Сүйінбай Аранұлы

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Сүйінбай Аранұлы

(1822-1895)

Сүйінбай Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Майтөбе жайлауында, 1822 жылы шілде айында туған. Өз әкесі - Аран Күсепұлы, арғы атасы Жиенқұл деген кісілер.

Сүйінбайдың соңғы кезде табылған өлендерінің ішінде оның өмір белестерін танытатын кейбір толғаулары кездеседі. Онда ақынның ата-бабасы мен ағайындары: Аран, Күсеп, Жиенқұл, жақын туыстары Жұмық , Оспан, Жаманшалдар, әйелі Еңліктің (Жұпан деген бәйбішесі өлгеннен кейін алған) есімдері мәлім болады.

Ақынның өлер алдындағы айтқан тағы екі толғауы табылды. Онда ақын өзіне өлім қаупі төнгенін біліп, өміріне тұжырым жасайды.

Құлқайырдай ағарды сақал, мұртым,

Өтіп кетті қатарлас талай жұртым.

Керуендей бір күні жөнелермін,

Жан келіп кетпейді ме неше дүркін?

- деп басталатын осы өленінің үшінші шумағында ақын 73 жасқа келгенін хабарлайды. Ал осы күнге дейін біз Сүйінбайды 68 жасында (1827-1895) өлді деп келдік.

Жетпістің үшеуіне келгеннен соң,

Тарғыл тартып кеттің-ау, қайран күнім.

Бұрынғыдан, Сүйінбай, бәсеңдедің,

Секілді биыл менін мүшел жылым.

Бұл сөздерге қарағанда, Сүйінбай 1827 жылы емес, 1822 жылы туып, 1895 жылы қайтыс болған. Сүйінбайдың сүйегі Қарақыстақ аңғарының жоғарғы саласындағы шағын обаның үстіне, көне бейітке қойылған. Сүйінбай - халқымыздың поэтикасына жетік шебер тілді, жүйрік ақын. Бұған оның билер мен төрелерді сынап, мысқылдап айтқан өлеңдерінің өзі дәлел. Ақынның "Кәрілік" атты өлеңін алсақ, бұл да оның адамның қартая бастаған өмір белестерін бейнелеп, шендестіре сөйлеуге үста екенін танытады.

Ақын боп жиырмада желдей болдым,

Отызда асқар биік белдей болдым.

Отыз асып қырыққа келгеннен соң,

Қаптаған жердің жүзін селдей болдым.

Қырықтан асып, елуге келгеннвн соң,

Түбім терең, құрақты көлдей болдым,

Елу асып, алпысқа келгеннен сон,

Салынды суға ілінген сеңдей болдым

Аппыс асып; жетпіске келгеннен соң,

Тап-тақыр - ел жайлаған жердей болдым.

Сүйінбайды тек қазақ елі ғана емес, көрші Орта Азия халықтары да жақсы білген. Әсіресе, оның есімі - туысқан қырғыз халқына жете таныс.

Осылайша қырғыз датқаларын қазақ төрелерінен кем сынамайды. Әсіресе, Қатағанмен айтысында қырғыз датқаларының ұрлық-сұмдықтарын аша түседі.

Сүйінбай айтыстары XIX ғасыр ақындары айтыстары ішінде бір төбе жоғары тұрады. Бұл оның айтыстарының мәнділігі мен тіл өткірлігінен байқалады. Ол өзінің өлеңдерінде кейбір ақындарына өз елінің байларын бедел тұтып , тілге тиекті сол бай мен төрелер маңынан қарастырмайды. Ақыннын, сүйеніші қалың ел және Өтеген, Сұраншы, Сыпатай сияқты батыр атанған ел азаматтары болады. Осындай әйгілі адамдарды тірек тұтқан ақынды қарсы жыраулар кедейсің деп қанша жабысса да жеңе алмайды. Ол өз аяғымен келіп, босағада тұрып сөз бастаса да, төре ақындарын бұлтартпай шалып тастайды.

Сүйінбай шығармаларының ішінде өзінің мәнділігімен ерекше көзге түсетіні - оның Тезек төремен кездесіп дидарласауы. Мұның ө зі әлеуметтік мәні жағынан екі ақынның айтысы дәуден гөрі, елдегі қоғамдық екі тап өкілінің саяси тартысы деуге тұрарлық шығарма. Себебі, айтыста екі ақын жарысқа түспейді. Мұнда бір-бірінен жыр өнерін асырау мақсаты қойылмайды. Ашықтан-ашық қоғамдық екі тап өкілі егеседі. Қара халық еңбекші ел атынан бұқара тілегін көтере Сүйінбай шықса, Абылайдай атақты атаның баласы, текті төре Тезек өз табының туын ұстап, тіл безейді. Қоғамдыкқекі таптың өкілі белдесіп, саяси сайысқа түседі.

Сүйінбай - хан-сұлтандар алдында қасқиып тұрып, батыл сөйлеген Махамбет пен Шернияз типтес талант иесі. Әсіресе, ол - Шернияз ақынмен тағдырлас. Екеуі де ел батырларын жақтап, ел мұңын жоқтаған. Екеуі де өз елінін хан-сұлтанын түйреген өлеңдерімен белгілі. Бірі кіші жүздегі Баймағамбет сұлтанға барып, соған және оның үй ішіне арнап, оларды сынап сөз қозғаса, екінші Тезектей Ұлы жүз сұлтанына келіп, атап сол Шерниязға ұйұас жыр толғайды. Шернияз Исатай мен Махамбетті дәріптесе, Сүйінбай Өтеген мен Сұраншыны өз сөзіне өзек етеді. Бұл екі ақынның өлеңдері мазмұны жағынан үндесіп, тілі, стилі жағынан ұқсас келеді. Сүйінбай да Шернияздың Баймағамбет сұлтанға айтқаны сияқты Тезекті мақтап, жамандап және оның қызы мен әйелі туралы өте ұқсас өлеңдер айтады.

Сүйінбайдың айтыстары ішінде оның Қаңтарбай ақынмен тілдесуінің мәні ерекше. Қаңтарбаймен айтысқанда Сүйінбай да өз елін бай, өз руын күшті етіп көрсетуге тырысады. Қаңтарбайды кедейсің деп кемсітеді. Бірақ, бұл дәстүрлі айтыс әдісі ғана болатын. Айтыса келе ол Қаңтарбайды бұлай және алмайтынын сезеді. Себебі Сүйінбайдың өзін және екей сияқты кедей руды бай, мықты деп көрсетпек болғаны сай келмейді. Қаңтарбайды өтірік, өктемдік айтып жеңу мүмкін емес. Бұл жайды әккі ақын бірдее түсініп , тез жалтарып, өзге бағытқа, өзінің басқа айтыстарын тән үйреншікті әдісіне - батырларды бетке ұстауға көшеді. Албан, Дулаттың көптігін айтып састырмақ болған Қаңтарбайға Сүйінбай екей аз болса да, оның Сұраншыдай батыры бар екенін, талай жауды тойтарып, ол дулатқа да қорған болғанын айтады. Мен ол тірі тұрғанда ешкімнен қорықпаймын деп, Сұраншыны мақтайды.

Қорықпаймын дулаттан Сұраншы өлмей,

Қара шұбар жігітке қаза келмей.

Мың кісіңе бір кісім болар, дулат,

Шуылдап Сұраншыны жерге көмбей.

Бұл айтыста Сүйінбай өзінің ақындық өнерін асырып, Қаңтарбайды жеңіп кетеді.

Сүйінбайды жалайыр, албан, дулат елдерінің ақындары ұстаз тұтып ардақтаған. Бақтыбай деген жалайырдың жас ақыны Сүйінбайдан бата алып, өнер жолына түскен. Аға ақын жас қыранның талантын танып, оған елдегі уақ-түйекті термелемей, мәнді жыр шертуді үйреткен. Ең алдымен халық мүддесін жырлау мақсатын ескерткен. Шын ақын өнердің өрісті жолына түсіп , қоғамдық, әлеуметтік мәселе көтеріп, ел керегіне асар халыққа рухани телім берер туындыларға әуестенуі керек екенін айтқан.

Жетісу елінің ақындары Сүйінбайды ұстаз санап, "пір" тұтқан. Заманымыздың алып ақыны Жамбыл оны ұстаз тұтып , өнерін жетілдірген-ді.

Менің пірім - Сүйінбай,

Сөз сөйлемен сыйынбай,

- деп толғайды Жәкең. Тегі, Сүйінбайдың ағалық ақылы мен ақындық. тәлімі мол болса керек. Сүйінбайдың ақындығын Жамбыл аса жоғары бағалаған. Бұл ретте Жәкеңнің мына бір өлең жолдары көбірек еске оралады:

Ақындардың ақыны,

Айдын көлдей ақылы,

Жыр тұлпары - Сүйінбай.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.