Саяси партиялар туралы теория
1. Саяси партия ұғымының қалылтасу эволюциясы, мәні және атқаратын қызметі
2. Саяси партиялардың жіктелуі (классификациясы)
3. Пария жүйесі
2. Саяси партиялардың жіктелуі (классификациясы)
3. Пария жүйесі
Саяси партия ұғымының қалыптасу эволюциясы, мәні және атқаратын қызметі. Қазіргі кезде саяси партияларға қоғамды ұйымдастырудың саяси түрі ретінде оның қальштасу эволюциясына, дүние жүзілік тәжірибесіне көңіл аударудың маңызы зор және оған қажеттілік туып отыр.
Себебі, саяси партия өзінің үш-төрт ғасырлық өміріне қарамастан адамзат цивилизациясыньщ ең негізгі жетістіктерінің бірі болып есептелетін институт. Екіншіден, кез келген қоғамда қоғамдық өмірінің негізгі жақтарының бірі — саясат. Ал саясат — мемлекттік билік мәселесі бойынша әр түрлі қоғамдық күштер өзара қарым-қатынас жасайтын орталық. Ол қоғамдық күштер міндетті түрде белгілі бір топтың, таптың мүддесін қорғап отырады да, сонымеп бірге, олар саяси қатынастың алғашқы қатысушылары болып есептеледі. Сол әлеуметтік мүденнің ортақ болуынан пайда болған қоғамдық күштер ең алдымен өздерінің ұйымын құрады, ол ұйымдар көп жағдайда саяси партия болып құралады.
Саяси партияның пайда болып қальштасуы, қоғамның тапқа бөлініп күресінің өріс алуына, әсіресе саяси өкімет үшін таластың шиеленісуіне байланысты "Таптардың бөлінуіне негізделген қоғамда бір-бірнеше жау таптардың арасындығы күрес өзінің белгілі бір даму деңгеиінде сөзсіз саяси күреске айналады. Таптардың саяси күресінің ең тұтасталған, толыққан және қалыптасқан көрінісі - партиялардың күресі болып табылады"- деген болатын Ленин. Сонымен саяси партияның өмірге
келуі таптың саналы өкілдерінің таптық міндетті танып-білуінен
және оны белгілі бір идеология, саяси бағдарлама түрінде көрініс
табуынан көрінеді.
Саяси партия коғамның саяси өміріндегі ең курделі және сан қырлы құбылыс болғандықтан саяси партияның мәнін дәлірек анықтаған жөн. Қазіргі саясаттануда саясатты дәрштеушілердің арасында саяси партияның мәні мен мазмұны туралы әртүрлі пікірлер бар. Партияға анықтама да көп. Партия деген не? дейтін болсақ, ол туралы түсінікті бірнеше бағытқа бөлуге болады.
Бірінші бағыттарылар: Партия — адамдардың идеологиялық байланыстарына негізделген тобы деп анықтама береді. Бұл бағыттың пікірінше, партия — өзара идеологиялық байланыста болатын топтар. Б. Констан былай деп жазады: "Партия — бір ғана саяси доктринаны мойындайтын адамдар тобы".
Себебі, саяси партия өзінің үш-төрт ғасырлық өміріне қарамастан адамзат цивилизациясыньщ ең негізгі жетістіктерінің бірі болып есептелетін институт. Екіншіден, кез келген қоғамда қоғамдық өмірінің негізгі жақтарының бірі — саясат. Ал саясат — мемлекттік билік мәселесі бойынша әр түрлі қоғамдық күштер өзара қарым-қатынас жасайтын орталық. Ол қоғамдық күштер міндетті түрде белгілі бір топтың, таптың мүддесін қорғап отырады да, сонымеп бірге, олар саяси қатынастың алғашқы қатысушылары болып есептеледі. Сол әлеуметтік мүденнің ортақ болуынан пайда болған қоғамдық күштер ең алдымен өздерінің ұйымын құрады, ол ұйымдар көп жағдайда саяси партия болып құралады.
Саяси партияның пайда болып қальштасуы, қоғамның тапқа бөлініп күресінің өріс алуына, әсіресе саяси өкімет үшін таластың шиеленісуіне байланысты "Таптардың бөлінуіне негізделген қоғамда бір-бірнеше жау таптардың арасындығы күрес өзінің белгілі бір даму деңгеиінде сөзсіз саяси күреске айналады. Таптардың саяси күресінің ең тұтасталған, толыққан және қалыптасқан көрінісі - партиялардың күресі болып табылады"- деген болатын Ленин. Сонымен саяси партияның өмірге
келуі таптың саналы өкілдерінің таптық міндетті танып-білуінен
және оны белгілі бір идеология, саяси бағдарлама түрінде көрініс
табуынан көрінеді.
Саяси партия коғамның саяси өміріндегі ең курделі және сан қырлы құбылыс болғандықтан саяси партияның мәнін дәлірек анықтаған жөн. Қазіргі саясаттануда саясатты дәрштеушілердің арасында саяси партияның мәні мен мазмұны туралы әртүрлі пікірлер бар. Партияға анықтама да көп. Партия деген не? дейтін болсақ, ол туралы түсінікті бірнеше бағытқа бөлуге болады.
Бірінші бағыттарылар: Партия — адамдардың идеологиялық байланыстарына негізделген тобы деп анықтама береді. Бұл бағыттың пікірінше, партия — өзара идеологиялық байланыста болатын топтар. Б. Констан былай деп жазады: "Партия — бір ғана саяси доктринаны мойындайтын адамдар тобы".
1. Ахметова К. "Алаш" партиясы т^фалы бірер сөз. Ақикат, 1995,
N5, 64-66 б.
2. Әбділдабек М. Көппартиялық болашақтың кешлі ме?
Түркістан. 1995. 5-сәуІр.
3. Әбдлдинов А. Саяси партиялардың конституциялық қуқығы.
Ақикат. 1994. N12.
4. Бабақұмаров Е. Қазақсіанның саяси партиялары. Заң газеті.
1996, 24 шілде.
5. Бейсенбаев А. Митингіде уақыт жоғалқаннан рөрі азда бол-
са нақты Іс тындырған артық. Егемен Қазақстан. 1997. 18
сәуір.
6. Есеналиев М. Барлык, ағьш бір арнага тоғысса. Егемен Қазақ-
гтан. 1995. 12 қантар.
7. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, Жеті
жарры, 1996.
8. Миртай А. Қазақстанның болашагы үшін. Кәсіпкерлер құрған
жаңасаяси қозгалыс. Өркениет, 1994, N36, қыркуйек.
9. Назарбаев Н. Береке басы бірлж. Қазақ әдебиеті. 1993. 4-
маусым.
10. Ю.Назарбаев Н. Қазақстанның болашағы - қоғамның идеялық
11. біру\ігінде, Жас Алаш. 1993. 14-қазан. И.Назарбаев Н. Қоғамдық келісім - Қазақстанның Демократи-
12. яльтқ дамуының негізі. Сары-Арқа. 1996. 3-мамыр. 12.Назарбаев Н. Қазақстан халқының таңдауы - тарихи зерде,
13. ұлтгық татулық және демократиялық реформалар. Егемен
14. Қазақстан
N5, 64-66 б.
2. Әбділдабек М. Көппартиялық болашақтың кешлі ме?
Түркістан. 1995. 5-сәуІр.
3. Әбдлдинов А. Саяси партиялардың конституциялық қуқығы.
Ақикат. 1994. N12.
4. Бабақұмаров Е. Қазақсіанның саяси партиялары. Заң газеті.
1996, 24 шілде.
5. Бейсенбаев А. Митингіде уақыт жоғалқаннан рөрі азда бол-
са нақты Іс тындырған артық. Егемен Қазақстан. 1997. 18
сәуір.
6. Есеналиев М. Барлык, ағьш бір арнага тоғысса. Егемен Қазақ-
гтан. 1995. 12 қантар.
7. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, Жеті
жарры, 1996.
8. Миртай А. Қазақстанның болашагы үшін. Кәсіпкерлер құрған
жаңасаяси қозгалыс. Өркениет, 1994, N36, қыркуйек.
9. Назарбаев Н. Береке басы бірлж. Қазақ әдебиеті. 1993. 4-
маусым.
10. Ю.Назарбаев Н. Қазақстанның болашағы - қоғамның идеялық
11. біру\ігінде, Жас Алаш. 1993. 14-қазан. И.Назарбаев Н. Қоғамдық келісім - Қазақстанның Демократи-
12. яльтқ дамуының негізі. Сары-Арқа. 1996. 3-мамыр. 12.Назарбаев Н. Қазақстан халқының таңдауы - тарихи зерде,
13. ұлтгық татулық және демократиялық реформалар. Егемен
14. Қазақстан
7-тақырып. САЯСИ ПАРТИЯЛАР ТУРАЛЫ ТЕОРИЯ.
ЖОСПАР
Саяси партия ұғымының қалылтасу эволюциясы, мәні және атқаратын қызметі
Саяси партиялардың жіктелуі (классификациясы)
Пария жүйесі
1. Саяси партия ұғымының қалыптасу эволюциясы, мәні және атқаратын
қызметі. Қазіргі кезде саяси партияларға қоғамды ұйымдастырудың саяси түрі
ретінде оның қальштасу эволюциясына, дүние жүзілік тәжірибесіне көңіл
аударудың маңызы зор және оған қажеттілік туып отыр.
Себебі, саяси партия өзінің үш-төрт ғасырлық өміріне қарамастан адамзат
цивилизациясыньщ ең негізгі жетістіктерінің бірі болып есептелетін
институт. Екіншіден, кез келген қоғамда қоғамдық өмірінің негізгі
жақтарының бірі — саясат. Ал саясат — мемлекттік билік мәселесі бойынша әр
түрлі қоғамдық күштер өзара қарым-қатынас жасайтын орталық. Ол қоғамдық
күштер міндетті түрде белгілі бір топтың, таптың мүддесін қорғап отырады
да, сонымеп бірге, олар саяси қатынастың алғашқы қатысушылары болып
есептеледі. Сол әлеуметтік мүденнің ортақ болуынан пайда болған қоғамдық
күштер ең алдымен өздерінің ұйымын құрады, ол ұйымдар көп жағдайда саяси
партия болып құралады.
Саяси партияның пайда болып қальштасуы, қоғамның тапқа бөлініп
күресінің өріс алуына, әсіресе саяси өкімет үшін таластың шиеленісуіне
байланысты "Таптардың бөлінуіне негізделген қоғамда бір-бірнеше жау
таптардың арасындығы күрес өзінің белгілі бір даму деңгеиінде сөзсіз саяси
күреске айналады. Таптардың саяси күресінің ең тұтасталған, толыққан және
қалыптасқан көрінісі - партиялардың күресі болып табылады"- деген болатын
Ленин. Сонымен саяси партияның өмірге
келуі таптың саналы өкілдерінің таптық міндетті танып-білуінен
және оны белгілі бір идеология, саяси бағдарлама түрінде көрініс
табуынан көрінеді.
Саяси партия коғамның саяси өміріндегі ең курделі және сан қырлы
құбылыс болғандықтан саяси партияның мәнін дәлірек анықтаған жөн. Қазіргі
саясаттануда саясатты дәрштеушілердің арасында саяси партияның мәні мен
мазмұны туралы әртүрлі пікірлер бар. Партияға анықтама да көп. Партия деген
не? дейтін болсақ, ол туралы түсінікті бірнеше бағытқа бөлуге болады.
Бірінші бағыттарылар: Партия — адамдардың идеологиялық байланыстарына
негізделген тобы деп анықтама береді. Бұл бағыттың пікірінше, партия —
өзара идеологиялық байланыста болатын топтар. Б. Констан былай деп жазады:
"Партия — бір ғана саяси доктринаны мойындайтын адамдар тобы".
Екінші бағыт партияның мәнін ашуда оның сайлау жүйесімен байланыстығына
баса назар аударады. Сондықтан саяси партия сайлау жүйесіне ықпал етіп
отыратын, өз өкілдерінің сайлауда жеңіске жетуін қамтамасыз етуге тырысатын
және сол арқылы мемлекетті бақылап отыратын "ерікті ассоциация" ретінде
түсіндіріледі. Италиян саясаттанушысы Дж. Сартори саяси партияны сайлау
процесінде өз өкілдерін ұсынуды мақсат етіп қоятын және оның сайлауда
жеңіске жетуін қадағалайтын, ол үшін күресетін азаматтардың автономиялы
тобы ретінде түсіндіреді. Сонымен бірге олардың пікірінше, заң шығарушы
органдарға өз өкілдерін ұсынып отыру кез келген саяси партияның негізгі
қасиеттерінің бірі болып есептеледі. Мысалы, гректің революционер-демократы
Фереос Ригас былай деген: "Барлық партиялар заң шырарушы органдардағы
орынға өз кандидаттарын ұсынуы тиіс, әйтпесе олар партия бола аламайды".
Жоғарыда көрсетілген тенденциялардың кемшілігінің бірі партияның мәнін
ашуда олар оның бір ғана жеке қасиетіне көңіл бөледі. Мұнда партияның
функциялық қызметінің ауқымы тарылып отыр, алайда партияның қызметі
дәстүрлі саяси жүйеге, нақты елдің саяси дамуының ерекшелігіне байланысты
көпжақтылы больш отырады. Сондай-ақ, саяси партияға сипат беріп отыратын
оның басқа да қасиеттері бар. Мысалы, оның таптық және бағдарламалық
негізі, мақсаты, идеологиясы, партияны үйымдастыру тәртібі.
Батыс саясаттануындағы партияның мәнін түсіндіретін үшінші бағыт
партияның құрылымдық ерекшелігін, ұйымдастыру ерекшеліктерін бірінші орынға
қоюымен байланысты. Бұл бағыт бойынша, партия ерекше құрылымы бар, ұзақ
уақыт өмір сүретін әлеуметтік құрылым ретіндегі адамдардың қауымдастығы
тұрғысынан қарастырады. Мұндай партия мемлекеттік билікті жеңіп алуға
тырысуы қажет. Ол өзінің қатарына парламенттік лидерлерді біріктіруі тиіс.
Әрине мұндай партия өмір сүруге құқылы, бірақ мұндай партия да өзінің бір
жақтылығымен шектеледі.
Батыс зерттеушілерінің келесі төртінші тобы партияның мәнін ашуда оның
қызметіне баса назар аударады. Осы бағытты қуаттаушы ағылшын саясаттанушысы
К. Лоусон былай деп көрсетеді: "Партияға анықтамалардың ешқайсысы оның
мәнін толық ашып көрсете алмайды, дегенмен оның қызметі тұрғысынан берілген
анықтама біршама дұрыс, партия мәніне жақын анықтама".
Бұл бағыттың өзіндік кемшіліктеріне келсек: 1) партияны негізгі
қызметтерін әр автор әртүрлі көрсетеді; 2) партияның кейбір негізгі
қызметтері көрсетілмейді, мысалы, партияның идеологиялық қызметі; 3)
партияның түпкі мақсаты ескерілмейді.
Партияға құрылымдық және оның қызметі тұрғысынан берілген
анықтамалардың біржақтылығын жоюға тырысқан батыс саясаттанушыларының бір
бөлігі партияға "синтездік" тұрғыдан анықтама береді. Осы бағытты ұстанушы
С. Нойман партия — ол қоғамның белсенді саяси агенттерінің уставы бар ұйымы
деп көрсетеді. Олар өкімет билігін қадағалайды және халықтың қолдануына
сүйенеді. Партия Нойманның пікірінше, әлеуметтік күштер мен идеологияны
өкімет органдарымен байланыстырушы қызметін атқаруы керек. Бұл пікір
партияның ішкі мазмұнына біршама жақын болғанымен саяси партияның шынайы
мәнін, әлеуметтік табиғатын толық аша алмайды.
Бесінші әлеуметтік-таптық көзқарастағы бағыт. Бұл негізінен марксистік
көзқарас. Осы бағыт бойынша, саяси партияға былайша анықтама беріледі:
"Саяси партия — таптың не әлеуметтік топтың мүддесін білдіретін, олардың
белсенді өкілдерін біріктіретін, саяси күресіне басшылық ететін саяси
ұйым." (Қаз. совет. энциклопедия. ІОт., 71 бет.). Марксизм тұрғысынан
алғанда партия белгілі бір тап пен топтың саяси және идеологиялық ұйымы.
Осы тұрғыда саяси партиялардың мәні негізінен олардың қай таптың немесе
өлеуметгік топтың мүддесін қорғауында және соны іске асыруында. Сондықтан
партия үлкен қоғамдық топтардьщ мүдделерін көрсетіп, соны қорғау үшін
дүниеге келген ұйым болып есептеледі.
Батыстың кейбір саясаттанушылары да партияға марксистік көзқарасты,
яғни оған таптық-әлеуметтік пікірді жақтайды. Американ социолігі Липсет
Сеймур Мартин өзінің "Саяси адам" деген еңбегінде: "Кез келген демократия
жағдайындағы әртүрлі топтар арасындары конфликтер саяси партия арқылы
көрініп отырады." — деп көрсеткен. Бұның пікірінше де, партия белгілі бір
таптың мүддесін қорғайды.
2. Саяси партиялардың жіктелуі (классификация-сы). Саяси партиялардың
әлеуметтік-таптық сипаты мен мәнін оның генезисі арқылы қарастыруға болады.
Қазіргі түсініктегі саяси партиялар ХУІІ-ХУІП ғ. пайда болды. Саяси
партиялардың пайда болу тарихын үш кезеңге бөлуге болады. 1.
Аристократиялық топтар. 2. Саяси клубтар. 3. Бұқаралық партиялар. Шын
мәнісінде бұл үш кезеңді де басынан кешірген ағылшының екі партиясы:
либералдар және консерваторлар. Партиялардың мұндай екі топқа бөлінуіне
өнеркәсіптік революция себеп болды. Яғни халық біріншіден, ауылшаруашылық
аристократиясының төңірегіне шоғырланса, екінші бөлігі өнеркәсіп
қызметкерлерінің төңірегіне шоғырланды. Сөйтіп қоғамның
әлеуметтік құрылымының күрделенуі саяси партияларының әрі қарай дамуына
ықпал жасады. Клубтық партиялардың пайда болуына және олардың әрекет етуіне
себеп болған жағдай — саяси аренада буржуазияның пайда болуы. Бұл құбылыс
үстем таптың біртектілігін бұзуымен бірге олардың арасында саяси-идеялық
бәсекені туғызды. Ал, халықтың сайлау құқының кеңейуі мен жұмысшы табының
дамуы бұқаралық партияның пайда болуына себеп болды. Бұқаралық партиялар
өздерінің жалпыға бірдей ықпал етуге ұмтылысымен ерекшеленеді. Осы арқылы
халықты өзіне тартуға тырысты және оның халыққа саяси ықпалының құралы мен
тәсілдері көп болды. Алғашқы бұқаралық партия 1861 жылы сайлауларды
тіркейтін Либералдық Одақтастық ретінде Англияда құрылды. Алғашқы жұмысшы
партиясы 1863 жылы Германияда Ф. Лассальдің басшылығымен құрылды. Ол —
Жалпыға бірдей Герман Жұмысшылар Одағы деп аталды.
Жоғарыда айтылғандарды ескеретін болсақ, саяси партияларға былайша
анықтама беруге болады. Саяси партия — белгілі таптың немесе топтың
мүддесін көрсететін, өзінің алдына сайлау немесе басқа да тәсілдер арқылы
өкіметті басқару қызметін алу мақсатын қоятын, билікті сол таптың мүддесін
қорғауға жұмсайтын, белгілі бір идеология негізінде ұйымдасқан адамдар
қауымы.
Партияны саяси ұйым ретінде құрайтын және оған толық мазмұн беретін
белгілер мыналар:
1. Ең алдымен партия адамдардың өз еркімен құры-
латын ұйым. Кез келген саяси партия — белгілі бір идеяларды
иеленуші, сақтаушы, жақтаушы әрі қорғаушы болуы тиіс. Сон-
дай-ақ, адамзаттың болашағын болжап отыру тиіс.
2.Партия—ұйым,яғни саясаттың әртүрлі сатысындағы
адамдардың біршама ұзақ уақытқа бірігуі.
3.Партияның мақсаты — мемлекеттік билікті жеңіп алу
және оны іске асыру.
4.Әрбір партия халықтың қолдауына сүйенеді және қол-
дау табуға тырысады, партияның тұрақты мүшелері болуы тиіс.
5.Партия барлық халықтың толық мүддесін білдіре дегқорғай да алмайды.
Қазіргі дүниежүзілік қоғамдық тәжірибеге сүйенсек, партиялар
төмендегідей қызметтер атқарады:
1.Үлкен қоғамдық топтардың мүдделерін анықтау, қальш-
тастыру және оны негіздеу.
2. Идеология мен доктриналарды қалыптастыру.
3. Саяси жүйелерді, олардың негізгі принциптерін,
компоненттерін қалыптастыруға қатысу.
4. Қоғамдық күштерді біріктіру және олардың
белсенділігіне ықпал ету.
5. Мемлекет билігін жеңіп алу күресіне қатысу және оның
жұмыс бағдарламасын жасау қызметіне басшылық ету.
6. Мемлекеттік билікті жүзеге асыру жұмыстарына қаты-
су.
7. Қоғамдық пікірлерді қалыптастыру.
8. Қоғамда саяси тәрбие жүмысын жүргізу.
9. Мемлекет аппаратына кадрларды дайындау және олар-
ды ұсынып отыру.
Ең басты қызметі — мемлекет билігі үшін күрес. Қазір дүниежүзі
көлемінде алатын болсақ, көптеген партиялар өмір сүріп, қызмет етуде. Олар
өздерінің сипатына, шығу тегіне қарай, саяси жүйеде алатын орын мен рольіне
қарай әртүрлі болып келеді. Дегенмен оған қарамастан оларды жоғарыда
көрсетілген критерилері бойынша бір-бірімен жақындастыратын ортақ белгілері
де бар. Осы ортақ белгілеріне байланысты саяси партияларды белгілі бір
топқа немесе түрге біріктіруге болды. Қазіргі дүниедегі саяси партиялардың
бірнеше түрлері бар:
1. Өзінің пайда болу ерекшелігіне байланысты партия
парламенттік және парламенттен тыс құрылған партия болып
бөлінеді.
2. Қоғамның саяси жүйесіндегі алатын орнына, жағдайы-
на байланысты партиялар үкімет басындағы партия және оппо-
зициядағы партиялар болып бөлінеді. Әдетте билеуші партия
консервативтік партия болып есептеледі, себебі олар өз билігін
сақтап қалуға тырысады. Ал оған таласушы оппозициядағы
партия радикалдық партия больш есептеледі.
3. Партиялар өздерінің атқаратын қызметіне қарай жеке
өкілеттілігін ұсынушы партия және әлеуметтік интеграция парти-
ясы болып бөлінеді. Біріншінің негізгі мақсаты сайланбалы орын-
дарға сайлау кезінде жеңіске жетуге қабілеті бар адамдарды
таңдау. Мұндай партиялардың қызметі сайлау процесімен
шектеледі, келесі сайлауға дейін партия комитеті өз жұмысын
тоқтатады. Оның басты қызметі — барлық жағынан толық
тәуелсіз кандидатураны таңдап алу, ол тек өзінің ар-ожданы
алдында ғана жауап беруі тиіс. Мұндай партияға мысал ретінде
АҚШ-тың Республикалық және Демократиялық партиясын,
Ұлыбританияның Консервативтік партиясын айтуға болады.
Әлеуметтік "интеграция" партиясы жарна төлеп тұратын тұрақты
мүшелерімен ерекшеленеді және ол қоғам өмірінің барлық салаларына ықпал
етуге ұмтылады. Бұл партияның өзі демократиялық және тотальдық интеграция
партияларына бөлінеді.
4. Партиялар өздерінің әлеуметтік базалары мен байла-
нысына қарай өкілдік және жұмылдырушы партияларға бөлінеді.
Өкілдік партия озінің ізбасарлары мен шәкірттерінің мүддесін
қорғайды. Олардың козқарастарының өзгеруіне байланысты
партияның саясаты да өзгеріп отырады, Мұндай партия өз
мүшелерінің козқарасын ғана тікелей жүргізуші болып
есептеледі. Ал, жұмылдырушы партияның ерекшелігі — ол өз
жұмысын халықтың қоғамдық санасын өзгертуте бағыттайды.
Бұлар көбінесе үгіт-насихатқа негізделеді және өздеріне қарсы
көзқарастарға кедергі жасап отырады. Саясаттанушылардың
пікірінше, мұндай партия қатарына коммунистік және солшыл
партиялар жатады.
Партияға берілген мұндай классификацияның өз кемшіліктері де бар,
себебі, кез келген партия белгілі бір таптың мүддесін қорғайды. Екіншіден,
кез келеген партия әр кезде халықтың саяси санасына ықпал етуге тырысады
Өздерінің қолдаушыларын көбейту мақсатымен оппозициямен күреседі және өз
қатарының бірлігін нығайтуға ұмтылады. Батыс елдеріндегі ең кең тараған
партия типологиясының классикалық тәсілі бойынша, партия кадрлар партиясы
және бұқаралық партия болып бөлінеді. Егер бұқаралык, партияның негізгі
міндеті — жаңа адамдарды партия қатарына тарту болса, ал кадрлар
партиясыньщ негізгі міндеті — өзінің кандидаты арқылы сайлауда жеңіске
жетуді қамтамасыз ету.
Бұқаралық партияларға келсек, олар біріншіге қарағанда адамдардыц жалпы
сайлау құқықтарының кеңейуіне және жұмысшы қозғалыстарының өрістеуіне
байланысты кейінірек пайда болды. Бұл партия сан жағынан көптігімен
ерекшеленеді. Олардың негізгі табыс және финанс көзі — жарна. Бұқаралық
партияның жұмысы негізінен идеологиялық және тәрбиелік сипат алады. Олар
сайлау процесіне белсенді түрде араласады. Мұндай партияны кәсіби-
тәжірибелі саясаткер басқарады.
Партиялар өздерінің ішкі құрылымдық жанынан күшті және әлсіз болып
бөлінеді. Құрылымдық жағынан күшті партияларға Англияның Консервативтік
және Лейбористік партиялары жатады. Себебі, уставында көрсетілгендей
олардың мүшесі парламенттік топтың үкіміміне, жарлықтарына бағынады, осы
арқылы ішкі тәртіп реттеліп отырады. Ал, АҚШ-тың демократиялық және
республикалық партиялары ішкі құрылымдық жағынан осал партиялар қатарына
жатады. Олардың мүшелері 1 мен сайлаушылары сайлау процесінде толық
еріктілікпен қамтамасыз етілген, яғни қатаң тәртіп жоқ. Оның өзі
президенттік режимнің дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Бұқаралық партияларды батыс саясаттанушылары өкілдік, популистік,
социалистік, коммунистік және фашистік партия түрлеріне бөледі.
Социалистік партияның мақсаты — сайлау кезінде жұмысшы табының
өкіддерін ұсыну. Капиталистік елдерде бұл партияның рольі зор. Олар
жұмысшыларды ұйымдастыруда, олардың арасында марксистік ілімді таратуда
үлкен қызмет етеді. Жұмысшы табын саяси күрестерге қатыстырып отыруға ат
салысады. Сайлау жүйесіне араласу негізінде ұлттық парламенттерге,
жергілікті басқару органдарының өз өкілдерін енгізіп отырады. Социал-
демократтар үлкен әлеуметтік-саяси күш больш есептеледі. Олар жұмысшы және
демократиялық қозғлыстар мен байланысты.Кейбір елдерде басқарушы
статусына (АҚШ), ал кей елдерде өкіметкоалицияларына қатысып отырады
(Швеция, Норвегия, Финляндия, Австрия, Германия т.б.)
Фашистік партиялар негізінен бұрынғы әскери қызметкерлерінен
құралған. Олар саяси өмірді тұрақтандыруда әскери күштерді қолдануға
жүгінеді.Бұл партия негізінен басшыға табынуға, қатыгездікке негізделеді де
антидемократиялық, антисоциалистік сипат алады.
Партиялар саяси жүйенің басқа элементтерімен қарым-қатынасына
байланысты демократиялық, авторитарлық және тоталитарлық партиялар болып
бөлінеді.
Демократиялық партиялар басқа партиялардың іс-әрекетіне төзімділік
көрсетуімен, партиялық бәсекеде плюралистік көзқарасымен ерекшеленеді.
Бұларға қарағанда тоталитарлық партиялар қоғамның барлық жақтарына
абсолюттік устемдік жүргізуге тырысуымен ерекшеленеді. Партиялық жуйеде
мұндай партия монополиялық жағдайда болғысы келеді. Басқа партияларға жол
бермейді. Оларға тән қдсиет — қатал регламенттік мүшелік, қатал тәртіп,
фракциялар мен әртүрлі пікірлерді болдырмау, белгілі бір идеологияның
үстемдік етуі, халықтың сол идеологияға және партиялық құжаттарға қатал
бағынуын талап ету.
Авторитарлық партиялар әдетте дамушы елдерде ұлттық қозғалыстар
негізінде пайда болады. Олар негізінен отаршылдық саясатқа қарсы әрекет
етеді. Көбінесе мұндай партия күш қолданады, саяси бостандық шектеліп
отырады.
Демократиялық партиялардың өзі прагматистік, доктриналық және мүдде
партиясы болып бөлінеді. Прагматистік партиялар көбінесе бағдарламаларға
немесе саяси көсемдерге сүйенеді де идеология мен саяси принциптерге онша
кеңіл белмейді. (АҚШ, Ұлыбршания, Канаданың негізгі партиялары осыган
жатады).
Доктриналық партиялар өз жұмысын негізінен социалистік, діни немесе
ұлттық идеологияларға негіздейді. Осыған байланысты Батыс Еуропада
партиялар християндық-демократиялық және антиклерикалдық больш бөлінеді,
(Итали-яньщреспубликзлықжәде социалитікпартиялары}. Діни партиялар Азия,
Африка елдерінде кең тараған. Кейінгі кездегі ұлттық бірігулердің
нәтижесінде ұлттық партиялардың еріс алып отырғаны белгілі.
Мүдделер партиясы негізінен белгілі бір топтардың немесе нақтылы бір
аймақтағы халықтың мүдделеріне негізделіп жүмыс істейтін партия. Бұлар өз
мақсаттарына мемлекеттік органдарға өз өкіддерін сайлау арқылы жетіп
отырады. Мысалы, Нидерландтық фермерлік партиясы, Бельгияның біріккен
әйелдер партиясы, Желтоқсан партиясы.
Идеоадгиялық негіздеріне байланысты партияларды оңшыл және солшыл деп
бөледі. Оңшылдар деп — жеке меншікті сақтайтын күшті мемлекетті
жақтаушыларды айтады. Солшылдар деп — қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер үшін
күресіп, еңбекші халықтың мүддесін қорғаушыларды айтады. Сонымен бірге,
партиялар радикалдық, консервативті, либералдық болып бөлінеді.
Консерваторлар тұрақтылыққа ұмтылса, либералдар прогреске үмтылады.
Радикалдар заңға қайшы келетін, басьш жаншитын әдістерді қолдануға
тырысады.
Өкімет билігін іске асыруына байланысты партиялар билеуші және
оппозициялық партиялар болып бөлінеді. Билеуіші партияларға тән қасиет —
консерватизм. Ал, оппозициялық партиялар өзгерістер мен реформа жасауға
ұмтылады. Бүлардың істерінде үлкен динаминизм байқалады. Оппозициялық
партиялардың өзі ресми, жартылай ресми, бейресми партияларға бөлінеді.
Ресми партиялар — рұқсат етілген, тіркелген, заң шсңберінде әрекет ететін
партиялар. Жартылай ресми — тіркелмеген, бірақ жұмыс істеуіне тиым
салынбаған партиялар. Бейресми — өкімет тиьш салынған, бірақ жасырын жұмыс
істейтін партиялар.
Біздің саяси ғылымда саяси партияларды оның таптық мәніне қарай
түрлерге бөледі. Саяси партияларды жіктеудің тағы бір өлшемдік негізі — ол
олардың негізделетін басқару принциптері, мәселен, үжымдық басқару
принципі, көсемге негізделген принцип, харизматикалық басқару принципі, Бүл
жағдайда билік толығымен саяси көсемнің қолына шоғырланады. Ол оның
беделіне және сіңірген еңбегіне байланысты болады.
Корыта келгенде, жоғарыда көрсетілген партия түрлері бірін- бірі жоққа
шығармайды, Олар бір-бірімен тығыз байланыста болып, ауысып отырады.
3. Партия жүйесі. Саяси процестерге қатысуға және мемлекеттік
органдарды қалыптастыруға нақтылы мүмкіндіктері бар партиялар жинақтап
келгенде қоғамның партия жүйесін құрайды. Партия жүйесінің құрылымы әдетте
елдегі қалыптасқан тарихи дәстүрлер, оның әлеуметтік-экономикалық даму
сипаты, әлеуметтік күштердің өзара арақатынасы, ұлттық құрамы, халықтың
дінге сену дәрежесі арақылы анықталады.
Сайып келгенде, қоғамдағы партия жүйесі — ол өзара қарым-қатынасы
мемлекеттік билік үшін тең бәсеке немесе біріккен қүресі арқылы көрініп
отыратын партиялардыц жиынтығын білдіреді.
Шетелдік және біздегі саясаттануда саяси жүйелерді жіктеуде сандық
көрсеткіштерге негізделуі, басқаша айтқанда партиялардың санына қарай
жіктеу тәсілі басым. Осыған орай партия жүйесі бір, екі және көп партиялы
жүйе болып бөлінеді. Бір партиялы жүйе авторитарлық және тотаритарлық саяси
режимдегі мемлекетке тән құбылыс. Ал, саяси бәсекеге негізінен екі партия
қатысатын жүйе екі партиялы саяси жүйеге жатады. Бұдан қоғамда одан басқа
партиялар болмайды деген ұғым тумауы керек. Басқа партиялар сол екі
партияның үлес-салмағына, олардың бәсекесіне, мемлекетті билеуше қарсылық
көрсетпейді.
Дүниежүзілік тәжірибеде екі партиялы жүйенің екі түрі бар. Біріншісі —
классикалық түрі. Мұнда басты партияларды сайлаушылардың басым көпшілігі
қолдайды. Мұндай жүйеге Ұлыбритания мен АҚШ-тағы партия жүйесін жатқызуға
болады. Екі партиялы жүйенің екінші түрі ұсақ саяси партиялардың маңызының
артуымен байланысты. Мәселен, Канада мен Австрияда "үшінші" партиялар
белгілі бір деңгейде потенциалды саяси күш ретінде өздерін көрсете алуына
жағдайы бар.Олар қоғамда альтернативтік күш бола алады.
Бірнеше саяси партиялар әрекет ететін және олар өкімет институттарын
қалыптастыруға ат салысып отыратын жүйені көппартиялы жүйеге жатқызады.
Көппартиялы жүйелердің қатарына үш, төрт және бес партиялы мемлекеттерді
жатқызуға болады.
Итальян саясаттанушысы Дж. Сартори партия жүйесін жіктеуде негізгі
партиялармен бірге барлық басқа да партиялардың қамтылуының қажеттілігін
жақтайды. Қандай партиялар партия жүйесін анықтауы керектігі жөнінде ол
мынадай екі сапалық белгілерді көрсетеді: 1} ұсақ партиялардың коалициялық
потенциалына қарай, яғни, егер партия кез ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР
Саяси партия ұғымының қалылтасу эволюциясы, мәні және атқаратын қызметі
Саяси партиялардың жіктелуі (классификациясы)
Пария жүйесі
1. Саяси партия ұғымының қалыптасу эволюциясы, мәні және атқаратын
қызметі. Қазіргі кезде саяси партияларға қоғамды ұйымдастырудың саяси түрі
ретінде оның қальштасу эволюциясына, дүние жүзілік тәжірибесіне көңіл
аударудың маңызы зор және оған қажеттілік туып отыр.
Себебі, саяси партия өзінің үш-төрт ғасырлық өміріне қарамастан адамзат
цивилизациясыньщ ең негізгі жетістіктерінің бірі болып есептелетін
институт. Екіншіден, кез келген қоғамда қоғамдық өмірінің негізгі
жақтарының бірі — саясат. Ал саясат — мемлекттік билік мәселесі бойынша әр
түрлі қоғамдық күштер өзара қарым-қатынас жасайтын орталық. Ол қоғамдық
күштер міндетті түрде белгілі бір топтың, таптың мүддесін қорғап отырады
да, сонымеп бірге, олар саяси қатынастың алғашқы қатысушылары болып
есептеледі. Сол әлеуметтік мүденнің ортақ болуынан пайда болған қоғамдық
күштер ең алдымен өздерінің ұйымын құрады, ол ұйымдар көп жағдайда саяси
партия болып құралады.
Саяси партияның пайда болып қальштасуы, қоғамның тапқа бөлініп
күресінің өріс алуына, әсіресе саяси өкімет үшін таластың шиеленісуіне
байланысты "Таптардың бөлінуіне негізделген қоғамда бір-бірнеше жау
таптардың арасындығы күрес өзінің белгілі бір даму деңгеиінде сөзсіз саяси
күреске айналады. Таптардың саяси күресінің ең тұтасталған, толыққан және
қалыптасқан көрінісі - партиялардың күресі болып табылады"- деген болатын
Ленин. Сонымен саяси партияның өмірге
келуі таптың саналы өкілдерінің таптық міндетті танып-білуінен
және оны белгілі бір идеология, саяси бағдарлама түрінде көрініс
табуынан көрінеді.
Саяси партия коғамның саяси өміріндегі ең курделі және сан қырлы
құбылыс болғандықтан саяси партияның мәнін дәлірек анықтаған жөн. Қазіргі
саясаттануда саясатты дәрштеушілердің арасында саяси партияның мәні мен
мазмұны туралы әртүрлі пікірлер бар. Партияға анықтама да көп. Партия деген
не? дейтін болсақ, ол туралы түсінікті бірнеше бағытқа бөлуге болады.
Бірінші бағыттарылар: Партия — адамдардың идеологиялық байланыстарына
негізделген тобы деп анықтама береді. Бұл бағыттың пікірінше, партия —
өзара идеологиялық байланыста болатын топтар. Б. Констан былай деп жазады:
"Партия — бір ғана саяси доктринаны мойындайтын адамдар тобы".
Екінші бағыт партияның мәнін ашуда оның сайлау жүйесімен байланыстығына
баса назар аударады. Сондықтан саяси партия сайлау жүйесіне ықпал етіп
отыратын, өз өкілдерінің сайлауда жеңіске жетуін қамтамасыз етуге тырысатын
және сол арқылы мемлекетті бақылап отыратын "ерікті ассоциация" ретінде
түсіндіріледі. Италиян саясаттанушысы Дж. Сартори саяси партияны сайлау
процесінде өз өкілдерін ұсынуды мақсат етіп қоятын және оның сайлауда
жеңіске жетуін қадағалайтын, ол үшін күресетін азаматтардың автономиялы
тобы ретінде түсіндіреді. Сонымен бірге олардың пікірінше, заң шығарушы
органдарға өз өкілдерін ұсынып отыру кез келген саяси партияның негізгі
қасиеттерінің бірі болып есептеледі. Мысалы, гректің революционер-демократы
Фереос Ригас былай деген: "Барлық партиялар заң шырарушы органдардағы
орынға өз кандидаттарын ұсынуы тиіс, әйтпесе олар партия бола аламайды".
Жоғарыда көрсетілген тенденциялардың кемшілігінің бірі партияның мәнін
ашуда олар оның бір ғана жеке қасиетіне көңіл бөледі. Мұнда партияның
функциялық қызметінің ауқымы тарылып отыр, алайда партияның қызметі
дәстүрлі саяси жүйеге, нақты елдің саяси дамуының ерекшелігіне байланысты
көпжақтылы больш отырады. Сондай-ақ, саяси партияға сипат беріп отыратын
оның басқа да қасиеттері бар. Мысалы, оның таптық және бағдарламалық
негізі, мақсаты, идеологиясы, партияны үйымдастыру тәртібі.
Батыс саясаттануындағы партияның мәнін түсіндіретін үшінші бағыт
партияның құрылымдық ерекшелігін, ұйымдастыру ерекшеліктерін бірінші орынға
қоюымен байланысты. Бұл бағыт бойынша, партия ерекше құрылымы бар, ұзақ
уақыт өмір сүретін әлеуметтік құрылым ретіндегі адамдардың қауымдастығы
тұрғысынан қарастырады. Мұндай партия мемлекеттік билікті жеңіп алуға
тырысуы қажет. Ол өзінің қатарына парламенттік лидерлерді біріктіруі тиіс.
Әрине мұндай партия өмір сүруге құқылы, бірақ мұндай партия да өзінің бір
жақтылығымен шектеледі.
Батыс зерттеушілерінің келесі төртінші тобы партияның мәнін ашуда оның
қызметіне баса назар аударады. Осы бағытты қуаттаушы ағылшын саясаттанушысы
К. Лоусон былай деп көрсетеді: "Партияға анықтамалардың ешқайсысы оның
мәнін толық ашып көрсете алмайды, дегенмен оның қызметі тұрғысынан берілген
анықтама біршама дұрыс, партия мәніне жақын анықтама".
Бұл бағыттың өзіндік кемшіліктеріне келсек: 1) партияны негізгі
қызметтерін әр автор әртүрлі көрсетеді; 2) партияның кейбір негізгі
қызметтері көрсетілмейді, мысалы, партияның идеологиялық қызметі; 3)
партияның түпкі мақсаты ескерілмейді.
Партияға құрылымдық және оның қызметі тұрғысынан берілген
анықтамалардың біржақтылығын жоюға тырысқан батыс саясаттанушыларының бір
бөлігі партияға "синтездік" тұрғыдан анықтама береді. Осы бағытты ұстанушы
С. Нойман партия — ол қоғамның белсенді саяси агенттерінің уставы бар ұйымы
деп көрсетеді. Олар өкімет билігін қадағалайды және халықтың қолдануына
сүйенеді. Партия Нойманның пікірінше, әлеуметтік күштер мен идеологияны
өкімет органдарымен байланыстырушы қызметін атқаруы керек. Бұл пікір
партияның ішкі мазмұнына біршама жақын болғанымен саяси партияның шынайы
мәнін, әлеуметтік табиғатын толық аша алмайды.
Бесінші әлеуметтік-таптық көзқарастағы бағыт. Бұл негізінен марксистік
көзқарас. Осы бағыт бойынша, саяси партияға былайша анықтама беріледі:
"Саяси партия — таптың не әлеуметтік топтың мүддесін білдіретін, олардың
белсенді өкілдерін біріктіретін, саяси күресіне басшылық ететін саяси
ұйым." (Қаз. совет. энциклопедия. ІОт., 71 бет.). Марксизм тұрғысынан
алғанда партия белгілі бір тап пен топтың саяси және идеологиялық ұйымы.
Осы тұрғыда саяси партиялардың мәні негізінен олардың қай таптың немесе
өлеуметгік топтың мүддесін қорғауында және соны іске асыруында. Сондықтан
партия үлкен қоғамдық топтардьщ мүдделерін көрсетіп, соны қорғау үшін
дүниеге келген ұйым болып есептеледі.
Батыстың кейбір саясаттанушылары да партияға марксистік көзқарасты,
яғни оған таптық-әлеуметтік пікірді жақтайды. Американ социолігі Липсет
Сеймур Мартин өзінің "Саяси адам" деген еңбегінде: "Кез келген демократия
жағдайындағы әртүрлі топтар арасындары конфликтер саяси партия арқылы
көрініп отырады." — деп көрсеткен. Бұның пікірінше де, партия белгілі бір
таптың мүддесін қорғайды.
2. Саяси партиялардың жіктелуі (классификация-сы). Саяси партиялардың
әлеуметтік-таптық сипаты мен мәнін оның генезисі арқылы қарастыруға болады.
Қазіргі түсініктегі саяси партиялар ХУІІ-ХУІП ғ. пайда болды. Саяси
партиялардың пайда болу тарихын үш кезеңге бөлуге болады. 1.
Аристократиялық топтар. 2. Саяси клубтар. 3. Бұқаралық партиялар. Шын
мәнісінде бұл үш кезеңді де басынан кешірген ағылшының екі партиясы:
либералдар және консерваторлар. Партиялардың мұндай екі топқа бөлінуіне
өнеркәсіптік революция себеп болды. Яғни халық біріншіден, ауылшаруашылық
аристократиясының төңірегіне шоғырланса, екінші бөлігі өнеркәсіп
қызметкерлерінің төңірегіне шоғырланды. Сөйтіп қоғамның
әлеуметтік құрылымының күрделенуі саяси партияларының әрі қарай дамуына
ықпал жасады. Клубтық партиялардың пайда болуына және олардың әрекет етуіне
себеп болған жағдай — саяси аренада буржуазияның пайда болуы. Бұл құбылыс
үстем таптың біртектілігін бұзуымен бірге олардың арасында саяси-идеялық
бәсекені туғызды. Ал, халықтың сайлау құқының кеңейуі мен жұмысшы табының
дамуы бұқаралық партияның пайда болуына себеп болды. Бұқаралық партиялар
өздерінің жалпыға бірдей ықпал етуге ұмтылысымен ерекшеленеді. Осы арқылы
халықты өзіне тартуға тырысты және оның халыққа саяси ықпалының құралы мен
тәсілдері көп болды. Алғашқы бұқаралық партия 1861 жылы сайлауларды
тіркейтін Либералдық Одақтастық ретінде Англияда құрылды. Алғашқы жұмысшы
партиясы 1863 жылы Германияда Ф. Лассальдің басшылығымен құрылды. Ол —
Жалпыға бірдей Герман Жұмысшылар Одағы деп аталды.
Жоғарыда айтылғандарды ескеретін болсақ, саяси партияларға былайша
анықтама беруге болады. Саяси партия — белгілі таптың немесе топтың
мүддесін көрсететін, өзінің алдына сайлау немесе басқа да тәсілдер арқылы
өкіметті басқару қызметін алу мақсатын қоятын, билікті сол таптың мүддесін
қорғауға жұмсайтын, белгілі бір идеология негізінде ұйымдасқан адамдар
қауымы.
Партияны саяси ұйым ретінде құрайтын және оған толық мазмұн беретін
белгілер мыналар:
1. Ең алдымен партия адамдардың өз еркімен құры-
латын ұйым. Кез келген саяси партия — белгілі бір идеяларды
иеленуші, сақтаушы, жақтаушы әрі қорғаушы болуы тиіс. Сон-
дай-ақ, адамзаттың болашағын болжап отыру тиіс.
2.Партия—ұйым,яғни саясаттың әртүрлі сатысындағы
адамдардың біршама ұзақ уақытқа бірігуі.
3.Партияның мақсаты — мемлекеттік билікті жеңіп алу
және оны іске асыру.
4.Әрбір партия халықтың қолдауына сүйенеді және қол-
дау табуға тырысады, партияның тұрақты мүшелері болуы тиіс.
5.Партия барлық халықтың толық мүддесін білдіре дегқорғай да алмайды.
Қазіргі дүниежүзілік қоғамдық тәжірибеге сүйенсек, партиялар
төмендегідей қызметтер атқарады:
1.Үлкен қоғамдық топтардың мүдделерін анықтау, қальш-
тастыру және оны негіздеу.
2. Идеология мен доктриналарды қалыптастыру.
3. Саяси жүйелерді, олардың негізгі принциптерін,
компоненттерін қалыптастыруға қатысу.
4. Қоғамдық күштерді біріктіру және олардың
белсенділігіне ықпал ету.
5. Мемлекет билігін жеңіп алу күресіне қатысу және оның
жұмыс бағдарламасын жасау қызметіне басшылық ету.
6. Мемлекеттік билікті жүзеге асыру жұмыстарына қаты-
су.
7. Қоғамдық пікірлерді қалыптастыру.
8. Қоғамда саяси тәрбие жүмысын жүргізу.
9. Мемлекет аппаратына кадрларды дайындау және олар-
ды ұсынып отыру.
Ең басты қызметі — мемлекет билігі үшін күрес. Қазір дүниежүзі
көлемінде алатын болсақ, көптеген партиялар өмір сүріп, қызмет етуде. Олар
өздерінің сипатына, шығу тегіне қарай, саяси жүйеде алатын орын мен рольіне
қарай әртүрлі болып келеді. Дегенмен оған қарамастан оларды жоғарыда
көрсетілген критерилері бойынша бір-бірімен жақындастыратын ортақ белгілері
де бар. Осы ортақ белгілеріне байланысты саяси партияларды белгілі бір
топқа немесе түрге біріктіруге болды. Қазіргі дүниедегі саяси партиялардың
бірнеше түрлері бар:
1. Өзінің пайда болу ерекшелігіне байланысты партия
парламенттік және парламенттен тыс құрылған партия болып
бөлінеді.
2. Қоғамның саяси жүйесіндегі алатын орнына, жағдайы-
на байланысты партиялар үкімет басындағы партия және оппо-
зициядағы партиялар болып бөлінеді. Әдетте билеуші партия
консервативтік партия болып есептеледі, себебі олар өз билігін
сақтап қалуға тырысады. Ал оған таласушы оппозициядағы
партия радикалдық партия больш есептеледі.
3. Партиялар өздерінің атқаратын қызметіне қарай жеке
өкілеттілігін ұсынушы партия және әлеуметтік интеграция парти-
ясы болып бөлінеді. Біріншінің негізгі мақсаты сайланбалы орын-
дарға сайлау кезінде жеңіске жетуге қабілеті бар адамдарды
таңдау. Мұндай партиялардың қызметі сайлау процесімен
шектеледі, келесі сайлауға дейін партия комитеті өз жұмысын
тоқтатады. Оның басты қызметі — барлық жағынан толық
тәуелсіз кандидатураны таңдап алу, ол тек өзінің ар-ожданы
алдында ғана жауап беруі тиіс. Мұндай партияға мысал ретінде
АҚШ-тың Республикалық және Демократиялық партиясын,
Ұлыбританияның Консервативтік партиясын айтуға болады.
Әлеуметтік "интеграция" партиясы жарна төлеп тұратын тұрақты
мүшелерімен ерекшеленеді және ол қоғам өмірінің барлық салаларына ықпал
етуге ұмтылады. Бұл партияның өзі демократиялық және тотальдық интеграция
партияларына бөлінеді.
4. Партиялар өздерінің әлеуметтік базалары мен байла-
нысына қарай өкілдік және жұмылдырушы партияларға бөлінеді.
Өкілдік партия озінің ізбасарлары мен шәкірттерінің мүддесін
қорғайды. Олардың козқарастарының өзгеруіне байланысты
партияның саясаты да өзгеріп отырады, Мұндай партия өз
мүшелерінің козқарасын ғана тікелей жүргізуші болып
есептеледі. Ал, жұмылдырушы партияның ерекшелігі — ол өз
жұмысын халықтың қоғамдық санасын өзгертуте бағыттайды.
Бұлар көбінесе үгіт-насихатқа негізделеді және өздеріне қарсы
көзқарастарға кедергі жасап отырады. Саясаттанушылардың
пікірінше, мұндай партия қатарына коммунистік және солшыл
партиялар жатады.
Партияға берілген мұндай классификацияның өз кемшіліктері де бар,
себебі, кез келген партия белгілі бір таптың мүддесін қорғайды. Екіншіден,
кез келеген партия әр кезде халықтың саяси санасына ықпал етуге тырысады
Өздерінің қолдаушыларын көбейту мақсатымен оппозициямен күреседі және өз
қатарының бірлігін нығайтуға ұмтылады. Батыс елдеріндегі ең кең тараған
партия типологиясының классикалық тәсілі бойынша, партия кадрлар партиясы
және бұқаралық партия болып бөлінеді. Егер бұқаралык, партияның негізгі
міндеті — жаңа адамдарды партия қатарына тарту болса, ал кадрлар
партиясыньщ негізгі міндеті — өзінің кандидаты арқылы сайлауда жеңіске
жетуді қамтамасыз ету.
Бұқаралық партияларға келсек, олар біріншіге қарағанда адамдардыц жалпы
сайлау құқықтарының кеңейуіне және жұмысшы қозғалыстарының өрістеуіне
байланысты кейінірек пайда болды. Бұл партия сан жағынан көптігімен
ерекшеленеді. Олардың негізгі табыс және финанс көзі — жарна. Бұқаралық
партияның жұмысы негізінен идеологиялық және тәрбиелік сипат алады. Олар
сайлау процесіне белсенді түрде араласады. Мұндай партияны кәсіби-
тәжірибелі саясаткер басқарады.
Партиялар өздерінің ішкі құрылымдық жанынан күшті және әлсіз болып
бөлінеді. Құрылымдық жағынан күшті партияларға Англияның Консервативтік
және Лейбористік партиялары жатады. Себебі, уставында көрсетілгендей
олардың мүшесі парламенттік топтың үкіміміне, жарлықтарына бағынады, осы
арқылы ішкі тәртіп реттеліп отырады. Ал, АҚШ-тың демократиялық және
республикалық партиялары ішкі құрылымдық жағынан осал партиялар қатарына
жатады. Олардың мүшелері 1 мен сайлаушылары сайлау процесінде толық
еріктілікпен қамтамасыз етілген, яғни қатаң тәртіп жоқ. Оның өзі
президенттік режимнің дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Бұқаралық партияларды батыс саясаттанушылары өкілдік, популистік,
социалистік, коммунистік және фашистік партия түрлеріне бөледі.
Социалистік партияның мақсаты — сайлау кезінде жұмысшы табының
өкіддерін ұсыну. Капиталистік елдерде бұл партияның рольі зор. Олар
жұмысшыларды ұйымдастыруда, олардың арасында марксистік ілімді таратуда
үлкен қызмет етеді. Жұмысшы табын саяси күрестерге қатыстырып отыруға ат
салысады. Сайлау жүйесіне араласу негізінде ұлттық парламенттерге,
жергілікті басқару органдарының өз өкілдерін енгізіп отырады. Социал-
демократтар үлкен әлеуметтік-саяси күш больш есептеледі. Олар жұмысшы және
демократиялық қозғлыстар мен байланысты.Кейбір елдерде басқарушы
статусына (АҚШ), ал кей елдерде өкіметкоалицияларына қатысып отырады
(Швеция, Норвегия, Финляндия, Австрия, Германия т.б.)
Фашистік партиялар негізінен бұрынғы әскери қызметкерлерінен
құралған. Олар саяси өмірді тұрақтандыруда әскери күштерді қолдануға
жүгінеді.Бұл партия негізінен басшыға табынуға, қатыгездікке негізделеді де
антидемократиялық, антисоциалистік сипат алады.
Партиялар саяси жүйенің басқа элементтерімен қарым-қатынасына
байланысты демократиялық, авторитарлық және тоталитарлық партиялар болып
бөлінеді.
Демократиялық партиялар басқа партиялардың іс-әрекетіне төзімділік
көрсетуімен, партиялық бәсекеде плюралистік көзқарасымен ерекшеленеді.
Бұларға қарағанда тоталитарлық партиялар қоғамның барлық жақтарына
абсолюттік устемдік жүргізуге тырысуымен ерекшеленеді. Партиялық жуйеде
мұндай партия монополиялық жағдайда болғысы келеді. Басқа партияларға жол
бермейді. Оларға тән қдсиет — қатал регламенттік мүшелік, қатал тәртіп,
фракциялар мен әртүрлі пікірлерді болдырмау, белгілі бір идеологияның
үстемдік етуі, халықтың сол идеологияға және партиялық құжаттарға қатал
бағынуын талап ету.
Авторитарлық партиялар әдетте дамушы елдерде ұлттық қозғалыстар
негізінде пайда болады. Олар негізінен отаршылдық саясатқа қарсы әрекет
етеді. Көбінесе мұндай партия күш қолданады, саяси бостандық шектеліп
отырады.
Демократиялық партиялардың өзі прагматистік, доктриналық және мүдде
партиясы болып бөлінеді. Прагматистік партиялар көбінесе бағдарламаларға
немесе саяси көсемдерге сүйенеді де идеология мен саяси принциптерге онша
кеңіл белмейді. (АҚШ, Ұлыбршания, Канаданың негізгі партиялары осыган
жатады).
Доктриналық партиялар өз жұмысын негізінен социалистік, діни немесе
ұлттық идеологияларға негіздейді. Осыған байланысты Батыс Еуропада
партиялар християндық-демократиялық және антиклерикалдық больш бөлінеді,
(Итали-яньщреспубликзлықжәде социалитікпартиялары}. Діни партиялар Азия,
Африка елдерінде кең тараған. Кейінгі кездегі ұлттық бірігулердің
нәтижесінде ұлттық партиялардың еріс алып отырғаны белгілі.
Мүдделер партиясы негізінен белгілі бір топтардың немесе нақтылы бір
аймақтағы халықтың мүдделеріне негізделіп жүмыс істейтін партия. Бұлар өз
мақсаттарына мемлекеттік органдарға өз өкіддерін сайлау арқылы жетіп
отырады. Мысалы, Нидерландтық фермерлік партиясы, Бельгияның біріккен
әйелдер партиясы, Желтоқсан партиясы.
Идеоадгиялық негіздеріне байланысты партияларды оңшыл және солшыл деп
бөледі. Оңшылдар деп — жеке меншікті сақтайтын күшті мемлекетті
жақтаушыларды айтады. Солшылдар деп — қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер үшін
күресіп, еңбекші халықтың мүддесін қорғаушыларды айтады. Сонымен бірге,
партиялар радикалдық, консервативті, либералдық болып бөлінеді.
Консерваторлар тұрақтылыққа ұмтылса, либералдар прогреске үмтылады.
Радикалдар заңға қайшы келетін, басьш жаншитын әдістерді қолдануға
тырысады.
Өкімет билігін іске асыруына байланысты партиялар билеуші және
оппозициялық партиялар болып бөлінеді. Билеуіші партияларға тән қасиет —
консерватизм. Ал, оппозициялық партиялар өзгерістер мен реформа жасауға
ұмтылады. Бүлардың істерінде үлкен динаминизм байқалады. Оппозициялық
партиялардың өзі ресми, жартылай ресми, бейресми партияларға бөлінеді.
Ресми партиялар — рұқсат етілген, тіркелген, заң шсңберінде әрекет ететін
партиялар. Жартылай ресми — тіркелмеген, бірақ жұмыс істеуіне тиым
салынбаған партиялар. Бейресми — өкімет тиьш салынған, бірақ жасырын жұмыс
істейтін партиялар.
Біздің саяси ғылымда саяси партияларды оның таптық мәніне қарай
түрлерге бөледі. Саяси партияларды жіктеудің тағы бір өлшемдік негізі — ол
олардың негізделетін басқару принциптері, мәселен, үжымдық басқару
принципі, көсемге негізделген принцип, харизматикалық басқару принципі, Бүл
жағдайда билік толығымен саяси көсемнің қолына шоғырланады. Ол оның
беделіне және сіңірген еңбегіне байланысты болады.
Корыта келгенде, жоғарыда көрсетілген партия түрлері бірін- бірі жоққа
шығармайды, Олар бір-бірімен тығыз байланыста болып, ауысып отырады.
3. Партия жүйесі. Саяси процестерге қатысуға және мемлекеттік
органдарды қалыптастыруға нақтылы мүмкіндіктері бар партиялар жинақтап
келгенде қоғамның партия жүйесін құрайды. Партия жүйесінің құрылымы әдетте
елдегі қалыптасқан тарихи дәстүрлер, оның әлеуметтік-экономикалық даму
сипаты, әлеуметтік күштердің өзара арақатынасы, ұлттық құрамы, халықтың
дінге сену дәрежесі арақылы анықталады.
Сайып келгенде, қоғамдағы партия жүйесі — ол өзара қарым-қатынасы
мемлекеттік билік үшін тең бәсеке немесе біріккен қүресі арқылы көрініп
отыратын партиялардыц жиынтығын білдіреді.
Шетелдік және біздегі саясаттануда саяси жүйелерді жіктеуде сандық
көрсеткіштерге негізделуі, басқаша айтқанда партиялардың санына қарай
жіктеу тәсілі басым. Осыған орай партия жүйесі бір, екі және көп партиялы
жүйе болып бөлінеді. Бір партиялы жүйе авторитарлық және тотаритарлық саяси
режимдегі мемлекетке тән құбылыс. Ал, саяси бәсекеге негізінен екі партия
қатысатын жүйе екі партиялы саяси жүйеге жатады. Бұдан қоғамда одан басқа
партиялар болмайды деген ұғым тумауы керек. Басқа партиялар сол екі
партияның үлес-салмағына, олардың бәсекесіне, мемлекетті билеуше қарсылық
көрсетпейді.
Дүниежүзілік тәжірибеде екі партиялы жүйенің екі түрі бар. Біріншісі —
классикалық түрі. Мұнда басты партияларды сайлаушылардың басым көпшілігі
қолдайды. Мұндай жүйеге Ұлыбритания мен АҚШ-тағы партия жүйесін жатқызуға
болады. Екі партиялы жүйенің екінші түрі ұсақ саяси партиялардың маңызының
артуымен байланысты. Мәселен, Канада мен Австрияда "үшінші" партиялар
белгілі бір деңгейде потенциалды саяси күш ретінде өздерін көрсете алуына
жағдайы бар.Олар қоғамда альтернативтік күш бола алады.
Бірнеше саяси партиялар әрекет ететін және олар өкімет институттарын
қалыптастыруға ат салысып отыратын жүйені көппартиялы жүйеге жатқызады.
Көппартиялы жүйелердің қатарына үш, төрт және бес партиялы мемлекеттерді
жатқызуға болады.
Итальян саясаттанушысы Дж. Сартори партия жүйесін жіктеуде негізгі
партиялармен бірге барлық басқа да партиялардың қамтылуының қажеттілігін
жақтайды. Қандай партиялар партия жүйесін анықтауы керектігі жөнінде ол
мынадай екі сапалық белгілерді көрсетеді: 1} ұсақ партиялардың коалициялық
потенциалына қарай, яғни, егер партия кез ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz