тексеру – егер салықты тексеруді жүргізу кезінде салық органында
аталған тұлғаларға байлансты салық төлеушілердің жүргізген
операцияларының салық есебінде дұрыс көрсетілуі туралы қосымша ақпарат
алу қажеттігі туындаған жайғдайда үшінші бір тұлғаларға қатысты
жүргізілетін тексеру;
Рейдтік тексеруді салық қызметі органдары жекелеген салық төлеушілерге
қатысты олардың Қазақстан Республикасының заңдарының жекелеген талаптарын,
атап айтқанда:
1) Салық төлеушілердің салық органдарында тіркеу есебіне қойылуы;
2) Фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолданудың
дұрыстығы;
3) Лицензияның және өзге де рұқсат ету құжаттарының болуы;
4) Акцизделетін өнімді өндіру, сақтау және сату ережесін сақтауы
талаптарын орындауы мәселелері бойынша жүргізеді.
Хронометраждық зерттеуді салық органдары салық төлушінің нақты кірісін
және кіріс алуға байланысты нақты шығындарды анықтау мақсатымен жүргізді.
Хронометраждық зерттеу уәкілетті мемлекеттік орган бекіткен тәртіппен
жүргізіледі.
Салық тексеруін жүргізу, Қазақстан Республиксының заң актілерінде
белгіленген жағдайларды қоспағанда, салық төлеушінің қызметін тоқтатпауға
тиіс.
Салық органы заңды тұлғаның өзіне салық тексеруінің жүргізілуіне
қарамастан заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелерін тексеруге құқылы.
Салық тексерулері мынадай мерзімділікпен жүргізіледі:
▪ Кешенді – жылына бір реттен жиі емес;
▪ Тақырыптық – салықтың және бюджеткке төленетін басқа да міндетті
төлемнің белгілі бір түрі бойынша жарты жылда бір реттен жиі емес.
▪ Осы баптың бірінші тармағында көзделген шектеулер мынадай жағдайларда
қолданылмайды:
▪ Заңды тұлғаны қайта ұйымдастыруға немесе таратуға және жеке кәсіпкердің
қызметін тоқтатуға байланысты жүзеге асырылатын құжаттық тексеруді
жүргізу кезінде, сондай-ақ салық төлеушінің өтініші негізінде қосылған
құнға салынатын салық бойынша есептен алып тастаған жағдайда. Бұл орайда
тексеру салық төлеушінің өтінішін алғаннан кейін отыз күнтізбелік күннен
кешіктірмей жүргізілуге тиіс;
▪ Жер қойынауы пайдалануға арналған келісім-шарттың қолданылу мерзімі
өтуіне байланысты жүзеге асырылатын құжаттық тексеруді жүргізе кезінде ;
▪ Қарсы тексеруді жүргізу кезінде;
▪ Қайтарылуға қойылған қосылған құн салығы сомасының дұрыстығына салық
төлеушінің өтініші негізінде тақырыптық тексеру жүргізу кезінде;
▪ Салық тексеруі актісі бойынша хабарламаға салық төлеушінің шағымын
қарайтын органның шешімі негізінде жүргізілетін қосымша тексерулер
кезінде;
▪ Нақты салық төлеушіге қатысты уәкілетті мемлекеттік орган басшысының
бұйрығына сәйкес жүргізілетін кезектен тыс құжаттық тексеру кезінде,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңдарында
көзделген негіздер бойынша.
Берілетін нұсқамаларда көрсетілетін салық тексерулерін жүргізудің
мерзімі, егер осы бапта өзгеше көзделмесе, нұсқама тапсырылған кезден
бастап отыз жұмыс күнінен аспауға тиіс.
Құрылымдық бөлімшесі бар заңды тұлғаға салық тексеруін жүргізген
кезде салық тексеруін жүргізудің мерзімін салық органы алпыс жұмыс күніне
дейін ұзартуы мүмкін.
Ерекше күрделі мәселелерді тексеру кезінде салық тексеруін жүргізудің
мерзімін салық қызметінің жоғары тұрған органы құрылымдық бөлімшесі жоқ
заңды тұлға үшін елу жұмыс күніне дейін, құрылымдық бөлімшесі бар заңды
тұлға үшін сексен жүмыс күніне дейін арттыруы мүмкін. Ерекше күрделі
мәселелер салық қызметінің жоғары тұрған органының салық төлеушіге
тапсырылатын негізделген жазбаша шешімімен расталады.
Салық тексеруін жүргізу мерзімі құжаттарды тапсыру туралы салық
органының талаптарын салық төлеушіге беру кезі мен салық тексеруін жүргізу
кезінде сұралатын құжаттарды салық төлеушінің табыс етуі аралығындағы уақыт
кезеңінде, сондай-ақ салық органының мәліметтер мен құжаттарды сұратып алу
кезінде тоқтатыла тұрады.
Хронометраждық зерттеулерді жүргізу мерзімі уәкілетті мемлекеттік
орган бекіткен хронометраждық зерттеулер жүргізу тәртібіне сәйкес
белгіленеді.[5]
Салық тексеруін жүргізу негіздемесі.
1. Салық тексеруін жүргізу үшін мынадай деректемелерді:
1) Нұсқаманың салық органында тіркелген күні мен нөмірін;
2) Нұсқама шығарған салық органының атауын;
3) Салық төлеушінің толық атауын;
4) Салық төлеушінің тіркеу нөмірін;
5) Тексеру түрін;
6) Тексеретін адамдардың лауазымын, тегін, атын, әкесінің атын;
7) Тексеру жүргізілетін мерзімін;
8) Құжаттық тексерулер кезіндегі тексерілетін салық кезеңін
қамтитын нұсқама негіздеме болып табылады.
2. Рейдтік тексеру тағайындалған кездегі нұсқамада аумақтың
тексерілетін учаскесі, тексеру барысында анықталуға жататын мәселелер,
көрсетілуге тиіс.
3. Тақырыптық, қарсы тексерулер тағайындалған кезде нұсқамада салықтың
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің тексерілетін түрі
көрсетіледі.
4. Нұсқамаға салық органының бірінші басшысы немесе оны ауыстыратын
адам қол қоюға, ол салық органының елтаңбалы мөрімен расталуға және
уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіпке сәйкес арнаулы журналда
тіркелуге тиіс.
5. Тексеру мерзімі ұзартылған жағдайда қосымша нұсқама ресімделіп, онда
бұдан бұрынғы нұсқаманың нөмірі мен тіркелген күні көрсетіледі.
6. Бір ұйғарым негізінде бір ғана салық тексеруі жүргізілуі мүмкін.
Салық тексеруін жүргізудің басталуы.
Салық төлеушіге (салық агентіне) нұсқама берілген кез салық тексеруін
жүргізудің басталуы болып есептеледі. Салық органының салық тексеруін
жүргізуші лауазымды адамдарды салық төлеушіге (салық агентіне) қызмет
куәлігін көрсетуге міндетті. Салық органының салық тексеруін жүргізуші
лауазымды адамы, рейдтік тексеруді қоспағанда, салық төлеушіге нұсқаманың
түпнұсқасын табыс етеді. Нұсқаманың көшірмесіне салық төлеуші (салық
агенті) нұсқамамен танысқаны және оны алғаны туралы белгі қояды.
Рейдтік тексеру жүргізілген кезде салық төлеушіге танысу үшін
нұсқаманың түпнұсқасы көрсетіледі және оның көшірмесі табыс етіледі.
Нұсқамамен таныстырылғаны және оның көшірмесін алғаны туралы түпнұсқаға
белгі қояды.
Салық төлеушінің (салық агентінің) нұсқаманы алудан бас тартуы салық
тексеруін жүргізудің күшін жоюға негіз болып табылмайды.
Салық тексерулерін жүзеге асыру кезеңінде тексерілетін салық
кезеңіндегі салық есептілігіне салық төлеушінің өзгерістер мен
толықтырулар енгізуіне жол берілмейді.
Салық тексеруі аяқталған соң салық қызметі органының лауазымды адамы
мыналарды:
▪ салық тексеруінің жүргізілген орнын, акті жасалған күнін;
▪ тексерудің түрін;
▪ салық қызметі органының салық тексеруін жүргізген лауазымды адамдарының
қызметін, тегін, атын, әкесінің атын;
▪ салық төлушінің (салық агентінің) тегін, атын, әкесінің атын не толық
атауын;
▪ салық төлеушінің (салық агентінің) орналасқан жерін, банктік
деректемелерін, сондай-ақ оның тіркеу нөмірін;
▪ салық төлеушінің (салық агентінің) салық есептілігі мен бухгалтерлік
есептілікті, салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеуге тексеру жүргізуге жауапты басшысы мен лауазымды адамдарының
тегін, атын, әкесінің атын;
▪ алдыңғы жүргізілген тексеру мен бұрын анықталған салық заңдарын
бұзушылықтарды жою жөнінде қолданылған шаралар туралы мәліметтерді;
▪ тексерілетін салық кезеңін және тексеру жүргізу үшін салық төлеуші
(салық агенті) табыс еткен құжаттар туралы жалпы мәліметтерді;
▪ Қазақстан Республикасының салық заңдарының тиісті нормасына сілтеме
жасай отырып, салық бұзушылығын егжей-тегжейлі жазылған сипаттамасын;
▪ салық тексеруінің нәтижелерін көрсете отырып, салық тексеруінің актісін
жасайды;
Салық тексеруінің актісі салық төлеушіге тапсырылған күн салық тексеруі
мерзімінің аяқталуы болып есептеледі. Салық тексеруінің аяқталуы бойынша
салық заңдарының бұзылуы анықталмаған жағдайда, онда бұл туралы салық
тексеру актісіне тиісті белгі қойылады. Салық тексеру актісіне қажетті
құжаттардың көшірмелері, салық қызметі органының лауазымды адамы жүргізген
есеп-қисаптар және салық тексеруі барысында алынған басқа да материалдар
қоса тіркеледі. Салық тексеруі актісі кем дегенде екі дана етіп жасалады
және оған салық тексеруін жүргізген салық қызметі органының лауазымды
адамдары қол қояды. Салық тексеруі актісі салық тексеруі актілері мен
хабарламаларын тіркейтін арнаулы журналда тіркеледі, ол нөмірленуге, бау
өткізілуге және салық қызметі органының мөрімен куәландыруға тиіс.
Салық тексеруі актісінің бір данасы салық төлеушіге (салық агентіне)
тапсырылады. Салық төлеуші салық тексеруі актісін алған кезде оны алғаны
туралы белгі қоюға міндетті.
Камералдық бақылау .
1. Камералдық бақылау – салық төлушілер берген салық есептілігін және
басқа да құжаттарды зерделеу мен талдау негізінде тікелей салық органы
жүзеге асыратын бақылау.
2. Камералдық бақылау тікелей салық органының орналасқан жері бойынша
жүзеге асырылады.
Салық органы салық есептлігін қателіктер тапқан, салық есептілігінде
келтірілген мәліметтердің арасынан қайшылық табылған, сондай-ақ шағын
бизнес субъектілері үшін көзделген шарттарды асыра пайдаланған кезде осы
Кодекстің 31-бабына сәйкес салық төлеушіге жіберілген қателіктерді өз
бетінше жоюы үшін, сондай-ақ салық салудың жалпыға бірдей белгіленген
тәртібіне көшуі үшін хабарлама жіберіледі.
Салық төлеушілер мониторингі .
1. Салық төлеушілер мониторингі салық төлеушілердің нақты салық
салынатын базасын анықтау және тауарлардың (жұмыстардың, қызмет
көрсетулердің) өзіндік құнын қалыптастырудың негізділігіне талдау жүргізу,
қаржы, валюта заңдарын, қолданылатын нарықтық бағаларды сақтау мақсатында
салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметін байқау жүйесін қолдану
жолымен жүзеге асырылады.
2. Электронды мониторинг – осы баптың 1-тармағында белгіленген
электронды қол қоюмен расталып, электрондық құжат нысанында ақпарат беретін
мониторинг түрі.
3. Салық төлеушілердің мониторингі республикалық және аймақтық деңгейде
жүзеге асырылады.
Республикалық мониторингке жататын салық төлушілердің тізбесін
Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Аймақтық мониторингке жататын салық төлушілердің тізбесін уәкілетті
мемлекеттік орган белгілейді.
Мониторингке жататын салық төлеушілер уәкілетті мемлекеттік орган
бекіткен тәртіппен салық есептілігін тапсырады.
Фискальдық жадысы бар бақылау-касса машиналарын қолдану.
1. Қазақстан Республикасының аумағында сауда операцияларын жүзеге асыру
кезінде немесе қолма-қол ақша, банктік төлем карточкалары, чектер арқылы
қызмет көрсеткенде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысу міндетті түрде
фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану және тұтынушының
қолына бақылау чегін беру арқылы жүргізіледі.
Осы аталған ереже:
▪ жеке кәсіпкерлердің (акцизделетін тауарларды өткізушілерден басқа):
қызметін шағын бизнес субъектілеріне арналған арнаулы салық режимі
шеңберінде бір жолғы талон немесе патент негізінде жүзеге
асыратындарының; егер салық төлеуші жеке кәсіпкер ретінде мемлекеттік
тіркеуден өткен кезден бері алты ай өтпеген болса; қызметін шаруа
(фермер) қожалықтарына арналған арнаулы салық режимі шеңберінде жүзеге
асыратындарының;
▪ салық төлеушілердің: қызметін осы Кодекстің 391-397-баптарында
белгіленген арнаулы салық режимі шеңберінде жүзеге асыратындарының;
квитанцияларды, билеттерді, талондарды, пошта төлемі белгілерін немесе ҚР
Қаржы министрлігі бекіткен нысан бойынша есептесу чектеріне теңестірілген
қатаң есептіліктің басқа да құжаттарын бере отырып, халыққа қызмет
көрсету бөлігінде жүзеге асыратындарының;
▪ Адвокаттардың ақшалай есеп айырысуларына қолданылмайды.
Фискальдық жадысы бар бақылау-касса машиналарын қолдану мен пайдалану
тәртібін ҚР Үкіметі белгілейді. Фискальдық жадысы бар бақылау-касса
машиналары – тауарлар сату мен қызмет көрсету кезінде тұтынушылармен
ақшалай есеп айырысуды тіркеу үшін пайдаланылатын, ақпараттың ауысым сайын
түзетілмей тіркелуін және энергияға тәуелсіз ұзақ уақыт сақталуын
қамтамасыз ететін, фискальдық жады блогы бар электронды құрылғылар және
(немесе) банктік компьютерлік жүйелер. Уәкілетті мемлекеттік орган ҚР
аумағында пайдалануға рұқсат етілген Фискальдық жады бар бақылау-касса
машиналарының мемлекеттік тізілімін бекітеді.
Фискальдық жадысы бар бақылау-касса машиналарын қолдану кезінде мынадай
талаптар қойылады:
1. қызмет басталғанға дейін фискальдық жадысы бар бақылау-касса
машиналарын тіркеу қызметті жүзеге асыру орны бойынша салық
органдарында жүргізіледі;
2. техникалық қызмет көрсетуге фискальдық жадысы бар бақылау-касса
машиналарын қою жүзеге асырылады;
3. фискальдық жадысы бар бақылау-касса машиналарының чегін беру жүзеге
асырылады;
4. фискальдық жадысы бар бақылау-касса машиналарына салық органдарының
енуі қамтамасыз етіледі.
Тарау 2. Қазақстан Республикасында салықтық құқық
бұзушылықтар және салық санкцияларын қолдану аясы
1. Қазақстан Республикасында салық санкцияларын қолдану механизмі
Салық санкцияларын қолдану мемлекет үшін өте маңызды роль атқарады.
Мемлекеттің қаржылық жағдайы және мемлекеттің қызмет етуінің қаржылық
қамтамасыз етілуі тікелей салықтарға байланысты болады. Сондықтан мемлекет
салықтардың тиімді қызмет етуіне, барлық салық төлеушілердің салықтық құқық
нормаларын орындауына ерекше көңіл бөліп отырады. Осындай мақсатты көздей
отырып мемлекет заңдарында салық заңын бұзғаны үшін белгілі бір
жауапкершілік түрін бекітіп, құқық қорғаушы нормалар арқылы салықтық
қатынастардың қозғалуын қамтамасыз етеді.
Салық заңын бұзу үшін жауапкершілікті қарастыратын нормалар бұзушылықтың
құрамынан (диспозиция) және осы бұзушылық үшін жауапкершілік өлшемінен
(санкция) құралады. Салық заңын бұзушыларға заңды тұлғалар мен жеке
тұлғаларға әртүрлі санкциялар қолданылады. Олар мынадай:
- Жедел түрде шаралар қолдану: банк шоттары бойынша операцияларды
тоқтату, қаржы - несие мекемелеріндегі қаржы қаражаттарына шектеу қою;
- Қаржылық - құқықтық санкциялар: төленбеген салықтың бүкіл сомасын
өндіріп алу, табысын жасырғаны үшін, қаржы және салықтық құжаттарын
тапсырмағаны үшін айыппұл; салық төлемін уақытында төлемегені үшін өсімақы,
сондай-ақ жасырылған салық салу объектісін тартып алу;
- Әкімшілік жаупкершілік өлшемі: салық заңын бұзғаны үшін және
тұлғалармен кәсіпорындардың лауазымды тұлғаларға айыппұл белгілеу және т.б.
- Қылмыстық жауапкершілік өлшемі: заңда белгіленген мөлшердегі
айыппұлдар, бас бостандығынан айыру, түзету жұмыстары, салық төлеушілердің
мүлкін тәркілеу.
Ал енді осы санкциялардың әрбіреуіне жеке-жеке тоқталып өтеміз.
Қаржылық-құқықтық жауапкершілік Қазақстан Республикасы Президентінің
Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Заң
күші бар жарлығында бекітілген. Қаржылық-құқықтық жауапкершілік төлем
көзінен салық ұсталынбағаны үшін, салықты белгіленген мерзімнен кеш
төлегені үшін, декларацияларды уақытында тапсырмағаны үшін, салықтарды,
ағымдағы төлемдерді, аванстық төлемдерді және салық салу объектілерін
төмендетіп көрсеткені үшін белгіленеді.
а) төлем көзінен ұсталынбаған табыс салығы сомалары табысты төлеген заңды
және жеке тұлғалардан өңдіріп алынады.
б) салықты белгіленген мерзімінен кеш төлегені үшін өсімақы. Мерзімі
өткен салық міндеттемесінің сомасына есептелетін мөлшер өсімпұл болып
танылады. Өсімпұл салық және бюджетке төленетін баска да міндетті төлемдер
төлеу мерзімі күнінен кейінгі күннен бастап, өткен әрбір күн үшін Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген қайта қаржыландыру ресми
ставкасының 2 еселенген мөлшерінде бюджетке төлеген күнді қоса алғанда,
мерзімі өткен әрбір күн үшін есептеледі. Қайта қаржыландыру ставкасы
басқару ақпарат құралдарында ай сайын жарияланып отырады. Мысалы, ұлттық
Банктің қайта қаржыландыру ставкасы 20%-ды құрайды десек, онда оны 2-ге
көбейтіп, 365 күнге бөлеміз. Яғни, (20*2)365күн 0,11% бір күнге шығарып
аламыз. Салық төлеуші көлік салығын 30000 тт мөлшерінде 5-ші шілдеде
төледі, төлеу мерзімі 1-ші шілде. Өсімпұл 5 күнге есешгелінеді. Бұл
жағдайда өсімпұл сомасы 165тг-ні құрайды ((30000тг*0,11%*5күн)100)[6]
в) Декларацияны уақытында тапсырмағаны үшін айыппұл белгілеу.
Заңды және жеке тұлға белгілі бір себепсіз декларацияны белгіленген
мерзімде тапсырмаса, онда декларацияда көрсетілген төленуге тиіс, бірақ
төленбеген соманың 5 % мөлшерінде кешіктірілген әрбір айына айыппұл
салынады.
Салық декларациясын тапсыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қаржы және есеп факультеті
Қаржы кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы:Салықтық құқық бұзушылық: түсінігі, ерекшеліктері
және түрлері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Тарау 1. Салықтық құқық бұзушылықтың теориялық негіздері және салық
санкцияларын қолдану
1. Салық құқық бұзушылықтар және салық санкциаларының экономикалық
мазмұны, алыптау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .5
2. Салық бақылауы салық әкімшілігінің негізі ретінде қолданылуы
... ... ...15
Тарау 2. Қазақстан Республикасында салықтық құқық бұзушылықтар және салық
санкцияларын қолдану аясы
2.1 Қазақстан Республикасында салық санкцияларын қолдану
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Қазақстан Республикасының экономикалық реформаларындағы салықтық құқық
бұзушылыққа салық санкцияларының қолдану тиімділігіне баға беру және оны
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .39
Тарау 2. Салықтық құқық бұзушылыққа салық санкцияларының қолдану механизмін
жетілдіру
3.1 Салық санкцияларын қолданудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... 48
3.2 Қазақстан Республикасында салықтық құқық бұзушылыққа
қолданылытын салық санкцияларының орын алған кемшіліктері мен оларды
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
КІРІСПЕ
Қоғам даму тарихында еш бір мемлекет салықсыз өмір сүрген емес.
Себебі, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке белгілі бір
ақшалай қаражат көзі қажет, ал олар тек қана салықтар арқылы ғана жүзеге
асырылады. Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі кіріс көзі болғандықтан,
оның уақытында және толығымен мемлекет қазынасына түсіп отыруы қазіргі
нарықтық экономикадағы күрделі де өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Сондықтанда, ондағы салық санкцияларын қолданудың маңызы өте зор.
Еліміз бұрынғы әкімшілік-жоспарлы эканомикадан нарықтық эканомикаға
өткен кезде мемлекет алдында көптеген эканомикалық қиыншылықтар кездескен.
Солардың ішіндегі ең өзекті мәселелердің бірі - салық және салық салу
мәселесі болды.
Cалық мемлекеттің ірге тасы болғандықтан, тиімді салық жүйесін құру
біз үшін өте қажет. Өйткені қазіргі кезде еліміздің мемлекеттік бюджетінің
80-85 %-ын салық және салықтық түсімдер құрайды, яғни бюджет кірістерінің
негізгі қайнар көзі болып отыр. Салық салуды барынша жетілдірмегенше
қазірге кездерде орын алып отырған қаржы тапшылығын және бюджетті толықтыру
мәселесін шешу мүмкін емес. Салық заңының орындалуын қамтамассыз ететін
механизмді мемлекеттің ең басты мақсаттарының бірі болып отыр. Бүгінгі
таңда қағамдағы көптеген келеңсіз жағдайлармен бірге салықтан жалтару да
үлкен орын алып отыр. Әрине салықтан жалтарудың макроэкономикалық
зардаптары мемлекетке едәуір зиян келтіруде. Сондықтанда салық санкцияларын
қолдану - салықтан жалтаруға қарсы күресудің алғы шарты негізінде туындап
отыр. Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы да осы мәселеге байланысты
“Салықтық құқық бұзушылық: түсінігі ерекшеліктері мен түрлері” деп аталады.
Бұл дипломдық жұмысты жазудағы негізгі мақсатым - салықтық құқық
бұзушылықтың мәнін ашу, олардың Қазақстандағы қолданылу механизмін зерттеу,
шетелдер тәжірибесінде салық санкцияларын жетілдіру жолдарын қарастыру
болып табылады. Жалпы салық санкциялары туралы түсінік, салықтан жалтарудың
басты себептерін, салықтық құқық бұзушылықтың мәнін, теориялық аспектілерін
бірінші бөлімде қарастырып өтеміз. Ал екінші бөлімде салық санкцияларының
Қазақстан Республикасындағы қолдану механизмін қарастырып, салық
санкцияларының макро деңгейдегі экономикалық талдауын жүргізе отырып,
олардың Қазақстанда қалай жүзеге асырылатынын зерттейміз. Салық
санкцияларын қолданудың шетелдік тәжірибесін, Қазақстан Республикасында
салық санкцияларын қолдану механизмін жетілдіру жолдарын үшінші бөлімде
қарастырып, талдау жасаймыз.
Тарау 1. Салықтық құқық бұзушылықтың теориялық негіздері және салық
санкцияларын қолдану
1. Салықтық құқық бұзушылықтыр және салық санкцияларының экономикалық
мазмұны, қалыптасу ерекшеліктері
Салықтар - бұл мемлекетке заңды түрде белгілі бір мөлшерде және
белгілі бір мерзімде төленетін міндетті төлем болып табылады.
Салықтың мәжбүрлі төленұі екі жағдайда байқалады. Бірін-шіден, салық
мәжбүрлі түрде, яғни, міндетті төлем салық төлеу-шінің еркіне қарсы
енгізіледі. Екіншіден, егер салық төлеуші өз міндеттемесін өз еркімен
орындамаса, онда мемлекет одан ақшаны күшпен тартып алады. Осы салықты
өндіріп алудың мәжбүрлі сипаты мемлекетке берілетін әр түрлі қайырымдылық
жасаулардан ерекшелендіреді. Жалпы, салықты өндіріпалу мемлекеттік қазына-
шылықтың шығындарын көбейтпес үшін, халыққа арзан түсуі тиіс.
Салық халықтың қалтасынан оған ауырпалық тигізбейтіндей алыну керек.
Едәуір жоғары салық мемлекеттегі өнеркәсіптің да-муын бәсеңдетеді,
көпшілікті саудамен еңбектің түрлі салаларынан ажыратады. Осылайша, ауыр
салық халықтың өмір сүруін қамтамасыз ететін табыстың кейбір көздерін
азайтады, тіпті жойып жібереді. Ауыр салық салық төлеушінің салықтан
жалтаруға сеп-тігін тигізеді. Ауыр салықты бекітетін заңның өзі салық
төлеуші-лерді салықтан жалтаруыға итермелейді, ал одан кейін оған баруға
мәжбүр болған салық төлеушілерді жазалайды.
Батыс ғалымдары осыған байланысты мынандай қорытындыға келді:
“Мемлект ауыр салық салудан гөрі, салық ауыртпалығын төмендетуден гөрі,
салық ауыртпалығын төмендетуден көбірек ұтады; босатылған қаражаттар
қосымша табыс табуға мүмкіндік береді, ал одан қазынаға салық түседі. Бұл
кезде төлеушілер еш ауыртпалықсыз, өз еріктерімен бұл төлемдерді жасайды,
ол сәйкесінше мемлекетті жазалаумен, еріксіз өндіріп алумен байланысты
салықтарды жинауға кететін қосымша шығындардан босатады”. Салықтарды 40-50
%-дан жоғары өндіріп алу кәсіпкерліктің іскерлік белсенділігін төмендетеді
және салық базасының төмендетуіне апаратын салықтан жаппай қашуға жағдай
жасайды[1].
Соныменен, салықтық қатынастар міндетті қарым-қатынас болып келсді.
Бұл міндеттемесінің мәні салықты төлеуінде жатыр: Әрбір салық төлеуші
заңмен бекітілген салықтармен алымдарды төлеуге міндетті.
Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған
міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес салық төлеуші:
1) салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемінде орындауға;
2) салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындауға, соңдай-ақ қызметтік міндеттерін
атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамауға;
3) нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының салық
салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын мүлікті
тексеруіне жол беруге;
4) салық есептілігі мен құжаттарды заңда көзделген тәртіппен табыс етуге;
5) заңға сәйкес қолма-қол ақшамен, төлемдік банк карточкаларымен,
чектермен сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде
тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жадысы бар бақылау-касса
машиналарьш міндетті түрде пайдалана отырып және тұтынушының қолына бақылау
чегін бере отырып жүргізуге міндетті.
Осы салық міндеттемелері ішіндегі ең негізгі мақсаты - ол салықты
толығымен және уақтылы төлеу болып саналады.
Мемлекет салық кызметі органы арқылы салық төлеушінің өз салық
міндеттемелерін толық көлемінде орындауын талап етуге, ал олар орындалмаған
жағдайда оларды қамтамасыз ету жөніндегі тәсілдерді және Қазақстан
Республикасының Салық Кодексінде көзделген тәртіппен мәжбүрлеп орындату
шараларын қолдануға құқылы.
Салықтық міндеттемені орындамауы - салық заңын бұзуы деген сөз.
Салықтық құқық бұзушылық - бұл мемлекетпен бекітілген салықтар,
алымдар мен міндетті төлемдерді төлеуден салық төлеушінің бас тартуы болып
табылады.
Салық төлеуден жалтару - мемлекеттің кірісіне ақшалай қаражаттарды
төлеу бойынша міндеттемесін ол соманы төлеуге мүмкіндігі бола тұрып,
әдейілеп орындамауы.
Америкам экономисі А.Лаффер бұл жайында былай деген: Салық
ставкаларының неғұрлым жоғары болуы, экономикаға соғұрлым кері әсер етеді.
Ал бұл өз кезегінде салық төлеушілерге тиімсіз болады. Яғни, салық
ауыртпалығы жоғары болған сайын, салық төлеушілер салықты төлеудің емес,
салықтан қалай жалтарудың жолын іздестіреді. Бұның басты себебі - өте
жоғары салық ставкасы кәсіпкерліктің дамуын тежейді, адамдардың жұмыс істеу
ьштасын жойып жібередің.[2]
Салықтан жалтару түсінігі - салық төлеуге байланысты салық төлеушінің
заңсыз іс-әрекеті болып табылады.Салықтан жалтарудың салық декдарациясын
бермеу, салықтық тексеруяерге кедергі жасау, тиісті құжаттарды бермеу
сиякты көптеген нысаңдары бар. Жалпы салықтан жалтару көбінесе мынадай
жағдайларда көп туындайды. Салық төлеушінің салықтық сауаты аздығынан,
салық заңын дұрыс білмегендіктен немесе өте жоғары салық ставкаларының
болуынан, тиімді салық механизмдері жұмыс істемегендіктен және т.б.
жағдайлардан туындайды.
Салықтарды төлеуден жалтарудың макроэкономикалық зардаптары мемлекетке
едәуір зиян келтіреді. Бюджет тапшылығы - көптеген елдердің экономикалық
қныншылықтарының негізінде жатыр және оны жою көптеген экономикалық
тұрақтандыру бағдармалардың басты мақсаты болып табылады. Сондықтан, бұл
жағдайларда салықтардың жиналуын жақсарту мәселесіне көп көңіл бөлінеді.
Салық салудан жалтару кез-келген қоғамға едәуір қауіп төндоретіні туралы
айтып кеткен жөн. Ол төмендегі жағдайларда бейнеленеді:
1. егер мемлекетке тиісті бюджеттік қаражаттар түспесе, онда мемлекеттік
бағдарламаларды қаржыландыру қысқарады;
2. салықтарды төлемеушілер заңды орындайтын, тәртіпті төлеушілерге
қарағанда ұтымды жағдайда болады, ал олардың іс-әрекеттері басқа
субъектілерді қызықтырады;
3. салық қылмыстарының көбеюі, таралуы бюджеттің кіріс жағының
тапшылығына әкеледі, ал үкімет қаражаттардың жетіспеушілігін жаңа саяық
түрін енгізу және салықтардың ставкасын жоғарлату арқылы толтыруға мәжбүр
болады.
Сондықтан да, үкімет пен сәйкесінше министрліктер салықтардың
толығыменен және уақтылы төленуіне бақылау жүргізу керек. Салық әкімшілігін
жүргізу - бұл салық қатынастарын мемлекеттік басқару жүйесі. Салық бақылауы
салық әкімшілігін жүргізудің қажетті шарты болып табылады.
Салық бақылауы - салық қызметі органдарының салық заңдарының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақтылы аударылуын бақылау. Салық бақылауы тек салық заңдарының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақтылы аударылуын бақылау ғана емес, сонымен қатар, салық және
бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдердің дұрыс есептелуі мен уактылы
төленуін тексеріп, сондай-ақ, Қазақстан Республикасы заңдарының бұзылмауын
қадағалайды. Салық бақылауының мақсаты мен міндеті әртүрлі. Басты міндеті -
салықтан жалтаруға тосқауыл жасау, мемлекеттің табыс бөлігіне түсетін
кірістерді қамтамасыз ету, Қазақстан Республикасы заңдарының бұзылуын жою.
Салықтық бақылау:
- салық төлеушілерді тіркеу есебі;
- салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді есепке
алу;
- бюджетке түсімдерді есепке алу;
- қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу;
- салық тексерістері;
- камералдық бақылау;
- салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметі мониторингі;
- фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелері;
- акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік
постыларды белгілеу;
- мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және сату
тәртібін сақтауды тексеру;
- уәкілетті органдарға бақылау жасау нысандарында жүзеге асырылады.
Салық бақылауының негізгі мақсаттарының бірі - салықтан жалтаруға жол
бермеу. Бұл құбылыс бұрынғы уақыттан бері салық салумен бірге дамып келе
жатыр және тұрақты зандылық қалпына ие болды. Тәжірибеден дәлелденгендей,
салық салудан жалтару қаржы нарығындағы операцияларды жүзеге асырғанда өте
жиі кездеседі.
Салық теориясы мен тәжірибесінде салықтан жалтарудың төрт түрлі
себептері көрсетіледі:
- моралді;
- саяси;
- экономикалық;
- техникалық.
1. Көптеген азаматтар қазынадан ұрлауды ұрлау деп санамайды. Кез
келген мемлекетте жоғарғы билік органдарында жемқорлықтың бар екені және
олардың мемлекеттік қаражаттарды жеке қажеттіліктеріне пайдаланатыны туралы
бәрімізге белгілі. Сондықтан да салық төлеушілер салықтан жалтаруға ешбір
моралді жауапкершілікті сезбейді. Көптеген салық төлеушілер өздерін
қазыналық алымдарына олардың тым ауыртпалығына қарай қарсы тұруына құқылы
деп есептейді. Мемлекет өзінің қаржы ресурстарының көп бөлігін салықтар мен
алымдарды жинау арқылы қамтамасыз етуі - салық төлеушілерді салықтан
жалтаруға итермелейді.
2. Сонымен қатар, салық төлеушілерді салықтан жалтаруға итермелейтін
саяси себептері де бар. Егер де мемлекет экономикалық саясатын жүргізу
барысында жеке топ мүдделерін ешбір себепсіз басқа топтардың мүдделерінен
жоғары етіп қарастырса, онда өздерін ұтылған деп санайтын салық төлеушілер
салықтық төлемдерін төмендетудің әртүрлі жолдарын іздестіреді, тіпті салық
салынатын табыстары мен объектілерін жасыруға дейін барады.
3. Салықтан жалтаруға өте жиі әсер ететін жағдайларголар салық
төлеушінің экономикалық жағдайы және жалпы экономикалық конъюнктура. Салық
ставкалары жоғары болған сайын, салықтан жалтаруды көбірек ынталандырады.
Төлеушінің қаржылық жағдайы тұрақсыз болтан сайын, салықтан кщцу ойы күшейе
береді. Экономикалық құлдырау кезінде үкіметтің нарықты реттеуі салықтан
жалтарудың көбеюіне апарады. Осындай регламенттелген нарықтың пайда болуына
әкеледі.
4. Капиталдардың халықаралық қозғалысыньщ бақылаусыз, еркін болуы -
салықтан жалтаруға жағдай жасайды. Көптеген жағдайда салықтық бақылау
ұлттық аумақ шеңберінде ғана шектеледі, ол өсіресе дағдарыстар және
экономикалық бағамның өзгеруі кезінде байқалады. Ол трансұлттық
компаниялардың, біріккен кәсіпорындардың алдында әлсіз болып қалады. Бұл
салықтан техникалық жалтаруға жақсы жағдай жасайды. Салықтан жалтарудың
тағы бір маңызды техникалық жағдайы - ол ұлттық заңдардың карама-
кайшылығыменен күрделілігі болып табылады. Салық салудың техникалық
күрделілігі салық төлеушіге салық төлемінен заңды бұзбан кашуға мүмкндік
береді. Бұл әрине салықтық бақылаудың тәжірибесін қнындатады.
Осыған байланысты салық бұзушылығының ұлғаюына жағдай жасайтын
қазіргі кездегі ең манызды мәселелердің бірі - салық заңының толығыменен
жетілмеуі, тұрақсыз болуы. Бұл жерде Т.Джефферсонның пікірін айтып кеткен
жөн. Ол былай деген: Заңдар қарапайым адамдарға арналып жазылады,
сондықтан олар салауатты мәндегі қарапайым ережелерге негізделуі қажет.[3]
Ал біздің казіргі салық заңымыз өзінің едәуір артық көлемімен және
күрделілітімен еркшеленеді. Жиі-жиі енгізіліп отыратын өзгертулермен
толықтырулар жаңа қныншылықтар тудырып отыр. Қазақстанда бүгінгі күні салық
заңының нормаларын сақтау 60% шамасында болып отыр. Яғни, дұрыс
есептелінген, бюджетке толығыменен және уақытында түсетін салық сомаларының
60 %-ы ғана қазнаға түсіп отыр. Алдыңғы қатардағы елдерінде бұл көрсеткіш
90-100 % мөлшерінде. Қазақстанның салықтар жинау бойынша қабілеттілігі
“Үлкен Жетілік” елдерінің көрсеткіпттері-нен ғана емес, сонымен бірге
Африка, Оңтүстік-Шығыс Азия және Латын Америка елдерінің көрсеткіштерінен
де едәуір төмен болып отыр.
Осыдан: “Неліктен Қазақстанда салық заңын сақтау денгейі өте төмен
болып отыр ?” деген сұрақ туындайды. Оның ең басты себептері - ол салық
кодексінің мемлекеттің өнеркәсіптік саясатының талаптарына сай келмеуі,
салық салу ставкаларының өте жоғары болуы және олардың елдегі өндірістің
мүмкіндіктерін, өнеркәсіптің экономикалық-әлеуметтік жағдайын ескермеуі
болып табылады.
Жалпы, салықтан жалтару заңды және заңсыз болуы мүмкін. Егер де
тұтынушы оның тұтынатын тауарына акциз енпзгеннен кейін немесе акцизді
көтергеннен кейін сол тауарды сатып алуды тоқтатса немесе оны аз мөлшерде
сатып алатын болса, онда мұндай жағдайды заңды салықтан жалтаруға жатқызуға
болады. Ал егерде салық төлеуші салық салынуға тиісті объеюісін жасыратын
болса, мысалы, кеден бажын төлемеу мақсатында шекарадан жасырын түрде тауар
өткізсе, аз табыс салығын төлеу мақсатында нақты табысын төмендетіп
көрсететін болса, онда заңсыз салық төлеуден жалтаруға жатады. Заңды
салықтан жалтарумен мемлекет тек қаржылық әдістерін пайдалана отырып күресу
мүмкін, яғни, салық салынатын тауарды тұтыну қысқарған кезде акцизді
төмендету, акциздік өндірістің техникасы ұлғайған кезде - дайын өнімге
салық салуды енгізу керек. Заңсыз жалтарумен тек қаржы аішаратын жетілдіру
арқылы күресу керек, яғни, қаржы аппараты төлеушілердің салық
бұзупшлықтарын көбірек ашып, оларды тиісті жазалауға қабілетті болу керек.
Қазіргі кезде салықтан жалтарудың көптеген жолдары бар. Олар мына
төмендегі нысандарда кездеседі:
- заңдар мен нормативті-құқыктық актілердің келіспеушілігі, салық заңы
нормаларын дұрыс емес түсіндірілуіне әкелетін накты аныктамалардың жоктығы,
экономикалық және салықтық өзара қарым-қатынастар тәжірибесіне сүйене
отырып жасалынатын заңдардың жоктыгы. Бұл жағдайда салық төлеуші уақытында
салық декларацияларын тапсырып, салық органдарының талаптарын орындайды,
бірақ та нормативтік-құқықтық актілеріндегі кемшіліктерге байланысты
табыстарын жасырады;
- екі жақты бухгалтерияны жүргізу. Бұл жағдайда салық төлеуші салық
органдарьғаың барлық талаптарын дұрыс орындайды, бірақ та, салық
органдарының қарсы тексерулерін аса қолданбайтындықтан, салық төлеушілердің
ресми есеп берулерде сату көлемін және алған табыстарын төмендетіп
көрсетуге мүмкіндік туады. Екі жақты жазу ресми органдар үшін және өзінде
жүргізеді. Біріншісінде - тек қызмет етуінің минимадді мүмкіндіктері,
қызметінің минималді нәтижелері көрсетіледі. Екіншісінде - шынайы, нақты,
яғни бизнестің дамуына қажетті көрсеткіштер жазылады.
- салық органдарында тіркеусіз кәсіпкерлік қызметпен айналысу. Бұндай
жағдайда кәсіпкерлер контрактілерде, келісім-шарттарда, шот-фактураларда,
банктік құжаттарында және т.б. құжаттарда ойдан шығарған кезкелген СТН
(салық төлеушінің тіркеу нөмірі) қояды да салық органдарында есеп бермейді
және әдеттегідей олар ұзақ өмір сүрмейді; бюджетке төлейтін төлем қарыздары
жинақталуы бойынша салық органдарымен байланысын жоғалтқанң төлеушілер
категориясына өту. Салық төлеуші жұмыс істейді, салық бойынша есеп береді,
бірақ бюджетке төлейтін төлемдерді төлемейді және олардың жинакталуы
бойынша өз активтерін сатып, салық органдарымен байланысын жоғалтады.
Әдетте, олар жалған адрестер мен жалған тұлға аттарын пайдаланады;
төлем көзінен ұсталынатын жеке табыс салығын төлемеу немесе
толығыменен төлемеу. Бұл жалтарудың түрі - шаруашылық субъектінің
еңбекақыны натуралді түрде, яғни кәсіпорынның өзі шығаратын немесе бартер
арқылы алынған өнімдермен төлеуімен байланысты болып отыр. Бұндай жағдайда
натуралды түрде төленген еңбекақыны аныктау қиынға түседі.
табыс жасыру мақсатында жалған тұлғаяарға нарядтарды жазып беру
арқылы еңбекақыны төлеуге кететін шығындарды көбейтіп көрсету; шегерістерді
көбейту арқылы табыстарды жасыру
- өзіндік құнға кәсіпкерлік саласыньщ басшыларының, жұмыскерлерінің
тұтыну шығьғадарын енгізу жолымен жүзеге асырылады. Бұндай әдіс әлеуметтік
және табыс салықтарды төлеуін үнемдеуге мүмкіндік береді. Фирманың есебінен
офисқа арналған үй-жайларң түрінде басшылардың пәтерлері ұсталынады,
жиһаз, тұрмыстық техника сатып алынады, газеттер мен журналдарға жазылу
жүзеге асырылады. Фирмалық киімң деген атпен өз игілігіне пайдаланылатын
өте қымбат киімдерді сатып алуды жасыруға болады;
- жалған банкроттылық. Бірнеше фирмаларды бірдей құрылтайшылар ашады да,
біраз уақыттан кейін активтерді бір фирмадан екінші фирмаға аудара
бастайды, ал содан кейін біріншісін банкрот деп жариялайды;
- жасалмаған операцияларға немесе бағасын жоғары етіп көрсетілген
жөнелтпе қүжаттарьш жазу. Бұл экономиканың кезкелген саласына тен нәрсе
және ол жалған бағаларды қолдану арқылы табысын төмендетіп көрсетуге жағдай
жасайды. Бұл жерде қаржылық-шаруашылық қызметінен тапқан табысын
төмендетуте мүмкіндік беретін, оларды бухгалтерлік кітаптарда бейнелеу үшін
жөнелтпе қүжаттары жазылады. Бұндай жалтарудың түрі ерекше қауіп келтіреді
және оны кейбір жагдайларда анықтау қиынға соғады. Мысалы, егер де
қызметтер шетелде көрсетілсе, әсіресе, белгілі бір мемлекеттерде (офшорлы),
онда оны анықтау өте қнын болады;
- жалған тұлға аттарын пайдалану. Бүл жағдайда экономикалық қызмет ресми
түрде бір тұлғаның атынан жасалынада да, іс жүзінде басқа біреумен жүзеге
асырылады;
- жеке тұлғаларға қызмет көрсету мен тауарларды өткізу. Салықтан
жалтарудың бүл нысаны едәуір кең таралған және оны алдын-ала болдырмау өте
қнын. Ол кішігірім коммерциялық кәсіпорындар арасында кездеседі. Жеке
тұлғалармен тікелей байланыс - кәсіпорындарға жасалған мәмле үшін
накладнойларды жазбай-ақ тауарлар өткізуге, қызметтер көрсетуге мүмкіндік
береді. Бұндай жалтарудың халықаралық сипаты бар, өйткені көптеген тауарлар
шетелден әкелінеді. Бұл жағдайда екіжакты салықтан жалтару көрінеді. Біреуі
- импорт сатысында, екіншісі - сату сатысында. Кеден декларациясында
көрсетілген іс жүзіндегі құны оның накты құнынан біршама өзгеше болады.
Салық төлемдерін азайтуға баіъпталған құқықбүзушылықтар өте кең таралған
құбылыс. Дамыған капиталистік елдерінде олар экономикалық құқықбұзушылықтар
ішінде басты орын алады. Олардың жағымсыз
Салық төлеушілердің бұндай заңға қарсы іс-әрекеттері тек салықтардың
жоғары болуынан емес, сондай-ақ, салық төлеушілер тұрғысынан жауапкершілігі
сияқты факторларға байланысты туындайды.
Осы жағдайлардың барлығы көлеңкелі экономиканың тудырады. Шаруашылық
субъектілердің көбісі белгілі бір ережелерді бұзу арқылы ғана өмір сүріп
отыр. Салық қызметкерлері өртүрлі себептерге байланысты бұл құбылыстарды
толығыменен бақылап отырған жоқ, ол себептерге: кадрлар-дың төмен
деңгейдегі біліктілігін, жемқорлықтың болуын, салық қызметкерлерінің
жалақының төмен болуын және т.б.-ны жатқызуға болады. Сәйкесінше, салық
салу ставкасы жоғарлаған сайын кәсіпкерлердің заңды қызметі қаншалықты
жылдам көлеңкелі салаға ауысып кететініне көзімізді жеткізуте болады.
Көлеңкелі экономиканың үлкен көлемі, ақша қаражаттарын басқа
елдердің банк мекемелеріндегі шоттарына аударуы, кәсіпкерлік қызметтің
нақты көлемін төмендету бойынша тырысуы, мүлік құнының жоғары болуы-
салықтық түсімдерін мемлекеттің бақылай алмауына әкеледі.
Көлеңкелі бизнес - табыс әкелетін және мемлекеттік басқару
органдарымен ресми түрде бақыланбайтын кез-келген қызмет ретінде
қарастырылады. Бұл қызмет салықтарды төлемеуге, қосымша табыстарды табу
мақсатында мемлекеттік мүлікті пайдалануға мүмкіндік береді. Осындай
тіркелмеген шаруашылық кызмет - көлеңкелі экономика мемлекетке мүлдем кіріс
әкелмейді. Қаражаттардың көлеңкелі жаққа өтіп кетуі, экономикаға, әсіресе
бюджеттің кіріс жағына едөуір залал келтіреді. Кейбір деректер бойынша,
көлеңкелі жиынтық өнім Қазақстанның жалпы ЖІӨ-нің 40 %-ын құрайды.
Салықтық тәжірибе салықтық құқық бұзушылықтармен күресудің екі негізгі
әдісін бөліп көрсетеді:
1. ескерту (превентивті шаралар);
2. жазалау (репрессивті шаралар).
Салық бұзушылықтар санын азайту үшін маңызды мәселе - ол превентивті
салық бақылауының саласын кеңейту болып табылады. Алдын-ала ескерту
шараларының кешеш өзіне мыналарды қосады: салық төлеушілсрге көрсететін
әдістемелік кеңес беру көмегі, салық заңының өзгерістері туралы уақытында
баспаларда шығарып тұру, едәуір жиі кездесетін және ауыр салық бұзушылықтар
туралы жариялап отыру және т.б.
1.2 Салық бақылауы салық әкімшілігінің негізі ретінде қолданыуы
Салық бақылауы – салық қызметі органдарының салық заңдарының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақытылы аударылуын бақылауы.
Салық бақылауында мынадай әдістер қолданылады
▪ Салық төлеушілерді тіркеу есебі;
▪ Салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді есепке
алу;
▪ Бюджетке түсімдерді есепке алу;
▪ Қосылған құн салығын төлеушілерді есепке алу;
▪ Салық тексерулері;
▪ Камералдық бақылау;
▪ Салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметі мониторингі;
▪ Фикальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелері;
▪ Акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік
постыларды белгілеу;
▪ Мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, бағалау және сату
тәртібін сақтауды тексеру;
▪ Уәкілетті органдарға бақылау жасау нысандарында жүзеге асырылады;
Кеден органдары өз құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының кеден
шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты төленуге тиіс салықты және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді алу жөніндегі салық
бақылауын осы Кодекске және Қазақстан Республикасының кеден заңдарына
сәйкес жүзеге асырады.Енді осы жоғарыда аталған әдістерге тоқталып өтелік.
Салық төлеушілерді мемлекеттік тіркеу
1. Қазақстан Республикасында мыналар:
▪ орналасқан немесе қызметін жүзеге асыру орны бойынша – заңды тұлғалар,
олардың құрылымдық бөлімшелері, оның ішінде қызметін Қазақстан
Республикасында жүзеге асыратын резидент еместер;
▪ тұрғылықты жері бойынша – салық және бюджетке төленетеін басқа да
міндетті төлемдерді төлеушілер болып табылатын жеке тұлғалар;
▪ Қазақстан Республикасындағы болатын орны бойынша – тұрақты мекеме
арқылы жеке кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыратын резидент емес жеке
тұлғалар;
▪ Салық салу объектілері орналасқан жері бойынша және (немесе) тіркеу
орны бойынша – ҚР салық салу объектілерін иелентін резидент еместер салық
төлеушілер ретінде тіркелуі тиіс.
Салық төлеушілердің мелекеттік тізілімін уәкілетті мемлекеттік
орган жүргізеді.
Салық төлеушілердің мемлекеттік тізілімін жасау және жүргізу
тәртібін ҚР Үкіметі белгілейді.
Салық төлеушіні мемлекеттік тіркеу бірінші рет тіркеу есебіне қою
кезінде жүргізілуі мүмкін және тіркеу есебін жүргізу үшін белгіленген
мерзім ішінде жүзеге асырылады.[4]
Салық төлеушілерді тіркеу есебі.
1. Салық төлеушілерді тіркеу есебі салық төлеуші салық органдарында
салық төлеушілерді мемлекеттік тіркеу рәсімінен өткеннен кейін жүзеге
асырылады.
Салық төлеушілердің мемлекеттік тіркеудің және тіркеу есебінің
тәртібін уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді.
Салық төлеушілерді мемлекеттік тізілімінен шығарып тастау.
▪ Салық төлеушіні Салық төлеушілердің мемлекеттік тізілімінен шығарып
тастау осы Кодектсің 57,58 баптары негізінде салық міндеттемелерінің
тоқтатылуына байланысты жүзеге асырылады.
▪ Салық төлеушіні Салық төлеушілердің мемлекеттік тізілімінен шартты
түрде шығарып тастау салық төлеуші ҚР заң актілерімен белгіленген
әрекетсіз заңды тұлға мен жеке кәсіпкер белгілеріне сәйкес келген және
салық берешегі жоқ жағдайда тіркеу нөмірі сақтала отырып жүргізіледі.
Банктердің немесе банк оперцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың міндеттері.
Банктер немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын үйымдар:
1) Салық төлеушіге (резиден емес жеке тұлғалар мен шетелдік
банк–корреспонденттерден басқа) банк шоттарын ашу кезінде салық төлеушінің
тіркеу нөмірін ескеруге, салық төлеуші заңды тұлға мен жеке кәсіпкерге
аталған шоттарды ашу туралы үш жұмыс күні ішінде салық органдарын хабардар
етуге;
2) Вексельді және банктің резидент емес жеке тұлғалардың банк
шоттарынан колма–қол ақшаны қабылдауы мен беруі негізінде жүргізілетін
төлем құжаттарын қоспағанда, төлем құжаттарында салық төлеушінің тіркеу
нөмірін қоймай банк шоты бойынша операцияларды жүргізбеуге;
3) Салық төлеушінің банк шотынан салық және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдерді төлеуге арналған төлем тапсырмаларын клиенттің
банкте ақшасы жеткілікті болған жағдайда бірінші кезектегі тәртіппен
орныдауға міндетті. Белгіленген мерзімде енгізілмеген салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер сомаларын, өсімпұлдар мен
айыппұлдарды салық органдары нұсқамаларын алған күннен бастап бір
операциялық күннен кешіктірмей алуға арналған салық органдарының
инкассалық өкімдерін осындай тәртіппен орындауға;
4) Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомаларын
ҚР Қаржы министрлігі Қазынашылығының шотына салық төлеушінің банк шотынан
ақшаны есептен шығару бойынша операциялар жасалған күні аударуға;
5) Нұсқамасы болған ретте, тексерілетін зағды тұлға мен жеке
кәсіпкерлердің банк шоттары бойынша жасалатын операцияларды, осы шоттарда
ақша бар–жоқтығын тексеруге салық органдары қызметкерлерін жіберуге;
Уәкілетті органдардың салық төлеушілерді тіркеуді жүзеге асыру
кезіндегі өзара әс-әрекеті.
Салық төлеушілерді тіркеу есебін жүзеге асыру кезінде салық қызметі
органдары мынадай:
1. Заңды түлғаларды мемлекеттік тіркеуді, қайта тіркеуді және таратуды
жүзеге асыратын;
2. Статистика жүргізетін;
3. Салық салумен байланысты объектілерді және салық салу объектілерін
есепке алу және (немесе) тіркеуді жүзеге асыратын;
4. Лицензиялар, куәліктер немесе рұқсат беру мен тіркеу сипатындағы
өзге де құжаттарды беретін;
5. Жеке тұлғаларды Қазақстан Республикасындағы тұрғылықты жері бойынша
тіркеуді жүргізетін;
6. Азаматтық хал актілерін тіркеуді жүзеге асыратын;
7. Нотариаттық іс-әрекеттер жасауды жүзеге асыратын;
8. Қорғаншылық пен қамқоршылықты жүзеге асыратын уәкілетті орындармен;
9. Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін басқа да уәкілетті
органдармен өзара іс-әрекет жасайды.
Салық тексеруі – салық қызметі органдары жүзеге асыратын, Қазақстан
Республикасы салық заңдарының орындалуын тексеру. Ұйғарымда көрсетілген
салық қызметі органдарының лауазымды адамдары мен салық төлеуші салық
тексерулеріне қатысушылар болып табылады. Салық тексеруін салық қызметі
органдары ғана жүзеге асырады.
Салық тексеруі мынадай түрлерге бөлінеді:
1) Құжаттық тексеру;
2) Рейдтік тексеру;
3) Хронометраждық;
Құжаттық тексеру мынадай түрлерге бөлінеді:
▪ Кешенді тексеру – салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің барлық түрлері бойынша салық міндеттемелерінің орындалуын
тексеру;
▪ Тақырыптық тексеру – салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің жеке түрлері бойынша салық міндеттемелерінің орындалуын
тексеру;
▪ Қарсы тексеру – егер салықты тексеруді жүргізу кезінде салық органында
аталған тұлғаларға байлансты салық төлеушілердің жүргізген
операцияларының салық есебінде дұрыс көрсетілуі туралы қосымша ақпарат
алу қажеттігі туындаған жайғдайда үшінші бір тұлғаларға қатысты
жүргізілетін тексеру;
Рейдтік тексеруді салық қызметі органдары жекелеген салық төлеушілерге
қатысты олардың Қазақстан Республикасының заңдарының жекелеген талаптарын,
атап айтқанда:
1) Салық төлеушілердің салық органдарында тіркеу есебіне қойылуы;
2) Фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолданудың
дұрыстығы;
3) Лицензияның және өзге де рұқсат ету құжаттарының болуы;
4) Акцизделетін өнімді өндіру, сақтау және сату ережесін сақтауы
талаптарын орындауы мәселелері бойынша жүргізеді.
Хронометраждық зерттеуді салық органдары салық төлушінің нақты кірісін
және кіріс алуға байланысты нақты шығындарды анықтау мақсатымен жүргізді.
Хронометраждық зерттеу уәкілетті мемлекеттік орган бекіткен тәртіппен
жүргізіледі.
Салық тексеруін жүргізу, Қазақстан Республиксының заң актілерінде
белгіленген жағдайларды қоспағанда, салық төлеушінің қызметін тоқтатпауға
тиіс.
Салық органы заңды тұлғаның өзіне салық тексеруінің жүргізілуіне
қарамастан заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелерін тексеруге құқылы.
Салық тексерулері мынадай мерзімділікпен жүргізіледі:
▪ Кешенді – жылына бір реттен жиі емес;
▪ Тақырыптық – салықтың және бюджеткке төленетін басқа да міндетті
төлемнің белгілі бір түрі бойынша жарты жылда бір реттен жиі емес.
▪ Осы баптың бірінші тармағында көзделген шектеулер мынадай жағдайларда
қолданылмайды:
▪ Заңды тұлғаны қайта ұйымдастыруға немесе таратуға және жеке кәсіпкердің
қызметін тоқтатуға байланысты жүзеге асырылатын құжаттық тексеруді
жүргізу кезінде, сондай-ақ салық төлеушінің өтініші негізінде қосылған
құнға салынатын салық бойынша есептен алып тастаған жағдайда. Бұл орайда
тексеру салық төлеушінің өтінішін алғаннан кейін отыз күнтізбелік күннен
кешіктірмей жүргізілуге тиіс;
▪ Жер қойынауы пайдалануға арналған келісім-шарттың қолданылу мерзімі
өтуіне байланысты жүзеге асырылатын құжаттық тексеруді жүргізе кезінде ;
▪ Қарсы тексеруді жүргізу кезінде;
▪ Қайтарылуға қойылған қосылған құн салығы сомасының дұрыстығына салық
төлеушінің өтініші негізінде тақырыптық тексеру жүргізу кезінде;
▪ Салық тексеруі актісі бойынша хабарламаға салық төлеушінің шағымын
қарайтын органның шешімі негізінде жүргізілетін қосымша тексерулер
кезінде;
▪ Нақты салық төлеушіге қатысты уәкілетті мемлекеттік орган басшысының
бұйрығына сәйкес жүргізілетін кезектен тыс құжаттық тексеру кезінде,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңдарында
көзделген негіздер бойынша.
Берілетін нұсқамаларда көрсетілетін салық тексерулерін жүргізудің
мерзімі, егер осы бапта өзгеше көзделмесе, нұсқама тапсырылған кезден
бастап отыз жұмыс күнінен аспауға тиіс.
Құрылымдық бөлімшесі бар заңды тұлғаға салық тексеруін жүргізген
кезде салық тексеруін жүргізудің мерзімін салық органы алпыс жұмыс күніне
дейін ұзартуы мүмкін.
Ерекше күрделі мәселелерді тексеру кезінде салық тексеруін жүргізудің
мерзімін салық қызметінің жоғары тұрған органы құрылымдық бөлімшесі жоқ
заңды тұлға үшін елу жұмыс күніне дейін, құрылымдық бөлімшесі бар заңды
тұлға үшін сексен жүмыс күніне дейін арттыруы мүмкін. Ерекше күрделі
мәселелер салық қызметінің жоғары тұрған органының салық төлеушіге
тапсырылатын негізделген жазбаша шешімімен расталады.
Салық тексеруін жүргізу мерзімі құжаттарды тапсыру туралы салық
органының талаптарын салық төлеушіге беру кезі мен салық тексеруін жүргізу
кезінде сұралатын құжаттарды салық төлеушінің табыс етуі аралығындағы уақыт
кезеңінде, сондай-ақ салық органының мәліметтер мен құжаттарды сұратып алу
кезінде тоқтатыла тұрады.
Хронометраждық зерттеулерді жүргізу мерзімі уәкілетті мемлекеттік
орган бекіткен хронометраждық зерттеулер жүргізу тәртібіне сәйкес
белгіленеді.[5]
Салық тексеруін жүргізу негіздемесі.
1. Салық тексеруін жүргізу үшін мынадай деректемелерді:
1) Нұсқаманың салық органында тіркелген күні мен нөмірін;
2) Нұсқама шығарған салық органының атауын;
3) Салық төлеушінің толық атауын;
4) Салық төлеушінің тіркеу нөмірін;
5) Тексеру түрін;
6) Тексеретін адамдардың лауазымын, тегін, атын, әкесінің атын;
7) Тексеру жүргізілетін мерзімін;
8) Құжаттық тексерулер кезіндегі тексерілетін салық кезеңін
қамтитын нұсқама негіздеме болып табылады.
2. Рейдтік тексеру тағайындалған кездегі нұсқамада аумақтың
тексерілетін учаскесі, тексеру барысында анықталуға жататын мәселелер,
көрсетілуге тиіс.
3. Тақырыптық, қарсы тексерулер тағайындалған кезде нұсқамада салықтың
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің тексерілетін түрі
көрсетіледі.
4. Нұсқамаға салық органының бірінші басшысы немесе оны ауыстыратын
адам қол қоюға, ол салық органының елтаңбалы мөрімен расталуға және
уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіпке сәйкес арнаулы журналда
тіркелуге тиіс.
5. Тексеру мерзімі ұзартылған жағдайда қосымша нұсқама ресімделіп, онда
бұдан бұрынғы нұсқаманың нөмірі мен тіркелген күні көрсетіледі.
6. Бір ұйғарым негізінде бір ғана салық тексеруі жүргізілуі мүмкін.
Салық тексеруін жүргізудің басталуы.
Салық төлеушіге (салық агентіне) нұсқама берілген кез салық тексеруін
жүргізудің басталуы болып есептеледі. Салық органының салық тексеруін
жүргізуші лауазымды адамдарды салық төлеушіге (салық агентіне) қызмет
куәлігін көрсетуге міндетті. Салық органының салық тексеруін жүргізуші
лауазымды адамы, рейдтік тексеруді қоспағанда, салық төлеушіге нұсқаманың
түпнұсқасын табыс етеді. Нұсқаманың көшірмесіне салық төлеуші (салық
агенті) нұсқамамен танысқаны және оны алғаны туралы белгі қояды.
Рейдтік тексеру жүргізілген кезде салық төлеушіге танысу үшін
нұсқаманың түпнұсқасы көрсетіледі және оның көшірмесі табыс етіледі.
Нұсқамамен таныстырылғаны және оның көшірмесін алғаны туралы түпнұсқаға
белгі қояды.
Салық төлеушінің (салық агентінің) нұсқаманы алудан бас тартуы салық
тексеруін жүргізудің күшін жоюға негіз болып табылмайды.
Салық тексерулерін жүзеге асыру кезеңінде тексерілетін салық
кезеңіндегі салық есептілігіне салық төлеушінің өзгерістер мен
толықтырулар енгізуіне жол берілмейді.
Салық тексеруі аяқталған соң салық қызметі органының лауазымды адамы
мыналарды:
▪ салық тексеруінің жүргізілген орнын, акті жасалған күнін;
▪ тексерудің түрін;
▪ салық қызметі органының салық тексеруін жүргізген лауазымды адамдарының
қызметін, тегін, атын, әкесінің атын;
▪ салық төлушінің (салық агентінің) тегін, атын, әкесінің атын не толық
атауын;
▪ салық төлеушінің (салық агентінің) орналасқан жерін, банктік
деректемелерін, сондай-ақ оның тіркеу нөмірін;
▪ салық төлеушінің (салық агентінің) салық есептілігі мен бухгалтерлік
есептілікті, салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеуге тексеру жүргізуге жауапты басшысы мен лауазымды адамдарының
тегін, атын, әкесінің атын;
▪ алдыңғы жүргізілген тексеру мен бұрын анықталған салық заңдарын
бұзушылықтарды жою жөнінде қолданылған шаралар туралы мәліметтерді;
▪ тексерілетін салық кезеңін және тексеру жүргізу үшін салық төлеуші
(салық агенті) табыс еткен құжаттар туралы жалпы мәліметтерді;
▪ Қазақстан Республикасының салық заңдарының тиісті нормасына сілтеме
жасай отырып, салық бұзушылығын егжей-тегжейлі жазылған сипаттамасын;
▪ салық тексеруінің нәтижелерін көрсете отырып, салық тексеруінің актісін
жасайды;
Салық тексеруінің актісі салық төлеушіге тапсырылған күн салық тексеруі
мерзімінің аяқталуы болып есептеледі. Салық тексеруінің аяқталуы бойынша
салық заңдарының бұзылуы анықталмаған жағдайда, онда бұл туралы салық
тексеру актісіне тиісті белгі қойылады. Салық тексеру актісіне қажетті
құжаттардың көшірмелері, салық қызметі органының лауазымды адамы жүргізген
есеп-қисаптар және салық тексеруі барысында алынған басқа да материалдар
қоса тіркеледі. Салық тексеруі актісі кем дегенде екі дана етіп жасалады
және оған салық тексеруін жүргізген салық қызметі органының лауазымды
адамдары қол қояды. Салық тексеруі актісі салық тексеруі актілері мен
хабарламаларын тіркейтін арнаулы журналда тіркеледі, ол нөмірленуге, бау
өткізілуге және салық қызметі органының мөрімен куәландыруға тиіс.
Салық тексеруі актісінің бір данасы салық төлеушіге (салық агентіне)
тапсырылады. Салық төлеуші салық тексеруі актісін алған кезде оны алғаны
туралы белгі қоюға міндетті.
Камералдық бақылау .
1. Камералдық бақылау – салық төлушілер берген салық есептілігін және
басқа да құжаттарды зерделеу мен талдау негізінде тікелей салық органы
жүзеге асыратын бақылау.
2. Камералдық бақылау тікелей салық органының орналасқан жері бойынша
жүзеге асырылады.
Салық органы салық есептлігін қателіктер тапқан, салық есептілігінде
келтірілген мәліметтердің арасынан қайшылық табылған, сондай-ақ шағын
бизнес субъектілері үшін көзделген шарттарды асыра пайдаланған кезде осы
Кодекстің 31-бабына сәйкес салық төлеушіге жіберілген қателіктерді өз
бетінше жоюы үшін, сондай-ақ салық салудың жалпыға бірдей белгіленген
тәртібіне көшуі үшін хабарлама жіберіледі.
Салық төлеушілер мониторингі .
1. Салық төлеушілер мониторингі салық төлеушілердің нақты салық
салынатын базасын анықтау және тауарлардың (жұмыстардың, қызмет
көрсетулердің) өзіндік құнын қалыптастырудың негізділігіне талдау жүргізу,
қаржы, валюта заңдарын, қолданылатын нарықтық бағаларды сақтау мақсатында
салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметін байқау жүйесін қолдану
жолымен жүзеге асырылады.
2. Электронды мониторинг – осы баптың 1-тармағында белгіленген
электронды қол қоюмен расталып, электрондық құжат нысанында ақпарат беретін
мониторинг түрі.
3. Салық төлеушілердің мониторингі республикалық және аймақтық деңгейде
жүзеге асырылады.
Республикалық мониторингке жататын салық төлушілердің тізбесін
Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.
Аймақтық мониторингке жататын салық төлушілердің тізбесін уәкілетті
мемлекеттік орган белгілейді.
Мониторингке жататын салық төлеушілер уәкілетті мемлекеттік орган
бекіткен тәртіппен салық есептілігін тапсырады.
Фискальдық жадысы бар бақылау-касса машиналарын қолдану.
1. Қазақстан Республикасының аумағында сауда операцияларын жүзеге асыру
кезінде немесе қолма-қол ақша, банктік төлем карточкалары, чектер арқылы
қызмет көрсеткенде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысу міндетті түрде
фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану және тұтынушының
қолына бақылау чегін беру арқылы жүргізіледі.
Осы аталған ереже:
▪ жеке кәсіпкерлердің (акцизделетін тауарларды өткізушілерден басқа):
қызметін шағын бизнес субъектілеріне арналған арнаулы салық режимі
шеңберінде бір жолғы талон немесе патент негізінде жүзеге
асыратындарының; егер салық төлеуші жеке кәсіпкер ретінде мемлекеттік
тіркеуден өткен кезден бері алты ай өтпеген болса; қызметін шаруа
(фермер) қожалықтарына арналған арнаулы салық режимі шеңберінде жүзеге
асыратындарының;
▪ салық төлеушілердің: қызметін осы Кодекстің 391-397-баптарында
белгіленген арнаулы салық режимі шеңберінде жүзеге асыратындарының;
квитанцияларды, билеттерді, талондарды, пошта төлемі белгілерін немесе ҚР
Қаржы министрлігі бекіткен нысан бойынша есептесу чектеріне теңестірілген
қатаң есептіліктің басқа да құжаттарын бере отырып, халыққа қызмет
көрсету бөлігінде жүзеге асыратындарының;
▪ Адвокаттардың ақшалай есеп айырысуларына қолданылмайды.
Фискальдық жадысы бар бақылау-касса машиналарын қолдану мен пайдалану
тәртібін ҚР Үкіметі белгілейді. Фискальдық жадысы бар бақылау-касса
машиналары – тауарлар сату мен қызмет көрсету кезінде тұтынушылармен
ақшалай есеп айырысуды тіркеу үшін пайдаланылатын, ақпараттың ауысым сайын
түзетілмей тіркелуін және энергияға тәуелсіз ұзақ уақыт сақталуын
қамтамасыз ететін, фискальдық жады блогы бар электронды құрылғылар және
(немесе) банктік компьютерлік жүйелер. Уәкілетті мемлекеттік орган ҚР
аумағында пайдалануға рұқсат етілген Фискальдық жады бар бақылау-касса
машиналарының мемлекеттік тізілімін бекітеді.
Фискальдық жадысы бар бақылау-касса машиналарын қолдану кезінде мынадай
талаптар қойылады:
1. қызмет басталғанға дейін фискальдық жадысы бар бақылау-касса
машиналарын тіркеу қызметті жүзеге асыру орны бойынша салық
органдарында жүргізіледі;
2. техникалық қызмет көрсетуге фискальдық жадысы бар бақылау-касса
машиналарын қою жүзеге асырылады;
3. фискальдық жадысы бар бақылау-касса машиналарының чегін беру жүзеге
асырылады;
4. фискальдық жадысы бар бақылау-касса машиналарына салық органдарының
енуі қамтамасыз етіледі.
Тарау 2. Қазақстан Республикасында салықтық құқық
бұзушылықтар және салық санкцияларын қолдану аясы
1. Қазақстан Республикасында салық санкцияларын қолдану механизмі
Салық санкцияларын қолдану мемлекет үшін өте маңызды роль атқарады.
Мемлекеттің қаржылық жағдайы және мемлекеттің қызмет етуінің қаржылық
қамтамасыз етілуі тікелей салықтарға байланысты болады. Сондықтан мемлекет
салықтардың тиімді қызмет етуіне, барлық салық төлеушілердің салықтық құқық
нормаларын орындауына ерекше көңіл бөліп отырады. Осындай мақсатты көздей
отырып мемлекет заңдарында салық заңын бұзғаны үшін белгілі бір
жауапкершілік түрін бекітіп, құқық қорғаушы нормалар арқылы салықтық
қатынастардың қозғалуын қамтамасыз етеді.
Салық заңын бұзу үшін жауапкершілікті қарастыратын нормалар бұзушылықтың
құрамынан (диспозиция) және осы бұзушылық үшін жауапкершілік өлшемінен
(санкция) құралады. Салық заңын бұзушыларға заңды тұлғалар мен жеке
тұлғаларға әртүрлі санкциялар қолданылады. Олар мынадай:
- Жедел түрде шаралар қолдану: банк шоттары бойынша операцияларды
тоқтату, қаржы - несие мекемелеріндегі қаржы қаражаттарына шектеу қою;
- Қаржылық - құқықтық санкциялар: төленбеген салықтың бүкіл сомасын
өндіріп алу, табысын жасырғаны үшін, қаржы және салықтық құжаттарын
тапсырмағаны үшін айыппұл; салық төлемін уақытында төлемегені үшін өсімақы,
сондай-ақ жасырылған салық салу объектісін тартып алу;
- Әкімшілік жаупкершілік өлшемі: салық заңын бұзғаны үшін және
тұлғалармен кәсіпорындардың лауазымды тұлғаларға айыппұл белгілеу және т.б.
- Қылмыстық жауапкершілік өлшемі: заңда белгіленген мөлшердегі
айыппұлдар, бас бостандығынан айыру, түзету жұмыстары, салық төлеушілердің
мүлкін тәркілеу.
Ал енді осы санкциялардың әрбіреуіне жеке-жеке тоқталып өтеміз.
Қаржылық-құқықтық жауапкершілік Қазақстан Республикасы Президентінің
Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Заң
күші бар жарлығында бекітілген. Қаржылық-құқықтық жауапкершілік төлем
көзінен салық ұсталынбағаны үшін, салықты белгіленген мерзімнен кеш
төлегені үшін, декларацияларды уақытында тапсырмағаны үшін, салықтарды,
ағымдағы төлемдерді, аванстық төлемдерді және салық салу объектілерін
төмендетіп көрсеткені үшін белгіленеді.
а) төлем көзінен ұсталынбаған табыс салығы сомалары табысты төлеген заңды
және жеке тұлғалардан өңдіріп алынады.
б) салықты белгіленген мерзімінен кеш төлегені үшін өсімақы. Мерзімі
өткен салық міндеттемесінің сомасына есептелетін мөлшер өсімпұл болып
танылады. Өсімпұл салық және бюджетке төленетін баска да міндетті төлемдер
төлеу мерзімі күнінен кейінгі күннен бастап, өткен әрбір күн үшін Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі белгілеген қайта қаржыландыру ресми
ставкасының 2 еселенген мөлшерінде бюджетке төлеген күнді қоса алғанда,
мерзімі өткен әрбір күн үшін есептеледі. Қайта қаржыландыру ставкасы
басқару ақпарат құралдарында ай сайын жарияланып отырады. Мысалы, ұлттық
Банктің қайта қаржыландыру ставкасы 20%-ды құрайды десек, онда оны 2-ге
көбейтіп, 365 күнге бөлеміз. Яғни, (20*2)365күн 0,11% бір күнге шығарып
аламыз. Салық төлеуші көлік салығын 30000 тт мөлшерінде 5-ші шілдеде
төледі, төлеу мерзімі 1-ші шілде. Өсімпұл 5 күнге есешгелінеді. Бұл
жағдайда өсімпұл сомасы 165тг-ні құрайды ((30000тг*0,11%*5күн)100)[6]
в) Декларацияны уақытында тапсырмағаны үшін айыппұл белгілеу.
Заңды және жеке тұлға белгілі бір себепсіз декларацияны белгіленген
мерзімде тапсырмаса, онда декларацияда көрсетілген төленуге тиіс, бірақ
төленбеген соманың 5 % мөлшерінде кешіктірілген әрбір айына айыппұл
салынады.
Салық декларациясын тапсыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz