Сөз таптарының жақтылығы немесе жақтық көрсеткіші
КІРІСПЕ
І ЖАҚ КАТЕГОРИЯСЫНЫҢ ЗЕРТЕЛУІ
ІІ ЖАҚ КАТЕГОРИЯСЫНЫҢ БАСҚА СӨЗ ТАПТАРЫ АРҚЫЛЫ БЕРІЛУІ
2. 1. Зат есімнін жақтық көрінісі
2.2. Сын есімнің жақтық көрсеткіші
2.3. Сан есімнің жақтық көрсеткіші
2.4. Есімдіктің жақтық көрсеткіші
ҚОРЫТЫНДЫ
І ЖАҚ КАТЕГОРИЯСЫНЫҢ ЗЕРТЕЛУІ
ІІ ЖАҚ КАТЕГОРИЯСЫНЫҢ БАСҚА СӨЗ ТАПТАРЫ АРҚЫЛЫ БЕРІЛУІ
2. 1. Зат есімнін жақтық көрінісі
2.2. Сын есімнің жақтық көрсеткіші
2.3. Сан есімнің жақтық көрсеткіші
2.4. Есімдіктің жақтық көрсеткіші
ҚОРЫТЫНДЫ
Тіл үнемі дамып отыратын құбылыс.Тілдік құрылыс та дамып отыратыны сияқты тілдік зерттеулер де үнемі дамып отырады. Соңғы 20-30 жылдар көлемінде тілге жаңа бағыт келіп қосыла бастады. Ол — функционалды грамматика.
Әрбір грамматиканың өзіндік зерттеу обьектісі сияқты функционалдық грамматиканың да өзіндік орны мен обьектісі бар.
Функционалды грамматиканың өзіндік обьектілері әзірше мыналар: темпоральность, персональность залоговость, посесивность, локативті, кондидициональность сияқты орыс тіл білімінде де онша келе бермейтін батыстық терминдер. Қазақ, орыс тілдері негізінде функционалды грамматиканы зерттеген З.Қ.Ахметжанова бұларға тағы да модальность, количество деген түрлерін қосып, оның аясын кеңейте түседі.
Функционалды грамматиканың осы түрлерінің ішінде біздің қарасты-ратынымыз персональность бөлімі. Персональность терминін қазақ тілінде жақтылық деп аудару орынды.Персональность деген сөз person-деген ағылшын сөзі. Жақ мәселесі, оның обьектілері бүтіндей персональность немесе жақтылық мәселесін шешуге көмегі анық.Функционалды грамматиканың жоғарыда аталған түрлерінің ішінде ең көп кездесетіні де осы — персональность. Өйткені жақтылық мәселесі сөйлемнің негізі ретінде алынатын предикативтілікпен тығыз байланысты. Ал предикативтілік сөйлемнің негізгі қазығы.Функционалды грамматикада жақтылық мәселесін кең көлемде алуға себеп неде? Осы мәселе едәуір ойландыра-ды. Жақтылық жалпы функционалдық грамматиканың кең көлемдегі обьектісі болса, осы жақтылық обьектісі де айқындалуы тиіс. Өйткені жақтылық әр түрлі тілдік құбылыстардың жиынтығы ретінде алынғаннан кейін, ол жиынтықтардың көрінісі айқындалуы тиіс.
Жалпы жақтылық тілдің қай саласын қамтитыны туралы да әр түрлі пікір баршылық. Негізінде жақтылық лексика, морфология мен синтаксис саласында қаралуы тиіс. Өйткені жақтылыққа негіз болатын жіктеу есімдітері лексиканың да обьектісі. Олай болса, бұрын жоқ мәселесі әрі морфология мен синтаксисте жеке-жеке қаралып келгенімен, бәрібір өзара байланыс орын алып отыратын. Бірақ ондай кездегі олардың өзара қарым-қатынасы функционалды грамматика тұрғысынан сөз болғаны белгілі.
Екінші мәселе жақтылық мәселенің бұрыннан сөз болып келе жатқан саласының бірі- морфология.
Әрбір грамматиканың өзіндік зерттеу обьектісі сияқты функционалдық грамматиканың да өзіндік орны мен обьектісі бар.
Функционалды грамматиканың өзіндік обьектілері әзірше мыналар: темпоральность, персональность залоговость, посесивность, локативті, кондидициональность сияқты орыс тіл білімінде де онша келе бермейтін батыстық терминдер. Қазақ, орыс тілдері негізінде функционалды грамматиканы зерттеген З.Қ.Ахметжанова бұларға тағы да модальность, количество деген түрлерін қосып, оның аясын кеңейте түседі.
Функционалды грамматиканың осы түрлерінің ішінде біздің қарасты-ратынымыз персональность бөлімі. Персональность терминін қазақ тілінде жақтылық деп аудару орынды.Персональность деген сөз person-деген ағылшын сөзі. Жақ мәселесі, оның обьектілері бүтіндей персональность немесе жақтылық мәселесін шешуге көмегі анық.Функционалды грамматиканың жоғарыда аталған түрлерінің ішінде ең көп кездесетіні де осы — персональность. Өйткені жақтылық мәселесі сөйлемнің негізі ретінде алынатын предикативтілікпен тығыз байланысты. Ал предикативтілік сөйлемнің негізгі қазығы.Функционалды грамматикада жақтылық мәселесін кең көлемде алуға себеп неде? Осы мәселе едәуір ойландыра-ды. Жақтылық жалпы функционалдық грамматиканың кең көлемдегі обьектісі болса, осы жақтылық обьектісі де айқындалуы тиіс. Өйткені жақтылық әр түрлі тілдік құбылыстардың жиынтығы ретінде алынғаннан кейін, ол жиынтықтардың көрінісі айқындалуы тиіс.
Жалпы жақтылық тілдің қай саласын қамтитыны туралы да әр түрлі пікір баршылық. Негізінде жақтылық лексика, морфология мен синтаксис саласында қаралуы тиіс. Өйткені жақтылыққа негіз болатын жіктеу есімдітері лексиканың да обьектісі. Олай болса, бұрын жоқ мәселесі әрі морфология мен синтаксисте жеке-жеке қаралып келгенімен, бәрібір өзара байланыс орын алып отыратын. Бірақ ондай кездегі олардың өзара қарым-қатынасы функционалды грамматика тұрғысынан сөз болғаны белгілі.
Екінші мәселе жақтылық мәселенің бұрыннан сөз болып келе жатқан саласының бірі- морфология.
1. Ахметова З.К. Функционально-семантические полы русского и казахского языов. –Алма-Ата, 1984. –570 б.
2. Қазақ грамматикасы. –Алматы, 2002. –780 б.
3. Қазақ тіл білімінің проблемалары. –Алматы, 1982. –350 б.
4. Дмитриев К.Н. Грамматика башкирского языка. –М.-Л., 1948, -610 с.
5. Харитонов Л.Н. Современный якутский язык. Якутск, -1974. –304 с.
6. Кононов А.Н. Грамматика турецкого языка. –М.-Л., 1941. –243 с.
7. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. –Алматы, 1998, -301 б.
8. Виноградов В.В. Исследования по русской грамматике. –Москва, 1975. –340 с.
9. Реформатский А.А. Введение в языкознание. –Москва, 1960. –240 с.
10. Адмони В.Г. Введение в синтаксис современного немецкого языка. –Москва, 1955. –360 с.
11. Панфилов В.З. Грамматика и логика. –М.-Л., 1963. –450 с.
12. Закие М.З. Синтаксический строй татарского языка. –Казань, 1963. –240 с.
13. Ломтев Т.П. О совещаний по теории синтаксиса // Вестник МГУ. 1961. N5.
14. Төлегенов О. Жалпы модальды және мақсат мәнді жай сөйлем типтері. –Алматы, 1968. –320 б.
15. Виноградов В.В. О категории модальности и модальных словах в русском языке // Труды ИРЯЗ: АНСССР, 1952. –450 с.
16. Панфилов В.З. Гносеологические аспекты философских проблем языкознания. –Москва, 1982. –360 с.
17. Щербак А.М. Формы числа у имен в тюркских языках // Вопросы языкознания. 1970. N3. 121 с.
18. Бондаренко А.В. Теория функциональной грамматики. –Ленинград: Наука, 1987. –134 с.
19. Байтұрсынұлы А. Тіл – құрал // Сөздердің жүйесі мен түрлері. Семей, 1927. –158 б.
20. Бондарко А.В. Теория функциональной грамматики. –Ленинград: Наука, 1984. –290 с.
21. Жұбаева О. Жақ категориясының құрамы// ҚР ҰҒА-ның Хабарлары. Тіл мен әдебиет сериясы, 2003. N5.
22. Маманов Ы. Қазақ тіліндегі көптік форма // Қазақ тілі мен әдебиеті, 1973. N2.
23. Маманов Ы. Қазіргі қазақ тілі. Етістік. –Алматы: Мектеп, 1966. –356 б.
24. Ильминский Н.И. Материалы к изучению киргизского наречия. –Казань, 1860. –450 с.
25. Шонанов Т. Самоучитель казахского языка для русских. –Кызылорда, 1926. –513 с.
26. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. –Алматы: Мектеп, 1974. –408 б.
27. Некрасов Н.П. О значении формы русского глагола. –СПб, 1865. –108 с.
28. Исаев С. Еще раз об именительном падеже (атау септік) в казахском языке. Қазақ тілі жайындағы ойлары. 1997. –437 б.
29. Русское грамматика. –Москва, 1980. –480 с.
30. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. –Алматы, 1994. –247 б.
31. Сауранбанв Н.Т. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1945. –518 б.
32. Балақаев М. Қазіргі қазақ тіліндегі жақсыз сөйлемдер туралы // Халық мұғалімі, 1947, N8.
33. Қазақ тілі грамматикасы. І. 1967. –390 б.
34. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі ұғымдар. 1992. –541 б.
35. Оралбаева Н. Етістіктің жіктелуі // Қазақстан мектебі, 1963, N2.
36. Сәдуақасов Ж. Қазақ тіліндегі етістіктің жақ категориясы. –Алматы: Қазақстан, 1994. –127 б.
37. Серғалиев М., Айғабылов А., Күлкенова О. Қазіргі қазақ әдеби тілі. –1991. –69 б.
38. Сайрамбаев Т. Жақ категориясының функционалдық көрінісі. –Алматы, 2005. –60 б.
39. Қазақ тілінің энциклопедиясы. –Алматы, 1998. –132 б.
40. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1961. –570 б.
41. Тµлеуов Є. Сµз таптары. – Алматы: Мектеп, 1982 – 124 б.
42. Шєкенов Ж. Ќазаќ тіліндегі есімдер категориясы. – Алматы, 1961 – 190 б.
43. Тµлеуов Є. Ќазаќ тіліндегі есім сµздердіњ жасалуы. – Алматы: Мектеп, 1973 – 99 б.
44. Ж±банов Ќ. Ќазаќ тіліндегі зерттеулер. - Алматы, 1999 – 145 б.
45. Ќордабаев Т.Р. Ќазіргі ќазаќ тіліндегі шаќ категориясы. – Алматы, 1953 – 105 б.
46. Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тіліндегі зат есімнің жалғаусыз кейбір түрлері. – Алматы, 1974, -164 б.
47. Арутюнова Н.Д. Типы языковых значении. – Москва: Наука, 1988. – 188 б.
48. Қордабаев Т.Р. Туркология және қазақ тіл білімі. – Алматы, 1998, 330 б.
49. Исаев С.М. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. – Алматы: Ана тілі, 1992. 410 б.
2. Қазақ грамматикасы. –Алматы, 2002. –780 б.
3. Қазақ тіл білімінің проблемалары. –Алматы, 1982. –350 б.
4. Дмитриев К.Н. Грамматика башкирского языка. –М.-Л., 1948, -610 с.
5. Харитонов Л.Н. Современный якутский язык. Якутск, -1974. –304 с.
6. Кононов А.Н. Грамматика турецкого языка. –М.-Л., 1941. –243 с.
7. Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. –Алматы, 1998, -301 б.
8. Виноградов В.В. Исследования по русской грамматике. –Москва, 1975. –340 с.
9. Реформатский А.А. Введение в языкознание. –Москва, 1960. –240 с.
10. Адмони В.Г. Введение в синтаксис современного немецкого языка. –Москва, 1955. –360 с.
11. Панфилов В.З. Грамматика и логика. –М.-Л., 1963. –450 с.
12. Закие М.З. Синтаксический строй татарского языка. –Казань, 1963. –240 с.
13. Ломтев Т.П. О совещаний по теории синтаксиса // Вестник МГУ. 1961. N5.
14. Төлегенов О. Жалпы модальды және мақсат мәнді жай сөйлем типтері. –Алматы, 1968. –320 б.
15. Виноградов В.В. О категории модальности и модальных словах в русском языке // Труды ИРЯЗ: АНСССР, 1952. –450 с.
16. Панфилов В.З. Гносеологические аспекты философских проблем языкознания. –Москва, 1982. –360 с.
17. Щербак А.М. Формы числа у имен в тюркских языках // Вопросы языкознания. 1970. N3. 121 с.
18. Бондаренко А.В. Теория функциональной грамматики. –Ленинград: Наука, 1987. –134 с.
19. Байтұрсынұлы А. Тіл – құрал // Сөздердің жүйесі мен түрлері. Семей, 1927. –158 б.
20. Бондарко А.В. Теория функциональной грамматики. –Ленинград: Наука, 1984. –290 с.
21. Жұбаева О. Жақ категориясының құрамы// ҚР ҰҒА-ның Хабарлары. Тіл мен әдебиет сериясы, 2003. N5.
22. Маманов Ы. Қазақ тіліндегі көптік форма // Қазақ тілі мен әдебиеті, 1973. N2.
23. Маманов Ы. Қазіргі қазақ тілі. Етістік. –Алматы: Мектеп, 1966. –356 б.
24. Ильминский Н.И. Материалы к изучению киргизского наречия. –Казань, 1860. –450 с.
25. Шонанов Т. Самоучитель казахского языка для русских. –Кызылорда, 1926. –513 с.
26. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. –Алматы: Мектеп, 1974. –408 б.
27. Некрасов Н.П. О значении формы русского глагола. –СПб, 1865. –108 с.
28. Исаев С. Еще раз об именительном падеже (атау септік) в казахском языке. Қазақ тілі жайындағы ойлары. 1997. –437 б.
29. Русское грамматика. –Москва, 1980. –480 с.
30. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. –Алматы, 1994. –247 б.
31. Сауранбанв Н.Т. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1945. –518 б.
32. Балақаев М. Қазіргі қазақ тіліндегі жақсыз сөйлемдер туралы // Халық мұғалімі, 1947, N8.
33. Қазақ тілі грамматикасы. І. 1967. –390 б.
34. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі ұғымдар. 1992. –541 б.
35. Оралбаева Н. Етістіктің жіктелуі // Қазақстан мектебі, 1963, N2.
36. Сәдуақасов Ж. Қазақ тіліндегі етістіктің жақ категориясы. –Алматы: Қазақстан, 1994. –127 б.
37. Серғалиев М., Айғабылов А., Күлкенова О. Қазіргі қазақ әдеби тілі. –1991. –69 б.
38. Сайрамбаев Т. Жақ категориясының функционалдық көрінісі. –Алматы, 2005. –60 б.
39. Қазақ тілінің энциклопедиясы. –Алматы, 1998. –132 б.
40. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1961. –570 б.
41. Тµлеуов Є. Сµз таптары. – Алматы: Мектеп, 1982 – 124 б.
42. Шєкенов Ж. Ќазаќ тіліндегі есімдер категориясы. – Алматы, 1961 – 190 б.
43. Тµлеуов Є. Ќазаќ тіліндегі есім сµздердіњ жасалуы. – Алматы: Мектеп, 1973 – 99 б.
44. Ж±банов Ќ. Ќазаќ тіліндегі зерттеулер. - Алматы, 1999 – 145 б.
45. Ќордабаев Т.Р. Ќазіргі ќазаќ тіліндегі шаќ категориясы. – Алматы, 1953 – 105 б.
46. Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тіліндегі зат есімнің жалғаусыз кейбір түрлері. – Алматы, 1974, -164 б.
47. Арутюнова Н.Д. Типы языковых значении. – Москва: Наука, 1988. – 188 б.
48. Қордабаев Т.Р. Туркология және қазақ тіл білімі. – Алматы, 1998, 330 б.
49. Исаев С.М. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. – Алматы: Ана тілі, 1992. 410 б.
КІРІСПЕ
Тіл үнемі дамып отыратын құбылыс.Тілдік құрылыс та дамып отыратыны
сияқты тілдік зерттеулер де үнемі дамып отырады. Соңғы 20-30 жылдар
көлемінде тілге жаңа бағыт келіп қосыла бастады. Ол — функционалды
грамматика.
Әрбір грамматиканың өзіндік зерттеу обьектісі сияқты функционалдық
грамматиканың да өзіндік орны мен обьектісі бар.
Функционалды грамматиканың өзіндік обьектілері әзірше мыналар:
темпоральность, персональность залоговость, посесивность, локативті,
кондидициональность сияқты орыс тіл білімінде де онша келе бермейтін
батыстық терминдер. Қазақ, орыс тілдері негізінде функционалды грамматиканы
зерттеген З.Қ.Ахметжанова бұларға тағы да модальность, количество деген
түрлерін қосып, оның аясын кеңейте түседі.
Функционалды грамматиканың осы түрлерінің ішінде біздің қарасты-
ратынымыз персональность бөлімі. Персональность терминін қазақ тілінде
жақтылық деп аудару орынды.Персональность деген сөз person-деген ағылшын
сөзі. Жақ мәселесі, оның обьектілері бүтіндей персональность немесе
жақтылық мәселесін шешуге көмегі анық.Функционалды грамматиканың
жоғарыда аталған түрлерінің ішінде ең көп кездесетіні де осы —
персональность. Өйткені жақтылық мәселесі сөйлемнің негізі ретінде
алынатын предикативтілікпен тығыз байланысты. Ал предикативтілік
сөйлемнің негізгі қазығы.Функционалды грамматикада жақтылық мәселесін
кең көлемде алуға себеп неде? Осы мәселе едәуір ойландыра-ды.
Жақтылық жалпы функционалдық грамматиканың кең көлемдегі обьектісі
болса, осы жақтылық обьектісі де айқындалуы тиіс. Өйткені жақтылық әр
түрлі тілдік құбылыстардың жиынтығы ретінде алынғаннан кейін, ол
жиынтықтардың көрінісі айқындалуы тиіс.
Жалпы жақтылық тілдің қай саласын қамтитыны туралы да әр түрлі
пікір баршылық. Негізінде жақтылық лексика, морфология мен синтаксис
саласында қаралуы тиіс. Өйткені жақтылыққа негіз болатын
жіктеу есімдітері лексиканың да обьектісі. Олай болса, бұрын жоқ
мәселесі әрі морфология мен синтаксисте жеке-жеке қаралып келгенімен,
бәрібір өзара байланыс орын алып отыратын. Бірақ ондай кездегі олардың
өзара қарым-қатынасы функционалды грамматика тұрғысынан сөз болғаны
белгілі.
Екінші мәселе жақтылық мәселенің бұрыннан сөз болып келе жатқан
саласының бірі- морфология.
В.В.Винаградов етістіктің көріністері есімдік дей келіп, “В
строго определенных типах предложений отношение к лицу может выражаться
также посредством особых интонации, например, требования, побуждения,
просьбы приказы или упреки, жилания и т. д.” деп интонацияны да осы топқа
енгізеді. Н.Б.Вахтин жіктеу есімдіктері, етістік жалғаулары сілтеу
есімдігі, негізгі есім, А.В.Бондарко етістік, жіктеу есімдігі, лексикалық
тәсіл, Г.А.Золотова тюб. Осы бағытта ой тастайды. Әсіресе жақ туралы
диссертация жазған татар ғалымы Д.Ш.Шайхайдарова жақтылықтың обьектісі
ретінде морфологиялық, синтаксистік, лексикалық және етістіктің жақ
категориясы мәселелерін көрсеткен.
Жіктік жағау тек қана синтаксистік қызмет атқарады.Өйткені жіктік
жалғаулы сөз сөйлемде әрдайым баяндауыш қана болады.Солай болса, жіктік
жалғау баяндауышқа ғана тән жалғау.
Жіктік категориясы — қазіргі қазақ тілінде тек етістікке ғана тән
қасиет емес, баяндауыш болып қызмет атқара алатын өзге сөз таптарына,
соның ішінде есімдерге де тән қасиет.Олай дейтін себебіміз бастауышы
жіктеу есімдіктерінен болған сөйлемде баяндауыш болатын сөз (қай сөз
табынан болуы шарт емес) әрқашан бастауышпен жақтасып, тиісті жіктік
жалғауды қабылдайды. Егер сөйлемнің бастауышы есімдіктен емес, басқа
бір жалпы я жалқы есімнен болатындай жағдайда, оның баяндауышы әдетте,
үшінші жағында тұрады. Мысалы: ол отыр — бала отыр, ол келді — бала келді,
ол көрсін — бала көрсін т.б.
Тақырыптың өзектілігі. Зат есімнің грамматикалық тұрғыдан өзгеріске
түсуінің бір жолы — оның жіктелуі деп оның грамматикалық үш жақтық
әрқайсысына тән жіктік жалғауының қабылдауын айтады. Сөзге жіктік
жалғауының жалғануы — бастауыш пен баяндауыштың сөйлем ішінде бір-бірімен
синтаксистік қарым-қатынасқа түсуінің негізгі амалы. Қазақ тілінде,
әсіресе барша түркі тілдерінде, баяндауыш болуға қабілеті бар сөз
табының қай-қай түрі де жіктеле алады. Алайда бұл категорияның есім
сөздерден гөрі етістікке тән екені мәлім.
Есім сөздердің жіктелуін түркі тілдерінің морфология жүйесінің өзге
тілдерден, айталық, еуропа тілдерінен басты бір ерекшелігі деп білуіміз
керек. Мәселен, орыс тілін алатын болсақ, ондағы есім сөздерге мұндай
жіктелгіштік қасиет жоқ. Орыс тілінде есім сөздерде мұндай жіктелгіштік
қасиет жоқ. Орыс тілінде есім сөз баяндауыш қасиетін атқару үшін ол
сөйлем ішінде белгілі бір орын тәртібінің сақталуын, немесе бастауыш
пен баяндауышты байланыстырушы грамматоикалық дәнекердің болуын қажет
етеді. Ал түркі тілдерінде есім сөздердің жіктелуі — оның
баяндауыш болатындығының кепілі. Сондықтан да түркологияда жіктік
жалғауы баяндауыш жалғауы (суффикс сказуемости), я предикаттық қосымша
(суффикс предикативности) деп те аталады.
Есім сөздерден, яғни зат есім , сын есім, есімдік және үстеулерден
болған баяндауыштар етістік баяндауыштан бірде-бір кем емес. Олапрдың да
жақтық көрсеткіші болатынын көрнсетуді мақсат етеміз.
Қазіргі жақтылық категориясына жатқызылып отырған осы
мәселелердің әрқайсысының тілдегі орны, тіпті оны зерттеушілер тілдің
әр саласында көрініс табылатыдығы айқын. Сонда бұл мәселеге морфологиядан
есімдер, етістік тіпті екпін т.б. жеке-жеке зерттелініп, олар
туралы бірнеше мақала, монографиялар шыққаны да белгілі. Осы тілдіке
фактілер сол зерттеушілерде әрқайсысы жеке-жеке сөз болды. Сонда
осыншама әр түрлі салада қарастырылатын лексикалық, морфологиялық
және синтак-систік категориялардың басын біріктіріп, бір функционалды
грамматиканың обьектісі ретінде беруде осыншама мәселелердің бір
жақтық мағынамен ұштасуында. Осыншама тілдік фактілердің бәрпінде де
өзара бьайланыс, өзара тілдік бірлік бар. Сол тілдік байланыс, бірлік
сұрыпталып келіп жақтылықты құрауда осы фактілер себкп болып отыр.
Сол сияқты жақтылықтың жалпы мәселесі де тағы да айқындала
түсетіні белгілі. Осы жақ арқылы сөйлемнің бір құрамды, екі құрамды
түрлері жақты , жақтыз, белгілі жақты, белгіліз жақты жалпылама жақты
мәселелері, сол сияқты тілдігі мезгілдік мән, модальдік
предикативтілік мәселесі т.б. ұштасып жатады да олардың жоғарыдағы
обьектілерінің үстіне тағы да қосымша осы сияқты фактілер қосылу да
оның аясын кеңейтіп жібереді. Осыдан барып жақтылықтың бүтіндей
жүйелілік системасы комплексті түрде қарау мәселесі туындайды. Міне,
осы фактілердің негізінде жақтылық мәселесінің обьектілерінің
айқындалуына сәйкес енді оның өзінің қарастыратын өзекті мәселелері
айқындалып, олар
жүйелі түрде жеке-жеке қарастыруды қажет етеді.
Қорыта айтқанда, келешекте функционалды грамматика мәселелерінің
көріністерін қазақ тілі білімінде де көрсетуге болады.
Зерттеудің нысаны. Қазіргі қазақ тіл білімінде сөз таптарының алатын
орны ерекше, ауқымы кең. Сөз таптарының тілімізде, сөйлеу процесінде алатын
орны, атқаратын қызметі, топтардан айқындылығы, ажыратылу шегі, түрлену
жүйесі, жетілу дәрежесі бірдей емес. Өздерінің қалыптасып, дамып отыратын
жүйесі бар. Сөз табы – синтаксистік, семантикалық қасиеттердің ортақ болу
негізінде ерекшеленетін сөз таптары. Толық мағыналы сөз таптары – зат есім,
етістік, сын есім, сан есім, есімдік, үстеу және көмекші. Яғни осының
негізінде қазіргі қазақ тілінің сөз таптарының жаққа қатысы қазіргі таңда
ауқымы кең мәселе болып отыр.
Зерттеу нысаны мен міндеттері. Жақ категориясының, жалпы жақтылықтың
және де жақтық қатынастың зерттелуін саралау. Қазіргі қазақ тіліндегі
жақтың жасалуын, яғни жақтық көрсеткіштерді, сонымен қатар олардың жақтық
қатынасқа түскендегі ерекшеліктер мен өзгерістерді қарастыру.
Бұл тұжырымды тілдің ішкі заңдылығына сай қазақ тіліне қолданар болсақ,
“жақтық қатынас” ұғымының көп жағдайда “субъект-предикаттық қатынас”
ұғымының көп жағдайда “субъект-предикаттық қатынас” ұғымына сәйкес
келетіндігін байқауға болады. Себебі, түркі тілінде, оның ішінде қазақ
тілінде де сөйлем мүшелерінің, әсіресе баяндауыштың орны тұрақты деп
есептеледі. Баяндауыштың осы ерекшелігіне сай үнемі сөйлемнің соңғы орында
келіп предикат қызметін атқаруы немесе предикат құрамында келуі
баяндауыштың актуалдану мүмкіншілігінің басымдылығын көрсетеді.
Сондықтан да ғалымдар сөйлемде оның баяндауышының болу міндеттілігін
есепке алады. Ал баяндауыштың болуы барлық уақытта міндетті деп
есептелмейді. Осыған байланысты да сөйлемді жақты, жақсыз деп қарастырады.
Дегенмен, қазіргі тіл ғылымының даму деңгейі бұл ұғымдарды ажырата
қарауды талап етеді. В.З. Панфиловтың пікіріне сүйенсек, “баяндауыштық
қатынас” өзінің атауына сай сөйлемнің синтаксистік құрылымның негізіне
бастауыш пен баяндауыштың қатынасын білдіретін ұғым ретінде қолдауға тиіс.
Мұндай жағдайда ол сөйлем құрауға қатысатын басқа да әр түрлі грамматикалық
қатынастардың бірі ғана, бірақ оның ерекшелігі – сөйлемді ұйымдастырушы,
тиянақтаушы ең негізгі мүше. Ал, “предикативтік қатынас” баяндауыштық
қатынастың логикалық баламасы емес, пікірге де сөйлемге де тән ортақ
белгінің атауы ретінде саналуға тиіс. Нақтырақ айтқанда сөйлем мазмұнының
шындыққа қатысын сөйлеуші тарапынан білдіретін ұғым көрінісі болып
табылады. Ал енді “жақтық қатынас” ұғымы – қазіргідей синтаксистік
қиысудың баламасы емес, одан әрі кеңірек болатын предикативтік қатынастың
бір ғана компоненті болатын, сол предикативтік қатынастың жасалуының бір
ғана тәсілі болатын логика-грамматикалық категория.
Мұндай жағдайда сөйлемнің құрылымына тек ондағы баяндауыш мүшенің
қатысы ғана емес, жалпы сөйлем мазмұнына жақтық қатынасы, бүкіл сөйлем
құрылымы арқылы жақтық ұғымның пайда болуы еске алынады. Себебі, сөйлемді
пікір білдіру тұрғысынан қарағанда да, тілдік тұрғыдан қарағанда да оны
құрайтын элементтердің ішінде ойдың негізгі қазығы ретінде белгілі бір жақ
(субъект) немесе жақтар жүреді. Ол жақ мейлі адам мен заттың, құбылыс пен
сапаның тіпті қимылдың атауы ретінде берілсін, мейлі грамматикалық немесе
логикалық тұрғыдан көрінсін, қалай болғанда да оның ойға, сөйлем мазмұнына
қатысы болады. Яғни жақтық қатысуынсыз ешпір пікір не сөйлем болмайды.
Осының негізінде біз әрбір сөз табындағы жақтық көріністердің берілу
жолдарын анықтауды көздейміз. Бұл мәселелер тіл білімінде бұрыннан
зерттесіп келе жатқанымен, олар әрқайсысы жеке-жеке, бір-біріне
байланыссыз, сабақтассыз сөз болып келді. Ал біз болсақ әр сөз табына жеке-
жеке тоқталып, олардың жақтық көрсеткіштерін атқаратын қызметіне қарай:
сөйлемдегі жақ көрсеткіш және тәуелдік және септік жалғаулы жақ көрсеткіш
болып екі түрлі жағдайда келетінін көрсетуді мақсат еттік.
Бұл жаңа мәселені көтеріп отыр, сондықтан да қазіргі қазақ тіліндегі
сөз таптарының жақтық көріністерін айқындауды мақсат етеміз.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Сөз таптарының жақтылығы немесе жақтық
көрсеткіші тұңғыш рет қарастырылып, жан\жақты сипатталды. Олар нақты
фактілермен түсіндіріліп, мысалдармен толықтырылып көрсетілді және де
жақтық көрсеткіштердің әрбір сөз табында бар екендігі жіктік жалғаулардың
негізінде көрініс тапты. Жақтылықтың зат есім, сын есім, сан есім, есімдік,
үстеу тіпті көмекші сөздердің негізінде болатынын, және сол арқылы
жақтылыққа қатысын, жақтық көрсеткіш болатынына көз жеткіздік.
Зерттеудің әдісі мен материалдары. Зерттеуде негізінен салыстырмалы
әдіс пен сипаттамалы әдістер қолданылған. Сонымен бірге баяндау мен түрлі
мәселелерді анықтау үшін грамматиканың әдіс те пайдаланылады. Сөз
таптарының жақтылығын анықтау үшін салыстыру әдісін де, қолдану жиілігін
анықтау мақсатында санау да (статалингвистикалық әдіс) қолданылады.
Негізгі тілдік материал ретінде И.И. Меизанинов, В.В. Виноградов, А.А.
Потребня т.б. орыс ғылымының еңбектерімен қатар, бұл салада еңбек еткен А.
Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, М. Балақаев, Ә. Төлеуов, Ж.
Сәдуақасов, Т. Сайрамбаев сияқты т.б. ғалымдардың еңбектері пайдаланылады.
Зерттеудің негізгі кезеңдері.
1. Әрбір сөз табы зат есім, сын есім, сан есім, үстеу есімді жеке-жеке
жақты көрсетеді.
2. Сөз таптарының жіктеліп барып жақтылықты көрсетуі.
3. Жіктік жалғаулары жатыс, шығыс септіктерінің жалғануы арқылы
жақтықты көрсетуі.
4. Нөлдік тұлғадағы жақтық көрсеткіш.
5. Көптік жалғаудағы жақтық көрсеткіш.
6. Тәуелдік тұлғадағы жақтық көрсеткіш.
7. Сөз таптарына көмекші сөздердің жалғануы арқылы жасалған жақтық
көрсеткіш.
8. Көркем әдебиет бойынша мысалдарды жүйелеу.
9. Тақырыпқа қатысты ғылыми әдебиеттер.
10. Теориялық материалдарды фактіге сүйене отырып, мағыналық жағынан
танымдық тұрғыдан анықтау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Бұл салада көптеген
ғалымдар еңбек еткенімен, олар жақтылық мәселесі жайында айтқан пікірлері
болмаса, ол жөнінде жазған еңбектер жоқтың қасы. Бұлардың ішінде
Ж.Сәдуақасов жақ категориясын етістікке байланысты зерттеп, етістіктің
жақтық қасиетін сөз етеді. Ал Т.Сайрамбаев болса оның функционалдық жағына
баса назар аударады. Осы екі автор ғана жақ категориясы туралы жеке еңбегін
берген және де сөз табы мен жақтық арасындағы байланысты көрсеткен.
Жақ категориясы морфология мен синтаксисте жиі көрінетін құбылыс. Осы
күнге дейін жақ категориясы морфологияда тек етістік сөз табында ғана сөз
болса, енді барлық сөз таптарында қаралуы ғажап емес.
Диссертацияның құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде, жақ категориясының зерттелуіне тоқталған көптеген
ғалымдардың еңбектері көрсетілген.
Екінші бөлімде әрбір сөз табына жеке-жеке тоқталып олардың жақтық
көрсеткіші әр түрлі тілдік фактілерге сүйеніп жазылған және осылардың
негізінде қорытынды жасалды.
І ЖАҚ КАТЕГОРИЯСЫНЫҢ ЗЕРТЕЛУІ
Алдымен жақтылық мәселесі туралы, яғни жақ категориясы туралы айтатын
болсақ орыс тіл білімінде бұл мәселелер бұрыннан сөз болып келе жатқанымен,
ол тілдерде бұл мәселенің әрқайсысы жеке-жеке бір-біріне байланыссыз,
сабақтассыз сөз ғана болып келді. Дегенмен И.И.Мещанинов, В.В.Виноградов,
А.А.Потебня, Ф.И.Бусалаев, шетел ғалымдары Р.О.Япобсон, Е.Курилович,
Э.Кошмидер, Э.Венвенист, А.Мартине соңғы кезде А.М.Арутюнова,
А.В.Бондоренко, И.И.Ковтунова, Г.А.Золотовалар бұл мәселеде сөз ете білді.
Ал Н.Ильминский, М.Терентьев, П.Мелоранский, И.Лаптев, Н.Созонтов
еңбектерінде тәуелдік жалғауы жіктеу есімдігінің қысқарған түрі ретінде
танылып, есімдікке байланысты сөз болып келді.
Қазақ тіліндегі жақтылық мәселесін А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов,
С.Аманжолов, М.Балақаев, С.Омарбеков, С.Исаев, Ә.Төлеуов, А.Айғабылұлы,
Ж.Сәдуақасов, Т.Сайрамбаев сынды ғалымдар сөз еткен. Жақты бөлек алып
қарастыру А.Байтұрсынұлы еңбектерінен басталады. Осы авторлардың ішінде
Ж.Сәдуақасов пен Т.Сайрамбаев қана жақ категориясы туралы жеке еңбегін
берген. Бірақ бұл еңбектердің зерттелу дәрежесіне қарай үш топқа бөліп
көрсетуге болады. С.Омарбеков, Ә.Төлеуов жақ мәселесін зат есім төңірегінде
ғана сөз етсе, Н.Сауранбаев, Н.Оралбаева, С.Исаев, Ж.Сәдуақасов,
А.Айғабылұлы жақ категориясын етістікке байланысты зерттеп, етістіктің
жақтық қасиетін сөз етеді. Ал Т.Сайрамбаев болса оның функционалдық жағына
баса назар аударады.
Жақ – грамматикада сөйлеушінің істелінген іс пен зат арасындағы
қатынасын білдіретін зат есім мен етістік категориясы.
Жақ ұғымы кимыл, іс әрекеттің қай жақ арқылы (сөйлеуші ме, тыңдаушы
ма, бөгде ме) іске асатынын немесе белгілі қасиетінің қай жаққа қатысты
екенін яқасиеттің иесі қаи жақ болып тұрғанын білдіру болып табылады да,
оның мәні екі сөздің, субьекті мен предикаттың арасындағы семантикалық және
грамматикалық қатыныс пен қызметінен көрініп, айқындалады. Бұл тұрғыдан
келгенде жақ ұғымы тілдің грамматикалық құрлысы синттаксистік сипатының
көрінісі ретінде өмір сүреді. Бірақ жақ ұғымының (жіктелудің) морфологиялық
сипатын ескермеуге болмайды,өйткені жіктік жалғау – үш жақта (және жекеше,
көпше болып), әрқайсысына (сол жаққа, бұл грамматикалық мағына) тән арнайы
грамматикалық тұлғалар бар парадигмалық түрлену жүйесі болып табылады.
Сондықтан да жақ (жіктік) категориясы немесе жіктелу оның түрлену тұлғасы
(жіктік) жалғау, баяндауыштық қосымша деп аталса да, синтаксистік сипаты
мол болса да, морфологиялық категория болып саналады. Өйткені біріншіден,
жіктеудің мәні, ең алдымен грамматикалық тұлғалар (жіктік жалғау
формалары) мен солар білдіретін грамматикалық мағыналар сәйкестігі арқылы
анықталады, екіншіден, сөз түрлендіру тұлғалары жиынтығынан құралатын
грамматикалық категориялардың синтаксистік қызметін атқару қасиеті, мысалы,
тәуелдік жалғауының ілік септік жалғаулы сөзбен анықтауыштық қатынаста
матаса байланысуы,септік жалғауларының обьектілік, мезгілдік, мекендік
қатынастарда екінші сөзбен меңгеріле байланысуы – заңды құбылыс. Сондықтан-
да жақ(жіктік) категориясын, жіктелу жүйесін бір ғана қырынан түсіну,
сөйтіп, категориялық сипатын синтаксистік қызметінен ғана айқындау,
морфологиялық түрлену (парадигмалық) жүйесін, соған сәйкес бір тектес өз
ішінде қарама – қайшы мәнді грамматикалық мағыналар жиынтығын ескермеу бұл
тілдік құбылыстың (жіктік жалғаудың) мәнін толық ашпайды, грамматикалық
мәнін толық ашпайды, грамматикалық сипатын терең айқындай алмайды. Өйткені
жақ категориясының, жіктеу жүйесінің грамматикалық сипатын айқындайтын
ерекшелік оның синтаксистік қатынасы мен қызметінде емес, жіктік жалғау,
яғни морфологиялық түрлену жүйесінде жатыр да, көрсетілген синтаксистік
қатынаста жіктік жалғаудың сөйлеу процесіндегі атқаратын қызметінен туындап
отыр.
Жақ категориясы негізінде логикалық категория болып табылады. Іс-
әрекеттің қай жақта болып отыратындығын оның тілдегі грамматикалық көрінісі
арқылы анықтаймыз. Мысалы, Мен суретшімін деген сөйлемнің мағынасы І жақтық
екендігін мен деген І жақтық жіктеу есімдігі арқылы білеміз. Бұдан жақтық
грамматикалық көрсеткіші болатыны көрінеді. Жақ категориясы тілде бірнеше
жолдармен беріледі.
Қазақ тілінде жақ бастауыш арқылы, яғнй атау формасы арқылы,
баяндауыш қиысқан жіктік жалғаулары арқылы және ілік, барыс формалары
арқылы беріледі. Мысалы: 1. Мен баламын. 2.Баламын. 3. Маған кетуге тура
келіп тұр. 4. Менің кеткім келіп тұр.
Бастауыш атау формасы арқылы және баяндауыштық жалғау арқылы
берілгенде, бастауыш пен баяндауыш арасында қиысу болады, ал жақтық мағына
ілік я барыс септік формалары арқылы берілгенде, ол сөздер бастауыштың
орнында тұрып, сол сөйлемдегі қимылдың, баяндауыштық иесі бола тұрса да,
форма жағынан баяндауышпен қиыспайды, сондықтан да ол сөздер грамматикалық
бастауыш бола алмайды. Бірақ сол мүшелердің анықтауыш я толықтауыш болудан
гөрі қимыл иесі, жақты сипаты басым екені анық байқалады. Мысалы, Менің
кеткім келеді деген сөйлемдегі менің деген ілік септіктегі есімдіктің
анықтауыш болуынан сол сөйлемдегі қимыл иесінің көрінісі екендігі айқын
.Сол сияқты Маған кетуге тура келеді деген сөйлемдегі барыс септікте тұрған
есімдіктің де қызметі толықтауыш болудан гөрі мағыналық бастауышқа жақын,
бірақ грамматикалық бастауыш емес. Сондықтан мұны да жақ категориясының
граматика арқылы берілуінің тағы бір жолы деп қарау керек. [ 2;160]
Қазақ тіл білімінде жіктеуді, жіктік жалғауды бірде тек жақтық
мағынамен байланысты қарап, оны, жақтық мағынаны , предикативті мәнмен
барабар деп түсінушілік те бар. Жіктік жалғауы өзінің жалғанған сөзіне тек
қана жақтық мағына үстейді, яғни предикативтік реңк береді. [3;150] Бірақ
сол арқылы грамматикалық жүйе ретінде жіктік жалғау тек жақтық мағынамен
ғана шектеліп қалмайды, оныда жіктік жалғаудың тәуелдік жалғаудан бөлек
грамматикалық боларлықтай ерекшеліктері, айырмашылықтары болмас та еді.
Жақтық мән жіктік жалғауда да, тәуелдік жалғауда да бар. Оның үстіне жақтық
мағынаны тек предикативтік реңк деп түсінуге де болмайды. Бұлар, жақтық
мағына, предикативтік реңк (қатынас я қызмет), бір жағынан бір-бірінен
бөлек, екінші жағынан, әр тілдік қабаттың жүйесінен әр түрлі ұғымдар,
сөйтіп, олар бірінің орнына екіншісі жүрмейді, бір тілдік құбылыстың
шеңберінде бір-бірінен әр жақтан бірі морфологиялық, сөздің бір құрамды
бөлшегі және оның білдіретін грамматикалық мағынасы ретінде, екіншісі басқа
бір сөзбен қатынасты негізінде толықтырып отырады.
Қазақ тіліндегі жіктік жалғауы мен жіктеу есімдіктері арасында
этимологиялық жағынан өзара байланысты.Яғни жіктік жалғаулары мен, сен
жіктеу есімдіктерінен шыққан. Соған байланысты І, ІІ жақ жіктеу есімдіктері
мен етістік әрдайым қиыса байланысады.
Жақ категориясының құрамына талдау жасау барысында әр тілдің өзіндік
ерекшелігі байқалады. Осыған байланысты қазақ тіл білімінде де
персоналдылық өрісінің құрылымы мен жақ семантикасының прагматикалық
аспектілерін т.б. талдап, персоналдылық категориясын арнайы зерттеудің
маңызы зор.
Тәуелді сөздің жіктелуі
Тәуелдік жалғаулы сөздіңбірінші жағының жіктелу үлгісі:
Сен менің апамсың сен атамсың
Сендер менің апамсыңдар сендер атамсыңдар
Сіз біздің апаларымызсыздар сіздер аталарымызсыздар
Тәуелдік жалғаулы сөздің үшінші жағының жіктелу үлгісі
Мен оның оқушысымын, інісімін
Сен оның оқушысысың, інісісің
Біз оның оқушысымыз, інісіміз
Сіз оның оқушысысыз, інісісіз
Тәуелдік жалғаулы сөздің екінші жағының жіктелу үлгісі
Мен сенің ініңмін (Мен ініңмін)
Біздер сендердің інілеріңбіз (Біздер інілеріңбіз)
Жіктелетін зат есім болымсыздық мағына тудыру үшін емес сөзімен
тіркеседі де, жіктік жалғау сол емес сөзіне жалғанады:
Мен студент емеспін, оқытушымын.
Сен студент емессің, оқытушысың
Сұраулық шылау – (ма, ме, па, пе, ба, бе) жіктік жалғаулы сөздің
екінші жағынан бұрын да, кейін де келе береді.
Жіктік жалғауынан кейін жалғануына мысал: Сен студентсің бе? Сіз студентсіз
бе ?
Егер (ма, ме, бе, бе, па, пе) сұраулық шылауы бұрын жалғанса,ондағы
дауысты а,е дыбыстары қысаң ы,і дыбыстарына айналып (–мы,-мі,-пы,-пі,-бы,-
бі) болып,жіктік жалғаудың алдынан келеді. Мәселен,сен баласың ба? деудің
орнына Сен баламысың? Сен студентпісіз? Сен айтамысың? Сіз келемісіз? Сен
менімен әзілдесіп тұрмысың, жоқ болмаса, жұмыс жайында сөйлесіп тұрмысың ?
Қазақтың қазіргі әдеби тілінде жіктеу есімдіктері жекеше түрде де, көпше
түрде де, анайы және сыпайы сен және сіз, сендер және сіздер болып үнемі
сараланып отырады.
Осыған орай жіктік жалғаудың екінші жақтарының қосымшаларына сәйкес
болады.
Сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыратын қосымшаның бірі –
жіктік жалғау. Бұл қосымшаны жалғаған сөз сөйлемде баяндауыш болатындықтан,
есім не етістіктер және басқа сөздер баяндауыш болу үшін, олар да
жіктеледі. “Каждое имя существительное, числительное, прилагательное,
местоимения, именные формы глагола для того должно быть оформлено аффиксами
сказуемости” [4;51]
Бастауышы жіктеу есімдігі мен, сен, ол, біз, олар болатын сөйлемде,
баяндауыш онымен жақтасып, тиісті жалғауын жалғайды: мен жазамын, сен
келесің, біз үлкенбіз, жаспыз, ол жазады, келеді, үшіншімін, үшіншісіз т.б.
Осындай жіктік жалғаудың бастауыш пен баяндауышты жақ жағынан қиыстырушы
дәнекер болумен қатар, әрі морфологиялық, әрі синтаксистік қызмет атқарады.
Мәселен, орысша я писатель бастауышы мен баяндауышын қатар айтатын болсақ,
қазақ тілінде жазушымын сөзі ондай емес. “Таким образом, морфологическая по
существу категория сказуемости одновременно выполняет синтаксическую
функцию” Мұндай жіктелінетін сөз сөйлемде әр уақытты баяндауыш қызметін
атқарады.
Жіктік жалғау негізінен – синтаксистік қызмет атқарады.Сөйлемде
әрдайым баяндауыш болады. Жіктеу категориясы – қазақ тіләнде етістікке және
баяндауыш қызметінде жұмсала алатын басқа да сөз таптарыны, соның ішінде
есімдерге тән. Сөздердің жіктелуі 4 түрлі жолмен іске асады: 1. Қалып
етістіктері, есімшелер, зат есім, сын есім, сан есім,есімдік, үстеудің
жіктелуі. Мыс: “мен тұрмын,сен тұрсың, ол тұр, біз тұрмыз, сендер
тұрсыңдар, сіздер тұрсыздар, олар тұр”. 2. –а, -е, -й, -ып, -іп, -п қөсемше
тұлғаларының жіктелу үлгісі; 3. Етістіктің жедел өткен шағ, шартты рай
тұлғаларының жіктелуі (барды, барса), - мен бардым, сен бардың, сіз
бардыңыз, ол барды т.б. 4. Етістіктің бұйрық рай тұлғасының жіктелу үлгісі.
Мыс: -мен қаравйын, сен қара, сіз қараңыз, біз қарайық, сендер қараңдар,
сіздер қараңыздар, олар қарасын. Жіктік жалғаудың ықшамдалған тұлғалары да
бар, әдеби тілде де қосарланып, қабаттасып қолданыла береді. Мыс: барамын –
барам, келемін – келем, аттанамын – аттанам, келеді – келед т.б. Ж.Т.
баяндауышқа тән қосымша болғандықтан, көптік, септік, тәуелдік жалғаулармен
қабат келгенде, ең соңынан жалғанады, мыс: келу – ші – лер – ден – біз;
студент – тер – ден – біз.
Жіктік жалғауы есімдіктен болған бастауыштарды баяндауыштардан кейін
қойып, қайталап айту процесінен жасалған. Мәселен, бұрын мен бала мен, біз
жол біз, біз мұғалім біз, біз қыз біз делінген болса, кейін жіктеу
есімдіктері түбірімен бірігіп, жіктік жалғауға айналған. “В языке орхонских
тюрков и в уйгурском аффиксов сказуемости еще не было. В место них
употреьлялось личное местоимения которое ставилось спереди и сзади
соответствубщего слова: мән апа мән – я дядя – мән келер мән – я прихожу,
сән апа сән – ты дядя, биз апа биз – мән отцы, сиз апа сиз – вы отцы. В
дальнейшем повторное личное местоимение всюду стало употребляться с узким
гласным. Затем оно стало подчиняться закону гармонии гласных” [5;104].
Жіктік жалғаудың жіктеу есімдігінен жасалу процесі аз уақыттың ішінде бола
қалған нәрсе еместігін осыдан да көруімізге болады.
Жіктік жалғауының морфологиялық көрсеткіші дыбыс, буын, үндестік
заңына қарай жасалынатын – мын, - мін, - бын, - бін, - пын, - пін, -мыз,
-міз, - быз, - біз, - пыз, - піз, - сың, - сің, - сыңдар, - сіңдер, - сыз,
- сіз, - сыздар, - сіздер. Жіктік жалғауы етістікке тән морфологиялық
көрсеткіш болғанмен, ол басқа топтарға да қосылады. Әрбір есім сөздер
баяндауыш болу үшін жіктік жалғауын жалғайды. “форм турецкие аффиксы
сказуемости заключают в себе указание на действующее лицо и на сказуемости”
сонымен, мынадай мағыналы зат есім жіктеледі.[6;43]
Адамның мамандығын, профессиясын немесе кім? не? екендігін
көрсететін зат есімдер баяндауыш болса жіктеледі: мен мұғаліммін, баламын,
инженермін. Сен өзің коммуниссің. Поручик едім, одан слесарь болдым, енді
мастермін (А.Гайдаров)
Баяндауыш болып келетін жалқы және кейбір жалпы есімдер де
жіктеледі: сен шетенбісің? Ия шетенмін (Ғ.Мүсірепов). Ақ басты Алатаудың
Жамбылымын. Ақжүніс сұлуды алып қашып жүрген қай Тарғынсың? Торғауыттың
қамалын бұзған Тарғынмын (Ер тарғын)
Жастарым еңбекші елдің болатысың,
Сүзілген тізбек баулы қанатысың
Шамдансам шығар асаумын,
Шамырқансам, сынар болатпын.
Мекендік ұғымда қолданылатын шығыс, жатыс септікті зат есімдер
жіктеледі: Қазіргі сағаттан бастап бәрің де майдандамыз деп есептеңдер; Біз
әлі сырт жұмыстамыз (Ғ. Мүсірепов). Кавказдай құзда туған перзенттенмін,
бұлттың сүтін ішіп ер жеткенмін Абай Мен үйденмін, сен ауданнансың.
Тәуелдік жалғаулы сөз де жіктеледі. Мәселен, дауысты дыбысқа біткен
зат есімге жіктік жалғауының бірінші жағының қөпшесін жалғасақ(біз
оқушымыз, біз баламыз, біз кісіміз) форма жағынан ортақ тәуелділіктің
бірінші жағымен тұлғалас келеді. Біздің оқушымыз, біздің кісіміз. Мұндай
тұлғалас формаларды ажырату үшін, біріншіден, мағынасына қарауымыз керек.
Өйткені жіктік жалғаулы зат есім кім ? не ? екендігін, істің қай жақтағы
субьектіге тәндігін көрсетіп, жалпы мамандықты, профессияны, кәсіптің
түрін, жай – күйін, түр – сипатын, білдіреді: Біз оқушымыз, баламыз,
оқытушымыз болса, тәуелдеулі сөз біреуге тәндікті, меншіктілікті білдіреді.
Біздің оқушымыз, баламыз, оқытушымыз. Екіншіден, мұндай сөздердің бастауышы
біз, анықтауышы біздің қайсы, мұны контекстен ажыратумыз керек себебі
тәуелдеулі сөз өзінің алдында тұрған сөздің ілік септікте тұруын және оның
анықтауыштық қызмет атқаруын талап етеді, ал жіктік жалғаулы сөздің алдында
келетін есімдік біз атау түрінде бастауыш болып, баяндауышпен жақ жағынан
қиысады. Біз оқушымыз. Үшіншіден, тәуелдік жалғаудың қосымшасына екпін
түседі де, жіктік жалғаудың қосымшасына екпін түспейді: Біздің оқушымыз
дегенде, тәуелдік жалғауының қосымшасы: - мыз – ға екпін түсіп тұр да, Біз
оқушымыз дегендегі жіктік жалғаудың қосымшасы – мыз – ға екпін түспей,
екпін сөздің түбіріне түсіп тұр.
Жіктелген сөз тәуелденбейді, тәуелденген сөз жіктеледі, бірақ
тәуелденген сөздің жіктелуінде ерекшелік бар.
Тәуелдік жалғау – түркі тілдеріндедегі зат есімнің ең басты лексика –
грамматикалық категорияларының бірі. Кейде түркологияда “изафет” терминімен
де анықталады. Тәуелдік жалғау жалғанғанда зат иесі де, иеленуші зат та
айқын білініп тұрады. Тәуелдік жалғау басты көрсеткіші – жалғауы. Тәулдік
жалғау жекеше, көпше түрге, үш жаққа байланысты болады. Жекеше Іжақ: - ым;
- ім, - м; ІІ жақ: - ың, - ің, - ң; ІІІ жақ: - ы, - і, - сы, - сі. Көпше
түрі: І жақ: - ымыз, - іміз, - мыз, - міз; ІІ жақ: - ыңыз, - іңіз, - ңыз, -
ңіз; ІІІ жақ: - ы, - і, - сы, - сі [7;88]. Тәуелдік жалғау бұрын түбірге
тек көптік жалғауы жалғана алады. Қазақ тілінде тәуелденудің екі түрі бар:
ортақ тәуелдену және оңаша тәуелдену. Затты иеленуші біреу болса – оңаша
тәуелдену, меншік иесі көп болса – ортақ тәуелдену болады. Мысалы. Оңаша
тәуелдену менің кітабым, сенің кітабың, сіздің кітабыңыз: ортақ тәуелдену
сіздердің кітаптарыңыз, олардың кітаптары, сендердің дәптерлерің, біздің
үйіміз.
Сөйлемнің грамматикалық құрылымы мен логикалық мазмұнының
тұтастығында предикативтілікпен өте тығыз бірлікте көрінетін, екеуінің
бірінсіз сөйлеу сөйлемдік дәрежеге жете алмайтын бір негізгі белгісі –
модальдылық категориясы. Модальдылық – белгілі бір тілдік құралдар арқылы
ойдың шындыққа (реальды-ирреальды) қатысын және сөйлеушінің оған көзқарасын
білдіру ерекшелігі болып табылады.
Шындығында, қайдай бір пікір немесе оның грамматикалық көрінісі
ретіндегі сөйлем болмысын, белгілі бір айтушы (жазушы) тарапынан
тыңдаушыға, оқырманға бағытталатын болмағандықтан, сол айтушының
объективтік болмысты (шындықты) тануы тұрғысынан жеткізе білуі мен оған
өзінің субъективтік қатынасын білдіруінен тыс берілмейді. Модальдылықтың
ерекшелігі жайындағы осы жалпы қағида туралы тіл білімінде пәнедей қайшы
пікірлер кездеспейді.
Бірақ, “предикативтілік пен модальдылықтың сөйлем жасаудағы
қызметтерінің өзара қатынасын қандай, осы екеуінің қайсысы сөйлем
мазмұнының болмысқа қатынасын білдіреді, екеуінің бірлесіп қызмет
атқаруындағы ортақ критерий, белгілер мен тәсіл-құралдар қандай?” деген
сұрақтарға жауап беру төңірегінде сан алуан пікір таластары барлығы
байқалады.
Олардың басым көпшілігі В.В. Виноградовтың әр сөйлемнің өзіне тән
құрылымдық қажетті белгісі ретінде модальдық мәні, яғни, оның шындық
болмысқа қатынасы болатыны жөніндегі пікіріне байланысты туындап жатады.
Ғалымның пікірінше, “кез келген тұтас ой, сезім, толғаныс болмысты белгілі
бір сөйлеу формасына сәулелендіреді ... . Мұндай сөйлемнің екі белгісі
болады: бірі – хабарлау интонациясы, екіншісі – предикативтілік. Яғни,
сөйлеу мазмұнының болмысқа қатынасы модальдық категориясы (рай), шақ және
жақ категориялары арқылы да беріледі” [55-56 бб.].
Осы ой тұжырымдарын талдап, тарату барысында Н.Ю. Шведова, В.В.
Виноградов пікірін қолдаушылардың бірі болса, ал А.А. Реформатский оған
өзгеріс енгізеді. Ғалымның ойынша, “... модальдылық категориясының мақсаты
– тілдегі мақұлдау, жоққа шығару, құптау т.б. тәрізді мағыналарды білдіру,
ал предикация және предикативтік қатынас тек қана шақ және рай
категориясымен байланысады [268 б.].
Ал В.Г. Адмони: “Сөйлем ден кез келген ойлау актісінің көрінісі тәрізді
тек объективтік болмысты ғана сәулелендіріп қоймайды, сонымен бірге осы
сәулелеген объективтік байланыстарға белгілі бір қатынасты да қамтиды.
Сөйлемдердің барлық түрлерінде, предикативтілікті айқындаудың барлық
формаларында объективтік болмыстағы екі заттың немесе құбылыстар мен
белгілердің арасындағы қатынастар көрсетіледі және осы байланыстардың
шындыққа қаншалықты сай екендігі айқындалады. Тек осындай жолмен ғана
сөйлем өзінің хабарлаушылық ролін атқара алады, себебі кез келген хабар бір
нәрсе туралы бірдеңені жеткізуге құралады. Ал хабардың осы компоненттерінің
өзара байланыстарын шындыққа сай немесе сай емес етіп жеткізу оның ең
қажетті белгісі болады” – дейді [ 52 б.].
Осы айтылған пікірлердің қай-қайсысында да предикативтілік пен
модальдылықтың қатынасын рай тұрғысынан ғана қарау байқалса, В.З.Панфилов
райды модальдылықтың бір ғана тәсілі деп қарайды. Ал модальдылық пен
предикативтілік бір-бірімен өте тығыз байланысты [ 52 б.].
Предикативтілік пен модальдылықтың бір-бірінен ерекше белгілері
болуымен бірге, қызметтерінің де ортақ екендігін мынандан байқауға болады.
Сөйлем логикалық мазмұны жағынан алғанда қоршаған өмірдегі заттар мен
құбылыстардың, белгілердің, іс-әрекет, қимыл-қозғалыстардың өзара қатынасын
олардың лексикалық мағынасын білдіретін сөздердің атрибуттық тіркестері
негізінде құрылған тема-ремалық (грамматикалық жағынан алғанда бастауыш-
баяндауыштық) байланыста білдіреді. Бұл қатынас сөйлемнің предикативтілік
қасиеті негізінде жүзеге асады.
Ал бірақ, қандай сөйлеу болмасын ойды шындық болмысқа сай-сай емес
(реальды-ирреальды) етіп беруде тек қана сөйлеуші өз сөзін объективтік
шындыққа көзқарасы негізінде құрайды. Модальдылықтың бір түрін
“объективтік” деп атау да осыған байланысты. Осы тұрғыда алғанда,
М.З.Закиевтің “Предикативтілік пен модальдылықсыз сөйлем болмайды, сондай-
ақ сөйлемсіз предикативтілік пен модальдылық та болмайды. Мұндай байланыс
предикативтілік пен модальдылық арасында да бар: предикативтіліксіз
модальдылық жоқ және керісінше” деген пікірінің мәні бар [ 23 б.].
Модальдылық пен предикативтіліктің өзара қатынасын жоғарыдағыдай деп
түсінсек, олардың өздеріне тән белгілері мен ерекшеліктерінің мазмұны
мынандай болып шығады: предикативтілік – сөйлемнің барлық түрлеріне тән
өзгермейтін ортақ белгісі. Яғни, ол сөйлемнің мағыналық топтарға бөлінуіне
әсер етпейді. Ал модальдылық болса, бұл да барлық сөйлем түрлеріне тән
қасиет, бірақ сөйлемнің әр түрлі мағынада құрылуына, нақтырақ айтқанда,
сөйлемнің типтік жағынан түрленуіне әсер ететін құбылыс.
Осыған сәйкес, модальдылық әр сөйлемде әр түрлі болады. Бұл тұжырым
П.Т. Ломтевтің мынандай пікірімен сәйкес келеді: “... сөйлемнің қандай
түріне болмасын тән жалпы және бірыңғай қасиеті болып табылатын
предикативтілік оның бірінші белгісі болуға тиіс, ол сөйлемді топтарға
(кластарға) бөлуге әсер етпейді. Ал модальдылық сөйлемнің жалпы, бірақ
бірыңғай емес синтаксистік тұтастық ретіндегі екінші белгісі, ол сөйлемді
топтарға бөлуге қызмет етеді” [ 69 б.].
Тіл білімінде модальдылықты объективтік және субъективтік деп бөліп
қарау – қалыптасқан дәстүр. Объективтік модальдылық сөйлемде
предикативтілікпен бірлікте көрініп, сөйлем мазмұнының шындыққа қатынасын
білдіреді. Ал субъективтік модальдылық сөйлем мазмұнына деген айтушының
ерекше жеке көзқарастарын білдіреді деп есептеледі.
О. Төлегеновтың сөзімен, нақтырақ айтсақ, “... сөйлеу барысында айтушы
шындықты белгілі бір мезгілде, жаққа қатыстылығы жағынан, оның қалайша,
қандай жағдайда болған, болып жатқан іс-болмыс екендігі жағынан, кімге
арналғаны т.б. жағынан түрліше бағалап білдіреді. Ондайда баяндау
(предикативтілік) тек ақиқаттық (реальность, достоверность), ақиқат еместік
(нереальность) модальдық мағынада жалпылай беріліп қоймайды, сенімділік,
сенімсіздік, болжалдық, күмәнділік, белгісіздік т.б. тәрізді үстеме де
айырым мағыналарда сипатталып беріледі” [ 23 б.].
Сонымен, субъективтік модальдылық та сөйлемдерде объективтік
модальдылықпен қатар келіп отырады. Бірақ мұның айырмашылығы жасалу
жолдарында ғана және предикативтілікпен тікелей байланысында деп есептеуге
болады.
Модальдылықтың осы екі түрінің шекарасын белгілеудегі шатастырушылық
көп жағдайда модальдылықтың предикативтілікпен қатынасын белгілеудегі
адасушылыққа әкеліп соқтырып жүр. Сондықтан да академик В.В. Виноградов
“...модальдылықтың осы екі түрінің арасын ажырататын дәл шекаралар
белгілеулер қажет екендігін” айтқан болатын [ 49 б.].
Қалай дегенмен, модальдылықтың осы екі түрі де сөйлем бойында кездесіп,
предикативтілікпен тығыз бірлікте қызмет атқару нәтижесінде сөйлемді
коммуникативтік дәрежеге жеткізеді. Яғни модальдылықты екіге бөліп қараудың
өзі шартты деп түсіну керек. Бұл, әрине, логикалық тұрғыдан қарағанда
осылай. Бірақ, сөйлеу әр уақытта синтаксистік тұтастық болып есептелетін
сөйлем арқылы көрінетіндіктен, сөйлемнің логикалық қасиеттері ретінде
предикативтілік пен модальдылықтың тілдегі көріністерін айқындайтын
грамматикалық тәсілдер болады. Бұл тұжырымды қарапайым түрде былай
түсіндіруге болар еді: номинативтік тұрғыдан қандай сөйлем болмасын,
лексикалық бірліктерден құрылған сөз тіркесі. Сөз тіркесі компоненттерінің
арасындағы қатынас тек қана атрибуттық, яғни бірі – анықтауыш та, екіншісі
– анықталушы. Сөйлемдік дәрежеге жету үшін сол атрибуттық қатынас молальдық
мән алуы керек болады. “Дала құлпырады” деген сөйлем екі сөзден тұрады:
бірі – “дала”, екіншісі – “құлпырып”. Егер мұны сөз тіркесі (атрибуттық)
тұрғысынан талдасақ, алдыңғысы – бағыныңқы, соңғысы – басыңқы, алдыңғы
сөздің мағынасын екінші сөз айқындап, түсіндіріп тұр. Бұл арадан атрибуттық
қатынастың бір түрін көреміз: құлпырған кісі емес, не басқа нәрсе емес, тек
қана дала. Сөйлемдік (синтаксистік) тұрғыдан қарастырсақ, соңғы сөздің
құрамында райды, шақты, жақты білдіретін мағына, яғни предикативтік
тұтастықпен бірге модальдық мағына да бар. Ашық рай – істі істеушіні
(қазіргі жағдайда 3-жақтық сапалық өзгерісті) білдіретіні айқын. Бір ғана
синтаксистік тұтастық құрамында сөйлемнің номинативтік құрылымы да,
предикативтілік құрылымы да, модальдық мәні де түгелдей беріледі. Сонымен
бұл сөйлемнің мағынасын мына тұрғыда түсіну керек болады: аталған зат
аталған қасиетке ие екендігі шындық. Сөйлеуші тарапынан модальдық
құралдарды пайдалана отырып, аталған құбылыстар арасындағы қатынастар
белгіленеді. Предикативтіліктің мазмұны, оның модальдылықпен бірлігі,
қарапайым айтқанда, осы.
Сөйлемнің предикативтік қатынас негізінде ұйымдастыруда тілдік
категориялардың (етістік формаларының) ролі айырықша. Тілдік
категориялардың бұл қызметі модальдық қатынасты білдіру үстінде көрінеді
де, сол арқылы ғана предикативтілікпен тығыз байланысып жатады. Сонда
модальдылық предикативтілік пен тілдік формалардың синтаксистік қызметі
арасын байланыстыратын дәнекер іспеттес. Бір сөзбен айтқанда, тілдік
формаларсыз (лексикалық, морфологиялық, синтаксистік) предикативтілік те,
модальдылық та болмайды, бұлар болмаса, сөйлем де жоқ.
Предикативтік қатынас жасауға қатынасын грамматикалық формалар жөнінде
М.З. Закиев: “Предикативтілік жасайтын тәсілдерге баяндауыштық аффикстер,
яғни жақтық, көптік жалғаулары, рай, шақ аффикстері, сөздердің орын
тәртібі, кейде қайсыбір басқа да аффикстер, әсіресе хабарлау интонациясы
жатады” дейді [ 25 б.].
Бұдан біз предикативтілік пен модальдылықты жасайтын тәсілдер сөйлемнің
объективтік шындықты білдіру кезінде сәйкес келіп отыратынын байқаймыз.
Нақтырақ айтқанда, бұл пікірді былай түсіндіруге болады: сөйлемнің
синтаксистік бас мүшелер аймағы (“бастауыш аймағы” және “баяндауыш аймағы”
– Н.А. Баскаковтың термині.) логикалық субъект пен логикалық предикатқа
(тема мен рема) сәйкес келген жағдайда предикативтік қатынастың да,
модальдық қатынастың да, солар арқылы сөйлемнің деберілу грамматикалық
формалар арқылы, дәлірек айтқанда, ашық рай формалары арқылы беріледі.
Мұндай құбылыстағы сөйлемдер көбіне жай, қалыпты құрылымдағы сөйлемдер
болып келеді.
Ал, синтаксистік бас мүшелер мен логикалық бас мүшелер сәйкес келмеген
жағдайда, етістіктің ашық райы объективтік модальдылықты білдіреді де,
субъективтік модальдылықты интонация және сөйлемдердің орын тәртібі
белгілейді, сөйлем актуализацияланады. Мысалы: 1) Асан қаладан бүгін
келді. 2) Қаладан бүгін Асан келді. Алғашқы сөйлемде бастауыш (Асан)
өзінің аймағында толықтауыш (келді) өз аймағындағы (бүгін) пысықтауышпен
бiрге логикалық предикатқа сәйкес келiп тұр. Бұл екеуінің арасындағы
предикативтілік қатынас та (тема – Асан қаладан, рема – бүгін келді),
объективтік модальдылық та (Асанның қаладан бүгін келуінің ақиқаттығы),
субъективтік модальдылық та (Асанның қаладан келуінің айтушы тарапынан
ситуацияға сай хабарлануы) –бәрі де сөйлеуші арқылы ашық рай, өткен шақ, 3-
жақтық формалардың көмегімен жеткізіліп тұр.
Ал екінші сөйлемде “Асан” сөзінің актульданып логикалық предикат
құрамына енуі, оған логикалық екпін түсуге себепші болып, сол арқылы ғана
айтушының шындыққа субъективтік көзқарасы өзгеріп, енді қаладан келген
басқа біреу емес, Асан екені ақиқатталып тұр. Бұл ақиаттық бәрібір
грамматикалық жағынан алғанда синтаксистік бас мүшелердің (Асан келді)
өзара сәйкес келіп қиысуы арқылы берілген. Демек, сөйлем өзге де бір
қосымша модальдық мағыналарда жұмсалғанда, логикалық жағынан
предикативтіліктің құрылымы өзгереді екен, бірақ предикативтіліктің берілу
семантикасына негізгі лексика-грамматикалық құрамы, соған сәйкес
синтагмалық қатынасы өзгеріп кетпейді.
Актуальданған сөйлемдердің логикалық бас мүшелері мен синтаксистік бас
мүшелерін логика-грамматикалық тұрғыда салыстырсақ, грамматикалық бас
мүшелер арасындағы қатынас логикалық бас мүшелер арасындағы қатынастың бір
ғана көрінісі ретінде айқындалады. Логикалық мүшелер мен грамматикалық бас
мүшелер барлық куаытта сәйкес келе бермейді дейтін пікір негізінен осы
ерекшеліктерге байланысты қалыптасқан. Бірақ, қалай болғанда да, сөйлем
логикалық пікірдің (немесе сөйлеудің) тілдік көрінісі болғандықтан, тілдік
заңдылықтарға бағына отырып, яғни әр түрлі тілдік категориялардың өзара
үйлесіп келіп, қатынастар құрауы арқылы жасалады.
Сонымен, предикативтілік дегеніміз – ойдың және оны жарыққа шығаратын
сөйлемнің (немесе сөйлеудің) негізгі бір белгісі. Белгісі болғанда, ойдың
предметі ретіндегі субъективтіні оның басқа элементтерінен ажыратып, бірақ
сонымен бірге, оны (субъектіні) ойдың (сөйлемнің) басқа элементтерімен
(логикалық предикат, баяндауыш, баяндауыш құрамы) өзара байланыста қарауға
негіз болатын белгісі. Ал предикаттық қатынас – ойдың (сөйлемнің) негізгі
субъектісі мен басқа да элементтерінің арасындағы қатынас болып есептеледі.
Осы қатынас ойдың да, оның көрінісі ретіндегі сөйлемнің де құрамының
негізіне алынады.
Ой мен оның көрінісі ретіндегі сөйлем сөйлеудің шындыққа қатысты
берілуіне қарай ғана предикативтік қасиетке ие болады. Сөйлемнің шындыққа
қатысты берілуі субъектінің белгілі бір ситуацияға бағытталған субъектінің
белгілі бір ситуацияға бағытталған субъектінің белгілі бір ситуацияға
бағытталған субъективтік таным процесімен бірлікте келетіндіктен,
предикативтілік субъект- предикаттық құрылымға негізделген ойдың құралы
ретінде көрінеді. Осы тұрғыдан да мұндай қатынас сөйлемді логика-
грамматикалық мүшелеу (немесе актуальдық) принципіне сәйкес келеді.
Ал сөйлемді синтаксистік мүшелеу тұрғысынан алғанда, оның құрылымында
басты қызметті предикативтілік қатынас емес, баяндауыштық категориясы
атқарады [ 153 б.]. Сонда сөйлемнің предикативтік қасиеті актуальдық
мүшелеу тұрғысынан алғанда субъект-предикаттық қатынас арқылы көрінеді де,
грамматикалық мүшелеу тұрғысынан алғанда бастауыш-баяндауыштық қатынас
арқылы айындалады. Бұл қатынастар қалайда сөйлеуші субъектінің тарапынан
берілетіндіктен, сөйлемнің моральдық құрылымы сөйлемнің мағыналық типтерін
белгілейтін ыңғайда, субъектінің (айтушы) еркіне сай құрылады. Сөйлем
модальдық ыңғайда осылай әр түрлі құрылғанымен, олардың ортақ белгісі,
қасиеті В.З. Панфилов айтқандай, субъект-предикаттық құрылымы мен болмысқа
сәйкес келетін олардың қатынасы болады. Бұл оларды бір ойлау формасының әр
түрі ретінде қарауға мүмкіндік береді [ 13 б.].
Пікірге (сөйлеуге) негіз болатын субъект-предикаттық қатынастың өзі әр
түрлі грамматикалық категориялар арқылы жасалатын қатынастардан, солардың
бірлігінен тұрады. В.З.Панфилов бұл жөнінде: “... тіл материалдық жақтарды
да, идеялдық жақтарды да қамтиды, сондықтан әр түрлі қатынастарды да
олардың материалдық және идеалдық элементтерімен қоса қамтиды”, – деп
көрсетеді [ 74-75 бб.]. Яғни, объективтік дүниедегі заттар мен
құбылыстардың өзара қатынасы ми да сәулеленеді де, олардың тілдегі баламасы
грамматикалық ұғымдардың қатынасы ретінде сөйлемнің тұтас мазмұнын құрайды.
Осындай қатынастың бірі – жақтық қатынас.
Тіл туралы отандық еңбектерде, соның ішінде қазақ тіліндегі
зерттеулерде “предикаттық қатынас”, “баяндауыштық қатынас” деген ұғымдар
бастауыш пен баяндауыштың арасындағы грамматикалық байланысты анықтайтын
ұғымдар ретінде осы кезге дейін қатар қолданылып келеді. Бұл екі ұғым о
баста екі түрлі (бірі – логикалық, екіншісі – грамматикалық) категориялар
болғанымен, қазіргі кезде бірінің орнына екіншісі қолданыла беретін
эквивалентті терминдер болып қалыптасты.
Дегенмен, қазіргі тіл ғылымының даму деңгейі бұл ұғымдарды ажырата
қарауы талап етеді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тіл үнемі дамып отыратын құбылыс.Тілдік құрылыс та дамып отыратыны
сияқты тілдік зерттеулер де үнемі дамып отырады. Соңғы 20-30 жылдар
көлемінде тілге жаңа бағыт келіп қосыла бастады. Ол — функционалды
грамматика.
Әрбір грамматиканың өзіндік зерттеу обьектісі сияқты функционалдық
грамматиканың да өзіндік орны мен обьектісі бар.
Функционалды грамматиканың өзіндік обьектілері әзірше мыналар:
темпоральность, персональность залоговость, посесивность, локативті,
кондидициональность сияқты орыс тіл білімінде де онша келе бермейтін
батыстық терминдер. Қазақ, орыс тілдері негізінде функционалды грамматиканы
зерттеген З.Қ.Ахметжанова бұларға тағы да модальность, количество деген
түрлерін қосып, оның аясын кеңейте түседі.
Функционалды грамматиканың осы түрлерінің ішінде біздің қарасты-
ратынымыз персональность бөлімі. Персональность терминін қазақ тілінде
жақтылық деп аудару орынды.Персональность деген сөз person-деген ағылшын
сөзі. Жақ мәселесі, оның обьектілері бүтіндей персональность немесе
жақтылық мәселесін шешуге көмегі анық.Функционалды грамматиканың
жоғарыда аталған түрлерінің ішінде ең көп кездесетіні де осы —
персональность. Өйткені жақтылық мәселесі сөйлемнің негізі ретінде
алынатын предикативтілікпен тығыз байланысты. Ал предикативтілік
сөйлемнің негізгі қазығы.Функционалды грамматикада жақтылық мәселесін
кең көлемде алуға себеп неде? Осы мәселе едәуір ойландыра-ды.
Жақтылық жалпы функционалдық грамматиканың кең көлемдегі обьектісі
болса, осы жақтылық обьектісі де айқындалуы тиіс. Өйткені жақтылық әр
түрлі тілдік құбылыстардың жиынтығы ретінде алынғаннан кейін, ол
жиынтықтардың көрінісі айқындалуы тиіс.
Жалпы жақтылық тілдің қай саласын қамтитыны туралы да әр түрлі
пікір баршылық. Негізінде жақтылық лексика, морфология мен синтаксис
саласында қаралуы тиіс. Өйткені жақтылыққа негіз болатын
жіктеу есімдітері лексиканың да обьектісі. Олай болса, бұрын жоқ
мәселесі әрі морфология мен синтаксисте жеке-жеке қаралып келгенімен,
бәрібір өзара байланыс орын алып отыратын. Бірақ ондай кездегі олардың
өзара қарым-қатынасы функционалды грамматика тұрғысынан сөз болғаны
белгілі.
Екінші мәселе жақтылық мәселенің бұрыннан сөз болып келе жатқан
саласының бірі- морфология.
В.В.Винаградов етістіктің көріністері есімдік дей келіп, “В
строго определенных типах предложений отношение к лицу может выражаться
также посредством особых интонации, например, требования, побуждения,
просьбы приказы или упреки, жилания и т. д.” деп интонацияны да осы топқа
енгізеді. Н.Б.Вахтин жіктеу есімдіктері, етістік жалғаулары сілтеу
есімдігі, негізгі есім, А.В.Бондарко етістік, жіктеу есімдігі, лексикалық
тәсіл, Г.А.Золотова тюб. Осы бағытта ой тастайды. Әсіресе жақ туралы
диссертация жазған татар ғалымы Д.Ш.Шайхайдарова жақтылықтың обьектісі
ретінде морфологиялық, синтаксистік, лексикалық және етістіктің жақ
категориясы мәселелерін көрсеткен.
Жіктік жағау тек қана синтаксистік қызмет атқарады.Өйткені жіктік
жалғаулы сөз сөйлемде әрдайым баяндауыш қана болады.Солай болса, жіктік
жалғау баяндауышқа ғана тән жалғау.
Жіктік категориясы — қазіргі қазақ тілінде тек етістікке ғана тән
қасиет емес, баяндауыш болып қызмет атқара алатын өзге сөз таптарына,
соның ішінде есімдерге де тән қасиет.Олай дейтін себебіміз бастауышы
жіктеу есімдіктерінен болған сөйлемде баяндауыш болатын сөз (қай сөз
табынан болуы шарт емес) әрқашан бастауышпен жақтасып, тиісті жіктік
жалғауды қабылдайды. Егер сөйлемнің бастауышы есімдіктен емес, басқа
бір жалпы я жалқы есімнен болатындай жағдайда, оның баяндауышы әдетте,
үшінші жағында тұрады. Мысалы: ол отыр — бала отыр, ол келді — бала келді,
ол көрсін — бала көрсін т.б.
Тақырыптың өзектілігі. Зат есімнің грамматикалық тұрғыдан өзгеріске
түсуінің бір жолы — оның жіктелуі деп оның грамматикалық үш жақтық
әрқайсысына тән жіктік жалғауының қабылдауын айтады. Сөзге жіктік
жалғауының жалғануы — бастауыш пен баяндауыштың сөйлем ішінде бір-бірімен
синтаксистік қарым-қатынасқа түсуінің негізгі амалы. Қазақ тілінде,
әсіресе барша түркі тілдерінде, баяндауыш болуға қабілеті бар сөз
табының қай-қай түрі де жіктеле алады. Алайда бұл категорияның есім
сөздерден гөрі етістікке тән екені мәлім.
Есім сөздердің жіктелуін түркі тілдерінің морфология жүйесінің өзге
тілдерден, айталық, еуропа тілдерінен басты бір ерекшелігі деп білуіміз
керек. Мәселен, орыс тілін алатын болсақ, ондағы есім сөздерге мұндай
жіктелгіштік қасиет жоқ. Орыс тілінде есім сөздерде мұндай жіктелгіштік
қасиет жоқ. Орыс тілінде есім сөз баяндауыш қасиетін атқару үшін ол
сөйлем ішінде белгілі бір орын тәртібінің сақталуын, немесе бастауыш
пен баяндауышты байланыстырушы грамматоикалық дәнекердің болуын қажет
етеді. Ал түркі тілдерінде есім сөздердің жіктелуі — оның
баяндауыш болатындығының кепілі. Сондықтан да түркологияда жіктік
жалғауы баяндауыш жалғауы (суффикс сказуемости), я предикаттық қосымша
(суффикс предикативности) деп те аталады.
Есім сөздерден, яғни зат есім , сын есім, есімдік және үстеулерден
болған баяндауыштар етістік баяндауыштан бірде-бір кем емес. Олапрдың да
жақтық көрсеткіші болатынын көрнсетуді мақсат етеміз.
Қазіргі жақтылық категориясына жатқызылып отырған осы
мәселелердің әрқайсысының тілдегі орны, тіпті оны зерттеушілер тілдің
әр саласында көрініс табылатыдығы айқын. Сонда бұл мәселеге морфологиядан
есімдер, етістік тіпті екпін т.б. жеке-жеке зерттелініп, олар
туралы бірнеше мақала, монографиялар шыққаны да белгілі. Осы тілдіке
фактілер сол зерттеушілерде әрқайсысы жеке-жеке сөз болды. Сонда
осыншама әр түрлі салада қарастырылатын лексикалық, морфологиялық
және синтак-систік категориялардың басын біріктіріп, бір функционалды
грамматиканың обьектісі ретінде беруде осыншама мәселелердің бір
жақтық мағынамен ұштасуында. Осыншама тілдік фактілердің бәрпінде де
өзара бьайланыс, өзара тілдік бірлік бар. Сол тілдік байланыс, бірлік
сұрыпталып келіп жақтылықты құрауда осы фактілер себкп болып отыр.
Сол сияқты жақтылықтың жалпы мәселесі де тағы да айқындала
түсетіні белгілі. Осы жақ арқылы сөйлемнің бір құрамды, екі құрамды
түрлері жақты , жақтыз, белгілі жақты, белгіліз жақты жалпылама жақты
мәселелері, сол сияқты тілдігі мезгілдік мән, модальдік
предикативтілік мәселесі т.б. ұштасып жатады да олардың жоғарыдағы
обьектілерінің үстіне тағы да қосымша осы сияқты фактілер қосылу да
оның аясын кеңейтіп жібереді. Осыдан барып жақтылықтың бүтіндей
жүйелілік системасы комплексті түрде қарау мәселесі туындайды. Міне,
осы фактілердің негізінде жақтылық мәселесінің обьектілерінің
айқындалуына сәйкес енді оның өзінің қарастыратын өзекті мәселелері
айқындалып, олар
жүйелі түрде жеке-жеке қарастыруды қажет етеді.
Қорыта айтқанда, келешекте функционалды грамматика мәселелерінің
көріністерін қазақ тілі білімінде де көрсетуге болады.
Зерттеудің нысаны. Қазіргі қазақ тіл білімінде сөз таптарының алатын
орны ерекше, ауқымы кең. Сөз таптарының тілімізде, сөйлеу процесінде алатын
орны, атқаратын қызметі, топтардан айқындылығы, ажыратылу шегі, түрлену
жүйесі, жетілу дәрежесі бірдей емес. Өздерінің қалыптасып, дамып отыратын
жүйесі бар. Сөз табы – синтаксистік, семантикалық қасиеттердің ортақ болу
негізінде ерекшеленетін сөз таптары. Толық мағыналы сөз таптары – зат есім,
етістік, сын есім, сан есім, есімдік, үстеу және көмекші. Яғни осының
негізінде қазіргі қазақ тілінің сөз таптарының жаққа қатысы қазіргі таңда
ауқымы кең мәселе болып отыр.
Зерттеу нысаны мен міндеттері. Жақ категориясының, жалпы жақтылықтың
және де жақтық қатынастың зерттелуін саралау. Қазіргі қазақ тіліндегі
жақтың жасалуын, яғни жақтық көрсеткіштерді, сонымен қатар олардың жақтық
қатынасқа түскендегі ерекшеліктер мен өзгерістерді қарастыру.
Бұл тұжырымды тілдің ішкі заңдылығына сай қазақ тіліне қолданар болсақ,
“жақтық қатынас” ұғымының көп жағдайда “субъект-предикаттық қатынас”
ұғымының көп жағдайда “субъект-предикаттық қатынас” ұғымына сәйкес
келетіндігін байқауға болады. Себебі, түркі тілінде, оның ішінде қазақ
тілінде де сөйлем мүшелерінің, әсіресе баяндауыштың орны тұрақты деп
есептеледі. Баяндауыштың осы ерекшелігіне сай үнемі сөйлемнің соңғы орында
келіп предикат қызметін атқаруы немесе предикат құрамында келуі
баяндауыштың актуалдану мүмкіншілігінің басымдылығын көрсетеді.
Сондықтан да ғалымдар сөйлемде оның баяндауышының болу міндеттілігін
есепке алады. Ал баяндауыштың болуы барлық уақытта міндетті деп
есептелмейді. Осыған байланысты да сөйлемді жақты, жақсыз деп қарастырады.
Дегенмен, қазіргі тіл ғылымының даму деңгейі бұл ұғымдарды ажырата
қарауды талап етеді. В.З. Панфиловтың пікіріне сүйенсек, “баяндауыштық
қатынас” өзінің атауына сай сөйлемнің синтаксистік құрылымның негізіне
бастауыш пен баяндауыштың қатынасын білдіретін ұғым ретінде қолдауға тиіс.
Мұндай жағдайда ол сөйлем құрауға қатысатын басқа да әр түрлі грамматикалық
қатынастардың бірі ғана, бірақ оның ерекшелігі – сөйлемді ұйымдастырушы,
тиянақтаушы ең негізгі мүше. Ал, “предикативтік қатынас” баяндауыштық
қатынастың логикалық баламасы емес, пікірге де сөйлемге де тән ортақ
белгінің атауы ретінде саналуға тиіс. Нақтырақ айтқанда сөйлем мазмұнының
шындыққа қатысын сөйлеуші тарапынан білдіретін ұғым көрінісі болып
табылады. Ал енді “жақтық қатынас” ұғымы – қазіргідей синтаксистік
қиысудың баламасы емес, одан әрі кеңірек болатын предикативтік қатынастың
бір ғана компоненті болатын, сол предикативтік қатынастың жасалуының бір
ғана тәсілі болатын логика-грамматикалық категория.
Мұндай жағдайда сөйлемнің құрылымына тек ондағы баяндауыш мүшенің
қатысы ғана емес, жалпы сөйлем мазмұнына жақтық қатынасы, бүкіл сөйлем
құрылымы арқылы жақтық ұғымның пайда болуы еске алынады. Себебі, сөйлемді
пікір білдіру тұрғысынан қарағанда да, тілдік тұрғыдан қарағанда да оны
құрайтын элементтердің ішінде ойдың негізгі қазығы ретінде белгілі бір жақ
(субъект) немесе жақтар жүреді. Ол жақ мейлі адам мен заттың, құбылыс пен
сапаның тіпті қимылдың атауы ретінде берілсін, мейлі грамматикалық немесе
логикалық тұрғыдан көрінсін, қалай болғанда да оның ойға, сөйлем мазмұнына
қатысы болады. Яғни жақтық қатысуынсыз ешпір пікір не сөйлем болмайды.
Осының негізінде біз әрбір сөз табындағы жақтық көріністердің берілу
жолдарын анықтауды көздейміз. Бұл мәселелер тіл білімінде бұрыннан
зерттесіп келе жатқанымен, олар әрқайсысы жеке-жеке, бір-біріне
байланыссыз, сабақтассыз сөз болып келді. Ал біз болсақ әр сөз табына жеке-
жеке тоқталып, олардың жақтық көрсеткіштерін атқаратын қызметіне қарай:
сөйлемдегі жақ көрсеткіш және тәуелдік және септік жалғаулы жақ көрсеткіш
болып екі түрлі жағдайда келетінін көрсетуді мақсат еттік.
Бұл жаңа мәселені көтеріп отыр, сондықтан да қазіргі қазақ тіліндегі
сөз таптарының жақтық көріністерін айқындауды мақсат етеміз.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Сөз таптарының жақтылығы немесе жақтық
көрсеткіші тұңғыш рет қарастырылып, жан\жақты сипатталды. Олар нақты
фактілермен түсіндіріліп, мысалдармен толықтырылып көрсетілді және де
жақтық көрсеткіштердің әрбір сөз табында бар екендігі жіктік жалғаулардың
негізінде көрініс тапты. Жақтылықтың зат есім, сын есім, сан есім, есімдік,
үстеу тіпті көмекші сөздердің негізінде болатынын, және сол арқылы
жақтылыққа қатысын, жақтық көрсеткіш болатынына көз жеткіздік.
Зерттеудің әдісі мен материалдары. Зерттеуде негізінен салыстырмалы
әдіс пен сипаттамалы әдістер қолданылған. Сонымен бірге баяндау мен түрлі
мәселелерді анықтау үшін грамматиканың әдіс те пайдаланылады. Сөз
таптарының жақтылығын анықтау үшін салыстыру әдісін де, қолдану жиілігін
анықтау мақсатында санау да (статалингвистикалық әдіс) қолданылады.
Негізгі тілдік материал ретінде И.И. Меизанинов, В.В. Виноградов, А.А.
Потребня т.б. орыс ғылымының еңбектерімен қатар, бұл салада еңбек еткен А.
Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, М. Балақаев, Ә. Төлеуов, Ж.
Сәдуақасов, Т. Сайрамбаев сияқты т.б. ғалымдардың еңбектері пайдаланылады.
Зерттеудің негізгі кезеңдері.
1. Әрбір сөз табы зат есім, сын есім, сан есім, үстеу есімді жеке-жеке
жақты көрсетеді.
2. Сөз таптарының жіктеліп барып жақтылықты көрсетуі.
3. Жіктік жалғаулары жатыс, шығыс септіктерінің жалғануы арқылы
жақтықты көрсетуі.
4. Нөлдік тұлғадағы жақтық көрсеткіш.
5. Көптік жалғаудағы жақтық көрсеткіш.
6. Тәуелдік тұлғадағы жақтық көрсеткіш.
7. Сөз таптарына көмекші сөздердің жалғануы арқылы жасалған жақтық
көрсеткіш.
8. Көркем әдебиет бойынша мысалдарды жүйелеу.
9. Тақырыпқа қатысты ғылыми әдебиеттер.
10. Теориялық материалдарды фактіге сүйене отырып, мағыналық жағынан
танымдық тұрғыдан анықтау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Бұл салада көптеген
ғалымдар еңбек еткенімен, олар жақтылық мәселесі жайында айтқан пікірлері
болмаса, ол жөнінде жазған еңбектер жоқтың қасы. Бұлардың ішінде
Ж.Сәдуақасов жақ категориясын етістікке байланысты зерттеп, етістіктің
жақтық қасиетін сөз етеді. Ал Т.Сайрамбаев болса оның функционалдық жағына
баса назар аударады. Осы екі автор ғана жақ категориясы туралы жеке еңбегін
берген және де сөз табы мен жақтық арасындағы байланысты көрсеткен.
Жақ категориясы морфология мен синтаксисте жиі көрінетін құбылыс. Осы
күнге дейін жақ категориясы морфологияда тек етістік сөз табында ғана сөз
болса, енді барлық сөз таптарында қаралуы ғажап емес.
Диссертацияның құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде, жақ категориясының зерттелуіне тоқталған көптеген
ғалымдардың еңбектері көрсетілген.
Екінші бөлімде әрбір сөз табына жеке-жеке тоқталып олардың жақтық
көрсеткіші әр түрлі тілдік фактілерге сүйеніп жазылған және осылардың
негізінде қорытынды жасалды.
І ЖАҚ КАТЕГОРИЯСЫНЫҢ ЗЕРТЕЛУІ
Алдымен жақтылық мәселесі туралы, яғни жақ категориясы туралы айтатын
болсақ орыс тіл білімінде бұл мәселелер бұрыннан сөз болып келе жатқанымен,
ол тілдерде бұл мәселенің әрқайсысы жеке-жеке бір-біріне байланыссыз,
сабақтассыз сөз ғана болып келді. Дегенмен И.И.Мещанинов, В.В.Виноградов,
А.А.Потебня, Ф.И.Бусалаев, шетел ғалымдары Р.О.Япобсон, Е.Курилович,
Э.Кошмидер, Э.Венвенист, А.Мартине соңғы кезде А.М.Арутюнова,
А.В.Бондоренко, И.И.Ковтунова, Г.А.Золотовалар бұл мәселеде сөз ете білді.
Ал Н.Ильминский, М.Терентьев, П.Мелоранский, И.Лаптев, Н.Созонтов
еңбектерінде тәуелдік жалғауы жіктеу есімдігінің қысқарған түрі ретінде
танылып, есімдікке байланысты сөз болып келді.
Қазақ тіліндегі жақтылық мәселесін А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов,
С.Аманжолов, М.Балақаев, С.Омарбеков, С.Исаев, Ә.Төлеуов, А.Айғабылұлы,
Ж.Сәдуақасов, Т.Сайрамбаев сынды ғалымдар сөз еткен. Жақты бөлек алып
қарастыру А.Байтұрсынұлы еңбектерінен басталады. Осы авторлардың ішінде
Ж.Сәдуақасов пен Т.Сайрамбаев қана жақ категориясы туралы жеке еңбегін
берген. Бірақ бұл еңбектердің зерттелу дәрежесіне қарай үш топқа бөліп
көрсетуге болады. С.Омарбеков, Ә.Төлеуов жақ мәселесін зат есім төңірегінде
ғана сөз етсе, Н.Сауранбаев, Н.Оралбаева, С.Исаев, Ж.Сәдуақасов,
А.Айғабылұлы жақ категориясын етістікке байланысты зерттеп, етістіктің
жақтық қасиетін сөз етеді. Ал Т.Сайрамбаев болса оның функционалдық жағына
баса назар аударады.
Жақ – грамматикада сөйлеушінің істелінген іс пен зат арасындағы
қатынасын білдіретін зат есім мен етістік категориясы.
Жақ ұғымы кимыл, іс әрекеттің қай жақ арқылы (сөйлеуші ме, тыңдаушы
ма, бөгде ме) іске асатынын немесе белгілі қасиетінің қай жаққа қатысты
екенін яқасиеттің иесі қаи жақ болып тұрғанын білдіру болып табылады да,
оның мәні екі сөздің, субьекті мен предикаттың арасындағы семантикалық және
грамматикалық қатыныс пен қызметінен көрініп, айқындалады. Бұл тұрғыдан
келгенде жақ ұғымы тілдің грамматикалық құрлысы синттаксистік сипатының
көрінісі ретінде өмір сүреді. Бірақ жақ ұғымының (жіктелудің) морфологиялық
сипатын ескермеуге болмайды,өйткені жіктік жалғау – үш жақта (және жекеше,
көпше болып), әрқайсысына (сол жаққа, бұл грамматикалық мағына) тән арнайы
грамматикалық тұлғалар бар парадигмалық түрлену жүйесі болып табылады.
Сондықтан да жақ (жіктік) категориясы немесе жіктелу оның түрлену тұлғасы
(жіктік) жалғау, баяндауыштық қосымша деп аталса да, синтаксистік сипаты
мол болса да, морфологиялық категория болып саналады. Өйткені біріншіден,
жіктеудің мәні, ең алдымен грамматикалық тұлғалар (жіктік жалғау
формалары) мен солар білдіретін грамматикалық мағыналар сәйкестігі арқылы
анықталады, екіншіден, сөз түрлендіру тұлғалары жиынтығынан құралатын
грамматикалық категориялардың синтаксистік қызметін атқару қасиеті, мысалы,
тәуелдік жалғауының ілік септік жалғаулы сөзбен анықтауыштық қатынаста
матаса байланысуы,септік жалғауларының обьектілік, мезгілдік, мекендік
қатынастарда екінші сөзбен меңгеріле байланысуы – заңды құбылыс. Сондықтан-
да жақ(жіктік) категориясын, жіктелу жүйесін бір ғана қырынан түсіну,
сөйтіп, категориялық сипатын синтаксистік қызметінен ғана айқындау,
морфологиялық түрлену (парадигмалық) жүйесін, соған сәйкес бір тектес өз
ішінде қарама – қайшы мәнді грамматикалық мағыналар жиынтығын ескермеу бұл
тілдік құбылыстың (жіктік жалғаудың) мәнін толық ашпайды, грамматикалық
мәнін толық ашпайды, грамматикалық сипатын терең айқындай алмайды. Өйткені
жақ категориясының, жіктеу жүйесінің грамматикалық сипатын айқындайтын
ерекшелік оның синтаксистік қатынасы мен қызметінде емес, жіктік жалғау,
яғни морфологиялық түрлену жүйесінде жатыр да, көрсетілген синтаксистік
қатынаста жіктік жалғаудың сөйлеу процесіндегі атқаратын қызметінен туындап
отыр.
Жақ категориясы негізінде логикалық категория болып табылады. Іс-
әрекеттің қай жақта болып отыратындығын оның тілдегі грамматикалық көрінісі
арқылы анықтаймыз. Мысалы, Мен суретшімін деген сөйлемнің мағынасы І жақтық
екендігін мен деген І жақтық жіктеу есімдігі арқылы білеміз. Бұдан жақтық
грамматикалық көрсеткіші болатыны көрінеді. Жақ категориясы тілде бірнеше
жолдармен беріледі.
Қазақ тілінде жақ бастауыш арқылы, яғнй атау формасы арқылы,
баяндауыш қиысқан жіктік жалғаулары арқылы және ілік, барыс формалары
арқылы беріледі. Мысалы: 1. Мен баламын. 2.Баламын. 3. Маған кетуге тура
келіп тұр. 4. Менің кеткім келіп тұр.
Бастауыш атау формасы арқылы және баяндауыштық жалғау арқылы
берілгенде, бастауыш пен баяндауыш арасында қиысу болады, ал жақтық мағына
ілік я барыс септік формалары арқылы берілгенде, ол сөздер бастауыштың
орнында тұрып, сол сөйлемдегі қимылдың, баяндауыштық иесі бола тұрса да,
форма жағынан баяндауышпен қиыспайды, сондықтан да ол сөздер грамматикалық
бастауыш бола алмайды. Бірақ сол мүшелердің анықтауыш я толықтауыш болудан
гөрі қимыл иесі, жақты сипаты басым екені анық байқалады. Мысалы, Менің
кеткім келеді деген сөйлемдегі менің деген ілік септіктегі есімдіктің
анықтауыш болуынан сол сөйлемдегі қимыл иесінің көрінісі екендігі айқын
.Сол сияқты Маған кетуге тура келеді деген сөйлемдегі барыс септікте тұрған
есімдіктің де қызметі толықтауыш болудан гөрі мағыналық бастауышқа жақын,
бірақ грамматикалық бастауыш емес. Сондықтан мұны да жақ категориясының
граматика арқылы берілуінің тағы бір жолы деп қарау керек. [ 2;160]
Қазақ тіл білімінде жіктеуді, жіктік жалғауды бірде тек жақтық
мағынамен байланысты қарап, оны, жақтық мағынаны , предикативті мәнмен
барабар деп түсінушілік те бар. Жіктік жалғауы өзінің жалғанған сөзіне тек
қана жақтық мағына үстейді, яғни предикативтік реңк береді. [3;150] Бірақ
сол арқылы грамматикалық жүйе ретінде жіктік жалғау тек жақтық мағынамен
ғана шектеліп қалмайды, оныда жіктік жалғаудың тәуелдік жалғаудан бөлек
грамматикалық боларлықтай ерекшеліктері, айырмашылықтары болмас та еді.
Жақтық мән жіктік жалғауда да, тәуелдік жалғауда да бар. Оның үстіне жақтық
мағынаны тек предикативтік реңк деп түсінуге де болмайды. Бұлар, жақтық
мағына, предикативтік реңк (қатынас я қызмет), бір жағынан бір-бірінен
бөлек, екінші жағынан, әр тілдік қабаттың жүйесінен әр түрлі ұғымдар,
сөйтіп, олар бірінің орнына екіншісі жүрмейді, бір тілдік құбылыстың
шеңберінде бір-бірінен әр жақтан бірі морфологиялық, сөздің бір құрамды
бөлшегі және оның білдіретін грамматикалық мағынасы ретінде, екіншісі басқа
бір сөзбен қатынасты негізінде толықтырып отырады.
Қазақ тіліндегі жіктік жалғауы мен жіктеу есімдіктері арасында
этимологиялық жағынан өзара байланысты.Яғни жіктік жалғаулары мен, сен
жіктеу есімдіктерінен шыққан. Соған байланысты І, ІІ жақ жіктеу есімдіктері
мен етістік әрдайым қиыса байланысады.
Жақ категориясының құрамына талдау жасау барысында әр тілдің өзіндік
ерекшелігі байқалады. Осыған байланысты қазақ тіл білімінде де
персоналдылық өрісінің құрылымы мен жақ семантикасының прагматикалық
аспектілерін т.б. талдап, персоналдылық категориясын арнайы зерттеудің
маңызы зор.
Тәуелді сөздің жіктелуі
Тәуелдік жалғаулы сөздіңбірінші жағының жіктелу үлгісі:
Сен менің апамсың сен атамсың
Сендер менің апамсыңдар сендер атамсыңдар
Сіз біздің апаларымызсыздар сіздер аталарымызсыздар
Тәуелдік жалғаулы сөздің үшінші жағының жіктелу үлгісі
Мен оның оқушысымын, інісімін
Сен оның оқушысысың, інісісің
Біз оның оқушысымыз, інісіміз
Сіз оның оқушысысыз, інісісіз
Тәуелдік жалғаулы сөздің екінші жағының жіктелу үлгісі
Мен сенің ініңмін (Мен ініңмін)
Біздер сендердің інілеріңбіз (Біздер інілеріңбіз)
Жіктелетін зат есім болымсыздық мағына тудыру үшін емес сөзімен
тіркеседі де, жіктік жалғау сол емес сөзіне жалғанады:
Мен студент емеспін, оқытушымын.
Сен студент емессің, оқытушысың
Сұраулық шылау – (ма, ме, па, пе, ба, бе) жіктік жалғаулы сөздің
екінші жағынан бұрын да, кейін де келе береді.
Жіктік жалғауынан кейін жалғануына мысал: Сен студентсің бе? Сіз студентсіз
бе ?
Егер (ма, ме, бе, бе, па, пе) сұраулық шылауы бұрын жалғанса,ондағы
дауысты а,е дыбыстары қысаң ы,і дыбыстарына айналып (–мы,-мі,-пы,-пі,-бы,-
бі) болып,жіктік жалғаудың алдынан келеді. Мәселен,сен баласың ба? деудің
орнына Сен баламысың? Сен студентпісіз? Сен айтамысың? Сіз келемісіз? Сен
менімен әзілдесіп тұрмысың, жоқ болмаса, жұмыс жайында сөйлесіп тұрмысың ?
Қазақтың қазіргі әдеби тілінде жіктеу есімдіктері жекеше түрде де, көпше
түрде де, анайы және сыпайы сен және сіз, сендер және сіздер болып үнемі
сараланып отырады.
Осыған орай жіктік жалғаудың екінші жақтарының қосымшаларына сәйкес
болады.
Сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыратын қосымшаның бірі –
жіктік жалғау. Бұл қосымшаны жалғаған сөз сөйлемде баяндауыш болатындықтан,
есім не етістіктер және басқа сөздер баяндауыш болу үшін, олар да
жіктеледі. “Каждое имя существительное, числительное, прилагательное,
местоимения, именные формы глагола для того должно быть оформлено аффиксами
сказуемости” [4;51]
Бастауышы жіктеу есімдігі мен, сен, ол, біз, олар болатын сөйлемде,
баяндауыш онымен жақтасып, тиісті жалғауын жалғайды: мен жазамын, сен
келесің, біз үлкенбіз, жаспыз, ол жазады, келеді, үшіншімін, үшіншісіз т.б.
Осындай жіктік жалғаудың бастауыш пен баяндауышты жақ жағынан қиыстырушы
дәнекер болумен қатар, әрі морфологиялық, әрі синтаксистік қызмет атқарады.
Мәселен, орысша я писатель бастауышы мен баяндауышын қатар айтатын болсақ,
қазақ тілінде жазушымын сөзі ондай емес. “Таким образом, морфологическая по
существу категория сказуемости одновременно выполняет синтаксическую
функцию” Мұндай жіктелінетін сөз сөйлемде әр уақытты баяндауыш қызметін
атқарады.
Жіктік жалғау негізінен – синтаксистік қызмет атқарады.Сөйлемде
әрдайым баяндауыш болады. Жіктеу категориясы – қазақ тіләнде етістікке және
баяндауыш қызметінде жұмсала алатын басқа да сөз таптарыны, соның ішінде
есімдерге тән. Сөздердің жіктелуі 4 түрлі жолмен іске асады: 1. Қалып
етістіктері, есімшелер, зат есім, сын есім, сан есім,есімдік, үстеудің
жіктелуі. Мыс: “мен тұрмын,сен тұрсың, ол тұр, біз тұрмыз, сендер
тұрсыңдар, сіздер тұрсыздар, олар тұр”. 2. –а, -е, -й, -ып, -іп, -п қөсемше
тұлғаларының жіктелу үлгісі; 3. Етістіктің жедел өткен шағ, шартты рай
тұлғаларының жіктелуі (барды, барса), - мен бардым, сен бардың, сіз
бардыңыз, ол барды т.б. 4. Етістіктің бұйрық рай тұлғасының жіктелу үлгісі.
Мыс: -мен қаравйын, сен қара, сіз қараңыз, біз қарайық, сендер қараңдар,
сіздер қараңыздар, олар қарасын. Жіктік жалғаудың ықшамдалған тұлғалары да
бар, әдеби тілде де қосарланып, қабаттасып қолданыла береді. Мыс: барамын –
барам, келемін – келем, аттанамын – аттанам, келеді – келед т.б. Ж.Т.
баяндауышқа тән қосымша болғандықтан, көптік, септік, тәуелдік жалғаулармен
қабат келгенде, ең соңынан жалғанады, мыс: келу – ші – лер – ден – біз;
студент – тер – ден – біз.
Жіктік жалғауы есімдіктен болған бастауыштарды баяндауыштардан кейін
қойып, қайталап айту процесінен жасалған. Мәселен, бұрын мен бала мен, біз
жол біз, біз мұғалім біз, біз қыз біз делінген болса, кейін жіктеу
есімдіктері түбірімен бірігіп, жіктік жалғауға айналған. “В языке орхонских
тюрков и в уйгурском аффиксов сказуемости еще не было. В место них
употреьлялось личное местоимения которое ставилось спереди и сзади
соответствубщего слова: мән апа мән – я дядя – мән келер мән – я прихожу,
сән апа сән – ты дядя, биз апа биз – мән отцы, сиз апа сиз – вы отцы. В
дальнейшем повторное личное местоимение всюду стало употребляться с узким
гласным. Затем оно стало подчиняться закону гармонии гласных” [5;104].
Жіктік жалғаудың жіктеу есімдігінен жасалу процесі аз уақыттың ішінде бола
қалған нәрсе еместігін осыдан да көруімізге болады.
Жіктік жалғауының морфологиялық көрсеткіші дыбыс, буын, үндестік
заңына қарай жасалынатын – мын, - мін, - бын, - бін, - пын, - пін, -мыз,
-міз, - быз, - біз, - пыз, - піз, - сың, - сің, - сыңдар, - сіңдер, - сыз,
- сіз, - сыздар, - сіздер. Жіктік жалғауы етістікке тән морфологиялық
көрсеткіш болғанмен, ол басқа топтарға да қосылады. Әрбір есім сөздер
баяндауыш болу үшін жіктік жалғауын жалғайды. “форм турецкие аффиксы
сказуемости заключают в себе указание на действующее лицо и на сказуемости”
сонымен, мынадай мағыналы зат есім жіктеледі.[6;43]
Адамның мамандығын, профессиясын немесе кім? не? екендігін
көрсететін зат есімдер баяндауыш болса жіктеледі: мен мұғаліммін, баламын,
инженермін. Сен өзің коммуниссің. Поручик едім, одан слесарь болдым, енді
мастермін (А.Гайдаров)
Баяндауыш болып келетін жалқы және кейбір жалпы есімдер де
жіктеледі: сен шетенбісің? Ия шетенмін (Ғ.Мүсірепов). Ақ басты Алатаудың
Жамбылымын. Ақжүніс сұлуды алып қашып жүрген қай Тарғынсың? Торғауыттың
қамалын бұзған Тарғынмын (Ер тарғын)
Жастарым еңбекші елдің болатысың,
Сүзілген тізбек баулы қанатысың
Шамдансам шығар асаумын,
Шамырқансам, сынар болатпын.
Мекендік ұғымда қолданылатын шығыс, жатыс септікті зат есімдер
жіктеледі: Қазіргі сағаттан бастап бәрің де майдандамыз деп есептеңдер; Біз
әлі сырт жұмыстамыз (Ғ. Мүсірепов). Кавказдай құзда туған перзенттенмін,
бұлттың сүтін ішіп ер жеткенмін Абай Мен үйденмін, сен ауданнансың.
Тәуелдік жалғаулы сөз де жіктеледі. Мәселен, дауысты дыбысқа біткен
зат есімге жіктік жалғауының бірінші жағының қөпшесін жалғасақ(біз
оқушымыз, біз баламыз, біз кісіміз) форма жағынан ортақ тәуелділіктің
бірінші жағымен тұлғалас келеді. Біздің оқушымыз, біздің кісіміз. Мұндай
тұлғалас формаларды ажырату үшін, біріншіден, мағынасына қарауымыз керек.
Өйткені жіктік жалғаулы зат есім кім ? не ? екендігін, істің қай жақтағы
субьектіге тәндігін көрсетіп, жалпы мамандықты, профессияны, кәсіптің
түрін, жай – күйін, түр – сипатын, білдіреді: Біз оқушымыз, баламыз,
оқытушымыз болса, тәуелдеулі сөз біреуге тәндікті, меншіктілікті білдіреді.
Біздің оқушымыз, баламыз, оқытушымыз. Екіншіден, мұндай сөздердің бастауышы
біз, анықтауышы біздің қайсы, мұны контекстен ажыратумыз керек себебі
тәуелдеулі сөз өзінің алдында тұрған сөздің ілік септікте тұруын және оның
анықтауыштық қызмет атқаруын талап етеді, ал жіктік жалғаулы сөздің алдында
келетін есімдік біз атау түрінде бастауыш болып, баяндауышпен жақ жағынан
қиысады. Біз оқушымыз. Үшіншіден, тәуелдік жалғаудың қосымшасына екпін
түседі де, жіктік жалғаудың қосымшасына екпін түспейді: Біздің оқушымыз
дегенде, тәуелдік жалғауының қосымшасы: - мыз – ға екпін түсіп тұр да, Біз
оқушымыз дегендегі жіктік жалғаудың қосымшасы – мыз – ға екпін түспей,
екпін сөздің түбіріне түсіп тұр.
Жіктелген сөз тәуелденбейді, тәуелденген сөз жіктеледі, бірақ
тәуелденген сөздің жіктелуінде ерекшелік бар.
Тәуелдік жалғау – түркі тілдеріндедегі зат есімнің ең басты лексика –
грамматикалық категорияларының бірі. Кейде түркологияда “изафет” терминімен
де анықталады. Тәуелдік жалғау жалғанғанда зат иесі де, иеленуші зат та
айқын білініп тұрады. Тәуелдік жалғау басты көрсеткіші – жалғауы. Тәулдік
жалғау жекеше, көпше түрге, үш жаққа байланысты болады. Жекеше Іжақ: - ым;
- ім, - м; ІІ жақ: - ың, - ің, - ң; ІІІ жақ: - ы, - і, - сы, - сі. Көпше
түрі: І жақ: - ымыз, - іміз, - мыз, - міз; ІІ жақ: - ыңыз, - іңіз, - ңыз, -
ңіз; ІІІ жақ: - ы, - і, - сы, - сі [7;88]. Тәуелдік жалғау бұрын түбірге
тек көптік жалғауы жалғана алады. Қазақ тілінде тәуелденудің екі түрі бар:
ортақ тәуелдену және оңаша тәуелдену. Затты иеленуші біреу болса – оңаша
тәуелдену, меншік иесі көп болса – ортақ тәуелдену болады. Мысалы. Оңаша
тәуелдену менің кітабым, сенің кітабың, сіздің кітабыңыз: ортақ тәуелдену
сіздердің кітаптарыңыз, олардың кітаптары, сендердің дәптерлерің, біздің
үйіміз.
Сөйлемнің грамматикалық құрылымы мен логикалық мазмұнының
тұтастығында предикативтілікпен өте тығыз бірлікте көрінетін, екеуінің
бірінсіз сөйлеу сөйлемдік дәрежеге жете алмайтын бір негізгі белгісі –
модальдылық категориясы. Модальдылық – белгілі бір тілдік құралдар арқылы
ойдың шындыққа (реальды-ирреальды) қатысын және сөйлеушінің оған көзқарасын
білдіру ерекшелігі болып табылады.
Шындығында, қайдай бір пікір немесе оның грамматикалық көрінісі
ретіндегі сөйлем болмысын, белгілі бір айтушы (жазушы) тарапынан
тыңдаушыға, оқырманға бағытталатын болмағандықтан, сол айтушының
объективтік болмысты (шындықты) тануы тұрғысынан жеткізе білуі мен оған
өзінің субъективтік қатынасын білдіруінен тыс берілмейді. Модальдылықтың
ерекшелігі жайындағы осы жалпы қағида туралы тіл білімінде пәнедей қайшы
пікірлер кездеспейді.
Бірақ, “предикативтілік пен модальдылықтың сөйлем жасаудағы
қызметтерінің өзара қатынасын қандай, осы екеуінің қайсысы сөйлем
мазмұнының болмысқа қатынасын білдіреді, екеуінің бірлесіп қызмет
атқаруындағы ортақ критерий, белгілер мен тәсіл-құралдар қандай?” деген
сұрақтарға жауап беру төңірегінде сан алуан пікір таластары барлығы
байқалады.
Олардың басым көпшілігі В.В. Виноградовтың әр сөйлемнің өзіне тән
құрылымдық қажетті белгісі ретінде модальдық мәні, яғни, оның шындық
болмысқа қатынасы болатыны жөніндегі пікіріне байланысты туындап жатады.
Ғалымның пікірінше, “кез келген тұтас ой, сезім, толғаныс болмысты белгілі
бір сөйлеу формасына сәулелендіреді ... . Мұндай сөйлемнің екі белгісі
болады: бірі – хабарлау интонациясы, екіншісі – предикативтілік. Яғни,
сөйлеу мазмұнының болмысқа қатынасы модальдық категориясы (рай), шақ және
жақ категориялары арқылы да беріледі” [55-56 бб.].
Осы ой тұжырымдарын талдап, тарату барысында Н.Ю. Шведова, В.В.
Виноградов пікірін қолдаушылардың бірі болса, ал А.А. Реформатский оған
өзгеріс енгізеді. Ғалымның ойынша, “... модальдылық категориясының мақсаты
– тілдегі мақұлдау, жоққа шығару, құптау т.б. тәрізді мағыналарды білдіру,
ал предикация және предикативтік қатынас тек қана шақ және рай
категориясымен байланысады [268 б.].
Ал В.Г. Адмони: “Сөйлем ден кез келген ойлау актісінің көрінісі тәрізді
тек объективтік болмысты ғана сәулелендіріп қоймайды, сонымен бірге осы
сәулелеген объективтік байланыстарға белгілі бір қатынасты да қамтиды.
Сөйлемдердің барлық түрлерінде, предикативтілікті айқындаудың барлық
формаларында объективтік болмыстағы екі заттың немесе құбылыстар мен
белгілердің арасындағы қатынастар көрсетіледі және осы байланыстардың
шындыққа қаншалықты сай екендігі айқындалады. Тек осындай жолмен ғана
сөйлем өзінің хабарлаушылық ролін атқара алады, себебі кез келген хабар бір
нәрсе туралы бірдеңені жеткізуге құралады. Ал хабардың осы компоненттерінің
өзара байланыстарын шындыққа сай немесе сай емес етіп жеткізу оның ең
қажетті белгісі болады” – дейді [ 52 б.].
Осы айтылған пікірлердің қай-қайсысында да предикативтілік пен
модальдылықтың қатынасын рай тұрғысынан ғана қарау байқалса, В.З.Панфилов
райды модальдылықтың бір ғана тәсілі деп қарайды. Ал модальдылық пен
предикативтілік бір-бірімен өте тығыз байланысты [ 52 б.].
Предикативтілік пен модальдылықтың бір-бірінен ерекше белгілері
болуымен бірге, қызметтерінің де ортақ екендігін мынандан байқауға болады.
Сөйлем логикалық мазмұны жағынан алғанда қоршаған өмірдегі заттар мен
құбылыстардың, белгілердің, іс-әрекет, қимыл-қозғалыстардың өзара қатынасын
олардың лексикалық мағынасын білдіретін сөздердің атрибуттық тіркестері
негізінде құрылған тема-ремалық (грамматикалық жағынан алғанда бастауыш-
баяндауыштық) байланыста білдіреді. Бұл қатынас сөйлемнің предикативтілік
қасиеті негізінде жүзеге асады.
Ал бірақ, қандай сөйлеу болмасын ойды шындық болмысқа сай-сай емес
(реальды-ирреальды) етіп беруде тек қана сөйлеуші өз сөзін объективтік
шындыққа көзқарасы негізінде құрайды. Модальдылықтың бір түрін
“объективтік” деп атау да осыған байланысты. Осы тұрғыда алғанда,
М.З.Закиевтің “Предикативтілік пен модальдылықсыз сөйлем болмайды, сондай-
ақ сөйлемсіз предикативтілік пен модальдылық та болмайды. Мұндай байланыс
предикативтілік пен модальдылық арасында да бар: предикативтіліксіз
модальдылық жоқ және керісінше” деген пікірінің мәні бар [ 23 б.].
Модальдылық пен предикативтіліктің өзара қатынасын жоғарыдағыдай деп
түсінсек, олардың өздеріне тән белгілері мен ерекшеліктерінің мазмұны
мынандай болып шығады: предикативтілік – сөйлемнің барлық түрлеріне тән
өзгермейтін ортақ белгісі. Яғни, ол сөйлемнің мағыналық топтарға бөлінуіне
әсер етпейді. Ал модальдылық болса, бұл да барлық сөйлем түрлеріне тән
қасиет, бірақ сөйлемнің әр түрлі мағынада құрылуына, нақтырақ айтқанда,
сөйлемнің типтік жағынан түрленуіне әсер ететін құбылыс.
Осыған сәйкес, модальдылық әр сөйлемде әр түрлі болады. Бұл тұжырым
П.Т. Ломтевтің мынандай пікірімен сәйкес келеді: “... сөйлемнің қандай
түріне болмасын тән жалпы және бірыңғай қасиеті болып табылатын
предикативтілік оның бірінші белгісі болуға тиіс, ол сөйлемді топтарға
(кластарға) бөлуге әсер етпейді. Ал модальдылық сөйлемнің жалпы, бірақ
бірыңғай емес синтаксистік тұтастық ретіндегі екінші белгісі, ол сөйлемді
топтарға бөлуге қызмет етеді” [ 69 б.].
Тіл білімінде модальдылықты объективтік және субъективтік деп бөліп
қарау – қалыптасқан дәстүр. Объективтік модальдылық сөйлемде
предикативтілікпен бірлікте көрініп, сөйлем мазмұнының шындыққа қатынасын
білдіреді. Ал субъективтік модальдылық сөйлем мазмұнына деген айтушының
ерекше жеке көзқарастарын білдіреді деп есептеледі.
О. Төлегеновтың сөзімен, нақтырақ айтсақ, “... сөйлеу барысында айтушы
шындықты белгілі бір мезгілде, жаққа қатыстылығы жағынан, оның қалайша,
қандай жағдайда болған, болып жатқан іс-болмыс екендігі жағынан, кімге
арналғаны т.б. жағынан түрліше бағалап білдіреді. Ондайда баяндау
(предикативтілік) тек ақиқаттық (реальность, достоверность), ақиқат еместік
(нереальность) модальдық мағынада жалпылай беріліп қоймайды, сенімділік,
сенімсіздік, болжалдық, күмәнділік, белгісіздік т.б. тәрізді үстеме де
айырым мағыналарда сипатталып беріледі” [ 23 б.].
Сонымен, субъективтік модальдылық та сөйлемдерде объективтік
модальдылықпен қатар келіп отырады. Бірақ мұның айырмашылығы жасалу
жолдарында ғана және предикативтілікпен тікелей байланысында деп есептеуге
болады.
Модальдылықтың осы екі түрінің шекарасын белгілеудегі шатастырушылық
көп жағдайда модальдылықтың предикативтілікпен қатынасын белгілеудегі
адасушылыққа әкеліп соқтырып жүр. Сондықтан да академик В.В. Виноградов
“...модальдылықтың осы екі түрінің арасын ажырататын дәл шекаралар
белгілеулер қажет екендігін” айтқан болатын [ 49 б.].
Қалай дегенмен, модальдылықтың осы екі түрі де сөйлем бойында кездесіп,
предикативтілікпен тығыз бірлікте қызмет атқару нәтижесінде сөйлемді
коммуникативтік дәрежеге жеткізеді. Яғни модальдылықты екіге бөліп қараудың
өзі шартты деп түсіну керек. Бұл, әрине, логикалық тұрғыдан қарағанда
осылай. Бірақ, сөйлеу әр уақытта синтаксистік тұтастық болып есептелетін
сөйлем арқылы көрінетіндіктен, сөйлемнің логикалық қасиеттері ретінде
предикативтілік пен модальдылықтың тілдегі көріністерін айқындайтын
грамматикалық тәсілдер болады. Бұл тұжырымды қарапайым түрде былай
түсіндіруге болар еді: номинативтік тұрғыдан қандай сөйлем болмасын,
лексикалық бірліктерден құрылған сөз тіркесі. Сөз тіркесі компоненттерінің
арасындағы қатынас тек қана атрибуттық, яғни бірі – анықтауыш та, екіншісі
– анықталушы. Сөйлемдік дәрежеге жету үшін сол атрибуттық қатынас молальдық
мән алуы керек болады. “Дала құлпырады” деген сөйлем екі сөзден тұрады:
бірі – “дала”, екіншісі – “құлпырып”. Егер мұны сөз тіркесі (атрибуттық)
тұрғысынан талдасақ, алдыңғысы – бағыныңқы, соңғысы – басыңқы, алдыңғы
сөздің мағынасын екінші сөз айқындап, түсіндіріп тұр. Бұл арадан атрибуттық
қатынастың бір түрін көреміз: құлпырған кісі емес, не басқа нәрсе емес, тек
қана дала. Сөйлемдік (синтаксистік) тұрғыдан қарастырсақ, соңғы сөздің
құрамында райды, шақты, жақты білдіретін мағына, яғни предикативтік
тұтастықпен бірге модальдық мағына да бар. Ашық рай – істі істеушіні
(қазіргі жағдайда 3-жақтық сапалық өзгерісті) білдіретіні айқын. Бір ғана
синтаксистік тұтастық құрамында сөйлемнің номинативтік құрылымы да,
предикативтілік құрылымы да, модальдық мәні де түгелдей беріледі. Сонымен
бұл сөйлемнің мағынасын мына тұрғыда түсіну керек болады: аталған зат
аталған қасиетке ие екендігі шындық. Сөйлеуші тарапынан модальдық
құралдарды пайдалана отырып, аталған құбылыстар арасындағы қатынастар
белгіленеді. Предикативтіліктің мазмұны, оның модальдылықпен бірлігі,
қарапайым айтқанда, осы.
Сөйлемнің предикативтік қатынас негізінде ұйымдастыруда тілдік
категориялардың (етістік формаларының) ролі айырықша. Тілдік
категориялардың бұл қызметі модальдық қатынасты білдіру үстінде көрінеді
де, сол арқылы ғана предикативтілікпен тығыз байланысып жатады. Сонда
модальдылық предикативтілік пен тілдік формалардың синтаксистік қызметі
арасын байланыстыратын дәнекер іспеттес. Бір сөзбен айтқанда, тілдік
формаларсыз (лексикалық, морфологиялық, синтаксистік) предикативтілік те,
модальдылық та болмайды, бұлар болмаса, сөйлем де жоқ.
Предикативтік қатынас жасауға қатынасын грамматикалық формалар жөнінде
М.З. Закиев: “Предикативтілік жасайтын тәсілдерге баяндауыштық аффикстер,
яғни жақтық, көптік жалғаулары, рай, шақ аффикстері, сөздердің орын
тәртібі, кейде қайсыбір басқа да аффикстер, әсіресе хабарлау интонациясы
жатады” дейді [ 25 б.].
Бұдан біз предикативтілік пен модальдылықты жасайтын тәсілдер сөйлемнің
объективтік шындықты білдіру кезінде сәйкес келіп отыратынын байқаймыз.
Нақтырақ айтқанда, бұл пікірді былай түсіндіруге болады: сөйлемнің
синтаксистік бас мүшелер аймағы (“бастауыш аймағы” және “баяндауыш аймағы”
– Н.А. Баскаковтың термині.) логикалық субъект пен логикалық предикатқа
(тема мен рема) сәйкес келген жағдайда предикативтік қатынастың да,
модальдық қатынастың да, солар арқылы сөйлемнің деберілу грамматикалық
формалар арқылы, дәлірек айтқанда, ашық рай формалары арқылы беріледі.
Мұндай құбылыстағы сөйлемдер көбіне жай, қалыпты құрылымдағы сөйлемдер
болып келеді.
Ал, синтаксистік бас мүшелер мен логикалық бас мүшелер сәйкес келмеген
жағдайда, етістіктің ашық райы объективтік модальдылықты білдіреді де,
субъективтік модальдылықты интонация және сөйлемдердің орын тәртібі
белгілейді, сөйлем актуализацияланады. Мысалы: 1) Асан қаладан бүгін
келді. 2) Қаладан бүгін Асан келді. Алғашқы сөйлемде бастауыш (Асан)
өзінің аймағында толықтауыш (келді) өз аймағындағы (бүгін) пысықтауышпен
бiрге логикалық предикатқа сәйкес келiп тұр. Бұл екеуінің арасындағы
предикативтілік қатынас та (тема – Асан қаладан, рема – бүгін келді),
объективтік модальдылық та (Асанның қаладан бүгін келуінің ақиқаттығы),
субъективтік модальдылық та (Асанның қаладан келуінің айтушы тарапынан
ситуацияға сай хабарлануы) –бәрі де сөйлеуші арқылы ашық рай, өткен шақ, 3-
жақтық формалардың көмегімен жеткізіліп тұр.
Ал екінші сөйлемде “Асан” сөзінің актульданып логикалық предикат
құрамына енуі, оған логикалық екпін түсуге себепші болып, сол арқылы ғана
айтушының шындыққа субъективтік көзқарасы өзгеріп, енді қаладан келген
басқа біреу емес, Асан екені ақиқатталып тұр. Бұл ақиаттық бәрібір
грамматикалық жағынан алғанда синтаксистік бас мүшелердің (Асан келді)
өзара сәйкес келіп қиысуы арқылы берілген. Демек, сөйлем өзге де бір
қосымша модальдық мағыналарда жұмсалғанда, логикалық жағынан
предикативтіліктің құрылымы өзгереді екен, бірақ предикативтіліктің берілу
семантикасына негізгі лексика-грамматикалық құрамы, соған сәйкес
синтагмалық қатынасы өзгеріп кетпейді.
Актуальданған сөйлемдердің логикалық бас мүшелері мен синтаксистік бас
мүшелерін логика-грамматикалық тұрғыда салыстырсақ, грамматикалық бас
мүшелер арасындағы қатынас логикалық бас мүшелер арасындағы қатынастың бір
ғана көрінісі ретінде айқындалады. Логикалық мүшелер мен грамматикалық бас
мүшелер барлық куаытта сәйкес келе бермейді дейтін пікір негізінен осы
ерекшеліктерге байланысты қалыптасқан. Бірақ, қалай болғанда да, сөйлем
логикалық пікірдің (немесе сөйлеудің) тілдік көрінісі болғандықтан, тілдік
заңдылықтарға бағына отырып, яғни әр түрлі тілдік категориялардың өзара
үйлесіп келіп, қатынастар құрауы арқылы жасалады.
Сонымен, предикативтілік дегеніміз – ойдың және оны жарыққа шығаратын
сөйлемнің (немесе сөйлеудің) негізгі бір белгісі. Белгісі болғанда, ойдың
предметі ретіндегі субъективтіні оның басқа элементтерінен ажыратып, бірақ
сонымен бірге, оны (субъектіні) ойдың (сөйлемнің) басқа элементтерімен
(логикалық предикат, баяндауыш, баяндауыш құрамы) өзара байланыста қарауға
негіз болатын белгісі. Ал предикаттық қатынас – ойдың (сөйлемнің) негізгі
субъектісі мен басқа да элементтерінің арасындағы қатынас болып есептеледі.
Осы қатынас ойдың да, оның көрінісі ретіндегі сөйлемнің де құрамының
негізіне алынады.
Ой мен оның көрінісі ретіндегі сөйлем сөйлеудің шындыққа қатысты
берілуіне қарай ғана предикативтік қасиетке ие болады. Сөйлемнің шындыққа
қатысты берілуі субъектінің белгілі бір ситуацияға бағытталған субъектінің
белгілі бір ситуацияға бағытталған субъектінің белгілі бір ситуацияға
бағытталған субъективтік таным процесімен бірлікте келетіндіктен,
предикативтілік субъект- предикаттық құрылымға негізделген ойдың құралы
ретінде көрінеді. Осы тұрғыдан да мұндай қатынас сөйлемді логика-
грамматикалық мүшелеу (немесе актуальдық) принципіне сәйкес келеді.
Ал сөйлемді синтаксистік мүшелеу тұрғысынан алғанда, оның құрылымында
басты қызметті предикативтілік қатынас емес, баяндауыштық категориясы
атқарады [ 153 б.]. Сонда сөйлемнің предикативтік қасиеті актуальдық
мүшелеу тұрғысынан алғанда субъект-предикаттық қатынас арқылы көрінеді де,
грамматикалық мүшелеу тұрғысынан алғанда бастауыш-баяндауыштық қатынас
арқылы айындалады. Бұл қатынастар қалайда сөйлеуші субъектінің тарапынан
берілетіндіктен, сөйлемнің моральдық құрылымы сөйлемнің мағыналық типтерін
белгілейтін ыңғайда, субъектінің (айтушы) еркіне сай құрылады. Сөйлем
модальдық ыңғайда осылай әр түрлі құрылғанымен, олардың ортақ белгісі,
қасиеті В.З. Панфилов айтқандай, субъект-предикаттық құрылымы мен болмысқа
сәйкес келетін олардың қатынасы болады. Бұл оларды бір ойлау формасының әр
түрі ретінде қарауға мүмкіндік береді [ 13 б.].
Пікірге (сөйлеуге) негіз болатын субъект-предикаттық қатынастың өзі әр
түрлі грамматикалық категориялар арқылы жасалатын қатынастардан, солардың
бірлігінен тұрады. В.З.Панфилов бұл жөнінде: “... тіл материалдық жақтарды
да, идеялдық жақтарды да қамтиды, сондықтан әр түрлі қатынастарды да
олардың материалдық және идеалдық элементтерімен қоса қамтиды”, – деп
көрсетеді [ 74-75 бб.]. Яғни, объективтік дүниедегі заттар мен
құбылыстардың өзара қатынасы ми да сәулеленеді де, олардың тілдегі баламасы
грамматикалық ұғымдардың қатынасы ретінде сөйлемнің тұтас мазмұнын құрайды.
Осындай қатынастың бірі – жақтық қатынас.
Тіл туралы отандық еңбектерде, соның ішінде қазақ тіліндегі
зерттеулерде “предикаттық қатынас”, “баяндауыштық қатынас” деген ұғымдар
бастауыш пен баяндауыштың арасындағы грамматикалық байланысты анықтайтын
ұғымдар ретінде осы кезге дейін қатар қолданылып келеді. Бұл екі ұғым о
баста екі түрлі (бірі – логикалық, екіншісі – грамматикалық) категориялар
болғанымен, қазіргі кезде бірінің орнына екіншісі қолданыла беретін
эквивалентті терминдер болып қалыптасты.
Дегенмен, қазіргі тіл ғылымының даму деңгейі бұл ұғымдарды ажырата
қарауы талап етеді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz