Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша неке шарты
1 КІРІСПЕ
2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3 ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3 ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеуде Қазақстан Республикасында неке қатынастарының азаматтық құқықтық сипаты, неке ұғымы және оның құқықтық реттеу объектісі ретіндегі табиғаты, Қазақстан Республикасындағы некелік қатынастардың азаматтық-құқықтық мәні және ерекшеліктері, Қазақстан Республикасы заңдары бойынша ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастарының реттелуі, ерлі-зайыптылардың мүліктік құқықтары мен міңдеттерінің заңды режимі, ерлі-зайыптылардың жеке құқықтары, неке шарты қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ҚР Конституциясында некелік-отбасылық қатынастарға арнайы тоғызыншы тарау бөлініп, үш бірдей бап арналған, Конституцияның 50-52-53 баптарында: «Заңда белгіленген жасқа толған еркектер мен әйелдердің некелесіп, отбасын құруға құқы бар. Неке ерлі – зайыптылардың ерікті түрде келісуіне және құқылық теңдігіне негізделеді. Ата – аналардың немесе олардың орнындағы адамдардың міндеті – балаларды асырау, тәрбиелеу және оқыту. Отбасы, ана, әке болу және балалық шақ қоғам мен мемлекеттің қорғауында болады» - [1] деп көрсетілген.
Ел Президенті Н.Назарбаев "Қазақстан-2030" Қазақстан халқына Жолдауының ұзақ мерзімді басымдығында ("Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты"): "Бізге жергілікті деңгейде де отбасын, әйелдің жүкті кезін және балаларды тәрбиелеуді қолдаудың жаңа жолдарын табу керек. Неке мен отбасы институтын нығайтудың жолдарын мұқият талдау, жалғыз басты аналар проблемасын шешу керек. Егер біз адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір - бірінің алдындағы, ал ең бастысы балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейте түсуге тиіспіз. Ата - аналар балаларына, ал балалар өздерінің қартайған ата - аналарына камқор болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда — еліміз үшін алаңдамауға да болады. Бұл ұсыныстар Қазақстан халқына қашанда тән болған, оларды жандандырып, жан - жақты қорғау қажет",[2, 233 б.]- деген болатын.
Адамзат қоғамының құрамдас бөлігі және әрбір адамның калыпты өмір сүруінің мәні отбасылық қатынастар болып табылатындығы белгілі. Осы отбасылық қатынастарда адам өзінің өмірлік маңызды мүдделерін жүзеге асырса, ал өз кезегінде отбасы қоғамдық қатынастардың дамуы мен өзгеруіне елеулі әсер етеді (мысалы: адам ұрпағының дамуы, демографиялық дүмпулер мен дағдарыстар, бала тәрбиесі, олардың тұлға ретінде қалыптасуы және де басқа жағдайлар).
Ерлі–зайыптылардың мүліктік құқықтық қатынастары 1998 жылғы 17-ші желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының «Неке және отбасы туралы» Заңымен реттеледі [3].
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ҚР Конституциясында некелік-отбасылық қатынастарға арнайы тоғызыншы тарау бөлініп, үш бірдей бап арналған, Конституцияның 50-52-53 баптарында: «Заңда белгіленген жасқа толған еркектер мен әйелдердің некелесіп, отбасын құруға құқы бар. Неке ерлі – зайыптылардың ерікті түрде келісуіне және құқылық теңдігіне негізделеді. Ата – аналардың немесе олардың орнындағы адамдардың міндеті – балаларды асырау, тәрбиелеу және оқыту. Отбасы, ана, әке болу және балалық шақ қоғам мен мемлекеттің қорғауында болады» - [1] деп көрсетілген.
Ел Президенті Н.Назарбаев "Қазақстан-2030" Қазақстан халқына Жолдауының ұзақ мерзімді басымдығында ("Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты"): "Бізге жергілікті деңгейде де отбасын, әйелдің жүкті кезін және балаларды тәрбиелеуді қолдаудың жаңа жолдарын табу керек. Неке мен отбасы институтын нығайтудың жолдарын мұқият талдау, жалғыз басты аналар проблемасын шешу керек. Егер біз адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір - бірінің алдындағы, ал ең бастысы балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейте түсуге тиіспіз. Ата - аналар балаларына, ал балалар өздерінің қартайған ата - аналарына камқор болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда — еліміз үшін алаңдамауға да болады. Бұл ұсыныстар Қазақстан халқына қашанда тән болған, оларды жандандырып, жан - жақты қорғау қажет",[2, 233 б.]- деген болатын.
Адамзат қоғамының құрамдас бөлігі және әрбір адамның калыпты өмір сүруінің мәні отбасылық қатынастар болып табылатындығы белгілі. Осы отбасылық қатынастарда адам өзінің өмірлік маңызды мүдделерін жүзеге асырса, ал өз кезегінде отбасы қоғамдық қатынастардың дамуы мен өзгеруіне елеулі әсер етеді (мысалы: адам ұрпағының дамуы, демографиялық дүмпулер мен дағдарыстар, бала тәрбиесі, олардың тұлға ретінде қалыптасуы және де басқа жағдайлар).
Ерлі–зайыптылардың мүліктік құқықтық қатынастары 1998 жылғы 17-ші желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының «Неке және отбасы туралы» Заңымен реттеледі [3].
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылғы 30 тамыз
(2007.21.05. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
2. Назарбаев Н. «Қазақстан – 2030» Стратегиялық даму бағдарламасы. - Алматы – 1998. 233 б.
3.Қазақстан Республикасының «Неке және Отбасы туралы» Заңы», 1998 жылғы 17-ші желтоқсан, №321-I. Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1998 ж.
4. Сергеева Н.Б. Супружеские обязанности по контракту. Мир закона. 2005 г.- № 8.
5. ҚР статистикалық агенттігінің 2009 жылға хабарламасы.- www.stst.kz
6. Крылов З.Г. Имущественные права супругов в условиях перехода к рыночным отношениям. - Государство и право.- 1992. №7.
7. Ресей Федерациясының «Неке және Отбасы туралы» кодексі (СК РФ) 29.12.1995 - №223-ФЗ.-С.24.
8. Каруценко Е. Брачный договор.- Мир закона, №4,1998 г.
9.Култелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов.- Алматы, 2004.
10. Валиханов Ч. Собрание сочинений в 5-ти томах - Алматы, 1985. С. 4.
11. Антокольская М.В. Семейное право.- М.: Юристъ, 1999.
12. Орлянская А.В. Римское право. - М.: Проспект, 2005.
13. Рясенцев В.А. Советское семейное право. - М.: Юр. Лит., 1982.
14. Сулейменов М.К. Молодежи о семье и о правах членов семьи.- Алматы: Мектеп, 1982.
15. Аманқожаев АА. Отбасы ұғымы, түрлері және некенің құқықтық табиғаты туралы концепциялар. - Хабаршы. ДА. Қонаев атындағы университет. №3 (24) 2007.
16. Жандарбек Б.Ә. Міндеттемелік отбасы-неке қатынастары. Заңгер. 2008.- №6.-С.67-69.
17. Джандарбек Б. Метод регулирования семейно-брачных отношений. Юрист (каз).-2007.- № 12-С.66-69.
18. Джандарбек Б.А. О некоторых вопросах семейного права: Қазақстанның ғылыми әлемі. Научный мир Казахстана. - 2007.- № 3-4-С.105-108.
19. Джандарбек Б. Брачный договор в семейном праве.- Де-Юре.-2011.- №2-С.12-15.
20. Муканова М.Ж. Брачный договор как способ регулирования отношений супругов: канд.юрид.наук: 12.00.03//КазГЮУ. Научно-исследовательский институт частного права. Алматы, 2002.-196 с.-Б.ц..
21. Мыңбаева Б.С. Қазақ отбасындағы тәлім-тәрбие: ҚазҰУ хабаршысы тарих сериясы 2008-№1- С.269-271.
22. Жалтырбаева Р. Қазіргі кезеңдегі отбасы және неке қатынастарының ерекшеліктері. Әділ Сот.-2010.-№6-С.12-13.
23. Оспан Т. Азаматтық неке дегеніміз-ашыналықтың жаңа түрі. Астана хабары. - 2008-№ 138-140. 20 қараша-14 б.
24. Қазиев О. Көшпелі қазақ қоғамындағы құқықтық некеге тұрудың негізгі шарттары: Заң және заман-2004-№6-40-41 бет.
25. Муканова М.Ж. Семья как институт семейного права: Қазіргі заманғы маңыды проблемалар. Актуальные проблемы современности. - 2007-№1-С.137-140.
26. Муканова М.Ж. Социально-правовое значение семьи. Вестник КарГУ. Серия История, философия, право. - 2007.-№1.-С. 213-217.
27. Муканова М.Ж. Место и значение семейного права в современный период. Материалы Межднар.научно-практ. конф., посвященной памяти и 85 летию Ю.Г. Басина, Алматы, 2008-С.450-456.
28. Муканова М.Ж. Договор как институт семейного пра-ва. Правовое государство:проблемы и пути совершенствования». Материалы Межднар.научно-практ. конф. - Караганда, 2009, с.352-355.
29. Мұратов Е. Ерлі-зайыптылардың құқығы ескерілуі керек. - Заң газеті-2008-№ 24, 15 ақпан-2 б.
30. Қожабергенова Н. Неке және отбасы заңын толықтыруды қажет ететін кейбір өзекті мәселелер. - Әділ Сот, 2010 - №3-19-22 б.
31. Мукимханов Р.А. Правоотношения супругов, возникающие вследствие заключения брачного договора. Вести.Москов.Ун-та МВД России – 2011 - №1-С.114-116.
32. Альбиков И.Р. Брачный договор: актуальные вопросы заключения договора. - Нотариус-2010-№2-С.45-47.
33. Альбиков И.Р. Основания заключения и правовые последствия недействительности брачного договора. Семейное и жилищное право-2010-№3-С.11-13.
34. Титаренко Е.П. Содержание брачного договора. Нотариус-2008-№5-С.25-29.
35. Ильина О.Ю. К вопросу о равенстве прав мужчины и женщины в семейных правоотношениях. Современное право-2007. - №8-С.75-79.
36. Базарбаев.Б.Б., Басин.Ю.Г. Семейное право. - Алма-Ата: Мектеп, 1984.
37. Гойхварг. А.Г. Сравнительное семейное право. Юридическая литература. 1998 г. 315 с.
38. Ақмола қаласына қоныс аударған мемлекеттік қызметшілерді материалдық жағынан ынталандыру шаралары туралы» ҚР Үкіметінің 1996 жылғы 3 желтоқсандағы № 1471 қаулысы. – Егемен Қазақстан, 1996 ж. 5 желтоқсан
39. Хазова О.А. Брачный договор опыт стран Запада. Дело и право: Москва 1995 г.
40. Некеге тұруға келісім беру, неке жасы және некені тіркеу туралы: БҰҰ Конвенциясы, 1962 жылы, 10 желтоқсан.- Алматы, 1962ж. 11 қаңтар.
41. Азаматтардың тегі мен есімін және әкесінің атын өзгертуге байланысты өтініштерді қараудың тәртібі туралы ереже. ҚР Үкіметімен бекітілген 23.09.1996 ж. – Егемен Қазақстан 1996 ж. 5 қазан
42.Синельникова А.Б. Перспективы изменения норм брачности и разновидности в РФ - Семья в России. №2. М., 1997 г.
43. Пчелинцева Л.М. Семейное право России - Москва, 2000г.
44. Қарашаева Ж. Еліміздегі неке шарты қалай жасалады, Заң және заман. №7
45. Сергунина В.М. Брачный договор, Алматы, Жеті Жарғы, 1996 ж. 9-10 бет
46. Игнатенко А.А., Скрыпников Н.Н. Брачный договор. Законный режим имущества супругов, Москва, Информационно-издательский дом: «Филинъ» 1997 г.
47. Шершеневич Г.Ф. Учебник гражданского права: Спарк, М, 1995 г.
47. Максимович Л.Г. Брачный договор (Контракт): М, Ось-89, 2000 г.
48. Максимович Л.Г. Гименей на контракте: Юридический вестник. 1993 г. Ноябрь
49. Лунц Л.А Курс международного частного права: Особенная часть. Москва, 1975 г.
50. Иванов М.Н Брак, семья, дети. Москва, 1987г.
51. Королев Ю.А. Семейное право России, Москва, 1999 г.
52. Кузнецова И.М. Комментарий к Семейному Кодексу РФ, Москва, 1999 г.
53.Орлова Н.В. Брак и семья в международном частном праве, М., 1966 г.
54. Дюйсембина Ғ. Неке және отбасы қатынастары, Заң . 2005. № 8
55. Стрельникова Г.П. Правовой режим некоторых объектов общих супругов. Законодательство о браке и семье и практика его применение, Свердловск 1989 г.
56. Корнеева И.Л . Семейное право: Юрист. – Москва, 2000 г.
57. Антокольская М.В Курс лекций по семейному праву: Юристь,М., 1995 г.
58. Прокурнова С.С. Семейное право. Москва, 2000 г.
59. Пергамент А.И., Кузнецова И.М. Вопросы семейного права, Москва, 1997 г.
60. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі ( Ерекше бөлім) 01.07.1999 ж. Алматы: Жеті Жарғы. (2010.15.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
61. Пчелинцева Л.М. «Практикум по семейному праву». - Москва, 1995 г.
62. Неке шарты. // Заң. 2001 ж., №3
63.Қазақстан Республикасының «Азаматтық кодексі» (Жалпы бөлім) ж. - Алматы: Жеті Жарғы, 27.12.1994
64. Құқықтық жәрдем көрсету және азаматтық, отбасылық, сондай-ақ қылмыстық істер бойынша: Конвенция 03.01.1993 ж. – Алматы: 2006 ж.
65. РФ Азаматтық кодексі. Гражданский Кодекс РФ.- Омега-Л.2001
66. Гражданское право: Под.ред Сергеев А.П., Ю.К. Толстой: Учебник.- Москва. - Проспект, 1998 г.
67. Баудиярова Қ.Б. ҚазҰУ-нің хабаршысы. Отбасы және неке. - 2005., № 1 – Тарих сериясы-2005- № 117 б.
68. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі – Алматы. - 1999 ж.
69. Е.Әсембеков. Сауда - сақал сипасқанша немесе Неке және отбасы туралы. Заңға өзгеріс енгізілуі тиіс. - Заң газеті. №88. 2009 жылғы 12 маусым
70. Мухамадиев А.Ұ. Бұрынғы жұбайлардың алименттік міндеттемелерінің кейбір мәселелері. Заң және заман.- №5. 2004 жылғы.
(2007.21.05. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
2. Назарбаев Н. «Қазақстан – 2030» Стратегиялық даму бағдарламасы. - Алматы – 1998. 233 б.
3.Қазақстан Республикасының «Неке және Отбасы туралы» Заңы», 1998 жылғы 17-ші желтоқсан, №321-I. Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1998 ж.
4. Сергеева Н.Б. Супружеские обязанности по контракту. Мир закона. 2005 г.- № 8.
5. ҚР статистикалық агенттігінің 2009 жылға хабарламасы.- www.stst.kz
6. Крылов З.Г. Имущественные права супругов в условиях перехода к рыночным отношениям. - Государство и право.- 1992. №7.
7. Ресей Федерациясының «Неке және Отбасы туралы» кодексі (СК РФ) 29.12.1995 - №223-ФЗ.-С.24.
8. Каруценко Е. Брачный договор.- Мир закона, №4,1998 г.
9.Култелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов.- Алматы, 2004.
10. Валиханов Ч. Собрание сочинений в 5-ти томах - Алматы, 1985. С. 4.
11. Антокольская М.В. Семейное право.- М.: Юристъ, 1999.
12. Орлянская А.В. Римское право. - М.: Проспект, 2005.
13. Рясенцев В.А. Советское семейное право. - М.: Юр. Лит., 1982.
14. Сулейменов М.К. Молодежи о семье и о правах членов семьи.- Алматы: Мектеп, 1982.
15. Аманқожаев АА. Отбасы ұғымы, түрлері және некенің құқықтық табиғаты туралы концепциялар. - Хабаршы. ДА. Қонаев атындағы университет. №3 (24) 2007.
16. Жандарбек Б.Ә. Міндеттемелік отбасы-неке қатынастары. Заңгер. 2008.- №6.-С.67-69.
17. Джандарбек Б. Метод регулирования семейно-брачных отношений. Юрист (каз).-2007.- № 12-С.66-69.
18. Джандарбек Б.А. О некоторых вопросах семейного права: Қазақстанның ғылыми әлемі. Научный мир Казахстана. - 2007.- № 3-4-С.105-108.
19. Джандарбек Б. Брачный договор в семейном праве.- Де-Юре.-2011.- №2-С.12-15.
20. Муканова М.Ж. Брачный договор как способ регулирования отношений супругов: канд.юрид.наук: 12.00.03//КазГЮУ. Научно-исследовательский институт частного права. Алматы, 2002.-196 с.-Б.ц..
21. Мыңбаева Б.С. Қазақ отбасындағы тәлім-тәрбие: ҚазҰУ хабаршысы тарих сериясы 2008-№1- С.269-271.
22. Жалтырбаева Р. Қазіргі кезеңдегі отбасы және неке қатынастарының ерекшеліктері. Әділ Сот.-2010.-№6-С.12-13.
23. Оспан Т. Азаматтық неке дегеніміз-ашыналықтың жаңа түрі. Астана хабары. - 2008-№ 138-140. 20 қараша-14 б.
24. Қазиев О. Көшпелі қазақ қоғамындағы құқықтық некеге тұрудың негізгі шарттары: Заң және заман-2004-№6-40-41 бет.
25. Муканова М.Ж. Семья как институт семейного права: Қазіргі заманғы маңыды проблемалар. Актуальные проблемы современности. - 2007-№1-С.137-140.
26. Муканова М.Ж. Социально-правовое значение семьи. Вестник КарГУ. Серия История, философия, право. - 2007.-№1.-С. 213-217.
27. Муканова М.Ж. Место и значение семейного права в современный период. Материалы Межднар.научно-практ. конф., посвященной памяти и 85 летию Ю.Г. Басина, Алматы, 2008-С.450-456.
28. Муканова М.Ж. Договор как институт семейного пра-ва. Правовое государство:проблемы и пути совершенствования». Материалы Межднар.научно-практ. конф. - Караганда, 2009, с.352-355.
29. Мұратов Е. Ерлі-зайыптылардың құқығы ескерілуі керек. - Заң газеті-2008-№ 24, 15 ақпан-2 б.
30. Қожабергенова Н. Неке және отбасы заңын толықтыруды қажет ететін кейбір өзекті мәселелер. - Әділ Сот, 2010 - №3-19-22 б.
31. Мукимханов Р.А. Правоотношения супругов, возникающие вследствие заключения брачного договора. Вести.Москов.Ун-та МВД России – 2011 - №1-С.114-116.
32. Альбиков И.Р. Брачный договор: актуальные вопросы заключения договора. - Нотариус-2010-№2-С.45-47.
33. Альбиков И.Р. Основания заключения и правовые последствия недействительности брачного договора. Семейное и жилищное право-2010-№3-С.11-13.
34. Титаренко Е.П. Содержание брачного договора. Нотариус-2008-№5-С.25-29.
35. Ильина О.Ю. К вопросу о равенстве прав мужчины и женщины в семейных правоотношениях. Современное право-2007. - №8-С.75-79.
36. Базарбаев.Б.Б., Басин.Ю.Г. Семейное право. - Алма-Ата: Мектеп, 1984.
37. Гойхварг. А.Г. Сравнительное семейное право. Юридическая литература. 1998 г. 315 с.
38. Ақмола қаласына қоныс аударған мемлекеттік қызметшілерді материалдық жағынан ынталандыру шаралары туралы» ҚР Үкіметінің 1996 жылғы 3 желтоқсандағы № 1471 қаулысы. – Егемен Қазақстан, 1996 ж. 5 желтоқсан
39. Хазова О.А. Брачный договор опыт стран Запада. Дело и право: Москва 1995 г.
40. Некеге тұруға келісім беру, неке жасы және некені тіркеу туралы: БҰҰ Конвенциясы, 1962 жылы, 10 желтоқсан.- Алматы, 1962ж. 11 қаңтар.
41. Азаматтардың тегі мен есімін және әкесінің атын өзгертуге байланысты өтініштерді қараудың тәртібі туралы ереже. ҚР Үкіметімен бекітілген 23.09.1996 ж. – Егемен Қазақстан 1996 ж. 5 қазан
42.Синельникова А.Б. Перспективы изменения норм брачности и разновидности в РФ - Семья в России. №2. М., 1997 г.
43. Пчелинцева Л.М. Семейное право России - Москва, 2000г.
44. Қарашаева Ж. Еліміздегі неке шарты қалай жасалады, Заң және заман. №7
45. Сергунина В.М. Брачный договор, Алматы, Жеті Жарғы, 1996 ж. 9-10 бет
46. Игнатенко А.А., Скрыпников Н.Н. Брачный договор. Законный режим имущества супругов, Москва, Информационно-издательский дом: «Филинъ» 1997 г.
47. Шершеневич Г.Ф. Учебник гражданского права: Спарк, М, 1995 г.
47. Максимович Л.Г. Брачный договор (Контракт): М, Ось-89, 2000 г.
48. Максимович Л.Г. Гименей на контракте: Юридический вестник. 1993 г. Ноябрь
49. Лунц Л.А Курс международного частного права: Особенная часть. Москва, 1975 г.
50. Иванов М.Н Брак, семья, дети. Москва, 1987г.
51. Королев Ю.А. Семейное право России, Москва, 1999 г.
52. Кузнецова И.М. Комментарий к Семейному Кодексу РФ, Москва, 1999 г.
53.Орлова Н.В. Брак и семья в международном частном праве, М., 1966 г.
54. Дюйсембина Ғ. Неке және отбасы қатынастары, Заң . 2005. № 8
55. Стрельникова Г.П. Правовой режим некоторых объектов общих супругов. Законодательство о браке и семье и практика его применение, Свердловск 1989 г.
56. Корнеева И.Л . Семейное право: Юрист. – Москва, 2000 г.
57. Антокольская М.В Курс лекций по семейному праву: Юристь,М., 1995 г.
58. Прокурнова С.С. Семейное право. Москва, 2000 г.
59. Пергамент А.И., Кузнецова И.М. Вопросы семейного права, Москва, 1997 г.
60. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі ( Ерекше бөлім) 01.07.1999 ж. Алматы: Жеті Жарғы. (2010.15.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
61. Пчелинцева Л.М. «Практикум по семейному праву». - Москва, 1995 г.
62. Неке шарты. // Заң. 2001 ж., №3
63.Қазақстан Республикасының «Азаматтық кодексі» (Жалпы бөлім) ж. - Алматы: Жеті Жарғы, 27.12.1994
64. Құқықтық жәрдем көрсету және азаматтық, отбасылық, сондай-ақ қылмыстық істер бойынша: Конвенция 03.01.1993 ж. – Алматы: 2006 ж.
65. РФ Азаматтық кодексі. Гражданский Кодекс РФ.- Омега-Л.2001
66. Гражданское право: Под.ред Сергеев А.П., Ю.К. Толстой: Учебник.- Москва. - Проспект, 1998 г.
67. Баудиярова Қ.Б. ҚазҰУ-нің хабаршысы. Отбасы және неке. - 2005., № 1 – Тарих сериясы-2005- № 117 б.
68. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі – Алматы. - 1999 ж.
69. Е.Әсембеков. Сауда - сақал сипасқанша немесе Неке және отбасы туралы. Заңға өзгеріс енгізілуі тиіс. - Заң газеті. №88. 2009 жылғы 12 маусым
70. Мухамадиев А.Ұ. Бұрынғы жұбайлардың алименттік міндеттемелерінің кейбір мәселелері. Заң және заман.- №5. 2004 жылғы.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:
Еламанова Әлия Оразалықызы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ
БОЙЫНША НЕКЕ ШАРТЫ
(Мамандығы – 6N0301 –азаматтық және азаматтық іс жүргізу құқығы,
2010-2011 жж.)
Құқық магистрі академиялық деңгейін ізденуге ұсынылған
магистрлік диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеуде
Қазақстан Республикасында неке қатынастарының азаматтық құқықтық сипаты,
неке ұғымы және оның құқықтық реттеу объектісі ретіндегі табиғаты,
Қазақстан Республикасындағы некелік қатынастардың азаматтық-құқықтық мәні
және ерекшеліктері, Қазақстан Республикасы заңдары бойынша ерлі-
зайыптылардың мүліктік қатынастарының реттелуі, ерлі-зайыптылардың мүліктік
құқықтары мен міңдеттерінің заңды режимі, ерлі-зайыптылардың жеке
құқықтары, неке шарты қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ҚР Конституциясында некелік-отбасылық
қатынастарға арнайы тоғызыншы тарау бөлініп, үш бірдей бап арналған,
Конституцияның 50-52-53 баптарында: Заңда белгіленген жасқа толған
еркектер мен әйелдердің некелесіп, отбасын құруға құқы бар. Неке ерлі –
зайыптылардың ерікті түрде келісуіне және құқылық теңдігіне негізделеді.
Ата – аналардың немесе олардың орнындағы адамдардың міндеті – балаларды
асырау, тәрбиелеу және оқыту. Отбасы, ана, әке болу және балалық шақ қоғам
мен мемлекеттің қорғауында болады - [1] деп көрсетілген.
Ел Президенті Н.Назарбаев "Қазақстан-2030" Қазақстан халқына
Жолдауының ұзақ мерзімді басымдығында ("Қазақстан
азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты"): "Бізге жергілікті
деңгейде де отбасын, әйелдің жүкті кезін және балаларды тәрбиелеуді
қолдаудың жаңа жолдарын табу керек. Неке мен отбасы институтын нығайтудың
жолдарын мұқият талдау, жалғыз басты аналар проблемасын шешу керек. Егер
біз адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір - бірінің
алдындағы, ал ең бастысы балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейте
түсуге тиіспіз. Ата - аналар балаларына, ал балалар өздерінің қартайған
ата - аналарына камқор болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие
болғанда — еліміз үшін алаңдамауға да болады. Бұл ұсыныстар Қазақстан
халқына қашанда тән болған, оларды жандандырып, жан - жақты қорғау
қажет",[2, 233 б.]- деген болатын.
Адамзат қоғамының құрамдас бөлігі және әрбір адамның калыпты өмір
сүруінің мәні отбасылық қатынастар болып табылатындығы белгілі. Осы
отбасылық қатынастарда адам өзінің өмірлік маңызды мүдделерін жүзеге
асырса, ал өз кезегінде отбасы қоғамдық қатынастардың дамуы мен өзгеруіне
елеулі әсер етеді (мысалы: адам ұрпағының дамуы, демографиялық дүмпулер мен
дағдарыстар, бала тәрбиесі, олардың тұлға ретінде қалыптасуы және де басқа
жағдайлар).
Ерлі–зайыптылардың мүліктік құқықтық қатынастары 1998 жылғы 17-ші
желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Неке және отбасы туралы
Заңымен реттеледі [3].
Көптеген заңнамаларда неке шарты деген термин кездескенімен,
тәжірибеде неке контрактісі немесе неке келісімі деген терминдер
қолданылады. Олардың барлығы синонимдер болып табылады. Контракт деген
термин латын тілінен (contract) алынған, ол да шарт деп аударылады. [4, 24
б.]
Отбасы заңнамалары арқылы ерлі-зайыптылардың қатынастары құқықтық
реттелуге жатады. Көптеген мемлекеттердің заңнамаларында ерлі-зайыптылардың
мүліктік шарттық режим институтына бірқатар нормаларды енгізген.
Отбасында неке шарты жанжалды болдырмайды, өйткені мүлікті талап ету
жолдары шартта көрсетілген. Адам алдағы өмірін болжай алмағанмен, неке
шарты тағдырдың соққысын жеңілдетуге себебін тигізеді. Егер ерлі-зайыптылар
некеге тұру кезінде неке шартын жасаса, бұл құжат артықшылық етпейді.
Мұндай шарт басқадай құжат сияқты заңның қорғауында болады.
Неке шартының ең тиімді жағы - ерлі-зайыптылардың арасындағы бітпес
дау, орынсыз кикілжіңдерді болдырмай, бар мәселені заңмен шешетіндігінде
болып отыр.
Заңгерлер неке шартының белең алмауларының себептерінің бірі-кеңес
менталитетінің басылмағандығы, онда жоғары моральдік принциптері, мәңгі
махаббат және әртүрлі меншіктікке күресті басшылыққа алған еді.
Неке шарты еліміздегі өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Бұл жұмыстың теориялық та, практикалық та маңызы өте зор. Оның теориялық
маңызы жеткілікті дәрежеде неке шартын реттейтін арнайы нормативтік
актілердің болмауында. Ал оның практикалық маңызы некеге тұрушы немесе
некеде тұрған көптеген азаматтар ұлттық салт-дәстүрді сақтай отырып, неке
шартын жасамайды.
Неке шартын жасау қажеттілігін ерлі-зайыптылар өздерінің қалауы
бойынша шеше алады. Кейбіреулері бұған ойланбастан келіседі, ал
кейбіреулері қарсылықтарын білдіреді. Неке шарты алғашында мүліктік
қатынастарды реттейді, кейіннен әлеуметтік және жеке қатынастарды реттеуі
мүмкін. Неке шарты әйел мен еркектің мүліктің мүдделерін тең дәрежеде
қорғайды. Дегенмен, неке шартын жасамас бұрын, оның ережелерімен танысып,
заңгерлермен кеңесіп алған артықтық етпейді.
Бұл жұмыстың ғылыми жаңашылдығы – ұлттық тілде бұл тақырыпта
зерттелген жұмыстар аздық танытып отыр. Сондықтан осы қазақ тілінде
зерттеліп отырған жұмыстың ғылымға қосатын үлесі зор болады деп ойлаймыз.
Сондықтан отбасылық қатынастар әр адам және тұтастай алғанда
қоғам үшін маңыздылығына орай тек мораль, әдет-ғұрып, діни нормалармен ғана
реттелініп қоймай, мемлекеттегі құқық жүйесінің ажырамас бөлігі болып
табылатын азаматтық, отбасылық т.б. зандарымен де реттелінеді. Ал отбасылық
қатынастарды құқықтық реттеу, ең алдымен отбасы мүшелерінің құқықтары мен
мүдделерін қорғауға, олардың арасында өзара түсіністік пен сүйіспеншілікке,
бір - бірілерінің алдында өзара жауапкершілік пен көмекке негізделген
қатынас қалыптастыруға, отбасында балаларды тәрбиелеуге қажетті барлық
жағдайларды қалыптастыруға бағытталады.
Алайда, кейінгі кездері бұрын ұлтымыздың салт дәстүрінде, әдет-ғұрпында
болмаған, қанымызға жат - жас аналардың нәрестелерін сәбилер үйіне,
перзентқанаға өткізуі, далаға тастап кетуі, некенің тіркелгенінен көп уақыт
өтпей жатып бұзылып жатуы, жастар мен жасөспірімдер арасындағы қылмыстардың
өрши түсуі және отбасылық қатынастардағы басқа да келеңсіз жағдайлардың кең
етек алуы қоғамымыздағы өткір де, өзекті мәселе болып отыр. Мәселен, соңғы
2009 жылғы елімізде өткізілген халық санағының нәтижесіне сәйкес 2007 жылы
75 744 неке тіркелген, ажырасқандардаң саны 21 804 адамды құрады,
туылғандардың саны 188 785 болды. Ал 2008 жылы 69467 адам некеге отырды, 20
542 айырылысты, туылғандар 210 717 санды құрады. 2009 жылдың шілде айына
дейінгі деректерге сүйенсек, республика бойынша 72 025 неке тіркелді, 22
978 адам ажырасты, сондай-ақ туылғандар саны 210 604 адамға жетті [5].
Осындай жағдайларға орай, мемлекеттің отбасыға назар аударуының соңғы
екі-үш жылда арта түскеніне қарамастан (атаулы әлеуметтік көмек, бала
туылғанда берілетін біржолғы ақшалай көмек), ол материалдық жағынан да (көп
балалалы отбасыға, мүгедектерге, жалғызбасты аналарға және басқа да мұқтаж
тұлғаларға), және құқықтық реттеу жағынан да қиындықтарға ұшырауда. Өйткені
бұл салада қабылданып жатқан заңдардың көпшілігі орындалуға жарамсыз болып
қалуда немесе көп жағдайда отбасының мүдделеріне сәйкес келе бермейді.
Себебі неке, отбасы және оны құқыктық реттеу мәні бойынша басқа қоғамдық
құбылыстардан айрықшаланатын ерекшеліктерге ие қоғамдық құбылыс болып
табылады. Сонымен қатар, еліміздің жаңа қоғамдық қатынастарға өтуі мен
экономикадағы түбірлі өзгерістер конституциялық құқық нормаларынан бастау
алатын отбасылық құқықтың пәнін анықтауда да елеулі өзгерістерді талап
етуде. Сәйкесінше, еліміздегі жалпы және конституциялық құқық теорияларының
қайта, жаңаша тұрғыда дамуы бұл мәселелерді өзге де позицияларда талдауға
мүмкіндік береді. [6, 27 б.]
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Отбасылық қатынастарды конституциялық-
құқықтық реттеудің, оның ішіңде, отбасылық қатынастарды құқықтық реттеудің
еліміздегі даму тарихы мен ерлі-зайыптылар мен бұрынғы ерлі-зайыптылар
арасындағы мүліктік және мүліктік емес, жеке қатынастарды құқықтық
реттеудің тәжірибелік және теориялық мәселелері көп жылдардан бері заңгер
ғалымдардың назарын өзіне аударып, зерттеу тақырыптарының өзегі болып
келеді. Отбасылық қатынастарды құқықтық реттеудің даму тарихы, қазақ
қоғамындағы отбасылық қатынастардың кұқықпен және әдет-ғұрып, діни
нормаларымен реттеліну ерекшеліктері мен мәселелері белгілі отандық
ғалымдар Базарбаев Б.Б., Баймаханова Д.М., Баққұлов С.Д., Баудиярова Қ.Б.
Биримжанова С.Э., Ибраева А.С., Калышев А.Б., Қарашаева Ж., Карпушина Т.Д.,
Кенжалиев З.Ж., Мұқанова М.Ж., Жандарбек Б., Жақыпова А., Жетпісбаев Б.А.
, Зиманов С.З., Сартаев С.С., Сабикенов С.Н., Сман К.А., Сейітова Н.З., Н.
Өсерұлының еңбектерінде жан-жақты зерттелініп, және шетелдік авторлардан
Абашин Э.А., Антокольская М.В., Бондова С.Н., Максимович Л.Г., Нечаева
А.М., Пономорев А.П., Сергунина В.М., Сосипатрова Н.Е., Шершеневич Г.Ф.,
редакциясы бойынша жазылған оқулықтары терең талдауларға түскен.
Зерттеу объектісі. Диссертациялық зерттеудің объектісін ерлі-
зайыптылардың құқықтары мен бостандықтары болып табылады, олар отбасылық
құқық аясындағы қоғамдық қатынастар жүйесінің жиынтығын құрайды.
Зерттеу пәні. Диссертациялық жұмыстың пәнін неке қатынастарының
азаматтық құқықтық негіздері, неке институтын азаматтық құқықтық тұрғыда
жүзеге асыру тетігі құрайды.
Диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмысты
зерттеудің мақсаты азаматтық-құқыктық заңдардың ерекшеліктеріне сүйене
отырып, неке институтының азаматтық-құқықтық негіздерін, ҚР заңнамасы
бойынша неке шартын кешенді түрде сарапқа салу және неке институтын
азаматтық реттеуді жетілдіру жөнінде нақтылы тәжірибелік, теориялық маңызы
бар ұсыныстар беру болып табылады. [7, 24б.].
Осы аталған мақсатқа жету үшін ізденуші өз алдына төмендегідей
міндеттерді шешуді қойып отыр:
-Неке ұғымын және оның құқықтық реттеу обьектісі ретіндегі
табиғатын;
-Қазакстан Републикасындағы некелік қатынастардың азаматтық-
құқықтық мәні және ерекшеліктерін;
-неке шартының шетел мемлекеттеріндегі құқықтық сипатын;
- неке шартының өзгертілуі мен тоқтатылу тәртібін, мерзімін;
- неке шартының жарамсыздығын тану және оның құқықтық салдарын;
- Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша ерлі-зайыптылардың
жеке құқықтары мен міндеттерін қарастыру.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Диссертациялық зерттеудің
әдістемелік негізін қоғам, мемлекет, отбасы және жеке тұлғаның өзара
байланысының зандылықтары туралы көзқарастар мен ғылыми тұжырымдар және
оларды тануға білуге арналған теориялар мен түсініктер, философияның
ғылыми заңдары, әдістері, диалектика құрайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық зерттеу жұмысында Қазақстан
Республикасындағы неке шартының азаматтық-құқықтық негіздері кешенді
тұрғыда арнайы зерттеліп, айқындалып отыр. Сонымен қатар, неке шартына
қатысушылардың құқықтары мен міндеттері, жалпы неке институтының азаматтық-
құқықтық табиғаты, оның азаматтық-құқықтық тұрғыда даму кезендері жүйелі
тұрғыда сараланып, талданған. Неке шартынан туындайтын жауапкершіліктің
негіздері де зерделеуге түскен.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Тарихи мәлімет көрсеткендей, неке мен некелік келісімшарт инситуты
теңдестірілді, бірақ неке мен некелік келісімшарт инситутының қазіргі
кезеңін ҚР заңдылығына сәйкес бір тәртіпте қарастыруға болмайды,
себебі некенің әлеуметтік функциялары мен мазмұны некелік
келісімшартқа қарағанда кең. Некелік келісімшарт некеден тараптардың
келісімі ретінде туындаған және некеге қатысты акцессорлық сипатта.
2. Некелік келісімшарт дербес азаматтық-құқықтық келісім болып табылады,
себебі оның мақсаттық бағыты (кауза) басқа азаматтық-құқықтық
келісімдермен сәйкес келмейді. Мұнымен қатар некелік келісімшарт
құрамында мүліктің заңды тағдырын анықтайтын түрлі келісім элементтері
болады, бұл болса келісімшарттың кешендік сипатты екенін дәлелдейді.
3. Некелік келісімшарттың төмендегідей жітегіштік сипатты белгілері бар:
консенсуалдық, өзара, ақылы, қатысушылардың пайдасына каузалдық,
басымдылықпен мерзімсіз.
4. Некелік келісімшарт бұл – ерлі-зайыптылардың бір-бірінің табысына
қатысу әдісімен, отбасылық шығынды бөлісу, некені бұзу жағдайында
жұбайына берілетін мүлікті анықтау, мүліктікке қатысты басқа да
жағдайлар қосылатын, сондай-ақ ҚР заңдылығында тиым салынбаған
құқықтардан басқа жеке мүліктік емес қатынастардан құралған некеге
тұрғалы жатқан тұлғалардың немесе өзара мазмұн бойынша құқықтар мен
міндеттері бар ерлі-зайыптылардың мүліктерінің ең тиімді құқықтық
тәртібін жасауға бағытталған азаматтық-құқықтық келісім.
5. Жеке мүліктік емес қатынастарды некелік келісімшартпен реттеу мұндай
қатынастарды реттеу қажеттігіне байланысты, бірақ оларды орындау тек
құқықтық құралдар арқылы ғана қамтамасыз етіледі.
6. Некелік келісімшартта жеке мүліктік емес құқықтарға қатысты
мәселелерді реттеу мойындалады: бірлесіп немесе жеке өмір сүру, өзара
келісім бойынша ерлі-зайыптының ортақ фамилиясын, кәсіби қызметтің
орынын және тәртібін, сондай-ақ болашақ балалары туралы ережені,
асырап алу, суррогаттық ана туралы келісім туралы және ерлі-зайыптының
келісімінің мәні бола алатын пайда болған қатынастардан шығатын
мүліктік емес құқықтарды анықтау.
7. Некелесетін тұлғалар түсінігін нақтылау жолымен, болмаса мерзімін
көрсетіп некелік келісімшартты жасасуға құқығы бар тұлғалар тобын
заңды түрде анықтау қажет.
8. Отбасылық заңдылыққа келесі ережелерді енгізу қажет:
1. неке келісімшартын жасасқан кезде өкілдікке рұқсат етілмейді;
2. қарызгер ерлі-зайыптының неке келісімшартын жасасу, өзгерту және
бұзу туралы кредиторларға хабарлау міндеттемесі туралы.
Автор жүргізген зерттеуі негізінде оның мазмұнын толық көрсететін
тұрпатты неке келісімшартының жобасын ұсынады.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Диссертациялық
жұмысты жазу барысында тұжырымдалған қорытындылар, ұсыныстар мен пікірлер
некелік қатынастарды, ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік қатынастарды
құқықтық реттеудің теориясын тереңдете түседі деп ойлаймыз.
Зерттеу мәселелерінің сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі теориялық
қағидалары мен негізгі тұжырымдары, тәжірибелік ұсыныстары мерзімді
басылымдарда жарияланған мақалаларда көрініс тапты , Қазақстандық даму
жолы : тәуелсіздікке 20 жыл атты ҚазГЗУ- да өткен жас ғалымдардың,
магистранттардың республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясында және
ғылыми-практикалық, оқу-әдістемелік конференцияларда, семинарларда
талқылауға ұсынылды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс
кіріспеден, үш бөлімнен, алты бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, тақырыптың зерттелу
деңгейі, зерттеу объектісі мен пәні, жұмыс мақсаты мен міндеттері,
зерттеудің әдістері және әдістемесі, зерттеудің ғылыми жаңалығы, қорғауға
ұсынылатын негізгі тұжырымдар, оның теориялық және тәжірибелік маңызы,
зерттеу мәселелерінің сыннан өтуі және диссертациялық жұмыстың құрылымы мен
көлемі туралы деректер көрсетілген.
Жұмыстың бірінші бөлімі Неке шартының құқықтық-теориялық мәселелері
деп аталып, ол 3 бөлімшеден тұрады.
1.1 бөлімше Неке ұғымы және оның құқықтық реттеу обьектісі ретіндегі
табиғаты деп аталады. Ғылымның қай саласы болмасын өзі зерттейтін мәселені
түбегейлі түп-тамырымен тарихи тұрғыдан айқындап көрсетуге ұмтылады. Кез
келген қоғамдық кұбылысты зерттеуде осы мәселе басты назарда болмаса оның
даму сатыларын, не себепті бір сатыдан екіншіге немесе басқа түрге, топқа
өзгергенін таба алмаған болар едік. Некелік қатынастар жайында сөз қозғамас
бұрын жоғарыда айтылған қағидаға сай, ең алдымен "отбасы-неке", "неке және
отбасы" деген ұғымдардың, түсініктердің қалай пайда болғанын, бір-бірінен
айырмашылығы мен ара-қатынастарының калай болғанын ұғынуымыз керек. Осы
ізденіс әрине, жүйелі түрде арғы-бергі тарихқа жүгініп, талдау жасауды
талап етеді.
Біз дәстүрлі қазақ қоғамындағы некеге байланысты мәселелерді негізінен
жазба деректер бар XIX ғасыр мен XX ғасырдың басын қосып отырып қамтимыз,
бұлай ету себебіміз осы уақыт аралығында отбасында, онын ішінде әйелдерге
байланысты бұрыннан келе жатқан көптеген ережелер, әдет-ғұрып заңдары қайта
қаралды. Олай болуы елде экономикалық өзгерістер басталды, Ресейдің де
кейбір мемлекеттік басқаруындағы өзгешеліктері қазақ қоғамына өз әсерін
тигізбей қойған жоқ. Осыларды айта келе біздің елде үш түрлі заңды күші іс
жүзінде көрінетін ережелер болды деп айта аламыз.
1. Қазақ әдет-ғұрып заңдары.
2. Шариат заңдары.
3. Ресейдің шығарған заңдары.
Қазақ халқының әдет-ғұрпын зерттеуші ғалым Т.М. Күлтелеевтің
пайымдануынша XVIII ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда халық көшпелі
немесе жартылай көшпелі шаруашылық жүргізді, сондықтан жергілікті
шонжарларға жазбалы шариат заңынан гөрі, бұрыннан келе жатқан әдет-ғұрып
заңдары тиімді болды дейді [8, 56 б.]. Әдет-ғұрыппен шариат бір-бірімен
тығыз байланыста болып отырды, ал ол тікелей некелік қатынастарда қалай
көрінді, енді соны байқап көрелік. Шариатта некенің тұрақты және уақытша
түрлері орын алған, ал біздің елімізде ежелден осы күнге дейін жалғасып
келе жатқан ол тек тұракты некенің болуы. Осы жайлы белгілі шығыстанушы
ғалым Н. Өсерұлы былай деп келтіреді: "Қазақтар некесіз өмір сүруді арам
санаған. Тіпті мұсылман діні рұқсат еткен "уақытша некені" де қабылдамаған"
[9, 3 б]. Некеге тұрушылардың жасына келсек көп жағдайларда қыздар 13-14
жасында ұзатылып, ер балалар 15-16 жасында үйленетін болған, бұл жерде айта
кететініміз ол қыздарын ерте беру немесе кеш беру ол әке-шешесінің
әл-ауқатына және де ауыл арасындағы беделіне де тығыз байланысты болған.
Бұл мәселеге байланысты өзінің көзқарасын Ш. Уәлиханов та кезінде қарсылық
білдірген, ерте тұрмысқа шығу әйел организмін тез қартайтуға апаратынын
ескерткен [10, 4]. Некені қию жайлы айтар болсақ бізде де шариаттағыдай екі
куәнің көзінше молда некені қияды, бұл дәстүр әлі жалғасып келеді, қазір де
мешітке барып неке қиюшылар өте көп, бірақ оның мемлекет алдында заңды күші
жоқ.
Неке мәнінің өзі әйел адам мен ер адамның ерікті негізде, ерлі-
зайыптылардың тендігіне негізделген одақты құруға тырысушылығы болып
табылады. Ерлі-зайыптылардың бұл одағы сонымен бірге, олардың өзара
сүйіспеншілігіне, құрметіне және бір-бірі үшін жаупкершілігіне негізделеді.
Неке өзінің бірігіп өмір сүруге еркін білдірген екі жақтың келісіміне
негізделетін шарттың ерекше түрі болып табылады.
Неке-отбасы қатынастары құқықтық реттеуді қажет ететін аса маңызды әрі
айрықша сипатқа ие қоғамдық қатынастардың ерекше бір түрі болып табылады.
Әрине, бұл қатынастардың мазмұндық сипатының айрықша болуы әуелден неке-
отбасы қатынастарын құқықтық реттеумен толық қамтудың мүмкін еместігімен
байланысты. Бірақ, соған қарамастан, бұл қатынастар тәуелсіз Қазақстанның
тарихында арнайы құқықтық нормалармен, яғни 1998 жылғы 17 желтоқсанда
қабылданған Неке және отбасы туралы заңмен, ал, ерлі-зайыптылар
арасындағы мүліктік сипаттағы қатынастар Азаматтық кодекстің Жалпы
бөлімінің нормаларымен реттелген болатын. Бүгінде барлық дамыған
елдердегідей, Қазақстанда да неке-отбасы қатынастарын құқықтық реттеу және
осы құқықтық қатынас субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау
мәселелері мемлекеттіміздің әрдайым назарында деп айтуға болады.
1998 жылғы 17 желтоқсандағы №321-1 Неке және отбасы туралы ҚР заңының
1-бабының 1-тармағында некеге ерлі-зайыптылар арасында мүліктік және
мүліктік емес жеке қатынастарды туғызатын, отбасын құру мақсатымен заңдарда
белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында
жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқықты одақ деген анықтама
берілген. Осы анықтамадан шығатыны, некеге тұрудың бірден-бір мақсаты -
отбасын құру. Отбасы болса жалғыз неке емес, сол сияқты туыстықтан, бала
асырап немесе тәрбиелеп алу сияқты өзге де нысандардан туындауы мүмкін.
Олай болса, алғаш отбасы ұғымын анықтап алған жөн болар.
Социология тұрғысынан алғанда, отбасы қоғамымыздың ең кіші бірлігі деп
айта аламыз. Осы кіші әлеуметтік бірліктердің дамуының нәтижесінде қоғам
қалыптасуда. Социология тұрғыдағы отбасы ұғымын құқықтық тұрғыдан да отбасы
деп тануға болады. Осы тұрғыдан алғанда отбасы өте ескіден келе жатқанына
қарамастан, тарихта әртүрлі өзгерістерге ұшыраған әлеуметтік
институттардың бірі болады. Осыған орай құқықтық тұрғыдан да отбасы ұғымы
әр кезеңде және әр қоғамда бірдей мағынада болмаған.
Әр қоғам өзінің тарихи даму кезеңдерінде отбасына сан түрлі анықтама берді.
Оларға қысқаша тоқтала кетсек:
Ең көп тараған отбасына берілген ұғым бір тектен тарағандарды, яғни
әулетті (династия) белгілеу үшін қолданылды [11, 44 б.].
Рим құқығында болса, керісінше, отбасын анықтауда қанға негізделген
байланыстың еш маңызы болмады. Адамдар бір отбасы саналуы үшін бірге тұруы
тиіс болды. Яғни, осы бірге тұратын отбасы мүшелері билігінде немесе
егемендігінде болатын еді. Отбасы мүшелеріне билігі абсолютті болған.
Кеңестік кезеңде доктринада отбасын туыстық жене неке арқылы
қалыптасқан адамдар бірлігі деген [12, 163б.]. Сонымен қатар, көптеген
автор осыған ұқсас анықтамалар берген, мысалға, М.Сүлейменов, отбасы
отбасылық немесе туыстық қатынастармен байланысты бірге тұратын және
бірлесе шаруашылық жүргізетін адамдар бірлігі деген пікір айтқан [13, 284].
ҚР Неке жене отбасы туралы заңында: Отбасы - некеден, туыстықтан
және бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың өзге де
нысандарынан туындайтын мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен
міндеттерге байланысты отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға тиісті
адамдар тобы, - делінген. Осы анықтамаға байланысты отбасы ұғымын мына
төмендегідей негіздер бойынша топтастыруға болады.
Олардан ең алғаш ұғынатынымыз, бұл некемен құрылған, яғни жұбайлардың
қатысуымен қалыптасқан отбасы. Осылайша, некеге тұру арқылы некеге
тұрушылардың арасында Неке және отбасы туралы заңмен белгіленген құқықтар
мен міндеттер туындап, араларында тар мағынада отбасы құрылады.
ҚР Неке және отбасы туралы заңның Неке деп аталатын 2-бөлімінде
некеге тұру, оны тіркеу, некені тоқтату, ерлі-зайыптылар арасындағы өзіндік
және мүліктік қатынастарды құқықтық реттеу туралы нормалар топтастырылған.
Бөлімнің 6-7-тарауларында және Отбасы мүшелерінің али-менттік қатынастары
тақырыбымен белгіленген 5-бөлімінің 18-тарауында қарастырылған. Осылайша,
некемен қалыптасқан, тек жұбайлардан тұратын отбасын тар мағынадағы
отбасы дейміз.
Келесі отбасы түрі балалар мен ата-аналардың арасында, баланы асырап
алғанда асырап алушы мен асырап алынған немесе балаларды тәрбиеге алудың
өзге де нысандарынан туындайтын тәрбиелеуші мен тәрбиеге алынушы арасында
пайда болатын отбасы. Бұл отбасы некесіз де пайда болуы мүмкін, мысалға,
некеге тұрмаған әйелдің бала тууы немесе бір еркектің бала асырап
алуы, т.б. Осы отбасы түрін құқықтық тұрғыдан орта мағынадағы отбасы дей
аламыз. Осы қатынас Неке және отбасы туралы заңның 3, 4-бөлімдерінде
сонымен қатар, 5-бөлімнің 17-тарауында қарастырылған.
Бұдан басқа, заңда тағы бір отбасы түрі қарастырылған, ол заңның 5-
бөлімінің Отбасының басқа мүшелерінің алименттік міндететтемелері
тақырыбымен 19-тарауында белгіленген. Бұл отбасы түрін кең мағынада
отбасы дей аламыз. Аталған отбасына кімдердің жататынын жеке талқылайық.
Олар: аға, апа, сіңлі, қарындастар (137-бап), немерелер мен ата-әжелер
(138, 139-баптар), өгей ұлдар мен өгей қыздар және өгей шешесі мен өгей
әкесі. Қысқаша заң тілімен айтсақ, тікелей және көлденеңінен екінші
дәрежеге дейінгі қан туыстар және өгей балалар мен өгей ата-аналар арасында
құрылған отбасын кең мағынада отбасы дейміз.
Осы жоғарыда аталған отбасы түрлері Неке және отбасы туралы заңда
белгіленген отбасы түрлері. Бұларға тағы өте кең мағынадағы отбасы түрін
қоса аламыз. Оларға жоғарыда белгіленген топтарға кірмейтін, яғни 3
дәрежедегі және одан жоғары қан туыстар, неке қиылғанда жұбайлардың біреуі
мен екінші жұбайдың арасында құрылатын қайын туыстар, жүргізуші, қызметші
және т.б. Осы отбасымен әлеуметтік тұрғыдан тығыз байланыста болатын
адамдардан қалыптасқан адамдар тобын өте кең мағынада отбасы дей аламыз.
Осылайша, жоғарыда біз отбасы ұғымының түрлерін қысқаша қарастырдық.
Келесі кезекте неке ұғымына және оның құқықтық табиғатына қысқаша
тоқталайық.
Неке және отбасы туралы заңымызда некеге ерлі-зайыптылар арасында
мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды туғызатын, отбасын құру
мақсатымен заңдарды белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті және
толық келісімі жағдайында жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқықты
одақ делінген. Осы анықтамаға сәйкес некенің белгілеріне қысқаша
тоқталайық:
1) Ең алғаш екі қарсы жыныстан адамдар болуы тиіс. Яғни, неке тек еркек
пен әйелдің арасында ғана болуы мүмкін.
2) Осы еркек пен әйел некеге тұру еркін заңда белгіленген нысанда
білдіруі тиіс. Некеге тұрушылардың некеге тұруына байланысты еріктері бір-
бірінің еркіне сәйкес болуы және заңда белгіленген нысанда АХАЖ бөлімінде
білдірілуі тиіс. Сонымен қатар, осы ерік білдіру тек отбасын құру
мақсатында болуы тиіс, ал, басқа мақсатта болса, ол жалған неке болып,
жарамсыз деп тану үшін даулануы мүмкін.
3) Неке ерлі-зайыптылардың арасында құрылған және олардың арасында
мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастар туғызатын кең құқықты одақ.
Біздің құқығымызда некеде жұбайлардың құқықтары кең қарастырған, яғни
бірінің пікірінің басымдылығы танылмаған [14, 44 б.].
Неке-отбасы құқықтық қатынастары деп некелесу, туыстық, бала асырап
алу және баланы отбасы тәрбиесіне қабылдаудың басқа да нысандарына орай,
пайда болатын, отбасы құқығының нормаларымен реттелетін қоғамдық
қатынастардың айрықша бір түрін айтуға болады.
Неке-отбасы қатынастарының пайда болуының басты негіздерінің бірі
ретінде некені қарастыруға болады, яғни отбасы некенің нәтижесінде пайда
болады. Ал, отбасы - қоғамның ең басты ұясы. Сондықтан мемлекет оған ерекше
қамқорлықпен қарайды, мүмкіндігіне қарай көмектеседі, кімнің де болмасын
отбасының ісіне заңсыз араласуына жол бермейді және мемлекет оны қорғайды.
Әрине, некеге отырған, отау тіккен адамдарға мемлекет те белгілі бір
талаптар қояды. Тек осындай талаптар орындалған жағдайда ғана мемлекет
неке, отбасына қамқорлық жасау туралы міндеттемелер алады. Мұндай талаптар
кездейсоқ емес, олар азаматтардың кемелденуінен және сондай-ақ қоғамның
мүдделерінен туындайды. Сондықтан, отау тігу үшін заңда көзделген шарттарды
сақтау қажет.
1.2 бөлімше Қазақстандағы некелік қатынастардың азаматтық-құқықтық
мәні және ерекшеліктері деп аталады.
Алғаш некелік қатынастарға көңіл бөлген Конституция ол 1937 жылғы
Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Конституциясы, онда осы
қатынастарды реттестіруге арнайы 100-бап арналған болатын. Бұл кеңестік
қоғамның алғашқы жоғары дәрежедегі конституциялық реттеу заңы болғандықтан,
аталған бапта мемлекет көптеген мәселелерді қамтып шешуге тырысып бақты,
бұл болашақта келеңсіздіктерге апарады деген көптеген сұрақтарға берген
мемлекеттің жауабы болды деп айтуымызға болады. 1937 жылғы Конституцияның
аталған бабында негізінен әйел мен еркектің теңдігі заңдастырылып, әйелдің
тең құқылық қағидасының нақты тетіктері айқындалды. Бұл оның ішінде некелік
қатынастарда әйелдің мынандай сипаттағы тең құқылығын айқындады:
Әйелдердің шын азат болуына қарсылық жасаушылықты (ер жетпеген қыздарды
күйеуге беруді және оларды әйелдікке алуды, қалың төлеуді, көп қатын алуды,
әмеңгерлікті, әйелдерді оқуға, ауыл шаруашылық жұмысына және өндірісті
кәсіпке, мемлекет басқару ісіне және қоғам-саясат өміріне тартуға қарсылық
ұйымдастырушылықты) - заң жазалайды [21, 269 б]. Кеңестік Қазақстанның
алғашқы Конституциясы болғандықтан, қандай мәселені қамтымаса Конституция
таптық идеологияның басты құралына айналды. Жоғарыда көргеніміздей, неке
қатынастарына байланысты мәселеде Кеңестік идеологияның талаптарына
бағындырылды.
Кеңестік Қазақстанның дамуындағы тағы бір негізгі заң тоғызыншы
сайланған Қазақ ССР Жоғары Советінің кезектен тыс жетінші сессиясында 1978
жылғы 20 сәуірде қабылданған Қазақ Советтік Социалистік Республикасының
Конституциясы болып табылады. Аталған Конституцияда неке және отбасы
мәселесіне де ерекше мән берілді. Конституцияның 51 бабында неке және
отбасы мәселесі былай реттелді: Семья мемлекеттің қорғауында болады. Неке
әйел мен еркектің ерікті келісіміне негізделеді, жұбайлар семьялық
қатынастарда толық тең құқылы. Мемлекет семьяға балалар мекемелерінің кең
жүйесін жасап, дамыту, тұрмыстық қызмет пен қоғамдық тамақтандыру ісін
ұйымдастырып, жетілдіру, баланың тууына байланысты жәрдем ақша төлеу, көп
балалы семьяларға жәрдем ақша мен жеңілдіктер беру, сондай-ақ семьяға басқа
да жәрдем ақша, көмек беру жолымен қамқорлық жасайды [22, 12-13 66].
Конституцияда некелік-отбасылық қатынастарға арнайы тоғызыншы тарау
бөлініп үш бірдей бап арналған. Конституцияның 50-51-52-баптарыңда: Заңда
белгіленген жасқа толған еркектер мен әйелдердің некелесіп, отбасын кұруға
құқы бар. Неке ерлі-зайыптылардың ерікті түрде келісуіне және құқылық
теңдігіне негізделеді. Ата-аналардың және олардың орнындағы адамдардың
міндеті - балаларды асырау, тәрбиелеу және оқыту. Балаларды тәрбиелеудің
және оқытудың сипаты мен түрлері баланың мүддесіне нұқсан келтірмеуге тиіс.
Еңбекке жарамды балалар өздерінің ата-аналарына қамқорлық жасап, оларға
көмек көрсетуге міндетті. Отбасы, ана, әке болу және балалық шақ қоғам мен
мемлекеттің қорғауында болады. Мемлекет жетім балалар мен ата-анасының
қамқорлығынан айрылған балаларды асырауды, тәрбиелеуді және оқытуды
қамтамасыз етеді, балалар жөніндегі қайырымдылық қызметті көтермелеп
отырады [23, 14 б], - деп көрсетілді.
Қазіргі қолданыстағы 1995 жылғы 30 тамызда өткізілген Республикалық
референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясында некелік
қатынастарды реттеуге бір ғана бап арналған. Ол адам және азамат деп
аталатын екінші бөлімде 27-бапта көрсетілген. Онда неке және отбасы, ана
мен
әке және бала мемлекеттің қорғауында болады, балаларына қамқорлық жасау
және оларды тәрбиелеу - ата-ананың табиғи құқығы, әрі парызы. Кәмелетке
толған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық
жасауға міндетті деп айтылған [24,40 б].
1995 жылғы Конституция адам құқықтары мен бостандықтарын кеңінен
қамтыған негізгі заң болып отыр. Конституцияның Адам және азамат деп
аталатын тиісті бөлімге 30 бап жинақталған. Бұл - Конституцияның барлық
баптарының үштен бірі. Қазақстан Конституциясында адамға, оның өміріне,
құқықтары мен бостандықтарына 30 баптың арналуын адам кұқықтарын тану мен
қорғаудың әлемдік бағдары болып табылатын Адам кұқыктарының Жалпыға бірдей
Декларациясының 29-баптан тұратындығымен қатар қойып қарауға болады. Бұл -
формальды түрде сәйкес келушілік емес. Бұл Адам кұқықтары мен
бостандықтарының Жалпыға бірдей Декларациясында бекітілген барлық құқықтар
мен бостандықтардың қандай да бір өзгешеліктермен Қазақстан Республикасының
1995 жылғы Конституциясында жариялануымен себептелген. 1995 жылғы
Конституцияда адам кұқыктары мен бостандыктарының жүйесі түрлері бойынша,
мазмұны бойынша, қорғалу механизмі бойынша Адам құқықтарының Жалпыға бірдей
Декларациясымен сәйкестікке келтірілген [25,137 б].
Неке және отбасы заңға негізделетін өзгертулер мен толықтырулар, заңның
солқылдақтығынан ғана емес, заманның бет-бейнесін, қоғамның талабынан
туындайтын нәрсе. Неке және отбасы туралы заң сонау тоқсаныншы жылдардың
басында қабылданды. Одан бергі уақытта бірнеше өзгеріс пен толықтыру
енгізілді. Бірақ әлі де болса асқақ тұстары көптеп кездесуде.
Ерлі-зайыптылардың жалпы бірлескен ортақ меншік құқықтары заң талаптары
тұрғысынан қаралуы тиіс. Ол үшін екі жақтың да, жалпы тұтастай жұртшылықтың
да Қазақстан Республикасы Неке және отбасы туралы заңның талаптарын жетік
білгендері жөн. Қазіргі қолданыстағы заңның 32-бабына сәйкес, ерлі-
зайыптылар некеде тұрған кезде жинаған мүлік олардың бірлескен ортақ
меншігі болып табылады. Ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған
мүлкіне (ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіне) ерлі-зайыптылардың әрқайсысының
еңбек қызметінен, кәсіпкерлік қызметтен және санаткерлік қызмет
нәтижелерінен тапқан табысы, ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкінен және ерлі-
зайыптылардың әрқайсысының бөлек мүлкінен түскен кіріс, олар алған
зейнетақы, жәрдемақы, сондай-ақ арнаулы нысаналы мақсаты жоқ өзгеде ақшалай
төлемдер (материалдық көмек сомалары, мертігу не денсаулығының өзгеде
зақымдануы салдарынан еңбек қабілетін жоғалтуына және басқаларына
байланысты залалды өтеуге төленген сомалар) жатады.
Ал қазіргі уақытта Қазақстанда неке келсім-шартын рәсімдеу дамыған
капиталистік елдермен салыстырғанда, кең қанат жая қойған жоқ. Бірақ
заңнамада ерлі-зайыптылардың некеге тұрар алдында да, некелесу кезінде де
алынған мүліктің қүқықтық режимі айтылуы мүмкін, яғни неке келісім-шартын
ресімдеуге құқығы бекітілген. Неке шарты міндетті түрде нотариалдық
куәландыруға, егер онда жылжымайтын мүліктің құқықтық режимі анықталса,
Жылжымайтын мүлік жөніндегі орталық ТМК-да мемлекеттік тіркеуге жатады.
Тіркеу кезінде жылжымайтын мүлікке құқықтық тіркеу органы ерлі-
зайыптылардың біріне жылжымайтын мүлікке құқылық беріледі. Бүл үшін тіркеу
орнына ерлі-зайыптылардың бірлескен ортақ құқығын тіркеу туралы берілген
үлгідегі өтініші, шарт көшірмесін және нотариалдық расталған неке туралы
куәліктің көшірмесі қоса берілуі тиіс. [29, 2 б.]
Некенің бұзылуы кең етек алып тұрған қазіргі қоғамда бұрынғы
жұбайлардың бір-бірін күтіп-бағу мәселесі өзекті проблемалардың бірі болып
отыр. Себебі, неке еркіндігі мен некені бұзу еркіндігі ерлі-зайыптылардың
өзара міндеттемелер еркіндігін білдірмейді. Өйткені жұбай екінші жұбай
алдындағы материалдық міндеттемелерден құтылу үшін ажырасу еркіндігін
пайдалану жағдайлары көптеп кездесуі мүмкін. Неке және отбасы саласында
көптеген елдердің заңдары неке бұзылғаннан кейінгі сұрақтарды барынша
тезірек және мұқтаж жұбайға нақтылы ақша сомасын немесе мүлікті беліп беру
жолымен шешуге тырысады. Ал мұндай жағдайда алимент міндеттемесі институтын
тек ерекше реттерде және көбінесе қысқа мерзімге қолданады. Тек айрықша
жағдайларда, яғни жасын, денсаулық жағдайын және жұбайдың өзін-өзі қажетті
қаражатпен қамтамасыз ете алмайтын басқа да мән-жайлар орын алғанда ғана
өмір бойы алимент өндіріп алу туралы шешім шығарылуы мүмкін. Сонымен қатар,
бұрынғы ерлі-зайыптылардың арасындағы қатынас, алимент міндеттемелерінен
өзге қатысушылардың арасындағы қатынастан елеулі өзгешелікпен ерекшеленеді.
Себебі, бұрынғы жұбайлар бір-бірімен туыстық қатынастағы адамдар емес және
отбасылық өмірдің ортақтығымен өзара байланысты болмайды. [32, 45 б].
Ал Неке және отбасы туралы заңның 136-бабында көрсетілген негіздерде
сот жұбайды асырап-бағу міндетінен босатуы немесе некеде тұрған кезде де,
неке бұзылғаннан кейін де бұл міндетті белгілі бір мерзімге мынадай
жағдайларда:
1. Спирт ішімдіктеріне, есірткі заттарына, психотропты заттарға салынып
кетуі салдарынан немесе қасақана қылмыс жасауы салдарынан көмекке мұқтаж
жұбайы еңбекке жарамсыз болып қалған;
2. Ерлі-зайыптылар некеде ұзақ тұрмаған;
3. Алимент төлеуді талап ететін жұбайдың отбасында өзін лайықты
ұстамаған жағдайларда шектелуі мүмкін.
Сондай-ақ, бұрынғы жұбайын асырап-бағу жөніндегі міндет мынадай
жағдайларға:
1. Көмек алуға құқығы бар жұбай жаңа некеге тұрғанда;
2. Неке және отбасы туралы заңның 143-бабында көрсетілген мән-жайлар
бойынша сот шешімімен тоқтатылады. Бұл мән-жайларға мыналар жатады:
жүктіліктің және ортақ баласы туған күннен бастап үш жылдың өтуі, мұқтаж
жұбайдың көмекті қажет етпеуі, еңбекке қабілетсіздіктің жойылуы.
1.3 бөлімше Неке шартының шетел мемлекеттеріндегі құқықтық сипаты деп
аталады.
Неке – ерлі-зайыптылардың арасындағы мүліктік емес қатынастарды
туғызатын, отбасын құру мақсатымен заңдарда белгіленген тәртіппен
тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалған еркек пен
әйелдің арасындағы тең құқықты одақ.
Некеге тұрушы немесе некеде тұрған ерлі-зайыптылардың қалауынша
неке шарты жасалуы мүмкін. Неке шарты – нотариуспен расталған, жазбаша
түрде некеге тұратын немесе некеде тұрған ерлі-зайыптылардың құқықтық
жағдайын анықтайтын шарт болып табылады. [38, 14 б.]
Ең алғаш неке шартын өмірге енгізген Еуропа да, Америка да
емес. Бұл құжат ежелгі заманда пайда болған. Осыдан мыңдаған жылдар бұрын
Ежелгі Греция мен Рим еркек пен әйел отбасы құрмас бұрын, мәміле жасап,
онда мүліктік қатынастарын ойластырып, мұрагерлік мәселе туралы алдын-ала
келісетін болған. Бұл әрекетті еш ұят немесе ерсі деп санамаған. Христиан
діні пайда болғанға дейін мұндай келісім дәріптеліп келген.
ХІІ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басында кейбір дамыған Еуропа
мемлекеттерінде (Австрия, Англия, Франция, Германия) неке шарты
институттары қайта құрылған.
Франция мен Англия неке шартын бұрыннан бері қолданылып келеді. Некеге
тұрушы әйелдің туыстары некеге дейінгі мүлікпен және одан түсетін
табыстарды пайдалана алды.
1882 жылға дейін Англияда жұбайлардың жалпы құқыққа (common law)
байланысты ерікті болды. Күйеуге шыққан әйел өзіндік мүлікке құқығы болған
жоқ. Некеден кейінгі мүліктердің барлығы күйеуінікі болады. Яғни жұбайылық
мүліктері болған жоқ.
ХVІІ ғасырдан бастап, Англияда капитализмнің дамуы салдарынан жалпы
құқықтың нормалары таптардың мүдделеріне қарама-қайшы келді.
Осы мақсатта әділет соттары (eguity) құрылып, олар неке шарттарда
әйелінің жарты мүлкі ерінің билігінен бөлек болды. Осы әділет сотының
шығарған ережелері тек отбасы мүлкіне жатпайтын капитал түріндегі меншікке
қолданылды, Сондықтан Англияда ХІХ ғасыр соңына дейін жұбайылық мүліктің
екі режимі болды: common law - көпшілік халыққа, eguity - жоғары топқа
арналған еді. [39, 28 б.]
1882 жылы Парламентпен тұрмыс құрған әйелдердің меншігі туралы заң
қабылданды. Онда әйел неке шартына тұрған жағдайда ерімен мүлікті бөліскен
кезде оған дейінгі сол кездегі, одан кейінгі мүлік әйелінің меншігі болып
табылды және оны ол мұрагерлікке қалдыра алды.
Революцияға дейінгі Ресейде неке шарты деген ұғым болған жоқ. Неке
тәңірде жасалып, шіркеуде бекітілді. Бірақ сирек мұражайлық құжаттардың
арасында Петр І патшаның Анна Петровна деген қызының неке шарты
көрсетілген.
Ресей империясының заңгер жинағында ерлі-зайыптылардың мүліктерін бөлу
туралы қағида бекітілген, ол ерлі-зайыптылардың өздерінің жеке мүліктерін
басқаруға мүмкіндік береді. Ерінде отбасын қамтамасыз ету міндеттілігі
жатты. Бірақ сол кездегі Ресей империясының құрамындағы
Польшада алдын-ала неке шарты деген ұғым қолданылған. Ол некеге дейін
жасалынады, нотариалды түрде куәландырылған, неке жазу актісінде
көрсетілген. Онда тек жергілікті заңдармен анықталған ерлі-зайыптылардың
мүліктік қатынастары өзгертіледі.
Кеңестік кезеңде шіркеу өз әсерін жоя бастады, бірақ неке шартына
деген
қатынасы өзгерген жоқ. 1918 жылы революциядан кейін Ресейде бірінші Неке
және Отбасы заңдары туралы кодекс қабылданды.
1969 жылы Ресейдің Неке және Отбасы туралы кодексінде ерлі-
зайыптылардың балаларының және ата-аналарының отбасындағы ара-қатынасын
қатаң анықтады.
Әр отбасы - қоғамның бір бөлігі. Ол кезде ерлі-зайыптылардың негізгі
мүлкі қолданыстағы заттар (киім, жиһаз, ыдыс-аяқ) болған еді, сондықтан
меншік құқығын таныған жоқ. Бірақ кейін жеке меншіктің және нарық
қатынастарының дамуынан жағдай қатты өзгерді.
Қазақстанда неке шарты болды, бірақ мазмұны басқа еді. Бұл шарт неке
жасаудың тәртібін реттеді және әдет-ғұрыптардың негізінде түсіндірілді.
Осында келешек ерлі-зайыптылардың ата-аналары немесе қамқоршылары келісетін
еді. Олардың мәмілесінде қалыңдыққа қалым беру көлемі (жігіт отбасының
қызға төлейтін ақшасы) көрсетілді. Оның қазіргі кездегі неке шартынан
айырмашылығы - әйелінің ерінің мүлкіне, калым төленген ақшаға ешқандай
құқығы болған жоқ. Құқық жағдайына қарағанда, әйелі ерінің меншігі болды,
сонымен қатар ерінің өлімінен кейін әйелі қалған мүлікпен тең болды, тектік
үзілмес үшін оның қандас туыстарының бірінің әйелі болды.
1990 жылдары Совет Үкіметі құлағаннан кейін жаңа өзгерістер ТМД
елдеріндегі неке заңнамаларын қайта қарастыру керек болды. 1995 жылы
Ресейде азаматтар неке шарттарын жасасуға мүмкіншілік алды. Ал Қазақстанда
1993 жылдан бастап осындай тәжірибенің іске асырылуына жол берілді.
Қазақстандық заңнамаларда неке шартын жасасу тек ерлі-зайыптылардың
мүліктік қатынастарын реттеу үшін ғана қолданылады. Сонымен бірге көптеген
мемлекеттердің неке шартында жеке мүліктік емес қатынастарды реттеу
көрсетілген. Мысалы, 1994 жылы АҚШ-та танымал миллиардер Билл Гейтс Мелинда
Френчпен неке шартын жасасты, онда ол өзінің жылына бір демалыс күнін
ашынасымен өткізетіндігі туралы айтылған. Әлем тәжірибесінде міндетті
жыныстық қатынастарды қағазға түсіретін шарттар да бар.
Батыс мемлекетінің тәжірибесінде неке шартын жасасу кең тараған. АҚШ-
та осыдан 25 жыл бұрын жастардың 1 % ғана неке шартын жасасқан. Қазіргі
қорғаушылардың пайымдауынша, қазір 60% - ға жетті. [40, 31-33 б.]
Отбасы қатынастарындағы Қазақстан мен АҚШ-тың ұқсастығы – ажырасу
санында АҚШ-та бір ажырасу үш неке қиюға әкеп соғады. Бізде одан аз. Бірақ
осыдан жарты ғасыр бұрын Қазақстанға бұл көрсеткіш отбасы
тұрақтылығы үшін өте масқара болатын еді. 1950 жылы жүз некеге бір ажырасу
келетін. Ал 1970 жылы тұрмыстық ахуалдың пайда болуына байланысты ажырасу
неке қатынасына байланысты өсті де, көрсеткіш біреуі алтауына келетін
болды.
Қазір біздің республикада неке шартын жасасу көрсеткіші көрсетілмейді.
Бұл құжатты жұбайлар нотариуста куәландырады. Заңгерлердің
пайымдауынша, ерлі-зайыптылар арасындағы келісімді қатынастар кездеседі.
Азаматтардың көбісі орта деңгейдегі адамдар болғандықтан, бөлісетін ештеңе
жоқ. Бізге белгілі, неке шарты жұбайлар арасындағы мүліктік және қаржылық
қатынастарды реттейді.
Неке шарты бұл екі тұлға арасындағы отбасы құқығымен реттелетін
азаматтық-құқықтық қатынастар. Отбасы құқығымен реттелетін қанынастар
отбасы – құқығымен реттелетін тұлғалар шеңбері, олардың арасындағы
қатынастар болып табылады.
Отбасы деген не деген сұрақ мемлекеттің өзіне түсініксіз. РФ Отбасы
Кодексінің 31 бабының 3 тармағына сәйкес ерлі-зайыптылар некелерін өзара
құрмет және өзара түсіністік, көмек, отбасының өркендеуі мен күшейюіне
бағыт кезінде құруға тиіс. РФ Отбасы кодексінің кіргізілген ережелердің
ішінде тек екеуі ғана ерлі-зайыптылардың арасындағы мүліктік емес
қатынастарды реттейді:
- 31 бабтың 2 тармағында отбасындағы мәселелерді ерлі-
зайыптылардың теңдігі қағидасына сүйеніп шешу.
- 32 бабтың 2 тармағында некеге түсуші барлық тұлғаларға
қатысты,
ол өзінің некеге дейінгі тегін қалдырады ма, жоқ па?
- 31 бабының 1 тармағына тоқталатын болсақ, ерлі-зайыптылардың
әрқайсысының өзіне лайық қызмет және тұратын орнын таңдауда
еркін, бұл бөлім РФ Азаматтық қодексінің 18 бабының мазмұны
болып табылады, тек некеге түсетін ғана емес, сонымен қатар
барлық тұлғалардың құқық қабілеттілігін жариялайды. [42, 115 б.]
Көптеген мемлекеттердің заңгерлеріне неке шартының түсінігі
бұрыннан белгілі. Әлемдік бұқаралық ақпарат құралдарында атақты ажырасу
процесстерін кездестіруге болады. Атақты болуының себебі: көп миллионды
мүліктің неке шартына байланысты бөлінуі.
Қазақстан Республикасының Неке және Отбасы туралы [2] Заңның 38-
бабында Некеге тұрушы адамдардың келісімі немесе ерлі-зайыптылардың
некедегі және (немесе) ол бұзылған жағдайдағы мүліктік құқықтар мен
міндеттерін айқындайтын келісім неке шарты деп танылады деп көрсетілген.
Некені қию азаматтық хал актілерін жазу органына арыз берген Заң
бойынша:
1. бір атадан немесе бір анадан тараған туыстар арасында толыққанды
және толық емес аға-інілер және апалы-сіңілер, бала асырап алушылар
арасында сондай-ақ;
2. сот некеге тұрмақ ниеттегілердің біреуін жүйке ауруының немесе ақыл-
есі кемістігінің салдарынан әрекет қабілеттілігі жоқ деп таныған болса,
некеге тұруға жол берілмейді, кейін бір ай мерзім өткен соң жүргізіледі,
дәлелді себептер болған жағдайда АХАЖ органы некені бір ай өткенге дейін
қиюға, сондай-ақ бұл мерзімді әрі кеткенде бір айға дейін ұзартуға рұқсат
бере алады.
Мерзімді қысқартатын уақыт әрбір жеке жағдайда, нақты мән-жағдайларға
байланысты анықталады.
Некені қию кезінде жұбайлар өздерінің біреуінің фамилиясын ортақ
фамилия ретінде өз қалаулары бойынша таңдайды, не болмаса әр жұбай өзінің
некеге тұрғанға дейінгі фамилиясын сақтайды, я болмаса өзінің фамилиясына
жұбайының фамилиясын қосып алуына болады. Егер жұбайлардың ең болмаса
біреуінің некеге дейінгі фамилиясы қосарланған болса, фамилияларды қосуға
жол берілмейді.
Заңға сәйкес некеге тұруға тілек білдірген келісімі бойынша
медициналық, сондай-ақ медициналық-генетикалық мәселелер репродукциялық
денсаулық қорғау мәселелері бойынша консультациялар беру мен тексеруді
мамандандырылған денсаулық сақтау мекемелері жүзеге асырады.
Ерлі-зайыптылар неке шартына өз қол таңбаларын қоюы керек. Нотариуста
оны куәландыру ерлі-зайыптылардың өздерінің жеке бастарының келуімен
куәландырылады. Неке шартын белгілі бір өкіл арқылы куәландыруға жол
берілмейді. Нотариустың міндеті болып:
1. неке шартының мағынасын түсіндіру;
2. неке шартының мәнін ашу;
3. неке шартын жасаудағы заңды салдарының әсерін;
4. ерлі зайыптылардың заңдық ескертпеушіліктеріне байланысты кері
салдардың қолданылмауын қадағалайды.
Нотариус шартты куәландыруда оның заңға сәйкес екендігін тексереді.
Неке шартын кез келген нотариалды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ
БОЙЫНША НЕКЕ ШАРТЫ
(Мамандығы – 6N0301 –азаматтық және азаматтық іс жүргізу құқығы,
2010-2011 жж.)
Құқық магистрі академиялық деңгейін ізденуге ұсынылған
магистрлік диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық зерттеуде
Қазақстан Республикасында неке қатынастарының азаматтық құқықтық сипаты,
неке ұғымы және оның құқықтық реттеу объектісі ретіндегі табиғаты,
Қазақстан Республикасындағы некелік қатынастардың азаматтық-құқықтық мәні
және ерекшеліктері, Қазақстан Республикасы заңдары бойынша ерлі-
зайыптылардың мүліктік қатынастарының реттелуі, ерлі-зайыптылардың мүліктік
құқықтары мен міңдеттерінің заңды режимі, ерлі-зайыптылардың жеке
құқықтары, неке шарты қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ҚР Конституциясында некелік-отбасылық
қатынастарға арнайы тоғызыншы тарау бөлініп, үш бірдей бап арналған,
Конституцияның 50-52-53 баптарында: Заңда белгіленген жасқа толған
еркектер мен әйелдердің некелесіп, отбасын құруға құқы бар. Неке ерлі –
зайыптылардың ерікті түрде келісуіне және құқылық теңдігіне негізделеді.
Ата – аналардың немесе олардың орнындағы адамдардың міндеті – балаларды
асырау, тәрбиелеу және оқыту. Отбасы, ана, әке болу және балалық шақ қоғам
мен мемлекеттің қорғауында болады - [1] деп көрсетілген.
Ел Президенті Н.Назарбаев "Қазақстан-2030" Қазақстан халқына
Жолдауының ұзақ мерзімді басымдығында ("Қазақстан
азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқаты"): "Бізге жергілікті
деңгейде де отбасын, әйелдің жүкті кезін және балаларды тәрбиелеуді
қолдаудың жаңа жолдарын табу керек. Неке мен отбасы институтын нығайтудың
жолдарын мұқият талдау, жалғыз басты аналар проблемасын шешу керек. Егер
біз адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір - бірінің
алдындағы, ал ең бастысы балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейте
түсуге тиіспіз. Ата - аналар балаларына, ал балалар өздерінің қартайған
ата - аналарына камқор болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие
болғанда — еліміз үшін алаңдамауға да болады. Бұл ұсыныстар Қазақстан
халқына қашанда тән болған, оларды жандандырып, жан - жақты қорғау
қажет",[2, 233 б.]- деген болатын.
Адамзат қоғамының құрамдас бөлігі және әрбір адамның калыпты өмір
сүруінің мәні отбасылық қатынастар болып табылатындығы белгілі. Осы
отбасылық қатынастарда адам өзінің өмірлік маңызды мүдделерін жүзеге
асырса, ал өз кезегінде отбасы қоғамдық қатынастардың дамуы мен өзгеруіне
елеулі әсер етеді (мысалы: адам ұрпағының дамуы, демографиялық дүмпулер мен
дағдарыстар, бала тәрбиесі, олардың тұлға ретінде қалыптасуы және де басқа
жағдайлар).
Ерлі–зайыптылардың мүліктік құқықтық қатынастары 1998 жылғы 17-ші
желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының Неке және отбасы туралы
Заңымен реттеледі [3].
Көптеген заңнамаларда неке шарты деген термин кездескенімен,
тәжірибеде неке контрактісі немесе неке келісімі деген терминдер
қолданылады. Олардың барлығы синонимдер болып табылады. Контракт деген
термин латын тілінен (contract) алынған, ол да шарт деп аударылады. [4, 24
б.]
Отбасы заңнамалары арқылы ерлі-зайыптылардың қатынастары құқықтық
реттелуге жатады. Көптеген мемлекеттердің заңнамаларында ерлі-зайыптылардың
мүліктік шарттық режим институтына бірқатар нормаларды енгізген.
Отбасында неке шарты жанжалды болдырмайды, өйткені мүлікті талап ету
жолдары шартта көрсетілген. Адам алдағы өмірін болжай алмағанмен, неке
шарты тағдырдың соққысын жеңілдетуге себебін тигізеді. Егер ерлі-зайыптылар
некеге тұру кезінде неке шартын жасаса, бұл құжат артықшылық етпейді.
Мұндай шарт басқадай құжат сияқты заңның қорғауында болады.
Неке шартының ең тиімді жағы - ерлі-зайыптылардың арасындағы бітпес
дау, орынсыз кикілжіңдерді болдырмай, бар мәселені заңмен шешетіндігінде
болып отыр.
Заңгерлер неке шартының белең алмауларының себептерінің бірі-кеңес
менталитетінің басылмағандығы, онда жоғары моральдік принциптері, мәңгі
махаббат және әртүрлі меншіктікке күресті басшылыққа алған еді.
Неке шарты еліміздегі өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Бұл жұмыстың теориялық та, практикалық та маңызы өте зор. Оның теориялық
маңызы жеткілікті дәрежеде неке шартын реттейтін арнайы нормативтік
актілердің болмауында. Ал оның практикалық маңызы некеге тұрушы немесе
некеде тұрған көптеген азаматтар ұлттық салт-дәстүрді сақтай отырып, неке
шартын жасамайды.
Неке шартын жасау қажеттілігін ерлі-зайыптылар өздерінің қалауы
бойынша шеше алады. Кейбіреулері бұған ойланбастан келіседі, ал
кейбіреулері қарсылықтарын білдіреді. Неке шарты алғашында мүліктік
қатынастарды реттейді, кейіннен әлеуметтік және жеке қатынастарды реттеуі
мүмкін. Неке шарты әйел мен еркектің мүліктің мүдделерін тең дәрежеде
қорғайды. Дегенмен, неке шартын жасамас бұрын, оның ережелерімен танысып,
заңгерлермен кеңесіп алған артықтық етпейді.
Бұл жұмыстың ғылыми жаңашылдығы – ұлттық тілде бұл тақырыпта
зерттелген жұмыстар аздық танытып отыр. Сондықтан осы қазақ тілінде
зерттеліп отырған жұмыстың ғылымға қосатын үлесі зор болады деп ойлаймыз.
Сондықтан отбасылық қатынастар әр адам және тұтастай алғанда
қоғам үшін маңыздылығына орай тек мораль, әдет-ғұрып, діни нормалармен ғана
реттелініп қоймай, мемлекеттегі құқық жүйесінің ажырамас бөлігі болып
табылатын азаматтық, отбасылық т.б. зандарымен де реттелінеді. Ал отбасылық
қатынастарды құқықтық реттеу, ең алдымен отбасы мүшелерінің құқықтары мен
мүдделерін қорғауға, олардың арасында өзара түсіністік пен сүйіспеншілікке,
бір - бірілерінің алдында өзара жауапкершілік пен көмекке негізделген
қатынас қалыптастыруға, отбасында балаларды тәрбиелеуге қажетті барлық
жағдайларды қалыптастыруға бағытталады.
Алайда, кейінгі кездері бұрын ұлтымыздың салт дәстүрінде, әдет-ғұрпында
болмаған, қанымызға жат - жас аналардың нәрестелерін сәбилер үйіне,
перзентқанаға өткізуі, далаға тастап кетуі, некенің тіркелгенінен көп уақыт
өтпей жатып бұзылып жатуы, жастар мен жасөспірімдер арасындағы қылмыстардың
өрши түсуі және отбасылық қатынастардағы басқа да келеңсіз жағдайлардың кең
етек алуы қоғамымыздағы өткір де, өзекті мәселе болып отыр. Мәселен, соңғы
2009 жылғы елімізде өткізілген халық санағының нәтижесіне сәйкес 2007 жылы
75 744 неке тіркелген, ажырасқандардаң саны 21 804 адамды құрады,
туылғандардың саны 188 785 болды. Ал 2008 жылы 69467 адам некеге отырды, 20
542 айырылысты, туылғандар 210 717 санды құрады. 2009 жылдың шілде айына
дейінгі деректерге сүйенсек, республика бойынша 72 025 неке тіркелді, 22
978 адам ажырасты, сондай-ақ туылғандар саны 210 604 адамға жетті [5].
Осындай жағдайларға орай, мемлекеттің отбасыға назар аударуының соңғы
екі-үш жылда арта түскеніне қарамастан (атаулы әлеуметтік көмек, бала
туылғанда берілетін біржолғы ақшалай көмек), ол материалдық жағынан да (көп
балалалы отбасыға, мүгедектерге, жалғызбасты аналарға және басқа да мұқтаж
тұлғаларға), және құқықтық реттеу жағынан да қиындықтарға ұшырауда. Өйткені
бұл салада қабылданып жатқан заңдардың көпшілігі орындалуға жарамсыз болып
қалуда немесе көп жағдайда отбасының мүдделеріне сәйкес келе бермейді.
Себебі неке, отбасы және оны құқыктық реттеу мәні бойынша басқа қоғамдық
құбылыстардан айрықшаланатын ерекшеліктерге ие қоғамдық құбылыс болып
табылады. Сонымен қатар, еліміздің жаңа қоғамдық қатынастарға өтуі мен
экономикадағы түбірлі өзгерістер конституциялық құқық нормаларынан бастау
алатын отбасылық құқықтың пәнін анықтауда да елеулі өзгерістерді талап
етуде. Сәйкесінше, еліміздегі жалпы және конституциялық құқық теорияларының
қайта, жаңаша тұрғыда дамуы бұл мәселелерді өзге де позицияларда талдауға
мүмкіндік береді. [6, 27 б.]
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Отбасылық қатынастарды конституциялық-
құқықтық реттеудің, оның ішіңде, отбасылық қатынастарды құқықтық реттеудің
еліміздегі даму тарихы мен ерлі-зайыптылар мен бұрынғы ерлі-зайыптылар
арасындағы мүліктік және мүліктік емес, жеке қатынастарды құқықтық
реттеудің тәжірибелік және теориялық мәселелері көп жылдардан бері заңгер
ғалымдардың назарын өзіне аударып, зерттеу тақырыптарының өзегі болып
келеді. Отбасылық қатынастарды құқықтық реттеудің даму тарихы, қазақ
қоғамындағы отбасылық қатынастардың кұқықпен және әдет-ғұрып, діни
нормаларымен реттеліну ерекшеліктері мен мәселелері белгілі отандық
ғалымдар Базарбаев Б.Б., Баймаханова Д.М., Баққұлов С.Д., Баудиярова Қ.Б.
Биримжанова С.Э., Ибраева А.С., Калышев А.Б., Қарашаева Ж., Карпушина Т.Д.,
Кенжалиев З.Ж., Мұқанова М.Ж., Жандарбек Б., Жақыпова А., Жетпісбаев Б.А.
, Зиманов С.З., Сартаев С.С., Сабикенов С.Н., Сман К.А., Сейітова Н.З., Н.
Өсерұлының еңбектерінде жан-жақты зерттелініп, және шетелдік авторлардан
Абашин Э.А., Антокольская М.В., Бондова С.Н., Максимович Л.Г., Нечаева
А.М., Пономорев А.П., Сергунина В.М., Сосипатрова Н.Е., Шершеневич Г.Ф.,
редакциясы бойынша жазылған оқулықтары терең талдауларға түскен.
Зерттеу объектісі. Диссертациялық зерттеудің объектісін ерлі-
зайыптылардың құқықтары мен бостандықтары болып табылады, олар отбасылық
құқық аясындағы қоғамдық қатынастар жүйесінің жиынтығын құрайды.
Зерттеу пәні. Диссертациялық жұмыстың пәнін неке қатынастарының
азаматтық құқықтық негіздері, неке институтын азаматтық құқықтық тұрғыда
жүзеге асыру тетігі құрайды.
Диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмысты
зерттеудің мақсаты азаматтық-құқыктық заңдардың ерекшеліктеріне сүйене
отырып, неке институтының азаматтық-құқықтық негіздерін, ҚР заңнамасы
бойынша неке шартын кешенді түрде сарапқа салу және неке институтын
азаматтық реттеуді жетілдіру жөнінде нақтылы тәжірибелік, теориялық маңызы
бар ұсыныстар беру болып табылады. [7, 24б.].
Осы аталған мақсатқа жету үшін ізденуші өз алдына төмендегідей
міндеттерді шешуді қойып отыр:
-Неке ұғымын және оның құқықтық реттеу обьектісі ретіндегі
табиғатын;
-Қазакстан Републикасындағы некелік қатынастардың азаматтық-
құқықтық мәні және ерекшеліктерін;
-неке шартының шетел мемлекеттеріндегі құқықтық сипатын;
- неке шартының өзгертілуі мен тоқтатылу тәртібін, мерзімін;
- неке шартының жарамсыздығын тану және оның құқықтық салдарын;
- Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша ерлі-зайыптылардың
жеке құқықтары мен міндеттерін қарастыру.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Диссертациялық зерттеудің
әдістемелік негізін қоғам, мемлекет, отбасы және жеке тұлғаның өзара
байланысының зандылықтары туралы көзқарастар мен ғылыми тұжырымдар және
оларды тануға білуге арналған теориялар мен түсініктер, философияның
ғылыми заңдары, әдістері, диалектика құрайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық зерттеу жұмысында Қазақстан
Республикасындағы неке шартының азаматтық-құқықтық негіздері кешенді
тұрғыда арнайы зерттеліп, айқындалып отыр. Сонымен қатар, неке шартына
қатысушылардың құқықтары мен міндеттері, жалпы неке институтының азаматтық-
құқықтық табиғаты, оның азаматтық-құқықтық тұрғыда даму кезендері жүйелі
тұрғыда сараланып, талданған. Неке шартынан туындайтын жауапкершіліктің
негіздері де зерделеуге түскен.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Тарихи мәлімет көрсеткендей, неке мен некелік келісімшарт инситуты
теңдестірілді, бірақ неке мен некелік келісімшарт инситутының қазіргі
кезеңін ҚР заңдылығына сәйкес бір тәртіпте қарастыруға болмайды,
себебі некенің әлеуметтік функциялары мен мазмұны некелік
келісімшартқа қарағанда кең. Некелік келісімшарт некеден тараптардың
келісімі ретінде туындаған және некеге қатысты акцессорлық сипатта.
2. Некелік келісімшарт дербес азаматтық-құқықтық келісім болып табылады,
себебі оның мақсаттық бағыты (кауза) басқа азаматтық-құқықтық
келісімдермен сәйкес келмейді. Мұнымен қатар некелік келісімшарт
құрамында мүліктің заңды тағдырын анықтайтын түрлі келісім элементтері
болады, бұл болса келісімшарттың кешендік сипатты екенін дәлелдейді.
3. Некелік келісімшарттың төмендегідей жітегіштік сипатты белгілері бар:
консенсуалдық, өзара, ақылы, қатысушылардың пайдасына каузалдық,
басымдылықпен мерзімсіз.
4. Некелік келісімшарт бұл – ерлі-зайыптылардың бір-бірінің табысына
қатысу әдісімен, отбасылық шығынды бөлісу, некені бұзу жағдайында
жұбайына берілетін мүлікті анықтау, мүліктікке қатысты басқа да
жағдайлар қосылатын, сондай-ақ ҚР заңдылығында тиым салынбаған
құқықтардан басқа жеке мүліктік емес қатынастардан құралған некеге
тұрғалы жатқан тұлғалардың немесе өзара мазмұн бойынша құқықтар мен
міндеттері бар ерлі-зайыптылардың мүліктерінің ең тиімді құқықтық
тәртібін жасауға бағытталған азаматтық-құқықтық келісім.
5. Жеке мүліктік емес қатынастарды некелік келісімшартпен реттеу мұндай
қатынастарды реттеу қажеттігіне байланысты, бірақ оларды орындау тек
құқықтық құралдар арқылы ғана қамтамасыз етіледі.
6. Некелік келісімшартта жеке мүліктік емес құқықтарға қатысты
мәселелерді реттеу мойындалады: бірлесіп немесе жеке өмір сүру, өзара
келісім бойынша ерлі-зайыптының ортақ фамилиясын, кәсіби қызметтің
орынын және тәртібін, сондай-ақ болашақ балалары туралы ережені,
асырап алу, суррогаттық ана туралы келісім туралы және ерлі-зайыптының
келісімінің мәні бола алатын пайда болған қатынастардан шығатын
мүліктік емес құқықтарды анықтау.
7. Некелесетін тұлғалар түсінігін нақтылау жолымен, болмаса мерзімін
көрсетіп некелік келісімшартты жасасуға құқығы бар тұлғалар тобын
заңды түрде анықтау қажет.
8. Отбасылық заңдылыққа келесі ережелерді енгізу қажет:
1. неке келісімшартын жасасқан кезде өкілдікке рұқсат етілмейді;
2. қарызгер ерлі-зайыптының неке келісімшартын жасасу, өзгерту және
бұзу туралы кредиторларға хабарлау міндеттемесі туралы.
Автор жүргізген зерттеуі негізінде оның мазмұнын толық көрсететін
тұрпатты неке келісімшартының жобасын ұсынады.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Диссертациялық
жұмысты жазу барысында тұжырымдалған қорытындылар, ұсыныстар мен пікірлер
некелік қатынастарды, ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік қатынастарды
құқықтық реттеудің теориясын тереңдете түседі деп ойлаймыз.
Зерттеу мәселелерінің сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі теориялық
қағидалары мен негізгі тұжырымдары, тәжірибелік ұсыныстары мерзімді
басылымдарда жарияланған мақалаларда көрініс тапты , Қазақстандық даму
жолы : тәуелсіздікке 20 жыл атты ҚазГЗУ- да өткен жас ғалымдардың,
магистранттардың республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясында және
ғылыми-практикалық, оқу-әдістемелік конференцияларда, семинарларда
талқылауға ұсынылды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс
кіріспеден, үш бөлімнен, алты бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, тақырыптың зерттелу
деңгейі, зерттеу объектісі мен пәні, жұмыс мақсаты мен міндеттері,
зерттеудің әдістері және әдістемесі, зерттеудің ғылыми жаңалығы, қорғауға
ұсынылатын негізгі тұжырымдар, оның теориялық және тәжірибелік маңызы,
зерттеу мәселелерінің сыннан өтуі және диссертациялық жұмыстың құрылымы мен
көлемі туралы деректер көрсетілген.
Жұмыстың бірінші бөлімі Неке шартының құқықтық-теориялық мәселелері
деп аталып, ол 3 бөлімшеден тұрады.
1.1 бөлімше Неке ұғымы және оның құқықтық реттеу обьектісі ретіндегі
табиғаты деп аталады. Ғылымның қай саласы болмасын өзі зерттейтін мәселені
түбегейлі түп-тамырымен тарихи тұрғыдан айқындап көрсетуге ұмтылады. Кез
келген қоғамдық кұбылысты зерттеуде осы мәселе басты назарда болмаса оның
даму сатыларын, не себепті бір сатыдан екіншіге немесе басқа түрге, топқа
өзгергенін таба алмаған болар едік. Некелік қатынастар жайында сөз қозғамас
бұрын жоғарыда айтылған қағидаға сай, ең алдымен "отбасы-неке", "неке және
отбасы" деген ұғымдардың, түсініктердің қалай пайда болғанын, бір-бірінен
айырмашылығы мен ара-қатынастарының калай болғанын ұғынуымыз керек. Осы
ізденіс әрине, жүйелі түрде арғы-бергі тарихқа жүгініп, талдау жасауды
талап етеді.
Біз дәстүрлі қазақ қоғамындағы некеге байланысты мәселелерді негізінен
жазба деректер бар XIX ғасыр мен XX ғасырдың басын қосып отырып қамтимыз,
бұлай ету себебіміз осы уақыт аралығында отбасында, онын ішінде әйелдерге
байланысты бұрыннан келе жатқан көптеген ережелер, әдет-ғұрып заңдары қайта
қаралды. Олай болуы елде экономикалық өзгерістер басталды, Ресейдің де
кейбір мемлекеттік басқаруындағы өзгешеліктері қазақ қоғамына өз әсерін
тигізбей қойған жоқ. Осыларды айта келе біздің елде үш түрлі заңды күші іс
жүзінде көрінетін ережелер болды деп айта аламыз.
1. Қазақ әдет-ғұрып заңдары.
2. Шариат заңдары.
3. Ресейдің шығарған заңдары.
Қазақ халқының әдет-ғұрпын зерттеуші ғалым Т.М. Күлтелеевтің
пайымдануынша XVIII ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда халық көшпелі
немесе жартылай көшпелі шаруашылық жүргізді, сондықтан жергілікті
шонжарларға жазбалы шариат заңынан гөрі, бұрыннан келе жатқан әдет-ғұрып
заңдары тиімді болды дейді [8, 56 б.]. Әдет-ғұрыппен шариат бір-бірімен
тығыз байланыста болып отырды, ал ол тікелей некелік қатынастарда қалай
көрінді, енді соны байқап көрелік. Шариатта некенің тұрақты және уақытша
түрлері орын алған, ал біздің елімізде ежелден осы күнге дейін жалғасып
келе жатқан ол тек тұракты некенің болуы. Осы жайлы белгілі шығыстанушы
ғалым Н. Өсерұлы былай деп келтіреді: "Қазақтар некесіз өмір сүруді арам
санаған. Тіпті мұсылман діні рұқсат еткен "уақытша некені" де қабылдамаған"
[9, 3 б]. Некеге тұрушылардың жасына келсек көп жағдайларда қыздар 13-14
жасында ұзатылып, ер балалар 15-16 жасында үйленетін болған, бұл жерде айта
кететініміз ол қыздарын ерте беру немесе кеш беру ол әке-шешесінің
әл-ауқатына және де ауыл арасындағы беделіне де тығыз байланысты болған.
Бұл мәселеге байланысты өзінің көзқарасын Ш. Уәлиханов та кезінде қарсылық
білдірген, ерте тұрмысқа шығу әйел организмін тез қартайтуға апаратынын
ескерткен [10, 4]. Некені қию жайлы айтар болсақ бізде де шариаттағыдай екі
куәнің көзінше молда некені қияды, бұл дәстүр әлі жалғасып келеді, қазір де
мешітке барып неке қиюшылар өте көп, бірақ оның мемлекет алдында заңды күші
жоқ.
Неке мәнінің өзі әйел адам мен ер адамның ерікті негізде, ерлі-
зайыптылардың тендігіне негізделген одақты құруға тырысушылығы болып
табылады. Ерлі-зайыптылардың бұл одағы сонымен бірге, олардың өзара
сүйіспеншілігіне, құрметіне және бір-бірі үшін жаупкершілігіне негізделеді.
Неке өзінің бірігіп өмір сүруге еркін білдірген екі жақтың келісіміне
негізделетін шарттың ерекше түрі болып табылады.
Неке-отбасы қатынастары құқықтық реттеуді қажет ететін аса маңызды әрі
айрықша сипатқа ие қоғамдық қатынастардың ерекше бір түрі болып табылады.
Әрине, бұл қатынастардың мазмұндық сипатының айрықша болуы әуелден неке-
отбасы қатынастарын құқықтық реттеумен толық қамтудың мүмкін еместігімен
байланысты. Бірақ, соған қарамастан, бұл қатынастар тәуелсіз Қазақстанның
тарихында арнайы құқықтық нормалармен, яғни 1998 жылғы 17 желтоқсанда
қабылданған Неке және отбасы туралы заңмен, ал, ерлі-зайыптылар
арасындағы мүліктік сипаттағы қатынастар Азаматтық кодекстің Жалпы
бөлімінің нормаларымен реттелген болатын. Бүгінде барлық дамыған
елдердегідей, Қазақстанда да неке-отбасы қатынастарын құқықтық реттеу және
осы құқықтық қатынас субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау
мәселелері мемлекеттіміздің әрдайым назарында деп айтуға болады.
1998 жылғы 17 желтоқсандағы №321-1 Неке және отбасы туралы ҚР заңының
1-бабының 1-тармағында некеге ерлі-зайыптылар арасында мүліктік және
мүліктік емес жеке қатынастарды туғызатын, отбасын құру мақсатымен заңдарда
белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында
жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқықты одақ деген анықтама
берілген. Осы анықтамадан шығатыны, некеге тұрудың бірден-бір мақсаты -
отбасын құру. Отбасы болса жалғыз неке емес, сол сияқты туыстықтан, бала
асырап немесе тәрбиелеп алу сияқты өзге де нысандардан туындауы мүмкін.
Олай болса, алғаш отбасы ұғымын анықтап алған жөн болар.
Социология тұрғысынан алғанда, отбасы қоғамымыздың ең кіші бірлігі деп
айта аламыз. Осы кіші әлеуметтік бірліктердің дамуының нәтижесінде қоғам
қалыптасуда. Социология тұрғыдағы отбасы ұғымын құқықтық тұрғыдан да отбасы
деп тануға болады. Осы тұрғыдан алғанда отбасы өте ескіден келе жатқанына
қарамастан, тарихта әртүрлі өзгерістерге ұшыраған әлеуметтік
институттардың бірі болады. Осыған орай құқықтық тұрғыдан да отбасы ұғымы
әр кезеңде және әр қоғамда бірдей мағынада болмаған.
Әр қоғам өзінің тарихи даму кезеңдерінде отбасына сан түрлі анықтама берді.
Оларға қысқаша тоқтала кетсек:
Ең көп тараған отбасына берілген ұғым бір тектен тарағандарды, яғни
әулетті (династия) белгілеу үшін қолданылды [11, 44 б.].
Рим құқығында болса, керісінше, отбасын анықтауда қанға негізделген
байланыстың еш маңызы болмады. Адамдар бір отбасы саналуы үшін бірге тұруы
тиіс болды. Яғни, осы бірге тұратын отбасы мүшелері билігінде немесе
егемендігінде болатын еді. Отбасы мүшелеріне билігі абсолютті болған.
Кеңестік кезеңде доктринада отбасын туыстық жене неке арқылы
қалыптасқан адамдар бірлігі деген [12, 163б.]. Сонымен қатар, көптеген
автор осыған ұқсас анықтамалар берген, мысалға, М.Сүлейменов, отбасы
отбасылық немесе туыстық қатынастармен байланысты бірге тұратын және
бірлесе шаруашылық жүргізетін адамдар бірлігі деген пікір айтқан [13, 284].
ҚР Неке жене отбасы туралы заңында: Отбасы - некеден, туыстықтан
және бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың өзге де
нысандарынан туындайтын мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен
міндеттерге байланысты отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға тиісті
адамдар тобы, - делінген. Осы анықтамаға байланысты отбасы ұғымын мына
төмендегідей негіздер бойынша топтастыруға болады.
Олардан ең алғаш ұғынатынымыз, бұл некемен құрылған, яғни жұбайлардың
қатысуымен қалыптасқан отбасы. Осылайша, некеге тұру арқылы некеге
тұрушылардың арасында Неке және отбасы туралы заңмен белгіленген құқықтар
мен міндеттер туындап, араларында тар мағынада отбасы құрылады.
ҚР Неке және отбасы туралы заңның Неке деп аталатын 2-бөлімінде
некеге тұру, оны тіркеу, некені тоқтату, ерлі-зайыптылар арасындағы өзіндік
және мүліктік қатынастарды құқықтық реттеу туралы нормалар топтастырылған.
Бөлімнің 6-7-тарауларында және Отбасы мүшелерінің али-менттік қатынастары
тақырыбымен белгіленген 5-бөлімінің 18-тарауында қарастырылған. Осылайша,
некемен қалыптасқан, тек жұбайлардан тұратын отбасын тар мағынадағы
отбасы дейміз.
Келесі отбасы түрі балалар мен ата-аналардың арасында, баланы асырап
алғанда асырап алушы мен асырап алынған немесе балаларды тәрбиеге алудың
өзге де нысандарынан туындайтын тәрбиелеуші мен тәрбиеге алынушы арасында
пайда болатын отбасы. Бұл отбасы некесіз де пайда болуы мүмкін, мысалға,
некеге тұрмаған әйелдің бала тууы немесе бір еркектің бала асырап
алуы, т.б. Осы отбасы түрін құқықтық тұрғыдан орта мағынадағы отбасы дей
аламыз. Осы қатынас Неке және отбасы туралы заңның 3, 4-бөлімдерінде
сонымен қатар, 5-бөлімнің 17-тарауында қарастырылған.
Бұдан басқа, заңда тағы бір отбасы түрі қарастырылған, ол заңның 5-
бөлімінің Отбасының басқа мүшелерінің алименттік міндететтемелері
тақырыбымен 19-тарауында белгіленген. Бұл отбасы түрін кең мағынада
отбасы дей аламыз. Аталған отбасына кімдердің жататынын жеке талқылайық.
Олар: аға, апа, сіңлі, қарындастар (137-бап), немерелер мен ата-әжелер
(138, 139-баптар), өгей ұлдар мен өгей қыздар және өгей шешесі мен өгей
әкесі. Қысқаша заң тілімен айтсақ, тікелей және көлденеңінен екінші
дәрежеге дейінгі қан туыстар және өгей балалар мен өгей ата-аналар арасында
құрылған отбасын кең мағынада отбасы дейміз.
Осы жоғарыда аталған отбасы түрлері Неке және отбасы туралы заңда
белгіленген отбасы түрлері. Бұларға тағы өте кең мағынадағы отбасы түрін
қоса аламыз. Оларға жоғарыда белгіленген топтарға кірмейтін, яғни 3
дәрежедегі және одан жоғары қан туыстар, неке қиылғанда жұбайлардың біреуі
мен екінші жұбайдың арасында құрылатын қайын туыстар, жүргізуші, қызметші
және т.б. Осы отбасымен әлеуметтік тұрғыдан тығыз байланыста болатын
адамдардан қалыптасқан адамдар тобын өте кең мағынада отбасы дей аламыз.
Осылайша, жоғарыда біз отбасы ұғымының түрлерін қысқаша қарастырдық.
Келесі кезекте неке ұғымына және оның құқықтық табиғатына қысқаша
тоқталайық.
Неке және отбасы туралы заңымызда некеге ерлі-зайыптылар арасында
мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды туғызатын, отбасын құру
мақсатымен заңдарды белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті және
толық келісімі жағдайында жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқықты
одақ делінген. Осы анықтамаға сәйкес некенің белгілеріне қысқаша
тоқталайық:
1) Ең алғаш екі қарсы жыныстан адамдар болуы тиіс. Яғни, неке тек еркек
пен әйелдің арасында ғана болуы мүмкін.
2) Осы еркек пен әйел некеге тұру еркін заңда белгіленген нысанда
білдіруі тиіс. Некеге тұрушылардың некеге тұруына байланысты еріктері бір-
бірінің еркіне сәйкес болуы және заңда белгіленген нысанда АХАЖ бөлімінде
білдірілуі тиіс. Сонымен қатар, осы ерік білдіру тек отбасын құру
мақсатында болуы тиіс, ал, басқа мақсатта болса, ол жалған неке болып,
жарамсыз деп тану үшін даулануы мүмкін.
3) Неке ерлі-зайыптылардың арасында құрылған және олардың арасында
мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастар туғызатын кең құқықты одақ.
Біздің құқығымызда некеде жұбайлардың құқықтары кең қарастырған, яғни
бірінің пікірінің басымдылығы танылмаған [14, 44 б.].
Неке-отбасы құқықтық қатынастары деп некелесу, туыстық, бала асырап
алу және баланы отбасы тәрбиесіне қабылдаудың басқа да нысандарына орай,
пайда болатын, отбасы құқығының нормаларымен реттелетін қоғамдық
қатынастардың айрықша бір түрін айтуға болады.
Неке-отбасы қатынастарының пайда болуының басты негіздерінің бірі
ретінде некені қарастыруға болады, яғни отбасы некенің нәтижесінде пайда
болады. Ал, отбасы - қоғамның ең басты ұясы. Сондықтан мемлекет оған ерекше
қамқорлықпен қарайды, мүмкіндігіне қарай көмектеседі, кімнің де болмасын
отбасының ісіне заңсыз араласуына жол бермейді және мемлекет оны қорғайды.
Әрине, некеге отырған, отау тіккен адамдарға мемлекет те белгілі бір
талаптар қояды. Тек осындай талаптар орындалған жағдайда ғана мемлекет
неке, отбасына қамқорлық жасау туралы міндеттемелер алады. Мұндай талаптар
кездейсоқ емес, олар азаматтардың кемелденуінен және сондай-ақ қоғамның
мүдделерінен туындайды. Сондықтан, отау тігу үшін заңда көзделген шарттарды
сақтау қажет.
1.2 бөлімше Қазақстандағы некелік қатынастардың азаматтық-құқықтық
мәні және ерекшеліктері деп аталады.
Алғаш некелік қатынастарға көңіл бөлген Конституция ол 1937 жылғы
Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Конституциясы, онда осы
қатынастарды реттестіруге арнайы 100-бап арналған болатын. Бұл кеңестік
қоғамның алғашқы жоғары дәрежедегі конституциялық реттеу заңы болғандықтан,
аталған бапта мемлекет көптеген мәселелерді қамтып шешуге тырысып бақты,
бұл болашақта келеңсіздіктерге апарады деген көптеген сұрақтарға берген
мемлекеттің жауабы болды деп айтуымызға болады. 1937 жылғы Конституцияның
аталған бабында негізінен әйел мен еркектің теңдігі заңдастырылып, әйелдің
тең құқылық қағидасының нақты тетіктері айқындалды. Бұл оның ішінде некелік
қатынастарда әйелдің мынандай сипаттағы тең құқылығын айқындады:
Әйелдердің шын азат болуына қарсылық жасаушылықты (ер жетпеген қыздарды
күйеуге беруді және оларды әйелдікке алуды, қалың төлеуді, көп қатын алуды,
әмеңгерлікті, әйелдерді оқуға, ауыл шаруашылық жұмысына және өндірісті
кәсіпке, мемлекет басқару ісіне және қоғам-саясат өміріне тартуға қарсылық
ұйымдастырушылықты) - заң жазалайды [21, 269 б]. Кеңестік Қазақстанның
алғашқы Конституциясы болғандықтан, қандай мәселені қамтымаса Конституция
таптық идеологияның басты құралына айналды. Жоғарыда көргеніміздей, неке
қатынастарына байланысты мәселеде Кеңестік идеологияның талаптарына
бағындырылды.
Кеңестік Қазақстанның дамуындағы тағы бір негізгі заң тоғызыншы
сайланған Қазақ ССР Жоғары Советінің кезектен тыс жетінші сессиясында 1978
жылғы 20 сәуірде қабылданған Қазақ Советтік Социалистік Республикасының
Конституциясы болып табылады. Аталған Конституцияда неке және отбасы
мәселесіне де ерекше мән берілді. Конституцияның 51 бабында неке және
отбасы мәселесі былай реттелді: Семья мемлекеттің қорғауында болады. Неке
әйел мен еркектің ерікті келісіміне негізделеді, жұбайлар семьялық
қатынастарда толық тең құқылы. Мемлекет семьяға балалар мекемелерінің кең
жүйесін жасап, дамыту, тұрмыстық қызмет пен қоғамдық тамақтандыру ісін
ұйымдастырып, жетілдіру, баланың тууына байланысты жәрдем ақша төлеу, көп
балалы семьяларға жәрдем ақша мен жеңілдіктер беру, сондай-ақ семьяға басқа
да жәрдем ақша, көмек беру жолымен қамқорлық жасайды [22, 12-13 66].
Конституцияда некелік-отбасылық қатынастарға арнайы тоғызыншы тарау
бөлініп үш бірдей бап арналған. Конституцияның 50-51-52-баптарыңда: Заңда
белгіленген жасқа толған еркектер мен әйелдердің некелесіп, отбасын кұруға
құқы бар. Неке ерлі-зайыптылардың ерікті түрде келісуіне және құқылық
теңдігіне негізделеді. Ата-аналардың және олардың орнындағы адамдардың
міндеті - балаларды асырау, тәрбиелеу және оқыту. Балаларды тәрбиелеудің
және оқытудың сипаты мен түрлері баланың мүддесіне нұқсан келтірмеуге тиіс.
Еңбекке жарамды балалар өздерінің ата-аналарына қамқорлық жасап, оларға
көмек көрсетуге міндетті. Отбасы, ана, әке болу және балалық шақ қоғам мен
мемлекеттің қорғауында болады. Мемлекет жетім балалар мен ата-анасының
қамқорлығынан айрылған балаларды асырауды, тәрбиелеуді және оқытуды
қамтамасыз етеді, балалар жөніндегі қайырымдылық қызметті көтермелеп
отырады [23, 14 б], - деп көрсетілді.
Қазіргі қолданыстағы 1995 жылғы 30 тамызда өткізілген Республикалық
референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясында некелік
қатынастарды реттеуге бір ғана бап арналған. Ол адам және азамат деп
аталатын екінші бөлімде 27-бапта көрсетілген. Онда неке және отбасы, ана
мен
әке және бала мемлекеттің қорғауында болады, балаларына қамқорлық жасау
және оларды тәрбиелеу - ата-ананың табиғи құқығы, әрі парызы. Кәмелетке
толған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық
жасауға міндетті деп айтылған [24,40 б].
1995 жылғы Конституция адам құқықтары мен бостандықтарын кеңінен
қамтыған негізгі заң болып отыр. Конституцияның Адам және азамат деп
аталатын тиісті бөлімге 30 бап жинақталған. Бұл - Конституцияның барлық
баптарының үштен бірі. Қазақстан Конституциясында адамға, оның өміріне,
құқықтары мен бостандықтарына 30 баптың арналуын адам кұқықтарын тану мен
қорғаудың әлемдік бағдары болып табылатын Адам кұқыктарының Жалпыға бірдей
Декларациясының 29-баптан тұратындығымен қатар қойып қарауға болады. Бұл -
формальды түрде сәйкес келушілік емес. Бұл Адам кұқықтары мен
бостандықтарының Жалпыға бірдей Декларациясында бекітілген барлық құқықтар
мен бостандықтардың қандай да бір өзгешеліктермен Қазақстан Республикасының
1995 жылғы Конституциясында жариялануымен себептелген. 1995 жылғы
Конституцияда адам кұқыктары мен бостандыктарының жүйесі түрлері бойынша,
мазмұны бойынша, қорғалу механизмі бойынша Адам құқықтарының Жалпыға бірдей
Декларациясымен сәйкестікке келтірілген [25,137 б].
Неке және отбасы заңға негізделетін өзгертулер мен толықтырулар, заңның
солқылдақтығынан ғана емес, заманның бет-бейнесін, қоғамның талабынан
туындайтын нәрсе. Неке және отбасы туралы заң сонау тоқсаныншы жылдардың
басында қабылданды. Одан бергі уақытта бірнеше өзгеріс пен толықтыру
енгізілді. Бірақ әлі де болса асқақ тұстары көптеп кездесуде.
Ерлі-зайыптылардың жалпы бірлескен ортақ меншік құқықтары заң талаптары
тұрғысынан қаралуы тиіс. Ол үшін екі жақтың да, жалпы тұтастай жұртшылықтың
да Қазақстан Республикасы Неке және отбасы туралы заңның талаптарын жетік
білгендері жөн. Қазіргі қолданыстағы заңның 32-бабына сәйкес, ерлі-
зайыптылар некеде тұрған кезде жинаған мүлік олардың бірлескен ортақ
меншігі болып табылады. Ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған
мүлкіне (ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкіне) ерлі-зайыптылардың әрқайсысының
еңбек қызметінен, кәсіпкерлік қызметтен және санаткерлік қызмет
нәтижелерінен тапқан табысы, ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкінен және ерлі-
зайыптылардың әрқайсысының бөлек мүлкінен түскен кіріс, олар алған
зейнетақы, жәрдемақы, сондай-ақ арнаулы нысаналы мақсаты жоқ өзгеде ақшалай
төлемдер (материалдық көмек сомалары, мертігу не денсаулығының өзгеде
зақымдануы салдарынан еңбек қабілетін жоғалтуына және басқаларына
байланысты залалды өтеуге төленген сомалар) жатады.
Ал қазіргі уақытта Қазақстанда неке келсім-шартын рәсімдеу дамыған
капиталистік елдермен салыстырғанда, кең қанат жая қойған жоқ. Бірақ
заңнамада ерлі-зайыптылардың некеге тұрар алдында да, некелесу кезінде де
алынған мүліктің қүқықтық режимі айтылуы мүмкін, яғни неке келісім-шартын
ресімдеуге құқығы бекітілген. Неке шарты міндетті түрде нотариалдық
куәландыруға, егер онда жылжымайтын мүліктің құқықтық режимі анықталса,
Жылжымайтын мүлік жөніндегі орталық ТМК-да мемлекеттік тіркеуге жатады.
Тіркеу кезінде жылжымайтын мүлікке құқықтық тіркеу органы ерлі-
зайыптылардың біріне жылжымайтын мүлікке құқылық беріледі. Бүл үшін тіркеу
орнына ерлі-зайыптылардың бірлескен ортақ құқығын тіркеу туралы берілген
үлгідегі өтініші, шарт көшірмесін және нотариалдық расталған неке туралы
куәліктің көшірмесі қоса берілуі тиіс. [29, 2 б.]
Некенің бұзылуы кең етек алып тұрған қазіргі қоғамда бұрынғы
жұбайлардың бір-бірін күтіп-бағу мәселесі өзекті проблемалардың бірі болып
отыр. Себебі, неке еркіндігі мен некені бұзу еркіндігі ерлі-зайыптылардың
өзара міндеттемелер еркіндігін білдірмейді. Өйткені жұбай екінші жұбай
алдындағы материалдық міндеттемелерден құтылу үшін ажырасу еркіндігін
пайдалану жағдайлары көптеп кездесуі мүмкін. Неке және отбасы саласында
көптеген елдердің заңдары неке бұзылғаннан кейінгі сұрақтарды барынша
тезірек және мұқтаж жұбайға нақтылы ақша сомасын немесе мүлікті беліп беру
жолымен шешуге тырысады. Ал мұндай жағдайда алимент міндеттемесі институтын
тек ерекше реттерде және көбінесе қысқа мерзімге қолданады. Тек айрықша
жағдайларда, яғни жасын, денсаулық жағдайын және жұбайдың өзін-өзі қажетті
қаражатпен қамтамасыз ете алмайтын басқа да мән-жайлар орын алғанда ғана
өмір бойы алимент өндіріп алу туралы шешім шығарылуы мүмкін. Сонымен қатар,
бұрынғы ерлі-зайыптылардың арасындағы қатынас, алимент міндеттемелерінен
өзге қатысушылардың арасындағы қатынастан елеулі өзгешелікпен ерекшеленеді.
Себебі, бұрынғы жұбайлар бір-бірімен туыстық қатынастағы адамдар емес және
отбасылық өмірдің ортақтығымен өзара байланысты болмайды. [32, 45 б].
Ал Неке және отбасы туралы заңның 136-бабында көрсетілген негіздерде
сот жұбайды асырап-бағу міндетінен босатуы немесе некеде тұрған кезде де,
неке бұзылғаннан кейін де бұл міндетті белгілі бір мерзімге мынадай
жағдайларда:
1. Спирт ішімдіктеріне, есірткі заттарына, психотропты заттарға салынып
кетуі салдарынан немесе қасақана қылмыс жасауы салдарынан көмекке мұқтаж
жұбайы еңбекке жарамсыз болып қалған;
2. Ерлі-зайыптылар некеде ұзақ тұрмаған;
3. Алимент төлеуді талап ететін жұбайдың отбасында өзін лайықты
ұстамаған жағдайларда шектелуі мүмкін.
Сондай-ақ, бұрынғы жұбайын асырап-бағу жөніндегі міндет мынадай
жағдайларға:
1. Көмек алуға құқығы бар жұбай жаңа некеге тұрғанда;
2. Неке және отбасы туралы заңның 143-бабында көрсетілген мән-жайлар
бойынша сот шешімімен тоқтатылады. Бұл мән-жайларға мыналар жатады:
жүктіліктің және ортақ баласы туған күннен бастап үш жылдың өтуі, мұқтаж
жұбайдың көмекті қажет етпеуі, еңбекке қабілетсіздіктің жойылуы.
1.3 бөлімше Неке шартының шетел мемлекеттеріндегі құқықтық сипаты деп
аталады.
Неке – ерлі-зайыптылардың арасындағы мүліктік емес қатынастарды
туғызатын, отбасын құру мақсатымен заңдарда белгіленген тәртіппен
тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалған еркек пен
әйелдің арасындағы тең құқықты одақ.
Некеге тұрушы немесе некеде тұрған ерлі-зайыптылардың қалауынша
неке шарты жасалуы мүмкін. Неке шарты – нотариуспен расталған, жазбаша
түрде некеге тұратын немесе некеде тұрған ерлі-зайыптылардың құқықтық
жағдайын анықтайтын шарт болып табылады. [38, 14 б.]
Ең алғаш неке шартын өмірге енгізген Еуропа да, Америка да
емес. Бұл құжат ежелгі заманда пайда болған. Осыдан мыңдаған жылдар бұрын
Ежелгі Греция мен Рим еркек пен әйел отбасы құрмас бұрын, мәміле жасап,
онда мүліктік қатынастарын ойластырып, мұрагерлік мәселе туралы алдын-ала
келісетін болған. Бұл әрекетті еш ұят немесе ерсі деп санамаған. Христиан
діні пайда болғанға дейін мұндай келісім дәріптеліп келген.
ХІІ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басында кейбір дамыған Еуропа
мемлекеттерінде (Австрия, Англия, Франция, Германия) неке шарты
институттары қайта құрылған.
Франция мен Англия неке шартын бұрыннан бері қолданылып келеді. Некеге
тұрушы әйелдің туыстары некеге дейінгі мүлікпен және одан түсетін
табыстарды пайдалана алды.
1882 жылға дейін Англияда жұбайлардың жалпы құқыққа (common law)
байланысты ерікті болды. Күйеуге шыққан әйел өзіндік мүлікке құқығы болған
жоқ. Некеден кейінгі мүліктердің барлығы күйеуінікі болады. Яғни жұбайылық
мүліктері болған жоқ.
ХVІІ ғасырдан бастап, Англияда капитализмнің дамуы салдарынан жалпы
құқықтың нормалары таптардың мүдделеріне қарама-қайшы келді.
Осы мақсатта әділет соттары (eguity) құрылып, олар неке шарттарда
әйелінің жарты мүлкі ерінің билігінен бөлек болды. Осы әділет сотының
шығарған ережелері тек отбасы мүлкіне жатпайтын капитал түріндегі меншікке
қолданылды, Сондықтан Англияда ХІХ ғасыр соңына дейін жұбайылық мүліктің
екі режимі болды: common law - көпшілік халыққа, eguity - жоғары топқа
арналған еді. [39, 28 б.]
1882 жылы Парламентпен тұрмыс құрған әйелдердің меншігі туралы заң
қабылданды. Онда әйел неке шартына тұрған жағдайда ерімен мүлікті бөліскен
кезде оған дейінгі сол кездегі, одан кейінгі мүлік әйелінің меншігі болып
табылды және оны ол мұрагерлікке қалдыра алды.
Революцияға дейінгі Ресейде неке шарты деген ұғым болған жоқ. Неке
тәңірде жасалып, шіркеуде бекітілді. Бірақ сирек мұражайлық құжаттардың
арасында Петр І патшаның Анна Петровна деген қызының неке шарты
көрсетілген.
Ресей империясының заңгер жинағында ерлі-зайыптылардың мүліктерін бөлу
туралы қағида бекітілген, ол ерлі-зайыптылардың өздерінің жеке мүліктерін
басқаруға мүмкіндік береді. Ерінде отбасын қамтамасыз ету міндеттілігі
жатты. Бірақ сол кездегі Ресей империясының құрамындағы
Польшада алдын-ала неке шарты деген ұғым қолданылған. Ол некеге дейін
жасалынады, нотариалды түрде куәландырылған, неке жазу актісінде
көрсетілген. Онда тек жергілікті заңдармен анықталған ерлі-зайыптылардың
мүліктік қатынастары өзгертіледі.
Кеңестік кезеңде шіркеу өз әсерін жоя бастады, бірақ неке шартына
деген
қатынасы өзгерген жоқ. 1918 жылы революциядан кейін Ресейде бірінші Неке
және Отбасы заңдары туралы кодекс қабылданды.
1969 жылы Ресейдің Неке және Отбасы туралы кодексінде ерлі-
зайыптылардың балаларының және ата-аналарының отбасындағы ара-қатынасын
қатаң анықтады.
Әр отбасы - қоғамның бір бөлігі. Ол кезде ерлі-зайыптылардың негізгі
мүлкі қолданыстағы заттар (киім, жиһаз, ыдыс-аяқ) болған еді, сондықтан
меншік құқығын таныған жоқ. Бірақ кейін жеке меншіктің және нарық
қатынастарының дамуынан жағдай қатты өзгерді.
Қазақстанда неке шарты болды, бірақ мазмұны басқа еді. Бұл шарт неке
жасаудың тәртібін реттеді және әдет-ғұрыптардың негізінде түсіндірілді.
Осында келешек ерлі-зайыптылардың ата-аналары немесе қамқоршылары келісетін
еді. Олардың мәмілесінде қалыңдыққа қалым беру көлемі (жігіт отбасының
қызға төлейтін ақшасы) көрсетілді. Оның қазіргі кездегі неке шартынан
айырмашылығы - әйелінің ерінің мүлкіне, калым төленген ақшаға ешқандай
құқығы болған жоқ. Құқық жағдайына қарағанда, әйелі ерінің меншігі болды,
сонымен қатар ерінің өлімінен кейін әйелі қалған мүлікпен тең болды, тектік
үзілмес үшін оның қандас туыстарының бірінің әйелі болды.
1990 жылдары Совет Үкіметі құлағаннан кейін жаңа өзгерістер ТМД
елдеріндегі неке заңнамаларын қайта қарастыру керек болды. 1995 жылы
Ресейде азаматтар неке шарттарын жасасуға мүмкіншілік алды. Ал Қазақстанда
1993 жылдан бастап осындай тәжірибенің іске асырылуына жол берілді.
Қазақстандық заңнамаларда неке шартын жасасу тек ерлі-зайыптылардың
мүліктік қатынастарын реттеу үшін ғана қолданылады. Сонымен бірге көптеген
мемлекеттердің неке шартында жеке мүліктік емес қатынастарды реттеу
көрсетілген. Мысалы, 1994 жылы АҚШ-та танымал миллиардер Билл Гейтс Мелинда
Френчпен неке шартын жасасты, онда ол өзінің жылына бір демалыс күнін
ашынасымен өткізетіндігі туралы айтылған. Әлем тәжірибесінде міндетті
жыныстық қатынастарды қағазға түсіретін шарттар да бар.
Батыс мемлекетінің тәжірибесінде неке шартын жасасу кең тараған. АҚШ-
та осыдан 25 жыл бұрын жастардың 1 % ғана неке шартын жасасқан. Қазіргі
қорғаушылардың пайымдауынша, қазір 60% - ға жетті. [40, 31-33 б.]
Отбасы қатынастарындағы Қазақстан мен АҚШ-тың ұқсастығы – ажырасу
санында АҚШ-та бір ажырасу үш неке қиюға әкеп соғады. Бізде одан аз. Бірақ
осыдан жарты ғасыр бұрын Қазақстанға бұл көрсеткіш отбасы
тұрақтылығы үшін өте масқара болатын еді. 1950 жылы жүз некеге бір ажырасу
келетін. Ал 1970 жылы тұрмыстық ахуалдың пайда болуына байланысты ажырасу
неке қатынасына байланысты өсті де, көрсеткіш біреуі алтауына келетін
болды.
Қазір біздің республикада неке шартын жасасу көрсеткіші көрсетілмейді.
Бұл құжатты жұбайлар нотариуста куәландырады. Заңгерлердің
пайымдауынша, ерлі-зайыптылар арасындағы келісімді қатынастар кездеседі.
Азаматтардың көбісі орта деңгейдегі адамдар болғандықтан, бөлісетін ештеңе
жоқ. Бізге белгілі, неке шарты жұбайлар арасындағы мүліктік және қаржылық
қатынастарды реттейді.
Неке шарты бұл екі тұлға арасындағы отбасы құқығымен реттелетін
азаматтық-құқықтық қатынастар. Отбасы құқығымен реттелетін қанынастар
отбасы – құқығымен реттелетін тұлғалар шеңбері, олардың арасындағы
қатынастар болып табылады.
Отбасы деген не деген сұрақ мемлекеттің өзіне түсініксіз. РФ Отбасы
Кодексінің 31 бабының 3 тармағына сәйкес ерлі-зайыптылар некелерін өзара
құрмет және өзара түсіністік, көмек, отбасының өркендеуі мен күшейюіне
бағыт кезінде құруға тиіс. РФ Отбасы кодексінің кіргізілген ережелердің
ішінде тек екеуі ғана ерлі-зайыптылардың арасындағы мүліктік емес
қатынастарды реттейді:
- 31 бабтың 2 тармағында отбасындағы мәселелерді ерлі-
зайыптылардың теңдігі қағидасына сүйеніп шешу.
- 32 бабтың 2 тармағында некеге түсуші барлық тұлғаларға
қатысты,
ол өзінің некеге дейінгі тегін қалдырады ма, жоқ па?
- 31 бабының 1 тармағына тоқталатын болсақ, ерлі-зайыптылардың
әрқайсысының өзіне лайық қызмет және тұратын орнын таңдауда
еркін, бұл бөлім РФ Азаматтық қодексінің 18 бабының мазмұны
болып табылады, тек некеге түсетін ғана емес, сонымен қатар
барлық тұлғалардың құқық қабілеттілігін жариялайды. [42, 115 б.]
Көптеген мемлекеттердің заңгерлеріне неке шартының түсінігі
бұрыннан белгілі. Әлемдік бұқаралық ақпарат құралдарында атақты ажырасу
процесстерін кездестіруге болады. Атақты болуының себебі: көп миллионды
мүліктің неке шартына байланысты бөлінуі.
Қазақстан Республикасының Неке және Отбасы туралы [2] Заңның 38-
бабында Некеге тұрушы адамдардың келісімі немесе ерлі-зайыптылардың
некедегі және (немесе) ол бұзылған жағдайдағы мүліктік құқықтар мен
міндеттерін айқындайтын келісім неке шарты деп танылады деп көрсетілген.
Некені қию азаматтық хал актілерін жазу органына арыз берген Заң
бойынша:
1. бір атадан немесе бір анадан тараған туыстар арасында толыққанды
және толық емес аға-інілер және апалы-сіңілер, бала асырап алушылар
арасында сондай-ақ;
2. сот некеге тұрмақ ниеттегілердің біреуін жүйке ауруының немесе ақыл-
есі кемістігінің салдарынан әрекет қабілеттілігі жоқ деп таныған болса,
некеге тұруға жол берілмейді, кейін бір ай мерзім өткен соң жүргізіледі,
дәлелді себептер болған жағдайда АХАЖ органы некені бір ай өткенге дейін
қиюға, сондай-ақ бұл мерзімді әрі кеткенде бір айға дейін ұзартуға рұқсат
бере алады.
Мерзімді қысқартатын уақыт әрбір жеке жағдайда, нақты мән-жағдайларға
байланысты анықталады.
Некені қию кезінде жұбайлар өздерінің біреуінің фамилиясын ортақ
фамилия ретінде өз қалаулары бойынша таңдайды, не болмаса әр жұбай өзінің
некеге тұрғанға дейінгі фамилиясын сақтайды, я болмаса өзінің фамилиясына
жұбайының фамилиясын қосып алуына болады. Егер жұбайлардың ең болмаса
біреуінің некеге дейінгі фамилиясы қосарланған болса, фамилияларды қосуға
жол берілмейді.
Заңға сәйкес некеге тұруға тілек білдірген келісімі бойынша
медициналық, сондай-ақ медициналық-генетикалық мәселелер репродукциялық
денсаулық қорғау мәселелері бойынша консультациялар беру мен тексеруді
мамандандырылған денсаулық сақтау мекемелері жүзеге асырады.
Ерлі-зайыптылар неке шартына өз қол таңбаларын қоюы керек. Нотариуста
оны куәландыру ерлі-зайыптылардың өздерінің жеке бастарының келуімен
куәландырылады. Неке шартын белгілі бір өкіл арқылы куәландыруға жол
берілмейді. Нотариустың міндеті болып:
1. неке шартының мағынасын түсіндіру;
2. неке шартының мәнін ашу;
3. неке шартын жасаудағы заңды салдарының әсерін;
4. ерлі зайыптылардың заңдық ескертпеушіліктеріне байланысты кері
салдардың қолданылмауын қадағалайды.
Нотариус шартты куәландыруда оның заңға сәйкес екендігін тексереді.
Неке шартын кез келген нотариалды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz