Нарықтың дамуы жағдайында жер заңдарын бұзған үшін заңды жауаптылық негіздерін қарастырып, олардың жекелеген түрлері бойынша туындайтын құқықтық қатынастарының теориялық негіздерін қарастыру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. ҚР . ДА ЖЕР ЗАДАРЫН БҰЗҒАНЫ ҮШІН ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ, ЖАЛПЫ ҚҰҚЫҚТЫҢ СИПАТТАМАСЫ ... ...6
1.1 Жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің түсінігі және мазмұны ... ... 6
1.2 Жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің негізі және оның белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3 Жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің жиеленген түрлері ... ... ... ..19
ІІ. ЖЕР . ҚҰҚЫТЫҚ ҚОРҒАУ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... 40
2.1 Жерге жеке меншік құқығы мен жер пайдалану құқығын қорғау ... ... ... .40
2.2 Жерге жеке меншік құқығы мен жер пайдалану құқығына зиянды өтеу ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3 Жер дауларын шешу тәртібі және ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... 69
І. ҚР . ДА ЖЕР ЗАДАРЫН БҰЗҒАНЫ ҮШІН ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ, ЖАЛПЫ ҚҰҚЫҚТЫҢ СИПАТТАМАСЫ ... ...6
1.1 Жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің түсінігі және мазмұны ... ... 6
1.2 Жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің негізі және оның белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3 Жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің жиеленген түрлері ... ... ... ..19
ІІ. ЖЕР . ҚҰҚЫТЫҚ ҚОРҒАУ ОБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... 40
2.1 Жерге жеке меншік құқығы мен жер пайдалану құқығын қорғау ... ... ... .40
2.2 Жерге жеке меншік құқығы мен жер пайдалану құқығына зиянды өтеу ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3 Жер дауларын шешу тәртібі және ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... 69
Мемлекетімізде жер реформасын жүргізу мемлекеттік монополияны жойып, жерге жеке меншік құқығының кеңінен етек жаюына алып келді. Қазіргі таңда мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен азаматтардың жеке меншігіне үш млн. жер учаскелері немесе 589,9 мың гектар жер берілген [1]. Жер құқықтық өзгерістерінің нәтижесінде туындаған жерге мемлекеттің монополиясының жойылуы, жекелеген жер санаттарына жеке меншік құқығының пайда болуы, ақылы жер пайдалануға көшу, жерді жеке меншікке немесе пайдалануға алғаны үшін ақы төлеу, жердегі шаруашылық етуші субъектілердің тең құқықты дамуы, жер нарығының қалыптасуы сияқты әрекеттер орынды құбылыс болып табылады.
Мемлекетіміздің табиғи байлықтарының қайнар-көзі болып табылатын жер ресурстары Республика халқының өмірі мен қызметінің негізі болып саналады. Жердің мемлекет, қоғам және адамзат үшін қажеттілігі оның өндіріс, экономика саласында атқаратын рөліне де байланысты болады. Сонымен қатар, жердің кез келген мемлекеттің тәуелсіздігі мен аумағының біртұтастығының басты кепілі екендігі, мемлекеттіктің негізі екендігі баршаға мәлім. Осы тұрғыда жер учаскелерін мемлекет мұқтажы үшін алып қою, қоғам мен халық мүддесі үшін пайдалануды білдіреді.
Қазақстан Республикасының егеменді ел ретінде қалыптасып нарықтық экономикаға бейімделуі жер құқық қатынастарын дамыту арқылы экономиканың өзге салаларын өркендеруді мақсат етті.
Жер учаскелері жеке меншікке берілгенге дейін жер учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін алып қою қалыпты жағдай болатын. Жер учаскелері тек мемлекет меншігінде ғана болды және оны меншік иесі ретінде мемлекет кез келген уақытта алып қоюға құқылы болды. Себебі, жер пайдалану құқығы азаматтарға тегін берілді. Ал қазір жер учаскесіне меншік құқығы мен жер пайдалану құқығы азаматтар мен заңды тұлғаларға ақылы түрде сатылып беріледі.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару қатынастары жер құқық қатынастары ішіндегі ең даулысы және өзектісі. Жер құқық қатынастары тұрғын үй қатынастарымен, азаматтық-құқықтық қатынастармен, әкімшілік-құқықтық қатынастармен тығыз байланысты. Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауында айтылған Қазақстанды әлемнің дамыған елу елінің қатарына қосу мәселесі халқымыз тарапынан үлкен қолдауға ие болып, осы жолда көптеген ісшаралар атқарылып жатын. Еліміздің экономикасының дамуы инфрақұрылымдарды жетілдіруді, тұрғын үй құрылысын жандандыруды, автокөлік жолдарын кеңейтуді және қала құрылысын қолға алуды қажет етіп отып.
Мемлекетіміздің табиғи байлықтарының қайнар-көзі болып табылатын жер ресурстары Республика халқының өмірі мен қызметінің негізі болып саналады. Жердің мемлекет, қоғам және адамзат үшін қажеттілігі оның өндіріс, экономика саласында атқаратын рөліне де байланысты болады. Сонымен қатар, жердің кез келген мемлекеттің тәуелсіздігі мен аумағының біртұтастығының басты кепілі екендігі, мемлекеттіктің негізі екендігі баршаға мәлім. Осы тұрғыда жер учаскелерін мемлекет мұқтажы үшін алып қою, қоғам мен халық мүддесі үшін пайдалануды білдіреді.
Қазақстан Республикасының егеменді ел ретінде қалыптасып нарықтық экономикаға бейімделуі жер құқық қатынастарын дамыту арқылы экономиканың өзге салаларын өркендеруді мақсат етті.
Жер учаскелері жеке меншікке берілгенге дейін жер учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін алып қою қалыпты жағдай болатын. Жер учаскелері тек мемлекет меншігінде ғана болды және оны меншік иесі ретінде мемлекет кез келген уақытта алып қоюға құқылы болды. Себебі, жер пайдалану құқығы азаматтарға тегін берілді. Ал қазір жер учаскесіне меншік құқығы мен жер пайдалану құқығы азаматтар мен заңды тұлғаларға ақылы түрде сатылып беріледі.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару қатынастары жер құқық қатынастары ішіндегі ең даулысы және өзектісі. Жер құқық қатынастары тұрғын үй қатынастарымен, азаматтық-құқықтық қатынастармен, әкімшілік-құқықтық қатынастармен тығыз байланысты. Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауында айтылған Қазақстанды әлемнің дамыған елу елінің қатарына қосу мәселесі халқымыз тарапынан үлкен қолдауға ие болып, осы жолда көптеген ісшаралар атқарылып жатын. Еліміздің экономикасының дамуы инфрақұрылымдарды жетілдіруді, тұрғын үй құрылысын жандандыруды, автокөлік жолдарын кеңейтуді және қала құрылысын қолға алуды қажет етіп отып.
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл. Өзгерістер мен толықтыруларды қоса алғанда // «Параграф» ақпараттық жүйесі 2010..
2 Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан. – Алматы: Издательство «Борки», 2007. – 295 с.
3 Зиманов С.З, Еренов А.Е. О характере феодальной собственности на землю в Казахстане // Труды Алматинского юридического института. – Алма-Ата: Казахское государственное издательство, 1955. – С.47-56.
4 История Казахстана с древнейших времен до наших дней / Ж.К. Таймаганбетов, К.М. Байпаков, Б.Е. Кумеков, К.А. Пищулин и др. – Алматы: Дауыр, 1993. – 416 с.
5 ВЦИК и СНК РСФСР. Временное положение: Декрет // Сборник декретов 1917-1918 гг. – М.: Государственное издательство, 1920. – С. 10-53.
6 19 ақпан 1918 жылы қабылданған «Жерді социализациялау туралы» декрет. СУ РСФСР, 1918, № 25, ст.346. 26 қазан 1917 жылы қабылданған “Жер туралы” декрет СУ РСФСР, 1917, № 1, ст.3.
7 14 ақпан 1919 жылы қабылданған «Социалистік жерге орналастыру және социалистік жер иеленуге өту туралы» Ереже. СУ РСФСР, 1919, № 4, ст.43.
8 КазССР Жер кодексі. Алма-Ата 1991. 56б.
9 Земельное и колхозное право. Под ред. проф. И.В.Павлова. М., «Юрид.лит-ра» - 1957.-270 с.
10 Қазақстан Республикасының Жер туралы Заңы. - Алматы: Жеты жаргы 2001.-150 б.
11 Жер кодексі 2003 жыл 20 маусым. – Алматы, 2007. – Юрист баспасы. – Жеке басылым.
12 Приходько И. Молодому предпринимателю. Новое законодательство о собственности, аренде, земле. М., 1991. - С.175 .
13 Природоресурсовое право и правовая охрана окружающей среды. Учебное пособие под ред. В.В Петрова. - М., 1988.- 512 с.
14 Абдильбеков С.Т Специальные меры пресечения и поощрения в земельном законодательстве. В кн: Совершенствование правовых основ земельной реформы в Республике Казахстан. - Алматы.,- 1996.- 128 с.
15 Стамкулов А.С, Урисбаева А.А. Новый закон Республики Казахстан «О земле» // Право и государство.- 2001.- № 3 - С.34-36
16 Абдраимов Б.Ж. Дисс. на соискание ученой степени д.ю.н - " Проблемы совершенствования процессуальных форм реализации норм земельного права". Алматы.-2001.-с.410.
17 Иконицкая И.А. Чтобы сберечь земли.- М.: Знание. - 1984.-64 с.
18 Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі. 2007 жыл 09 қаңтар. – Алматы, Жеке басылым.
19 Қазақстан Республикасының Халықтың санитарлық- эпидемиологиялық қауіпсіздігі туралы Заңы // «Параграф» ақпараттық жүйесі 2010.
20 Қазақстан Республикасының 2003 жылгы 09 желтоқсандағы Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы // «Параграф» ақпараттық жүйесі 2010.
21 Қазақстан Республикасы. Бағалау қызметі туралы: 2000 жылғы 30 қараша заңы // «Параграф» ақпараттық жүйесі 2010..
22 Качекян С.Ф. Правоотношение в социалистическом обществе. М., «Юрид. Лит-ра», 1974, -115 с.
23 Бектұрғанов Ә.Е. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. – Алматы: Жеті жарғы, 2007. -240 б
24 Аксененок Г.А. Земельные правоотношения в СССР. М., «Юриздат», 1958. -70с.
25 Ерофеев Б.В. Земельное право России, Общая часть. М., «Юриздат», 1994. -105с.
26 Аксененок Г. А. Объекты земельных правоотношений // Земельное право. М., «Юрид.лит-ра», 2009, -64с.
27 Колотинская Е. Н. Земельное право России. М., 1995,
28 Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан. Учебное пособие.- Алматы: Изд-во «БОРКИ», -2007. -295 с.
29 Айгаринова Г.Т. Қазақстан Республикасының заңдары бойынша жер төлемдері. - Оқу құралы. - Алматы: Юрист, 2008. – 163б.
30 Еркінбаева Л.Қ. Айгаринова Г.Т. Қазақстан Республикасының жер құқығы. - Оқу құралы. – А.: Жеті Жарғы, 2010. – 328 б.
31 Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 10 қыркүйек 2003 жылғы қабылданған Әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктер бойынша жер учаскелерiне жеңiлдiктi бағаның мөлшерiн бекiту туралы қаулысы // «Параграф» ақпараттық жүйесі 2010..
32 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы және ерекше бөлімдер) – Алматы: ЮРИСТ, 2008.
33 Қазақстан Республикасының Жылжымайтын мүлік және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы заңы. 2007 жыл 26 шілде // Егеменді Қазақстан. – 09 тамыз. № 32.
34 Сыродоев Н.А. Правовое регулирование изъятия и отвода земель для государственных и общественных надобностей // Правоведение. – 1963. -№ 2. –с.83-93.
35 Алматы қалалық жер ресурстарын басқаруға баланысты комитетінің мұрағаты.
36 Жумадилов Б.А. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдаланудың құқықтық талаптарын бұзғаны үшін заңи жауапкершіліктің түсінігі мен негіздері // Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінде Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған халықаралық ғылыми конференциясының материалдары. – Алматы: Қазақ Университеті -2009. – 165-167бб.
37 Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Насырова Л.Р. Эффективность правоохранительного законодательства. – Алма-Ата: Наука, 1988. - С.82.
38 Хаджиев А.Х. Юридическая ответственность как средство охраны окружающей среды: Автореф. дис. канд. юрид. наук. - Алма-Ата: АН КазССР. Ин-т философии и права, 1988. - 23 с
39 Хаджиев А.Х. Классификация норм юридической ответственности за ущерб объектам природы // Тезисы Всесоюзного совещания-семинара молодых ученых: Гражданское право и защита имущественных интересов граждан и организаций. - Алматы, 1996. – С. 142-143.
40 Аграрное право: Учебник для ВУЗов / Под ред. Г.Е. Быстрова и проф. М.И. Козыря. - 2-ое изд. - М.: Юристъ, 1998. – 534 с
41 Қазақстан Республикасының 31-ші наурыз 1998-ші жылы қабылданған «Шаруа (фермер) қожалығы туралы» Заңы (енгізілген өзгерістерімен). – Алматы \\ «Параграф» ақпараттық жүйесі 2010.
42 Стамкулов А.С. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы. - Тараз: Тараз университетi, 2003. - Б. 2. - 288 б.
43 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 1997 жылғы 16 шiлде қабылданған. – Алматы, ЮРИСТ. 2008.
44 Гражданское, торговое и семейное право капиталистических стран. Сборник нормативных актов: гражданские и торговые кодексы: Учебное пособие / Под ред. В.К. Кугинского, М.И. Кулагина. - М.: Изд-во УДН, 1986. – 256 с.
45 Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі. - Алматы: Юрист, 2009. – 224 б.
46 Есимкулов С.Т. Правовые проблемы обеспечения рационального использования земель сельскохозяйственного назначения в условиях перехода Казахстана к рынку: Дис. канд. юрид. наук. - Алматы, 2007. – 148 с.
47 Жумадилов Б.А. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдаланудың құқықтық талаптарын бұзғаны үшін заңи жауапкершіліктің түрлері мен шаралары // Гражданско-правовое обеспечение экономических реформ: комментарий действующего законодательства Республики Казахстан: Сбарник научных статьей. – Алматы, 2008. – 122-131 бб.
48 Еркинбаева Л.К. Некоторые правовые проблемы изъятия земли в Республике Казахстан // - Алматы: Вестник КазНУ. Серия юридическая. № 2 (30).
49 Приходько И. Молодому предпринимателю. Новое законодательство о собственности, аренде, земле. - М.: Мол. Гвардия, 2006. – 189 с.
50 Природоресурсовое право и правовая охрана окружающей среды: Учебное пособие / Под ред. В.В. Петрова. - М., 2005. - 155 с.
51 Колбасов О.С. Ответственность за нарушение правовых требований рационального использования земли // В кн.: Правовое обеспечение рационального использования земли в СССР. - М.: Наука, 1969. – С. 32-34.
52 Еркінбаева Л.К. Қазақстан Республикасында шаруа (фермер) қожалығының қызметін құқықтық реттеу: Оқу құралы. - Алматы: Баспа, 2009. -44б.
53 Назимкина О.В. Виды прав на землю и оснавания их возникновения // Государство и право. – 2008. -№ 8. – с. 42-48.
2 Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан. – Алматы: Издательство «Борки», 2007. – 295 с.
3 Зиманов С.З, Еренов А.Е. О характере феодальной собственности на землю в Казахстане // Труды Алматинского юридического института. – Алма-Ата: Казахское государственное издательство, 1955. – С.47-56.
4 История Казахстана с древнейших времен до наших дней / Ж.К. Таймаганбетов, К.М. Байпаков, Б.Е. Кумеков, К.А. Пищулин и др. – Алматы: Дауыр, 1993. – 416 с.
5 ВЦИК и СНК РСФСР. Временное положение: Декрет // Сборник декретов 1917-1918 гг. – М.: Государственное издательство, 1920. – С. 10-53.
6 19 ақпан 1918 жылы қабылданған «Жерді социализациялау туралы» декрет. СУ РСФСР, 1918, № 25, ст.346. 26 қазан 1917 жылы қабылданған “Жер туралы” декрет СУ РСФСР, 1917, № 1, ст.3.
7 14 ақпан 1919 жылы қабылданған «Социалистік жерге орналастыру және социалистік жер иеленуге өту туралы» Ереже. СУ РСФСР, 1919, № 4, ст.43.
8 КазССР Жер кодексі. Алма-Ата 1991. 56б.
9 Земельное и колхозное право. Под ред. проф. И.В.Павлова. М., «Юрид.лит-ра» - 1957.-270 с.
10 Қазақстан Республикасының Жер туралы Заңы. - Алматы: Жеты жаргы 2001.-150 б.
11 Жер кодексі 2003 жыл 20 маусым. – Алматы, 2007. – Юрист баспасы. – Жеке басылым.
12 Приходько И. Молодому предпринимателю. Новое законодательство о собственности, аренде, земле. М., 1991. - С.175 .
13 Природоресурсовое право и правовая охрана окружающей среды. Учебное пособие под ред. В.В Петрова. - М., 1988.- 512 с.
14 Абдильбеков С.Т Специальные меры пресечения и поощрения в земельном законодательстве. В кн: Совершенствование правовых основ земельной реформы в Республике Казахстан. - Алматы.,- 1996.- 128 с.
15 Стамкулов А.С, Урисбаева А.А. Новый закон Республики Казахстан «О земле» // Право и государство.- 2001.- № 3 - С.34-36
16 Абдраимов Б.Ж. Дисс. на соискание ученой степени д.ю.н - " Проблемы совершенствования процессуальных форм реализации норм земельного права". Алматы.-2001.-с.410.
17 Иконицкая И.А. Чтобы сберечь земли.- М.: Знание. - 1984.-64 с.
18 Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі. 2007 жыл 09 қаңтар. – Алматы, Жеке басылым.
19 Қазақстан Республикасының Халықтың санитарлық- эпидемиологиялық қауіпсіздігі туралы Заңы // «Параграф» ақпараттық жүйесі 2010.
20 Қазақстан Республикасының 2003 жылгы 09 желтоқсандағы Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы // «Параграф» ақпараттық жүйесі 2010.
21 Қазақстан Республикасы. Бағалау қызметі туралы: 2000 жылғы 30 қараша заңы // «Параграф» ақпараттық жүйесі 2010..
22 Качекян С.Ф. Правоотношение в социалистическом обществе. М., «Юрид. Лит-ра», 1974, -115 с.
23 Бектұрғанов Ә.Е. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. – Алматы: Жеті жарғы, 2007. -240 б
24 Аксененок Г.А. Земельные правоотношения в СССР. М., «Юриздат», 1958. -70с.
25 Ерофеев Б.В. Земельное право России, Общая часть. М., «Юриздат», 1994. -105с.
26 Аксененок Г. А. Объекты земельных правоотношений // Земельное право. М., «Юрид.лит-ра», 2009, -64с.
27 Колотинская Е. Н. Земельное право России. М., 1995,
28 Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан. Учебное пособие.- Алматы: Изд-во «БОРКИ», -2007. -295 с.
29 Айгаринова Г.Т. Қазақстан Республикасының заңдары бойынша жер төлемдері. - Оқу құралы. - Алматы: Юрист, 2008. – 163б.
30 Еркінбаева Л.Қ. Айгаринова Г.Т. Қазақстан Республикасының жер құқығы. - Оқу құралы. – А.: Жеті Жарғы, 2010. – 328 б.
31 Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 10 қыркүйек 2003 жылғы қабылданған Әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктер бойынша жер учаскелерiне жеңiлдiктi бағаның мөлшерiн бекiту туралы қаулысы // «Параграф» ақпараттық жүйесі 2010..
32 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы және ерекше бөлімдер) – Алматы: ЮРИСТ, 2008.
33 Қазақстан Республикасының Жылжымайтын мүлік және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы заңы. 2007 жыл 26 шілде // Егеменді Қазақстан. – 09 тамыз. № 32.
34 Сыродоев Н.А. Правовое регулирование изъятия и отвода земель для государственных и общественных надобностей // Правоведение. – 1963. -№ 2. –с.83-93.
35 Алматы қалалық жер ресурстарын басқаруға баланысты комитетінің мұрағаты.
36 Жумадилов Б.А. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдаланудың құқықтық талаптарын бұзғаны үшін заңи жауапкершіліктің түсінігі мен негіздері // Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінде Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған халықаралық ғылыми конференциясының материалдары. – Алматы: Қазақ Университеті -2009. – 165-167бб.
37 Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Насырова Л.Р. Эффективность правоохранительного законодательства. – Алма-Ата: Наука, 1988. - С.82.
38 Хаджиев А.Х. Юридическая ответственность как средство охраны окружающей среды: Автореф. дис. канд. юрид. наук. - Алма-Ата: АН КазССР. Ин-т философии и права, 1988. - 23 с
39 Хаджиев А.Х. Классификация норм юридической ответственности за ущерб объектам природы // Тезисы Всесоюзного совещания-семинара молодых ученых: Гражданское право и защита имущественных интересов граждан и организаций. - Алматы, 1996. – С. 142-143.
40 Аграрное право: Учебник для ВУЗов / Под ред. Г.Е. Быстрова и проф. М.И. Козыря. - 2-ое изд. - М.: Юристъ, 1998. – 534 с
41 Қазақстан Республикасының 31-ші наурыз 1998-ші жылы қабылданған «Шаруа (фермер) қожалығы туралы» Заңы (енгізілген өзгерістерімен). – Алматы \\ «Параграф» ақпараттық жүйесі 2010.
42 Стамкулов А.С. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы. - Тараз: Тараз университетi, 2003. - Б. 2. - 288 б.
43 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 1997 жылғы 16 шiлде қабылданған. – Алматы, ЮРИСТ. 2008.
44 Гражданское, торговое и семейное право капиталистических стран. Сборник нормативных актов: гражданские и торговые кодексы: Учебное пособие / Под ред. В.К. Кугинского, М.И. Кулагина. - М.: Изд-во УДН, 1986. – 256 с.
45 Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі. - Алматы: Юрист, 2009. – 224 б.
46 Есимкулов С.Т. Правовые проблемы обеспечения рационального использования земель сельскохозяйственного назначения в условиях перехода Казахстана к рынку: Дис. канд. юрид. наук. - Алматы, 2007. – 148 с.
47 Жумадилов Б.А. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдаланудың құқықтық талаптарын бұзғаны үшін заңи жауапкершіліктің түрлері мен шаралары // Гражданско-правовое обеспечение экономических реформ: комментарий действующего законодательства Республики Казахстан: Сбарник научных статьей. – Алматы, 2008. – 122-131 бб.
48 Еркинбаева Л.К. Некоторые правовые проблемы изъятия земли в Республике Казахстан // - Алматы: Вестник КазНУ. Серия юридическая. № 2 (30).
49 Приходько И. Молодому предпринимателю. Новое законодательство о собственности, аренде, земле. - М.: Мол. Гвардия, 2006. – 189 с.
50 Природоресурсовое право и правовая охрана окружающей среды: Учебное пособие / Под ред. В.В. Петрова. - М., 2005. - 155 с.
51 Колбасов О.С. Ответственность за нарушение правовых требований рационального использования земли // В кн.: Правовое обеспечение рационального использования земли в СССР. - М.: Наука, 1969. – С. 32-34.
52 Еркінбаева Л.К. Қазақстан Республикасында шаруа (фермер) қожалығының қызметін құқықтық реттеу: Оқу құралы. - Алматы: Баспа, 2009. -44б.
53 Назимкина О.В. Виды прав на землю и оснавания их возникновения // Государство и право. – 2008. -№ 8. – с. 42-48.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. ҚР – да жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің, жалпы құқықтың
сипаттамасы ... ...6
1.1 Жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің түсінігі және
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің негізі және оның
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің жиеленген
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ. Жер - құқытық қорғау объектісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... 40
2.1 Жерге жеке меншік құқығы мен жер пайдалану құқығын
қорғау ... ... ... .40
2.2 Жерге жеке меншік құқығы мен жер пайдалану құқығына
зиянды
өтеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3 Жер дауларын шешу тәртібі және
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..54
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .67
пайдаланылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Мемлекетімізде жер реформасын
жүргізу мемлекеттік монополияны жойып, жерге жеке меншік құқығының кеңінен
етек жаюына алып келді. Қазіргі таңда мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен
азаматтардың жеке меншігіне үш млн. жер учаскелері немесе 589,9 мың гектар
жер берілген [1]. Жер құқықтық өзгерістерінің нәтижесінде туындаған жерге
мемлекеттің монополиясының жойылуы, жекелеген жер санаттарына жеке меншік
құқығының пайда болуы, ақылы жер пайдалануға көшу, жерді жеке меншікке
немесе пайдалануға алғаны үшін ақы төлеу, жердегі шаруашылық етуші
субъектілердің тең құқықты дамуы, жер нарығының қалыптасуы сияқты әрекеттер
орынды құбылыс болып табылады.
Мемлекетіміздің табиғи байлықтарының қайнар-көзі болып табылатын
жер ресурстары Республика халқының өмірі мен қызметінің негізі болып
саналады. Жердің мемлекет, қоғам және адамзат үшін қажеттілігі оның
өндіріс, экономика саласында атқаратын рөліне де байланысты болады. Сонымен
қатар, жердің кез келген мемлекеттің тәуелсіздігі мен аумағының
біртұтастығының басты кепілі екендігі, мемлекеттіктің негізі екендігі
баршаға мәлім. Осы тұрғыда жер учаскелерін мемлекет мұқтажы үшін алып қою,
қоғам мен халық мүддесі үшін пайдалануды білдіреді.
Қазақстан Республикасының егеменді ел ретінде қалыптасып нарықтық
экономикаға бейімделуі жер құқық қатынастарын дамыту арқылы экономиканың
өзге салаларын өркендеруді мақсат етті.
Жер учаскелері жеке меншікке берілгенге дейін жер учаскелерін
мемлекет мұқтаждары үшін алып қою қалыпты жағдай болатын. Жер учаскелері
тек мемлекет меншігінде ғана болды және оны меншік иесі ретінде мемлекет
кез келген уақытта алып қоюға құқылы болды. Себебі, жер пайдалану құқығы
азаматтарға тегін берілді. Ал қазір жер учаскесіне меншік құқығы мен жер
пайдалану құқығы азаматтар мен заңды тұлғаларға ақылы түрде сатылып
беріледі.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару
қатынастары жер құқық қатынастары ішіндегі ең даулысы және өзектісі. Жер
құқық қатынастары тұрғын үй қатынастарымен, азаматтық-құқықтық
қатынастармен, әкімшілік-құқықтық қатынастармен тығыз байланысты. Қазақстан
Республикасы Президентінің Жолдауында айтылған Қазақстанды әлемнің дамыған
елу елінің қатарына қосу мәселесі халқымыз тарапынан үлкен қолдауға ие
болып, осы жолда көптеген ісшаралар атқарылып жатын. Еліміздің
экономикасының дамуы инфрақұрылымдарды жетілдіруді, тұрғын үй құрылысын
жандандыруды, автокөлік жолдарын кеңейтуді және қала құрылысын қолға алуды
қажет етіп отып. Жер кодексінің енгізілуімен елді мекендер жерімен қатар,
ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге де меншік құқығы танылып жер нарығы
шарықтау шегіне жетті. Жоғарыда айтылған құрылыс нысандарын салу үшін
мемлекет жер учаскесі меншік иелері мен жер пайдаланушылардан жер учаскесін
нарықтық бағамен сатып алуға мәжбүр болып отыр. Алайда, жер учаскесін
мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару коп жағдайда жер учаскесі
меншік иелері мен жер пайдаланушылардың құқықтарының бұзылуына негіз
болуда. Осы мәселелерді жан-жақты зерттеу бүгінгі күннің қажеттілігінен
туындап отыр.
Қазіргі кезде қоғамымызда орын алып отырған жер дауларының басым
бөлігі қолданыстағы заңдардың орындалмауынан емес, сол жер заңдарында
қарастырылған мәселелердің дұрыс шешімін таппауында болып отыр. Сол себепті
жер учаскесі меншік иелері мен жер пайдаланушылардың өздеріне тиесілі жер
учаскесін мемлекет мұқтаждары үшін алып қою барысында меншік иесі немесе
жер пайдаланушы ретінде Конституциямен кепілдік берілген өз құқықтарының
толық қорғалуы жергілікті атқарушы органдар мен сот органдарының өз
міндеттерін жүйелі түрде, заңға сәйкес жүзеге асыруына байланысты. Жер
учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін жер учаскесін алып қоюға байланысты
туындап отырған дау-дамайлар осы жерге орналастыру аясындағы заңдардын
өрескел бұзылуы мен жергілікті атқарушы органдардың заңдарға қайшы шешімдер
қабылдауынан және мұндай шешімдірдің заңдылығын қадағалау тетіктерінің
жетілмегенінен болып отыр.
Нарықтық қоғам жағдайында жер учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін
сатып алу арқылы өнеркәсіптік кешенді, нақтырақ айтсақ, қала мен қала
құрылысын нарық қиыншылығының құрсауынан шығаруға және дамытуға байланысты
үлкен экономикалық үміт артылып отыр. Бұл мақсаттарға жету үшін алдымен
құзіретті органдардың жер учаскесін мемлекет мұқтаждары үшін алып қою
аясындағы қызметін реттейтін құқықтық тетіктерді одан әрі жетілдіру қажет.
Заң әдебиеттері мен ғылыми мақалаларда меншік иелері мен жер
пайдаланушылардан жер учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін сатып алуға
байланысты құқықтық шараларды жетілдіру мен дамыту мұқтажы көп айтылып
жүр. Себебі, нарық заңы қала құрылысы мен коммуналдық жүйелерді жаңарту
мемлекет қаражаты есебінен жүзеге асырғаннан гөрі, жер учаскелерін үшінші
тұлғалардың, яғни инвесторлардың мүддесі үшін мемлекет мұқтажы үшін сатып
алу арқылы жүзеге асырған тиімді, әрі перспективалы екендігін анық
дәлелдеп, оның өміршеңдігін көрсетіп отыр. Бірақ, меншік иелері мен жер
пайдаланушылардан жер учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін алып қою
барысында жер учаскесі мен онда орналасқан жылжымайтын мүлік пен ала алмай
қалған пайданы, көп жылдық екпені бағалау аясындағы мәселелер құқық
теориясында ұзақ талқыланғанымен заң жүзінде нақты шешімін таппауы, бұл
қатынастарды құқықтық реттеуде бірқатар қиындықтар тудырып отыр. Сол
себепті, жер құқығы ғылымының ең өзекті бағыттарының бірі – жер учаскесін
мемлекет мұқтаждары үшін алып қоюды құқықтық реттеудің теориялық
мәселелерін зерттеу.
Тақырыптың зерттелу деңгейi. Отандық заң ғылымында жер құқығы
қатынастарының мәселесін Б.Ж. Әбдірайымов, С.Б. Байсалов,
Д.Л. Байделдинов, А.Е. Бектұрғанов, А.Е. Еренов, Н.Б. Мұхитдинов,
М.С. Сахипов, А.С. Стамқұлов, С.Ш. Тюлеубекова, К.А. Шайбеков зерттеді.
Шетел азаматтары мен ұйымдарының жерді пайдалану мен қорғау құқығының
жекелеген сұрақтары А.Е. Бектұрғановтың, Н.Б. Мухитдиновтың, Д.Л.
Байдельдиновтың және өзге отандық ғалымдардың жұмысында қарастырылған.
Жер реформасының қазіргі мәселелері Л.К. Еркінбаеваның, С.Т.
Күлтелеевтің, Л.Н. Насырованың, А. Төкеевтің, Е.Ш. Рахметовтың, А.Х.
Хаджиевтің еңбектерінде көрініс тапты. Қазақстан Республикасында жерді
сақтап қоюды құқықтық ретту мәселелеріне арналған кешенді монографиялық
деңгейдегі еңбектер жоқтың қасы.
Дипломдық жұмыс объектісі жер заңдарын бұзған үшін заңды жауаптылық
Дипломдық жұмыс пәні ретінде жер заңдарын бұзған үшін заңды
жауаптылық негіздерін жүзеге асырудың құқықтық тетігі танылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізіне мемлекет пен құқық туралы
ілімдер, жалпы танылған жер заңдарының қағидалары мен жерді пайдалану мен
қорғау ережелері, жер қатынастары саласындағы конституциялық ережелер
қызмет етеді. Дипломдық жұмыс нәтижелерін қол жеткізу үшін ғылыми-танымдық
сипаттағы салыстырмалы-құқықтық, қисындық, жүйелік, тарихи және басқа
әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы Қазақстан Республикасы
Конституциясы, Қазақстанның жер және өзге де қолданыстағы заңдары, зерттеу
тақырыбына қатысы бар нормативтік құқықтық актілерді қамтиды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтың дамуы жағдайында жер заңдарын
бұзған үшін заңды жауаптылық негіздерін қарастырып, олардың жекелеген
түрлері бойынша туындайтын құқықтық қатынастарының теориялық негіздерін
қарастыру.
Жұмыстың міндеттері:
• жер учаскесін алып қою құқықтық қатынастарының құқықтық табиғатын
зерттеп, олардың жер құқық қатынастарында алатын орнын анықтау;
• жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару
негіздерін қарастыру;
• Нақты жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімнен және
қолданылатын деректер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемi. Диплом жұмысы кіріспе,
негізгі бөлім және қорытындыдан тұрады. Кіріспеде осы тақырыптың
өзектілігі, оның зерттелу деңгейі, мақсаттары мен міндеттері және құрылысы
көрсетілген. Негізгі бөлім екі тараудан тұрады. Қорытындыда жұмыс барысында
қарастырылған барлық мәселелер бір тоқтамға келтіріліп тұжырымдалады.
І. ҚР – да жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің, жалпы
құқықтың сипаттамасы
1.1 Жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің түсінігі және
мазмұны
Заңды жауапкершіліктің заңды негізі – құқық бұзушылық болып табылады.
Егерде субъектінің іс-әрекеті құқық бұзушылықтың белгілеріне сәйкес
келмесе, онда ол заңды жауапкершілікке тартылмайды.
Заңды жауапкершіліктің қай түрі болмасын ол ең алдымен кұқық
бұзушылыққа санкция ретінде, яғни құқық нормаларының талаптарын орындау
үшін мемлекеттік күштеу ретінде көрінеді. Мемлекеттік күштеу мен заңды
жауапкершілік қашанда екеуі байланысты болады. Заңды жауапкершіліктің бұл
белгісі әр құқық саласында түрліше сипатталады. Айталық, азаматтық,
шаруашылық, еңбектік заңдар міндеттемені ерікті түрде орындау мүмкіндігін
қарастырады.
Шарттың міндетін бұзған азамат немесе кәсіпорын өз еркімен заңда
көрсетілген айыппұлды төлеп, шығынды қалпына келтіре алады. Ерікті орындау
жүзеге асырылмаған кезде ғана жауапкершілік сот арқылы белгіленеді.
Қылмыстық және әкімшілік құқықта мемлекеттік күштеу анағұрлым анық көрінеді
және мемлекеттің арнайы органдарының әрекеттері арқылы жүзеге асырылады
[2].
Заңды жауапкершілік – тек ғана құқықтық нормалар бұзылған кезде пайда
болып қоймай, оларды қатаң сақтау арқылы да орындалады. Басқаша айтқанда
құқық бұзушының заңды жауапкершілікті орындауы құқықтық нормалар бойынша
бекітілген белгілі бір процедуралық – іс жүргізу тәртібін бұзған кезде ғана
мүмкін болмақ. Сонымен, заңды жауапкершіліктің белгілері мыналар болып
табылады.
1. Мемлекеттік күштеу арқылы жүзеге асады.
2. Кінәліні белгілі бір шектеуге міндеттейді.
3. Тек қана жасалған құқық бұзушылықтың негізінде пайда болады.
Жер заңдарын бұзу дегеніміз осы заңның қағидаттарына негізделген жерге
меншік құқығына, жер пайдалану құқығына және олардың заңды иелерінің осы
құқықтарына байланысты басқа да мүдделеріне зиян келген немесе зиян келуі
мүмкін заң бұзушылық әрекеттер мен әрекетсіздіктер.
Бүгінгі күні жер заңдарының бұзылуының қайнар көздерінің бірі ауыл
шаруашылығы өндірісі болып отыр. Ауыл шаруашылығы аясында әртүрлі ауыл
шаруашылығы ұйымдарының тарапынан жердің тиімсіз пайдаланылуы және
топырақтың құнарлы қабатының бүлінуі мен оның жел эрозиясына ұшырауы жер
пайдаланудың құқықтық талаптарын сақтамаудың тікелей қайнар көзі ретінде
танылып отыр. Арнайы техникалар мен құрал жабдықтардың тапшылығы мен
лестицидтер, гербицидтер және өзге де тыңайтқаштардың жоқтығы салдарынын
ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері, атап айтсақ жер учаскесі меншік иелері
мен жер пайдаланушылар жердің құнарлылығын арттыру шаралары мен
өсімдіктерді дәрілеу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндіктері болмай отыр.
Ауыл шаруашылық алқаптарын бүлдіру жерді ластаудың теріс экологиялық
зардаптарының негізгісі болып табылады. Негізі, жердің бүлінуі құнарлы
қабаттың бұзылуынан немесе жер алқаптарының құнарлылығының төмендеуінен
туындайды. Суармалы егін шаруашылығы аудандарында мөлшерден асыра суару
нәтижесінде топырақтың сортаңдануы мен қышқылдануы үлкен қауіп тудырып
отыр.
Ауыл шаруашылығы жер қатынастары аясы үшін тұрақтылықты, яғни,
заңдылықты бұзатын жағдайлар: топырақтың құнарлылыған арттыру мен сақтауға
байланысты және топырақты жел эрозиясы мен басқа да теріс процесстерден
қорғауға байланысты міндетті шараларды орындамау, уақытша бос емес жерлерді
пайдалану үшін жарамды қалыпқа келтіруге байланысты міндетті атқармау,
жерді қорғау шараларын атқаруға бағытталған құралдарды меңгермеу болып
табылады.
Бірақ, заңи жауапкершіліктің қызметі ауыл шарушылығы мақсатындағы
жерлерді тиімді пайдалану мен қорғауды қамтамасыз етумен ғана шектелмейді.
Жауапкершілік сонымен қатар, бір мезгілде жерді қорғаудың құқықтық
талаптарын бұзушы кінәлі тұлғаға қатысты басқа да маңызды қызметтерді
жүзеге асырады. Атап айтатын болсақ, саналылыққа тәрбиелеу, жерді аялау,
сақтау т.б.
Жерді қорғаудағы жауапкершіліктің қызметін барынша нығайту мен жер
қатынастары аясындағы заңдылықты күшейту мұқтажы жерді қорғау жөніндегі
құқықтық нормалардың өрескел бұзылғандығы мен жер пайдаланудағы
кемшіліктердің көлемінің ұлғаюынан болып отыр. Жерді қорғаудың құқықтық
талаптары жер пайдаланушылардың өздерімен және жер пайдаланушы емес
субъектілердің әрекеттерімен бұзылады.
Жер заңдарының талаптарын бұзғаны үшін заңды жауапкершілік субъектілері
мемлекеттік билік және басқару органдарының лауазымды тұлғалары, жер
учаскесі меншік иелері мен жер пайдаланушылар, азаматтар мен өзге
коммерциялық ұйымдар болып табылады.
Жерді экологиялық қорғаудың бір түрі жер заңдарын бұзғаны үшін мүліктік
жауапкершілік болып табылады. Мүліктік жауапкершілікті кей жағдайларда
мүліктік қатынастардан тұратын болғандықтан азаматтық құқықтық
жауапкершілікке жатқызамыз. Бірақ, азаматтық құқықтық жауапкершілік пен
мүліктік жауапкершіліктің ерекшеліктері бар. Мүліктік зиянды өтеу әрқашанда
азаматтық заңдармен реттеле бермейді. Себебі, жер заңдарын бұзғаны үшін
туындайтын мүліктік зиянды өтеу тәртібі тек азаматтық заңдармен ғана емес,
сонымен қатар жер заңдарымен де реттеледі. Мысалы: Жер кодексінің 165-ші
бабында меншік иелеріне немесе жер пайдаланушыларға келтірілген шығынды
өтеудің негіздері қарастырылған.
Жер заңдарын бұзғаны үшін мүліктік жауапкершілік қолдану үшін мынадай
жағдайлардың болуы шарт:
Біріншіден; өтеуге жататын келтірілген шығынның болуы. Мысалы, жерді
дұрыс пайдаланбау салдарынан экологиялық жағдайдың нашарлауы. Бұл орайда
экологиялық жағдайға келтірілген зиянды өтеу ақшалай бағалауға немесе өзге
де мүліктік бағамда бағалануы тиіс. Жер құқығында зиян ұғымын қандайда бір
құндылықтарды жоғалтумен байланыстыруға болады. Топырақ құнарлылығы
қоғамдық құндылықтардың бірі болып табылады, сол себепті оны ақшалай
бағалау ауыл шаруашылығы алқаптарының құнарлылығын төмендеткен кінәлі
тұлғаларды мүліктік жауапкершілікке тартуға мүмкіндік береді.
Екіншіден, мүліктік жауапкершілік кез-келген зиянды өтеу үшін
қолданылмайды, ол тек кінәлі тұлғаның құқыққа қайшы іс әрекеті нәтижесінде
пайда болған зиянды өтеу үшін қолданылады. Егер жер учаскесі нашарласа және
оны қалыпқа келтіру қажет болса, жер пайдаланушыны мүліктік жауапкершілікке
тарту мәселесі оның жер учаскесінің нашарлауына кінәлілігіне байланысты
болады. Жер учаскесінің нашарлауы жер учаскесін пайдаланушы тұлғаның
кінәсінен емес, табиғат жағдайларының салдарынан болса мүліктік
жауапкершілік қолданылмайды.
Үшіншіден, зиян келтірген құқыққа қайшы әрекет, тек әрекет пен
туындаған мүліктік салдар арасында себепті байланыс болған жағдайда ғана
мүліктік жауапкершіліктің пайда болуына негіз болады. Мысалы,
тыңайтқыштарды шектен тыс көп мөлшерде пайдалану мен оның салдарынан
топырақ құнарлылығының өзгеріп, арамшөптердің қаптап өсуінің арасындағы
себепті байланыс.
Төртіншіден, мүліктік жауапкершілікке кінәлі тұлғаның зиян келтірген іс
әрекеті тартылады.
Кінәлі тұлғаларды мүліктік жауапкершілікке тартудың барлық
жағдайларында зиянды өтеудің жеңілдетілген режимі қолданылуы мүмкін [3].
Жер заңдарын бұзу салдарынан келтірілген зиянды өтеуге байланысты
қатынастардың бір ерекшелігі талап-арызды қанағаттандыратын сот шешімінің
заңды күшіне енуі мен орындалуы жер заңдарын бұзғаны үшін заңды
жауапкершіліктің тиімді жүзеге асырылғанын білдірмейді. Мүліктік
жауапкершіліктің негізгі мақсаты зиян келтірушіден өндірілген ақша
сомасының бұзылған құқықтарды, оның ішінде бүлінген жер учаскесін қалпына
келтіруге жұмсалуында.
Азаматтық кодекстің 224-ші бабында көрсетілгендей, егер шаруа (фермер)
қожалығының жер учаскесі оның мүшелерінің арасындағы шартта өзгеше
белгіленбегендіктен оларға ортақ бірлескен меншік құқығымен тиесілі болса
жер заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілік кімге жүктеледі? Бұл мәселе заңда
толық қарастырылмағанымен заң әдебиеттеріне сүйене отырып жер заңдарын
бұзғаны үшін заңды жауапкершгілік шаруа (фермер) қожалығының басшысына
(сенім білдірілген өкіл ретінде) жүктелгенімен шығындарды өтеу мен
айыппұлдарды төлеу шаруашылық кірісінен жүзеге асырылатынына көз жеткізуге
болады.
Жер заңдарының талаптарын бұзғаны үшін жер учаскесі меншік иелері мен
жер пайдаланушылар материалдық жауапкершілікке де тартылуы мүмкін.
Материалдық жауапкершілік құқық бұзушыға жүктелетін жағымсыз салдардың
бір түрі ретінде қарастырылады [4]. Оны қолдануға негіз болып кінәлі
тұлғаның келтірген шығыны мен зиянды іс әрекеті танылады. Жағымсыз салдар
кінәлі тұлғаның өзі келтірген шығынды заңдарда бекітілген мөлшерде өтеу
міндеті түрінде көрініс табады. Осы белгілері бойынша материалдық
жауапкершілік мүліктік жауапкершілікке ұқсас болғанымен, оның бір түрі
ретінде танылмайды.
Материалдық жауапкершілік мүліктік жауапкершіліктен субъектілік
құрамымен, келтірілген шығынды есептеу және оны өндіріп алу әдісімен
ерекшеленеді. Материалдық жауапкершіліктің субъектісі ретінде жәбірленуші
тұлғамен еңбек қатынасында немесе мүшелік еңбек қатынасында (шаруа (фермер)
қожалықтары, өндірістік кооперативтер) болатын тұлғалар танылады. Бұл
тұлғалар өздерінің кінәлі іс әрекетімен жұмыс уақтысында келтірген нақты
шығындарын ғана өтейді. Өндірістік процестің әрбір жұмысшысы кәсіби еңбекті
жүзеге асыру барысында жұмыс берушінің мүлкі мен меншігіне белгілі бір
дәрежеде абайсызда зиян келтіру қаупі әрқашанда болады. Сол себепті
материалдық жауапкершілікте кінәлі тұлғамен келтірілген шығын азаматтық-
құқықтық жауапкершіліктегідей толық көлемде өтелмей, тек заңда белгіленген
шектерде ғана өтеледі. Тек қасақана ниетпен келтірілген шығын ғана толық
көлемде өтелеуі мүмкін. Материалдық жауапкершілікте келтірілген шығын жұмыс
берушінің еркі бойынша зиян келтірушінің жалақысынан ұстап қалу жолымен де
өтелуі мүмкін. Келтірілген шығынды өтеудің мұндай тәртібі азаматтық-
құқықтық жауапкершілікке тән құбылыс емес.
Агроөнеркәсіптік өндірістерде жұмыс істейтін тұлғалардың материалдық
жауапкершілігі әртүрлі заңдармен және өзге нормативтік құқықтық актілермен
реттелуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының Шаруа (фермер) қожалығы туралы заңының 13-ші
бабында шаруа (фермер) қожалығындағы жұмыстарды орындауға еңбек келісімі
немесе шарты негізінде жұмыс істейтін азаматтар тартылуы мүмкін екендігі
көрсетілген [5]. Демек, бұл шаруашылықтағы еңбек қатынастары оның
мүшелерінің келісімімен анықталады және реттеледі. Олардың өз әрекеттерімен
шаруашылықтарына келтірген шығындарын өтеу тәртібі Заңда қарастырылмаған.
Бұл, шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің өздерінің шаруашылықтарына жұмыс
барысында келтірген шығындары үшін материалдық жауапкершіліктерін өзін-өзі
реттеу қағидасы негізінде отбасылық және шаруалар дәстүрі бойынша
өтелетіндігін білдіреді.
Жұмысшының кінәсімен байланысты емес, қалыпты өндірістік шаруашылық
тәуекелге жататын шығындарға материалдық жауапкершілік қолданылмайды.
Шаруа (фермер) қожалығында жұмыс істейтін тұлғалар шаруашылықпен
жасасқан еңбек шартының негізінде жұмыс кезеңінде келтірген шығындары үшін
шаруашылық алдында еңбек туралы заңдарда белгіленген ережелерге сәйкес
жауап береді. Бұл туралы Шаруа (фермер) қожалығы туралы заңда нақты
айтылып кеткен. Заңның 13-ші бабының 2-ші тармағында шаруа (фермер)
қожалығында жалдау туралы шарт жасасу тәртібі Қазақстан Республикасының
еңбек туралы заңдарымен белгіленеді делінген.
Қазақстан Республикасының “Еңбек кодексінде қызметкерлердің жеке
еңбек, ұжымдық шарттарда және жұмыс берушінің актілерінде жазылған еңбек
міндеттерін адал орындауы, сондай-ақ, жұмыс процесінде жұмыс берушіге
мүліктік зиян келтіруге жол бермеу жөніндегі міндеттері көрсетілген.
Алайда, жұмыс беруші жұмысшылардың қалыпты еңбек етуі мен өздеріне сеніп
тапсырылған мүлікті толық сақтауын қамтамасыз етуі үшін қолайлы жағдайлар
туғызуы қажет.
Қызметкерлер мынадай жағдайларда келтірген зияндары үшін толық
материалдық жауапты болады:
қызметкер мен жұмыс беруші арасында қызметкерге берілген мүлік пен басқа да
құндылықтардың сақталуын қамтамасыз етпегені үшін өзіне толық материалдық
жауапкершілік алу туралы жазбаша шарт жасалған;
заңдарға сәйкес қызметкерге еңбек міндеттерін орындау кезінде жұмыс
берушіге келтірілген зиян үшін толық жауапкершілік жүктелген;
қызметкер мүлік пен басқа да құндылықтарды бір жолғы сенімхатпен немесе
басқа да бір жолғы құжаттар бойынша есеп беруге алған;
қызметкер зиянды алкогольдік, нашақорлық немесе уытқұмарлық мас болу
жағдайында келтірген;
Зиян материалдардың, жартылай фабрикаттардың, бұйымдардың (өнімдердің),
соның ішінде оларды дайындау кезінде, сондай-ақ жұмыс беруші қызметкерге
пайдалануға берген құрал-саймандардың, өлшеу аспаптарының, арнаулы киімдер
мен басқа да заттардың жеткіліксіздігінен, қасақана жойылуынан немесе
қасақана бұлдірілуінен келтірілген;
зиян коммерциялық құпияны жариалау салдарынан келтірілген;
зиян қызметкердің қылмыстық тәртіппен қудаланатын әрекеттерінің белгісі
бар іс-әрекеттерінен келтірілген жағдайларды олардың кінәсінен жұмыс
берушіге келтірілген зиянға толық мөлшерінде материалдық жағынан жауапты
болады.
Толық материалдық жауапкершілік туралы жазбаша шарттарды жұмыс беруші
он сегіз жасқа толған, өндіріс процесінде өзіне берілген құндылықтарды
сақтауға, өңдеуге, сатуға, тасымалдауға немесе қолдануға тікелей байланысты
қызметті атқарушы немесе жұмысты орындаушы қызметкермен жасасуы мүмкін.
Материалдық жауапкершіліктің азаматтық-құқықтық жауапкершіліктен тағы
бір ерекшелігі қызметкердің алынбай қалған пайда үшін жауапты
болмайтындығында. Ал азаматтық-құқықтық жауапкершілікте зиян келтіруші
келтірілген нақты шығынмен қатар, зиянның салдарынан алынбай қалған пайданы
өтеуге де міндетті болуы мүмкін.
Жер заңдарын бұзғаны үшін жауаптылықтың ең ауыры қылмыстық
жауапкершілік болып табылады. Жер заңдарының талаптарын бұзғаны үшін
қылмыстық жауапкершілік экологиялық қылмыстық жауапкершіліктің бір саласы
ретінде қарастырылады.
Белгілі ғалым, профессор Ә. Стамқұлұлының айтуынша экологиялық қылмыс
дегеніміз - Қазақстан Республикасында айналадағы табиғи ортаны қорғау
туралы заңдармен белгіленген экологиялық құқық тәртібіне қол сұғатын және
адамдардың денсаулығына немесе айналадағы табиғи ортаға зиян келтіретін
немесе зиян келтіруге нақты қатер төндіретін қылмыстық заңда көзделген
қоғамдық қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік), сондай-ақ,
қылмыстық заңда көзделген экологиялық залал келтіретін өзге де қоғамға
қауіпті іс-әрекет [6].
Жер заңдарының талаптарын бұзғаны үшін қылмыстық жауапкершілік мұндай
қылмыстар Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде көзделген жағдайда
ғана белгіленеді. Табиғи ортаны бұзғаны үшін қылмыстық жауапкершілік
мәселесі Қазақстан Республикасының Экологиялык кодексте орын алған. Алайда,
Қылмыстық кодекстің 1-ші бабына сәйкес қылмыстық жауапкершілікті көздейтін
мұндай заңдар Қылмыстық кодекске енгізілгеннен кейін ғана қолданылады [43].
1997-ші жылы 16-шы шілдеде қабылданаған Қазақстан Республикасының
қылмыстық кодексінің 11-ші тарауында экологиялық қылмыстар қарастырылған.
Бұл тарауда экологиялық қылмыстар үшін жауаптылықтың 277-ші баптан 294-ші
бапқа дейінгі 18 түрі қамтылған. Оның ішінде 284-285-ші баптар жер заңдарын
бұзғаны үшін жауаптылықты көздейді.
Жер заңдарының талаптарын бұзғаны үшін қылмыстық жауаптылық көздейтін
нормалардың ішінде Қылмыстық кодекстің 285-ші бабында қарастырылған жерді
бүлдіруді қылмыстық-құқықтық қорғау шараларының маңызы ерекше. Бұл бапта:
жерді улау, ластау немесе улы химикаттарды, тыңайтқыштарды, өсімдіктердің
өсуін, ынталандырғыштарды және өзге де қауіпті химиялық, радиоактивті
немесе биологиялық заттарды сақтау, пайдалану, тасымалдау және көму кезінде
оларды ұстау ережелерін бұзу салдарынан шаруашылық немесе өзге қызметтің
зиянды өнімдерімен бүлдіру, адамның денсаулығына немесе қоршаған ортаға
зиян келтіруге, жердің табиғи қасиеттерінің нашарлауына әкеп соқса, - екі
жүзден бес жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған
адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге табысы
мөлшерінде айыппұл салуға, не үш жылға дейінгі мерзімге белгілі бір
лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан
айыруға, не екі жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына жазаланады -
делінген [44]. Егер дәл сол әрекеттер төтенше экологиялық жағдай аумағында
жасалса, - үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге немесе нақ
сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Жер заңдарының талаптарын бұзғаны үшін жауаптылық мәселесі қылмыстық
кодекстің өзге де баптарында қарастырылған. Атап айтсақ, меншікке қарсы
қылмыстар деп аталатын 6-шы татаудың 186-шы бабы жерге заттық құқықтарды
бұзуғаны үшін қылмыстық жауапкершілік мәселесіне арналған. Бірақ, жерге
меншік құқығын бұзғаны үшін жауапкершілік мәселесі Қылмыстық кодекспен
қатар, Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодексінде де қарастырылған. Меншік құқығын бұзғаны үшін әкімшілік
жауапкершілік мәселесі Әкімшілік құқықтық бұзушылық туралы кодекстің 118-
ші бабында көрініс тапқан [7].
Жерге меншік құқығын бұзғаны үшін қылмыстық және әкімшілік
жауаптылықтың ара жігін ажырату үшін экологиялық қылмыс пен теріс қылықтың
шегін бірнеше белгілер (критерий) бойынша анықтауға болады:
- әрекеттің салдарына байланысты;
- әрекеттің сипатына байланысты;
- жасалған әрекеттің жағдайына байланысты;
- құқық бұзушының тұлғасына байланысты;
- құқық бұзушылықтың субъективтік жағына байланысты [8].
Қылмыстық кодекстің 186-бабы мен әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодекстің 118-бабындағы жер учаскесін өз еркімен иелену қатынастары
әрекеттің сипаты мен одан туындайтын салдардың негізінде ажыратылады.
Қылмыстық кодекстің 186-шы бабына сәйкес жерге заттақ құқықтарды бұзуда
құқық бұзушының әрекеті азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтарына немесе
заңмен қорғалатын мүдделеріне не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен
қорғалатын мүдделеріне елеулі зиян келтіруі тиіс. Сонымен қатар ол бөтеннің
жер учаскесіне заңсыз кіріп кету арқылы немесе күш қолдану арқылы не күш
қолданумен қорқыту арқылы басып алу жолымен жүзеге асырылады.
Ал, әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 118-бабында көзделген
жерге меншік құқығын бұзу құқық бұзушының жерді өз бетімен иелену жолымен
жүзеге асырылады.
Әкімшілік жауаптылық ешкімнің пайдалануында болмайтын мемлекеттік жер
қорындағы жер учаскелерін өз еркімен иеленгені үшін туындайды. Азаматтар
мен заңды тұлғалардың заңды иелігіндегі жер учаскесін өз еркімен иеленуі
жерді өз еркімен басып алу деп сараланып, жауапкершілік қылмыстық заңдар
арқылы белгіленеді.
Қоғам мен ондағы халықтың әлеуметтік және экономикалық әл ауқатын
жақсарту мен арттыруда, сонымен қатар тыныс тіршілігі мен салауатты өмір
салтын қалыптастыруына ауыл шаруашылық өнімдерінің сапалылығының аса
маңызды екендігін ескере отырып, осы өнімдерді өндіруде негізгі өндіріс
құралы болып табылатын ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің
бүлінбеуіне, тазалылығы мен құнарлылығына, мақсатты пайдаланылуына
мүмкіндіктер туғызуымыз қажет.
Сол себепті ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің меншік иелері мен
өзге де жер пайдаланушылардың жер заңдарының талаптарын бұзғаны үшін
қылмыстық жауапкершіліктерінің шегін арттырып, қолданылатын жаза шараларын
ауырлату қажет [9].
Жер заңдарын өрескел бұзушыларды қылмыстық қатаң жауапқа тартудың жер
заңдарын бұлжытпай орындау құралы ретінде немесе заң бұзушылар мен заң
бұзуға ынталанған тұлғалардың пиғылына жалпы немесе арнаулы ескерту жасау
үшін де маңызды екенін еске салуымыз керек.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдаланудың құқықтық
талаптарын бұзғаны үшін жауапкершіліктің келесі түрі - әкімшілік-құқықтық
жауапкершілік.
Әкімшілік құқықтық жауаптылықтың өзге жауаптылықтардан айырмашылығы -
ол әкімшілік құқық бұзушылық үшін қолданылып жүрген заңдарға сәйкес
қылмыстық жауаптылыққа әкеліп соқтырмайтын болса, пайда болады. Оның өзінде
әкімшілік құқық бұзушылық салдарынан қоғамға, экологияға, азаматтарға
келген материалдық зиянның мөлшері айтарлықтай көп болмауы керек.
Әкімшілік құқық бұзушылық абайсызда және қасақана жасалуы мүмкін.
Әкімшілік құқық бұзушылық жер заңдарының қорғалатын объектісіне қарай
мынадай негіздерде болуы мүмкін:
а) жерге меншік құқығын бұзу;
ә) жер пайдалану құқығын бұзу;
б) жердің экологиялық сапасын нашарлату.
Жер кодексінің 92-ші бабында мақсаты бойынша пайдаланылмаған жер
учаскесін меншік иесінен және жер пайдаланушыдан алып қою мәселесі
қарастырылған. Онда ауыл шаруашылығы өндірісіне не тұрғын үй құрылысы мен
өзге де құрылысқа арналған учаске, егер Қазақстан Республкасының заңдарында
неғұрлым ұзақ мерзім көзделмесе, бір жыл ішінде тиісті мақсатында
пайдаланылмаған жағдайда жер учаскесі жер кодексінде көзделген тәртіппен
меншік иесінен және жер пайдаланушыдан алынып қойылуы мүмкін делінген.
Яғни, жер учаскесін алып қою өз кезегінде жер кодексінде жер заңдарының
талаптарын бұзған кінәлі тұлғаға қолданылатын жазалау шарасы ретінде
қарастырылғандықтан, біз бұл жауапкершілікті жер құқықтық жауапкершілік
ретінде танимыз.
Заңгер ғалым Л.Қ. Еркінбаева жер учаскесін алып қою күрделі әлеуметтік
– құқықтық құбылыс және ол барлық уақытта жер учаскесіне меншік құқығының
тоқтатылуына негіз болмайды деген пікірі жер учаскесін алып қоюдың қазіргі
жағдайына берілген оң құқықтық баға деуге болады. Себебі, жер учаскесін
мемлекет мұқтаждары үшін алып қою негізгі әлеуметтік мәселелердің бірі
тұрғын үй қатынастарымен де тығыз байланысты. Тұрғын үйдің бағасының
шарықтауы да өз кезегінде жер саясатының дұрыс жүзеге асырылмауымен де
байланысты. Себебі, өте жоғары бағамен сатып алынып жатқан жер учаскелері
тұрғын үйдің де қымбаттауына әсер етіп отыр.
Жер учаскесін алуға байланысты заң ғылымында көптеген пікірлер бар. И.
Приходьконың пікірінше жерді алу - жер иелену құқығы мен жер пайдалану
құқығын тоқтатудың тек бір ғана әдісі болып табылады . Осындай пікірге В.В.
Петров та қосылады. Оның айтуы бойынша: алу жер пайдалану құқығын
тоқтатудың негізі болып табылатын мемлекеттік өкілетті органдардың
әкімшілік актісі болып табылады [10].
Бұл орайда, жерді дұрыс пайдаланбағаны үшін меншік иесі мен жер
пайдаланушыдан жерді алып қоюды жауапкершілікке жатқызуға бола ма? және
жерді алып қою өкілетті органның шешіміне сәйкес жерге меншік құқығы мен
жер пайдалану құқығын әдеттегідей тоқтатудың бір түрі ғана емес пе? - деген
сұрақ туындайды.
О.С. Колбасов жер құқығындағы заңи жауапкершілік мәселесін зерттей
келе, жерді тиімсіз пайдаланғаны үшін алып қою жер пайдалану
субъектілерінің жауапкершілілігі болып табылмайды, ол мемлекеттік өкілетті
органның шешімі бойынша жер пайдалануды тоқтату ретінде қарастырылуы тиіс
деген тұжырымға келді. Сонымен қатар, автор жер пайдалану құқығын тоқтатуды
құқық бұзушылық үшін қолданылатын санкция және жерді тиімді пайдалану
талаптарын бұзушылықпен күресудің әдістері екендігін мойындайды [11]. Біз
бұл пікірдің өміршеңдігіне күмәнмен қараймыз. Егер жер заңдарының
талаптарын бұзғаны үшін жер учаскесін алып қою жауапкершілік ретінде
танылмаса, оның санкция ретінде немесе құқық бұзушылықпен күрес ретінде
танылуы мүмкін емес.
Ю.Г. Жариков құқық бұзушыдан жер учаскесін алып қоюды жер заңдарын
бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік ретінде қарастырады. Бұл пікірмен де
толық қосылу мүмкін емес. Себебі, жер кодексінің 93-ші бабында егер
учаскені пайдалану жер кодексінде немесе Қазақстан Республикасының өзге де
заңдарында белгіленген жерді ұтымды пайдалану ережелерін өрескел бұза
отырып жүзеге асырылса, атап айтқанда, егер учаскесі нысаналы мақсатына
сәйкес пайдаланылмаса немесе оны пайдалану ауыл шаруашылығы жері
құнарлылығының едәуір төмендеуіне не экологиялық жағдайдың едәуір
нашарлауына әкеп соғатын болса, Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық
бұзушылық туралы заңдарында көзделген жазалау шаралары қолданылғаннан кейін
жер учаскесі меншік иесінен және жер пайдаланушыдан алып қойылуы мүмкін
деп көрсетілген.
Бұл бапта жер учаскесі әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңда
көрсетілген жазалау шаралары қолданылғаннан кейін ғана алынуы мүмкін
екендігі көрсетілген. Себебі, әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңның жер
заңдарының талаптарын бұзғаны үшін заңи жауапкершілік көздейтін 250, 251,
252, 253-ші баптарында жер учаскесін алып қою мәселесі мүлдем
қарастырылмаған. Онда жер заңдарының талаптарын бұзған кінәлі азаматтар мен
заңды тұлғаларға тек ескерту жасау мен бес айлық есептік көрсеткіштен екі
жүз елу айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде айыппұл салу шарасы
қарастырылған. Ал, жер учаскесін алып қою жер туралы кодексте тікелей
көрсетілгендіктен, ол жер-құқықтық жауапкершілік ретінде танылады. Жер
заңдарының талаптарын бұзу салдарынан зиян келтірілген жағдайда алдымен
әкімшілік құқықтық жауапкершілік қолдану арқылы келтірілген шығындардың
орнын толтырып алғаннан кейін ғана жер құқықтық жауапкершілік қолданылады.
Себебі жер құқықтық жауапкершілікте санкция ретінде жер учаскесі алынып
қойылады, ал келтірілген зияндар заңи жауапкершіліктің өзге түрлері арқылы
өтеледі.
Ал егер жер заңдарының талаптарын бұзу әрекетсіздік арқылы жүзеге
асырылса, яғни, шаруа (фермер) қожалығы өзіне берілген жер учаскесін бір
жылдан аса мерзімде пайдаланбаса жер учаскесі алынып қойылуы мүмкін.
Жер заңдарының талаптарын бұзғаны үшін жер учаскесін алып қою шаруа
(фермер) қожалықтары үшін өте ауыр жауапкершіліктердің бірі болып табылады.
Себебі, жер учаскесін алып қою шаруа (фермер) қожалықтары қызметінің
тоқтатылуына негіз болады. Сол себепті Шаруа (фермер) қожалығы туралы
Заңда шаруа (фермер) қожалықтарынан жер заңдарының талаптарын бұзғаны үшін
жер учаскесін алып қою ерекше жағдайларда ғана қолданылатындығы туралы
мәселе қарастырылуы тиіс [12].
Жауапкершілік шарасы ретінде мемлекетпен жер учаскесін алып қаймас
бұрын іс алдымен әкімшілік тәртіп шешіледі. Жер учаскесіне зиян
келтірілгені немесе заңдарды бұза отырып пайдаланғандығы жөнінде жерге
орналастыру органдары мүдделі тұлғалармен бірге акт жасайды. Бұл актіде жар
сапасының жай күйі, түрі мен нұқсан келтірілген бөлігі көрсетіледі. Акт
толтырылғаннан кейін жер пайдалану талаптарын бұзған жер пайдаланушыға
немесе меншік иесіне жол берілген құқық бұзушылықтарды үш ай мерзім ішінде
қалпына келтірі туралы жазбаша ескерту жасайды. Егер үш ай мерзім ішінде
құқық бұзушылықтар жойылмаса құзіретті мемлекеттік орган жер пайдаланушыдан
жер учаскесін алып қою туралы сотқа талап арыз береді. Алайда, жер
учаскесін алып қою сот тәртібімен шешілетін ақтық шара болуы тиіс.
1.2 Жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің негізі және оның
белгілері
Заңды жауаптылықты құқықтық қатынастарда өз жүрыс-тұрысының тек оң
салдарын алу мақсатында субъектінің өз міндеттеріне қатысты жауапкершілікті
қатынасы ретінде түсіндіруге болады. Заңды жауаптылық заңнамада көзделген
рұқсат етілмеген әрекеттерді-тыйымдарды жасағаны және өз міндеттерін заңға
сәйкес орындауға тиіс субъектінің кері, негативтік жүріс-тұрысы үшін
белгіленген мемлекеттік мәжбүрлеудің шарасы ретінде де қарастырылады. Сол
себепті, бұл заңды жауаптылық абстрактілік емес құбылыс, ол тек заңнамадағы
құқық бұзушылықтармен ғана байланыста болады.
Біз жер туралы заннама саласындағы құқық бұзушылықтар үшін жауаптылықты
қарастырамыз.
Жер туралы заңнама — бұл жерді меншік құқығының, жер пайдалану
құқығының объектісі ретінде де, мемлекеттік баскару мен қорғаудың объектісі
ретінде де нысаналы пайдаланумен байланысты құқықтық қатынастар кешенін
реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы [13].
Жер туралы заңнаманың нысандары болып Жарлық, Заң Және ҚР Жер кодексі
табылады.
Жер зандарын бұзғаны үшін заңды жауаптылықты қолданудың міндетті шарты
болып құқық бұзушылықтың Қазақстан Республикасының басқа да заңнамаларының
нормаларымен емес, тек жер туралы заңнаманың нормаларымен байланысы
табылады. Сондықтан, жер зандарын бұзғаны үшін заңды жауаптылықтың шектері
ҚР Жер кодексінің нормаларымен шектеледі. Сол себепті де, ҚР Жер кодексінің
166-бабында көзделгендей, жер зандарынын бұзылуына кінәлі жеке және занды
тұлғалар, мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдары Қазақстан
Республикасының заң актілерінде белгіленген тәртіппен жауапты болады.
Бұл жерде жер туралы заңнама кінәлі тұлғалардың жер зандарын бұзғаны
үшін заңды жауапкершілігі Қазақстан Республикасынын заң актілерінде
белгіленген тәртіп бойынша жүзеге асырылатынына ерекше мән береді. Осыған
байланысты мынадай сұрақтар туындайды: кінә қандай тәртіп бойынша
анықталады және жер туралы заңнаманы бұзған тұлғаның заңды жауапкершілігі
Қазақстан Республикасының қандай актілерімен белгіленген?
ҚР Жер кодексінде бұл сұрақтарға жауап жоқ. ҚР 1995 жылғы 22-
желтоқсандағы.Жер туралы жарлықтың 118-бабына сәйкес, лауазымды тұлғалар
және азаматтар жер туралы заңнаманы бұзғаны және жер ресурстарына зиян
келтіргені не зиян келтіруге нақты қауіп төндіргені үшін заңнамада
белгіленген тәртіпте тәртіптік, материалдық, әкімшілік және қылмыстық
жауаптылыкка тартылады: жер заңдарын бұзғаны үшін кінәлі тұлғалар осы құқык
бұзушылыктың нәтижесінде келтірілген зиянның орнын толтыруға міндетті.
Тәртіптік, әкімшілік не қылмыстық жауаптылыққа тарту кінәлі тұлғаларды
келтірілген зиянның орнын толтыру міндетінен босатпайды.
Жер туралы заң тек мына жағдайды көрсетіп өткен: жер зандарын
бұзғаны үшін кінәлі жеке және занды тұлғалар, мемлекеттік органдар және
олардың лауазымды тұлғалары Қазақстан Республикасынын заң актілерінде
белгіленген тәртіп бойынша жауаптылыққа тартылады.
Бұл заң жауаптылықтың түрлерін көрсетпеген. Алайда, мұнда Жер туралы
жарлықта көзделмеген мәселе — жер заңдарын бұзғаны үшін мемлекеттік
органдардың жауаптылығы қарастырылған. Егер Жер туралы Заң мен Жарлыктың
нормаларын салыстыратын болсақ, онда бұларда жер заңдарын бұзғаны үшін
заңды жауаптылық субъектілерін анықтаудың әртүрлі тәсілдері бар екенін
байқауға болады. Аталған екі актіде де белгіленген ортақ норма: ҚР
заңнамасының қандай нормаларымен және қандай тәртіпте қарастырылатынына
және туындайтынына қарамастан, жер заңдарын бұзғаны үшін заңды жауаптылық
орын алады.
Ресей мен Қазақстанның жер құқығы бойынша оқулықтарында (оқу
құралдарында) жер заңдарын бұзғаны үшін занды жауаптылықтың мәніне қатысты
әртүрлі көзқарастар бар.
1995 жылғы Земельное право России (В.В. Петровтың редакциялығымен)
оқулығында былай делінген: әлеуметтік жауаптылықтың бір түрі бола тұра,
заңды жауаптылық құқық бұзушылықты жасау фактісінің негізінде туындайды
және құқықбұзушыға өзіндік және мүліктік сипаттағы қолайсыз салдарды көтеру
міндетін жүктеуден тұрады. Кінәлі тұлғаларға зандардың ережелерін
орындамағаны үшін қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеу шараларынын жүйесі
ретінде көрініс табатын жер заңдарын бұзғаны үшін занды жауаптылық жер-
құқықтық нормалардың орындалуын ынталандыруға, бұзылған жер құқықтарын
қалпына келтіруге, жаңа құқық бұзушылықтардың алдын алуға бағытталған
[14].
1997 жылғы Земельное право России оқулығына (авторлар ұжымы) сәйкес,
занды жауаптылык жерге қатысты құқық субъектісі ретіндегі жеке және заңды
тұлғалардың құқыққа қайшы жүріс-тұрысы орын алған жағдайда, оларға
қолданылатын мәжбүрлеу шараларының жүйесін білдіреді.
Б.В.Ерофеев заңды жауаптылықты мемлекеттің қорғау функциясы ретінде
анықтайды, сол себепті, оның туындау негізі болып қандай да бір құқық
бұзушылықтың қоғамға қауіптілігінің дәрежесі табылады.
Оқу құралдарының қазақстандық авторларынан И.Г.Архипов өзінің
Земельное право Республики Казахстан атты оқулығында жер заңдарын бұзғаны
үшін заңды жауаптылықты қарастырмаған.
А.Х.Хаджиев мынадай анықтама береді: Заңды жауаптылық құқық
бұзушылықты жасағаны үшін туындайтын және құқық бұзушыға өзіндік және
мүліктік сипаттағы қолайсыз салдарды көтеру міндетінен тұратын мемлекеттік
мәжбүрлеу шаралары түрлерінің бірі болып табылады. Жалпы алғанда бұл
анықтама жоғарыда аталған ресейлік Земельное право России (В.В. Петровтың
редакциялығымен) оқулығындағы анықтамамен бірдей. Мұндай анықтаманы басқа
да әдебиет көздерінен кездестіруге болады. Мысалы, Л.С.Явич былай деп
жазады: Заңды жауаптылық жай ғана заңды міндет емес, себебі, ол кандай да
бір игіліктерден айырылуды көздейді. Ол бұзылған құқықты қалпына келтіру,
келтірілген зиянның орнын толтыру және т.б. құрауы мүмкін, бірак, міндетті
түрде жазалаудан тұрады [15].
А.Х. Хаджиевтің анықтамасы бойынша жер заңдарын бұзғаны үшін заңды
жауаптылық белгілі бір жүйеге реттелген нормативтік құқықтық ортақтықты —
жер қатынастары саласындағы құқыққа қайшы әрекеттер үшін экімшілік,
кылмыстык, азаматтык-құқыктык, тәртіптік нормаларды, сонымен катар, жер-
құқыктык жауаптылыкты кұрайтын жер құқығы саласының құқыктық институтын
білдіреді. Алайда, жер заңдарын бұзғаны үшін заңды жауаптылық жер құқығының
құқықтық институты болып табыла ма, жоқ па — бұл даулы мәселе. Себебі, жер
туралы заңнама жер заңдарын бұзғаны үшін заңды жауаптылықтың бір ғана түрін
— жер учаскелерін алып қоюды көздейді. Жер заңдарын бұзғаны үшін
жауаптылықтың қалған басқа түрлері еңбек, азаматтық, әкімшілік және
қылмыстық құқықтың нормаларынан көрініс тапқан. Осыған байланысты мынадай
сұрақ туындайды: аталған институт салааралық институт болып табылмай ма?
Өйткені, жер құқығының өзі экологиялық құқықтың саласы болып табылады.
Алайда, жер заңдарын бұзғаны үшін заңды жауаптылықтың барлық түрлерін
біріктіретін бір жағдай бар. Бұл — жер қатынастары, осы салада жер құқығы
қатынастары туындайды және олар жоғарыда аталған құқық салаларының
нормаларына ауысады және Қазақстан Республикасы еңбек, азаматтық, әкімшілік
және қылмыстық кодекстерінің тиісті баптарының диспозицияларынан орын
алады.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстык кодексінін, 277-бабы мынаны
көздейді: Табиғи ресурстарды пайдалану, кәсіпорындарды және пайдалану
объектілерінің басқа да түрлерін, өнеркәсіп, көлік және байланыс
объектілерін, ауыл шаруашылығы мақсатындағы және мелиорациялық объектілерді
жобалау, орналастыру, салу, жөндеу, қолданысқа беру және пайдалану, қалалар
мен өзге де елді мекендер құрылысы кезінде, сонымен қатар, әскери және
қорғаныс объектілеріне әскери және ғарыштық қызметке қатысты экологиялық
талаптарды осы талаптарды орындау үшін жауапты тұлғалар бұзған жағдайда,
егер бұл қоршаған ортаның елеулі ластануына, адам денсаулығына зиян
келтіруге, жануарлар және өсімдіктер элемінің жаппай қырылуына және өзге де
ауыр салдарға алып келсе,— белгілі бір лауазымды иелену не белгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан 3 жыл мерзімге дейін айыра отырып не бұларсыз
5 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырумен жазаланады.
Бұл баптың диспозициясы кішігірім өзгерістермен ҚР Жер туралы заңының
109-бабының, ҚР Жер кодексінің 142-бабының, ҚР 1997 жылғы 15-шілдедегі
Қоршаған ортаны қорғау туралы заңның 48,49,50,54,55,56,61-баптарының
талаптарын қайталайды. Мысалы, Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 142-
бабында былай делінген: Жердің жай-күйіне кері әсер ететін жаңа және кайта
жаңғыртылатын үйлерді (құрылыстарды, ғимараттарды) әрі басқа да
объектілерді орналастыру, жобалау және пайдалануға беру, жаңа техника мен
технологияларды енгізу кезінде жерді қорғау жөнінде іс-шаралар көзделуге
және жүзеге асырылуға, экологиялық, санитарлық-гигиеналық және басқа да
арнайы талаптардың (нормалардың, ережелердің, нормативтердің) сақталуы
қамтамасыз етілуге тиіс.
ҚР Қоршаған ортаны қорғау туралы заңның 55-бабы келесі мазмұндағы
экологиялық талаптарды көздейді: Өнеркәсіп, энергетика, көлік және
байланыс объектілерін, ауыл шаруашылығы мақсатындағы және мелиорациялық
объектілерді пайдалану белгіленген экологиялық талаптарды ескере отурып
және қоршаған ортаны ластауды болдырмайтын экологиялық негізделген
технологияларды, қажетті тазалау ғимараттарын және санитарлық-қорғау
аймақтарын пайдалана отырып жүзеге асырылуы тиіс.
Қалалар мен басқа да елді мекендерді жобалау, салу, жөндеу экологиялық
қауіпсіздіктің және қоршаған ортаны сақтаудың талаптарын ескере отырып
халықтың өмірі, еңбек етуі және демалысы үшін мейлінше қолайлы жағдайларды
қамтамасыз етуі тиіс (ҚР Қоршаған ортаны қорғау туралы заңының 56-бабы).
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген ерекше жағдайларды
қоспағанда, аталған заңмен белгіленген экологиялық талаптар әскери және
қорғаныс объектілеріне және әскери қызметке толық көлемде таралады (ҚР
Қоршаған ортаны қорғау туралы заңның 61-бабы).
Қылмыстық заңнаманың нормалары аталған құқық бұзушылықтарды атап қана
қоймай, олардың қоғамға қауіптілігін бағалап, санкциялардың түрлерін де
белгілеген.
Сонымен, Қазақстан Республикасы Қылмыстык кодексінің 277-бабының
диспозициясында аталған қылмыстар жер және экологиялық заңдарды
нормаларымен толығымен үйлеседі, алайда оларды бұл құқық салаларының
нормалары деп атауға болмайды.
Мұндай нормаларды жер және экологиялық құқықтардың нормаларына ауыстыру
және жер және экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жауаптылықтың түрлерін жер
және экологиялық құқықтың құқықтық институты болып табылады деп көрсету
құқық салаларын ажырату теориясына және құқықтық реттеудің пәні мен әдісіне
қайшы келер еді.
1.3 Жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің жиеленген түрлері
Заңды жауаптылықты түрлерге бөлудің негізінде құқықтың салалық орны
жатады.
И.С. Самощенко және М.Х. Фарухшин жазғандай, заңды жауаптылықтың
түрлерінің көп болуы әртүрлі құқық салаларына тән құқықтық реттеу
әдістерінің көптігін көрсетеді.
Құқық салаларында реттеу әдістері де, оларды құқықтық қамтамасыз ету
құралдары да, ең алдымен, салалық құқықтың реттелетін қоғамдық
қатынастарының шеңберімен анықталатын өзіндік мазмұнымен және пайдалану
жағдайларымен ерекшеленеді. Бұдан шығатын қорытынды, құқықтық реттеу
әдістері мен оларды құқықтық қамтамасыз ету құралдары құқықтың пәнінен
ажыратылмайды. Бұл ретте құқықтық қамтамасыз ету құралдары құқықтың әдісіне
де, пәніне де бағынады және оларға қызмет етеді. Олар өздерінің бағыты
бойынша қорғау қатынастарының шеңберін реттеуге ғана емес, сонымен қатар,
жалпы мағынадағы құқықты мемлекет үшін қажетті бағытта дамытуға, оның
негізгі мақсатына жетуге жағдай жасауға арналған [16].
Ерекше атап өтетін жайт, жер құқығы нормалары жерге меншік құқығын, жер
пайдалану құқығын және жер қорғауды реттей отырып, олардың жүзеге асырылуын
құқық бұзушыларға зияндарды өтеу міндетін жүктеу, меншік құқығын, жер
пайдалану құқығын қалпына келтіру; жерге қатысты заңсыз мәмілені
жарамсыздеп тану, зансыз алып қойылған жер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. ҚР – да жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің, жалпы құқықтың
сипаттамасы ... ...6
1.1 Жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің түсінігі және
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің негізі және оның
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің жиеленген
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ. Жер - құқытық қорғау объектісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... 40
2.1 Жерге жеке меншік құқығы мен жер пайдалану құқығын
қорғау ... ... ... .40
2.2 Жерге жеке меншік құқығы мен жер пайдалану құқығына
зиянды
өтеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3 Жер дауларын шешу тәртібі және
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..54
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .67
пайдаланылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Мемлекетімізде жер реформасын
жүргізу мемлекеттік монополияны жойып, жерге жеке меншік құқығының кеңінен
етек жаюына алып келді. Қазіргі таңда мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен
азаматтардың жеке меншігіне үш млн. жер учаскелері немесе 589,9 мың гектар
жер берілген [1]. Жер құқықтық өзгерістерінің нәтижесінде туындаған жерге
мемлекеттің монополиясының жойылуы, жекелеген жер санаттарына жеке меншік
құқығының пайда болуы, ақылы жер пайдалануға көшу, жерді жеке меншікке
немесе пайдалануға алғаны үшін ақы төлеу, жердегі шаруашылық етуші
субъектілердің тең құқықты дамуы, жер нарығының қалыптасуы сияқты әрекеттер
орынды құбылыс болып табылады.
Мемлекетіміздің табиғи байлықтарының қайнар-көзі болып табылатын
жер ресурстары Республика халқының өмірі мен қызметінің негізі болып
саналады. Жердің мемлекет, қоғам және адамзат үшін қажеттілігі оның
өндіріс, экономика саласында атқаратын рөліне де байланысты болады. Сонымен
қатар, жердің кез келген мемлекеттің тәуелсіздігі мен аумағының
біртұтастығының басты кепілі екендігі, мемлекеттіктің негізі екендігі
баршаға мәлім. Осы тұрғыда жер учаскелерін мемлекет мұқтажы үшін алып қою,
қоғам мен халық мүддесі үшін пайдалануды білдіреді.
Қазақстан Республикасының егеменді ел ретінде қалыптасып нарықтық
экономикаға бейімделуі жер құқық қатынастарын дамыту арқылы экономиканың
өзге салаларын өркендеруді мақсат етті.
Жер учаскелері жеке меншікке берілгенге дейін жер учаскелерін
мемлекет мұқтаждары үшін алып қою қалыпты жағдай болатын. Жер учаскелері
тек мемлекет меншігінде ғана болды және оны меншік иесі ретінде мемлекет
кез келген уақытта алып қоюға құқылы болды. Себебі, жер пайдалану құқығы
азаматтарға тегін берілді. Ал қазір жер учаскесіне меншік құқығы мен жер
пайдалану құқығы азаматтар мен заңды тұлғаларға ақылы түрде сатылып
беріледі.
Жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару
қатынастары жер құқық қатынастары ішіндегі ең даулысы және өзектісі. Жер
құқық қатынастары тұрғын үй қатынастарымен, азаматтық-құқықтық
қатынастармен, әкімшілік-құқықтық қатынастармен тығыз байланысты. Қазақстан
Республикасы Президентінің Жолдауында айтылған Қазақстанды әлемнің дамыған
елу елінің қатарына қосу мәселесі халқымыз тарапынан үлкен қолдауға ие
болып, осы жолда көптеген ісшаралар атқарылып жатын. Еліміздің
экономикасының дамуы инфрақұрылымдарды жетілдіруді, тұрғын үй құрылысын
жандандыруды, автокөлік жолдарын кеңейтуді және қала құрылысын қолға алуды
қажет етіп отып. Жер кодексінің енгізілуімен елді мекендер жерімен қатар,
ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге де меншік құқығы танылып жер нарығы
шарықтау шегіне жетті. Жоғарыда айтылған құрылыс нысандарын салу үшін
мемлекет жер учаскесі меншік иелері мен жер пайдаланушылардан жер учаскесін
нарықтық бағамен сатып алуға мәжбүр болып отыр. Алайда, жер учаскесін
мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару коп жағдайда жер учаскесі
меншік иелері мен жер пайдаланушылардың құқықтарының бұзылуына негіз
болуда. Осы мәселелерді жан-жақты зерттеу бүгінгі күннің қажеттілігінен
туындап отыр.
Қазіргі кезде қоғамымызда орын алып отырған жер дауларының басым
бөлігі қолданыстағы заңдардың орындалмауынан емес, сол жер заңдарында
қарастырылған мәселелердің дұрыс шешімін таппауында болып отыр. Сол себепті
жер учаскесі меншік иелері мен жер пайдаланушылардың өздеріне тиесілі жер
учаскесін мемлекет мұқтаждары үшін алып қою барысында меншік иесі немесе
жер пайдаланушы ретінде Конституциямен кепілдік берілген өз құқықтарының
толық қорғалуы жергілікті атқарушы органдар мен сот органдарының өз
міндеттерін жүйелі түрде, заңға сәйкес жүзеге асыруына байланысты. Жер
учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін жер учаскесін алып қоюға байланысты
туындап отырған дау-дамайлар осы жерге орналастыру аясындағы заңдардын
өрескел бұзылуы мен жергілікті атқарушы органдардың заңдарға қайшы шешімдер
қабылдауынан және мұндай шешімдірдің заңдылығын қадағалау тетіктерінің
жетілмегенінен болып отыр.
Нарықтық қоғам жағдайында жер учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін
сатып алу арқылы өнеркәсіптік кешенді, нақтырақ айтсақ, қала мен қала
құрылысын нарық қиыншылығының құрсауынан шығаруға және дамытуға байланысты
үлкен экономикалық үміт артылып отыр. Бұл мақсаттарға жету үшін алдымен
құзіретті органдардың жер учаскесін мемлекет мұқтаждары үшін алып қою
аясындағы қызметін реттейтін құқықтық тетіктерді одан әрі жетілдіру қажет.
Заң әдебиеттері мен ғылыми мақалаларда меншік иелері мен жер
пайдаланушылардан жер учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін сатып алуға
байланысты құқықтық шараларды жетілдіру мен дамыту мұқтажы көп айтылып
жүр. Себебі, нарық заңы қала құрылысы мен коммуналдық жүйелерді жаңарту
мемлекет қаражаты есебінен жүзеге асырғаннан гөрі, жер учаскелерін үшінші
тұлғалардың, яғни инвесторлардың мүддесі үшін мемлекет мұқтажы үшін сатып
алу арқылы жүзеге асырған тиімді, әрі перспективалы екендігін анық
дәлелдеп, оның өміршеңдігін көрсетіп отыр. Бірақ, меншік иелері мен жер
пайдаланушылардан жер учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін алып қою
барысында жер учаскесі мен онда орналасқан жылжымайтын мүлік пен ала алмай
қалған пайданы, көп жылдық екпені бағалау аясындағы мәселелер құқық
теориясында ұзақ талқыланғанымен заң жүзінде нақты шешімін таппауы, бұл
қатынастарды құқықтық реттеуде бірқатар қиындықтар тудырып отыр. Сол
себепті, жер құқығы ғылымының ең өзекті бағыттарының бірі – жер учаскесін
мемлекет мұқтаждары үшін алып қоюды құқықтық реттеудің теориялық
мәселелерін зерттеу.
Тақырыптың зерттелу деңгейi. Отандық заң ғылымында жер құқығы
қатынастарының мәселесін Б.Ж. Әбдірайымов, С.Б. Байсалов,
Д.Л. Байделдинов, А.Е. Бектұрғанов, А.Е. Еренов, Н.Б. Мұхитдинов,
М.С. Сахипов, А.С. Стамқұлов, С.Ш. Тюлеубекова, К.А. Шайбеков зерттеді.
Шетел азаматтары мен ұйымдарының жерді пайдалану мен қорғау құқығының
жекелеген сұрақтары А.Е. Бектұрғановтың, Н.Б. Мухитдиновтың, Д.Л.
Байдельдиновтың және өзге отандық ғалымдардың жұмысында қарастырылған.
Жер реформасының қазіргі мәселелері Л.К. Еркінбаеваның, С.Т.
Күлтелеевтің, Л.Н. Насырованың, А. Төкеевтің, Е.Ш. Рахметовтың, А.Х.
Хаджиевтің еңбектерінде көрініс тапты. Қазақстан Республикасында жерді
сақтап қоюды құқықтық ретту мәселелеріне арналған кешенді монографиялық
деңгейдегі еңбектер жоқтың қасы.
Дипломдық жұмыс объектісі жер заңдарын бұзған үшін заңды жауаптылық
Дипломдық жұмыс пәні ретінде жер заңдарын бұзған үшін заңды
жауаптылық негіздерін жүзеге асырудың құқықтық тетігі танылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізіне мемлекет пен құқық туралы
ілімдер, жалпы танылған жер заңдарының қағидалары мен жерді пайдалану мен
қорғау ережелері, жер қатынастары саласындағы конституциялық ережелер
қызмет етеді. Дипломдық жұмыс нәтижелерін қол жеткізу үшін ғылыми-танымдық
сипаттағы салыстырмалы-құқықтық, қисындық, жүйелік, тарихи және басқа
әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы Қазақстан Республикасы
Конституциясы, Қазақстанның жер және өзге де қолданыстағы заңдары, зерттеу
тақырыбына қатысы бар нормативтік құқықтық актілерді қамтиды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты нарықтың дамуы жағдайында жер заңдарын
бұзған үшін заңды жауаптылық негіздерін қарастырып, олардың жекелеген
түрлері бойынша туындайтын құқықтық қатынастарының теориялық негіздерін
қарастыру.
Жұмыстың міндеттері:
• жер учаскесін алып қою құқықтық қатынастарының құқықтық табиғатын
зерттеп, олардың жер құқық қатынастарында алатын орнын анықтау;
• жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару
негіздерін қарастыру;
• Нақты жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімнен және
қолданылатын деректер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемi. Диплом жұмысы кіріспе,
негізгі бөлім және қорытындыдан тұрады. Кіріспеде осы тақырыптың
өзектілігі, оның зерттелу деңгейі, мақсаттары мен міндеттері және құрылысы
көрсетілген. Негізгі бөлім екі тараудан тұрады. Қорытындыда жұмыс барысында
қарастырылған барлық мәселелер бір тоқтамға келтіріліп тұжырымдалады.
І. ҚР – да жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің, жалпы
құқықтың сипаттамасы
1.1 Жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің түсінігі және
мазмұны
Заңды жауапкершіліктің заңды негізі – құқық бұзушылық болып табылады.
Егерде субъектінің іс-әрекеті құқық бұзушылықтың белгілеріне сәйкес
келмесе, онда ол заңды жауапкершілікке тартылмайды.
Заңды жауапкершіліктің қай түрі болмасын ол ең алдымен кұқық
бұзушылыққа санкция ретінде, яғни құқық нормаларының талаптарын орындау
үшін мемлекеттік күштеу ретінде көрінеді. Мемлекеттік күштеу мен заңды
жауапкершілік қашанда екеуі байланысты болады. Заңды жауапкершіліктің бұл
белгісі әр құқық саласында түрліше сипатталады. Айталық, азаматтық,
шаруашылық, еңбектік заңдар міндеттемені ерікті түрде орындау мүмкіндігін
қарастырады.
Шарттың міндетін бұзған азамат немесе кәсіпорын өз еркімен заңда
көрсетілген айыппұлды төлеп, шығынды қалпына келтіре алады. Ерікті орындау
жүзеге асырылмаған кезде ғана жауапкершілік сот арқылы белгіленеді.
Қылмыстық және әкімшілік құқықта мемлекеттік күштеу анағұрлым анық көрінеді
және мемлекеттің арнайы органдарының әрекеттері арқылы жүзеге асырылады
[2].
Заңды жауапкершілік – тек ғана құқықтық нормалар бұзылған кезде пайда
болып қоймай, оларды қатаң сақтау арқылы да орындалады. Басқаша айтқанда
құқық бұзушының заңды жауапкершілікті орындауы құқықтық нормалар бойынша
бекітілген белгілі бір процедуралық – іс жүргізу тәртібін бұзған кезде ғана
мүмкін болмақ. Сонымен, заңды жауапкершіліктің белгілері мыналар болып
табылады.
1. Мемлекеттік күштеу арқылы жүзеге асады.
2. Кінәліні белгілі бір шектеуге міндеттейді.
3. Тек қана жасалған құқық бұзушылықтың негізінде пайда болады.
Жер заңдарын бұзу дегеніміз осы заңның қағидаттарына негізделген жерге
меншік құқығына, жер пайдалану құқығына және олардың заңды иелерінің осы
құқықтарына байланысты басқа да мүдделеріне зиян келген немесе зиян келуі
мүмкін заң бұзушылық әрекеттер мен әрекетсіздіктер.
Бүгінгі күні жер заңдарының бұзылуының қайнар көздерінің бірі ауыл
шаруашылығы өндірісі болып отыр. Ауыл шаруашылығы аясында әртүрлі ауыл
шаруашылығы ұйымдарының тарапынан жердің тиімсіз пайдаланылуы және
топырақтың құнарлы қабатының бүлінуі мен оның жел эрозиясына ұшырауы жер
пайдаланудың құқықтық талаптарын сақтамаудың тікелей қайнар көзі ретінде
танылып отыр. Арнайы техникалар мен құрал жабдықтардың тапшылығы мен
лестицидтер, гербицидтер және өзге де тыңайтқаштардың жоқтығы салдарынын
ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері, атап айтсақ жер учаскесі меншік иелері
мен жер пайдаланушылар жердің құнарлылығын арттыру шаралары мен
өсімдіктерді дәрілеу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндіктері болмай отыр.
Ауыл шаруашылық алқаптарын бүлдіру жерді ластаудың теріс экологиялық
зардаптарының негізгісі болып табылады. Негізі, жердің бүлінуі құнарлы
қабаттың бұзылуынан немесе жер алқаптарының құнарлылығының төмендеуінен
туындайды. Суармалы егін шаруашылығы аудандарында мөлшерден асыра суару
нәтижесінде топырақтың сортаңдануы мен қышқылдануы үлкен қауіп тудырып
отыр.
Ауыл шаруашылығы жер қатынастары аясы үшін тұрақтылықты, яғни,
заңдылықты бұзатын жағдайлар: топырақтың құнарлылыған арттыру мен сақтауға
байланысты және топырақты жел эрозиясы мен басқа да теріс процесстерден
қорғауға байланысты міндетті шараларды орындамау, уақытша бос емес жерлерді
пайдалану үшін жарамды қалыпқа келтіруге байланысты міндетті атқармау,
жерді қорғау шараларын атқаруға бағытталған құралдарды меңгермеу болып
табылады.
Бірақ, заңи жауапкершіліктің қызметі ауыл шарушылығы мақсатындағы
жерлерді тиімді пайдалану мен қорғауды қамтамасыз етумен ғана шектелмейді.
Жауапкершілік сонымен қатар, бір мезгілде жерді қорғаудың құқықтық
талаптарын бұзушы кінәлі тұлғаға қатысты басқа да маңызды қызметтерді
жүзеге асырады. Атап айтатын болсақ, саналылыққа тәрбиелеу, жерді аялау,
сақтау т.б.
Жерді қорғаудағы жауапкершіліктің қызметін барынша нығайту мен жер
қатынастары аясындағы заңдылықты күшейту мұқтажы жерді қорғау жөніндегі
құқықтық нормалардың өрескел бұзылғандығы мен жер пайдаланудағы
кемшіліктердің көлемінің ұлғаюынан болып отыр. Жерді қорғаудың құқықтық
талаптары жер пайдаланушылардың өздерімен және жер пайдаланушы емес
субъектілердің әрекеттерімен бұзылады.
Жер заңдарының талаптарын бұзғаны үшін заңды жауапкершілік субъектілері
мемлекеттік билік және басқару органдарының лауазымды тұлғалары, жер
учаскесі меншік иелері мен жер пайдаланушылар, азаматтар мен өзге
коммерциялық ұйымдар болып табылады.
Жерді экологиялық қорғаудың бір түрі жер заңдарын бұзғаны үшін мүліктік
жауапкершілік болып табылады. Мүліктік жауапкершілікті кей жағдайларда
мүліктік қатынастардан тұратын болғандықтан азаматтық құқықтық
жауапкершілікке жатқызамыз. Бірақ, азаматтық құқықтық жауапкершілік пен
мүліктік жауапкершіліктің ерекшеліктері бар. Мүліктік зиянды өтеу әрқашанда
азаматтық заңдармен реттеле бермейді. Себебі, жер заңдарын бұзғаны үшін
туындайтын мүліктік зиянды өтеу тәртібі тек азаматтық заңдармен ғана емес,
сонымен қатар жер заңдарымен де реттеледі. Мысалы: Жер кодексінің 165-ші
бабында меншік иелеріне немесе жер пайдаланушыларға келтірілген шығынды
өтеудің негіздері қарастырылған.
Жер заңдарын бұзғаны үшін мүліктік жауапкершілік қолдану үшін мынадай
жағдайлардың болуы шарт:
Біріншіден; өтеуге жататын келтірілген шығынның болуы. Мысалы, жерді
дұрыс пайдаланбау салдарынан экологиялық жағдайдың нашарлауы. Бұл орайда
экологиялық жағдайға келтірілген зиянды өтеу ақшалай бағалауға немесе өзге
де мүліктік бағамда бағалануы тиіс. Жер құқығында зиян ұғымын қандайда бір
құндылықтарды жоғалтумен байланыстыруға болады. Топырақ құнарлылығы
қоғамдық құндылықтардың бірі болып табылады, сол себепті оны ақшалай
бағалау ауыл шаруашылығы алқаптарының құнарлылығын төмендеткен кінәлі
тұлғаларды мүліктік жауапкершілікке тартуға мүмкіндік береді.
Екіншіден, мүліктік жауапкершілік кез-келген зиянды өтеу үшін
қолданылмайды, ол тек кінәлі тұлғаның құқыққа қайшы іс әрекеті нәтижесінде
пайда болған зиянды өтеу үшін қолданылады. Егер жер учаскесі нашарласа және
оны қалыпқа келтіру қажет болса, жер пайдаланушыны мүліктік жауапкершілікке
тарту мәселесі оның жер учаскесінің нашарлауына кінәлілігіне байланысты
болады. Жер учаскесінің нашарлауы жер учаскесін пайдаланушы тұлғаның
кінәсінен емес, табиғат жағдайларының салдарынан болса мүліктік
жауапкершілік қолданылмайды.
Үшіншіден, зиян келтірген құқыққа қайшы әрекет, тек әрекет пен
туындаған мүліктік салдар арасында себепті байланыс болған жағдайда ғана
мүліктік жауапкершіліктің пайда болуына негіз болады. Мысалы,
тыңайтқыштарды шектен тыс көп мөлшерде пайдалану мен оның салдарынан
топырақ құнарлылығының өзгеріп, арамшөптердің қаптап өсуінің арасындағы
себепті байланыс.
Төртіншіден, мүліктік жауапкершілікке кінәлі тұлғаның зиян келтірген іс
әрекеті тартылады.
Кінәлі тұлғаларды мүліктік жауапкершілікке тартудың барлық
жағдайларында зиянды өтеудің жеңілдетілген режимі қолданылуы мүмкін [3].
Жер заңдарын бұзу салдарынан келтірілген зиянды өтеуге байланысты
қатынастардың бір ерекшелігі талап-арызды қанағаттандыратын сот шешімінің
заңды күшіне енуі мен орындалуы жер заңдарын бұзғаны үшін заңды
жауапкершіліктің тиімді жүзеге асырылғанын білдірмейді. Мүліктік
жауапкершіліктің негізгі мақсаты зиян келтірушіден өндірілген ақша
сомасының бұзылған құқықтарды, оның ішінде бүлінген жер учаскесін қалпына
келтіруге жұмсалуында.
Азаматтық кодекстің 224-ші бабында көрсетілгендей, егер шаруа (фермер)
қожалығының жер учаскесі оның мүшелерінің арасындағы шартта өзгеше
белгіленбегендіктен оларға ортақ бірлескен меншік құқығымен тиесілі болса
жер заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілік кімге жүктеледі? Бұл мәселе заңда
толық қарастырылмағанымен заң әдебиеттеріне сүйене отырып жер заңдарын
бұзғаны үшін заңды жауапкершгілік шаруа (фермер) қожалығының басшысына
(сенім білдірілген өкіл ретінде) жүктелгенімен шығындарды өтеу мен
айыппұлдарды төлеу шаруашылық кірісінен жүзеге асырылатынына көз жеткізуге
болады.
Жер заңдарының талаптарын бұзғаны үшін жер учаскесі меншік иелері мен
жер пайдаланушылар материалдық жауапкершілікке де тартылуы мүмкін.
Материалдық жауапкершілік құқық бұзушыға жүктелетін жағымсыз салдардың
бір түрі ретінде қарастырылады [4]. Оны қолдануға негіз болып кінәлі
тұлғаның келтірген шығыны мен зиянды іс әрекеті танылады. Жағымсыз салдар
кінәлі тұлғаның өзі келтірген шығынды заңдарда бекітілген мөлшерде өтеу
міндеті түрінде көрініс табады. Осы белгілері бойынша материалдық
жауапкершілік мүліктік жауапкершілікке ұқсас болғанымен, оның бір түрі
ретінде танылмайды.
Материалдық жауапкершілік мүліктік жауапкершіліктен субъектілік
құрамымен, келтірілген шығынды есептеу және оны өндіріп алу әдісімен
ерекшеленеді. Материалдық жауапкершіліктің субъектісі ретінде жәбірленуші
тұлғамен еңбек қатынасында немесе мүшелік еңбек қатынасында (шаруа (фермер)
қожалықтары, өндірістік кооперативтер) болатын тұлғалар танылады. Бұл
тұлғалар өздерінің кінәлі іс әрекетімен жұмыс уақтысында келтірген нақты
шығындарын ғана өтейді. Өндірістік процестің әрбір жұмысшысы кәсіби еңбекті
жүзеге асыру барысында жұмыс берушінің мүлкі мен меншігіне белгілі бір
дәрежеде абайсызда зиян келтіру қаупі әрқашанда болады. Сол себепті
материалдық жауапкершілікте кінәлі тұлғамен келтірілген шығын азаматтық-
құқықтық жауапкершіліктегідей толық көлемде өтелмей, тек заңда белгіленген
шектерде ғана өтеледі. Тек қасақана ниетпен келтірілген шығын ғана толық
көлемде өтелеуі мүмкін. Материалдық жауапкершілікте келтірілген шығын жұмыс
берушінің еркі бойынша зиян келтірушінің жалақысынан ұстап қалу жолымен де
өтелуі мүмкін. Келтірілген шығынды өтеудің мұндай тәртібі азаматтық-
құқықтық жауапкершілікке тән құбылыс емес.
Агроөнеркәсіптік өндірістерде жұмыс істейтін тұлғалардың материалдық
жауапкершілігі әртүрлі заңдармен және өзге нормативтік құқықтық актілермен
реттелуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының Шаруа (фермер) қожалығы туралы заңының 13-ші
бабында шаруа (фермер) қожалығындағы жұмыстарды орындауға еңбек келісімі
немесе шарты негізінде жұмыс істейтін азаматтар тартылуы мүмкін екендігі
көрсетілген [5]. Демек, бұл шаруашылықтағы еңбек қатынастары оның
мүшелерінің келісімімен анықталады және реттеледі. Олардың өз әрекеттерімен
шаруашылықтарына келтірген шығындарын өтеу тәртібі Заңда қарастырылмаған.
Бұл, шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің өздерінің шаруашылықтарына жұмыс
барысында келтірген шығындары үшін материалдық жауапкершіліктерін өзін-өзі
реттеу қағидасы негізінде отбасылық және шаруалар дәстүрі бойынша
өтелетіндігін білдіреді.
Жұмысшының кінәсімен байланысты емес, қалыпты өндірістік шаруашылық
тәуекелге жататын шығындарға материалдық жауапкершілік қолданылмайды.
Шаруа (фермер) қожалығында жұмыс істейтін тұлғалар шаруашылықпен
жасасқан еңбек шартының негізінде жұмыс кезеңінде келтірген шығындары үшін
шаруашылық алдында еңбек туралы заңдарда белгіленген ережелерге сәйкес
жауап береді. Бұл туралы Шаруа (фермер) қожалығы туралы заңда нақты
айтылып кеткен. Заңның 13-ші бабының 2-ші тармағында шаруа (фермер)
қожалығында жалдау туралы шарт жасасу тәртібі Қазақстан Республикасының
еңбек туралы заңдарымен белгіленеді делінген.
Қазақстан Республикасының “Еңбек кодексінде қызметкерлердің жеке
еңбек, ұжымдық шарттарда және жұмыс берушінің актілерінде жазылған еңбек
міндеттерін адал орындауы, сондай-ақ, жұмыс процесінде жұмыс берушіге
мүліктік зиян келтіруге жол бермеу жөніндегі міндеттері көрсетілген.
Алайда, жұмыс беруші жұмысшылардың қалыпты еңбек етуі мен өздеріне сеніп
тапсырылған мүлікті толық сақтауын қамтамасыз етуі үшін қолайлы жағдайлар
туғызуы қажет.
Қызметкерлер мынадай жағдайларда келтірген зияндары үшін толық
материалдық жауапты болады:
қызметкер мен жұмыс беруші арасында қызметкерге берілген мүлік пен басқа да
құндылықтардың сақталуын қамтамасыз етпегені үшін өзіне толық материалдық
жауапкершілік алу туралы жазбаша шарт жасалған;
заңдарға сәйкес қызметкерге еңбек міндеттерін орындау кезінде жұмыс
берушіге келтірілген зиян үшін толық жауапкершілік жүктелген;
қызметкер мүлік пен басқа да құндылықтарды бір жолғы сенімхатпен немесе
басқа да бір жолғы құжаттар бойынша есеп беруге алған;
қызметкер зиянды алкогольдік, нашақорлық немесе уытқұмарлық мас болу
жағдайында келтірген;
Зиян материалдардың, жартылай фабрикаттардың, бұйымдардың (өнімдердің),
соның ішінде оларды дайындау кезінде, сондай-ақ жұмыс беруші қызметкерге
пайдалануға берген құрал-саймандардың, өлшеу аспаптарының, арнаулы киімдер
мен басқа да заттардың жеткіліксіздігінен, қасақана жойылуынан немесе
қасақана бұлдірілуінен келтірілген;
зиян коммерциялық құпияны жариалау салдарынан келтірілген;
зиян қызметкердің қылмыстық тәртіппен қудаланатын әрекеттерінің белгісі
бар іс-әрекеттерінен келтірілген жағдайларды олардың кінәсінен жұмыс
берушіге келтірілген зиянға толық мөлшерінде материалдық жағынан жауапты
болады.
Толық материалдық жауапкершілік туралы жазбаша шарттарды жұмыс беруші
он сегіз жасқа толған, өндіріс процесінде өзіне берілген құндылықтарды
сақтауға, өңдеуге, сатуға, тасымалдауға немесе қолдануға тікелей байланысты
қызметті атқарушы немесе жұмысты орындаушы қызметкермен жасасуы мүмкін.
Материалдық жауапкершіліктің азаматтық-құқықтық жауапкершіліктен тағы
бір ерекшелігі қызметкердің алынбай қалған пайда үшін жауапты
болмайтындығында. Ал азаматтық-құқықтық жауапкершілікте зиян келтіруші
келтірілген нақты шығынмен қатар, зиянның салдарынан алынбай қалған пайданы
өтеуге де міндетті болуы мүмкін.
Жер заңдарын бұзғаны үшін жауаптылықтың ең ауыры қылмыстық
жауапкершілік болып табылады. Жер заңдарының талаптарын бұзғаны үшін
қылмыстық жауапкершілік экологиялық қылмыстық жауапкершіліктің бір саласы
ретінде қарастырылады.
Белгілі ғалым, профессор Ә. Стамқұлұлының айтуынша экологиялық қылмыс
дегеніміз - Қазақстан Республикасында айналадағы табиғи ортаны қорғау
туралы заңдармен белгіленген экологиялық құқық тәртібіне қол сұғатын және
адамдардың денсаулығына немесе айналадағы табиғи ортаға зиян келтіретін
немесе зиян келтіруге нақты қатер төндіретін қылмыстық заңда көзделген
қоғамдық қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік), сондай-ақ,
қылмыстық заңда көзделген экологиялық залал келтіретін өзге де қоғамға
қауіпті іс-әрекет [6].
Жер заңдарының талаптарын бұзғаны үшін қылмыстық жауапкершілік мұндай
қылмыстар Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде көзделген жағдайда
ғана белгіленеді. Табиғи ортаны бұзғаны үшін қылмыстық жауапкершілік
мәселесі Қазақстан Республикасының Экологиялык кодексте орын алған. Алайда,
Қылмыстық кодекстің 1-ші бабына сәйкес қылмыстық жауапкершілікті көздейтін
мұндай заңдар Қылмыстық кодекске енгізілгеннен кейін ғана қолданылады [43].
1997-ші жылы 16-шы шілдеде қабылданаған Қазақстан Республикасының
қылмыстық кодексінің 11-ші тарауында экологиялық қылмыстар қарастырылған.
Бұл тарауда экологиялық қылмыстар үшін жауаптылықтың 277-ші баптан 294-ші
бапқа дейінгі 18 түрі қамтылған. Оның ішінде 284-285-ші баптар жер заңдарын
бұзғаны үшін жауаптылықты көздейді.
Жер заңдарының талаптарын бұзғаны үшін қылмыстық жауаптылық көздейтін
нормалардың ішінде Қылмыстық кодекстің 285-ші бабында қарастырылған жерді
бүлдіруді қылмыстық-құқықтық қорғау шараларының маңызы ерекше. Бұл бапта:
жерді улау, ластау немесе улы химикаттарды, тыңайтқыштарды, өсімдіктердің
өсуін, ынталандырғыштарды және өзге де қауіпті химиялық, радиоактивті
немесе биологиялық заттарды сақтау, пайдалану, тасымалдау және көму кезінде
оларды ұстау ережелерін бұзу салдарынан шаруашылық немесе өзге қызметтің
зиянды өнімдерімен бүлдіру, адамның денсаулығына немесе қоршаған ортаға
зиян келтіруге, жердің табиғи қасиеттерінің нашарлауына әкеп соқса, - екі
жүзден бес жүз айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған
адамның екі айдан бес айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге табысы
мөлшерінде айыппұл салуға, не үш жылға дейінгі мерзімге белгілі бір
лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан
айыруға, не екі жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстарына жазаланады -
делінген [44]. Егер дәл сол әрекеттер төтенше экологиялық жағдай аумағында
жасалса, - үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге немесе нақ
сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Жер заңдарының талаптарын бұзғаны үшін жауаптылық мәселесі қылмыстық
кодекстің өзге де баптарында қарастырылған. Атап айтсақ, меншікке қарсы
қылмыстар деп аталатын 6-шы татаудың 186-шы бабы жерге заттық құқықтарды
бұзуғаны үшін қылмыстық жауапкершілік мәселесіне арналған. Бірақ, жерге
меншік құқығын бұзғаны үшін жауапкершілік мәселесі Қылмыстық кодекспен
қатар, Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодексінде де қарастырылған. Меншік құқығын бұзғаны үшін әкімшілік
жауапкершілік мәселесі Әкімшілік құқықтық бұзушылық туралы кодекстің 118-
ші бабында көрініс тапқан [7].
Жерге меншік құқығын бұзғаны үшін қылмыстық және әкімшілік
жауаптылықтың ара жігін ажырату үшін экологиялық қылмыс пен теріс қылықтың
шегін бірнеше белгілер (критерий) бойынша анықтауға болады:
- әрекеттің салдарына байланысты;
- әрекеттің сипатына байланысты;
- жасалған әрекеттің жағдайына байланысты;
- құқық бұзушының тұлғасына байланысты;
- құқық бұзушылықтың субъективтік жағына байланысты [8].
Қылмыстық кодекстің 186-бабы мен әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодекстің 118-бабындағы жер учаскесін өз еркімен иелену қатынастары
әрекеттің сипаты мен одан туындайтын салдардың негізінде ажыратылады.
Қылмыстық кодекстің 186-шы бабына сәйкес жерге заттақ құқықтарды бұзуда
құқық бұзушының әрекеті азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтарына немесе
заңмен қорғалатын мүдделеріне не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен
қорғалатын мүдделеріне елеулі зиян келтіруі тиіс. Сонымен қатар ол бөтеннің
жер учаскесіне заңсыз кіріп кету арқылы немесе күш қолдану арқылы не күш
қолданумен қорқыту арқылы басып алу жолымен жүзеге асырылады.
Ал, әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 118-бабында көзделген
жерге меншік құқығын бұзу құқық бұзушының жерді өз бетімен иелену жолымен
жүзеге асырылады.
Әкімшілік жауаптылық ешкімнің пайдалануында болмайтын мемлекеттік жер
қорындағы жер учаскелерін өз еркімен иеленгені үшін туындайды. Азаматтар
мен заңды тұлғалардың заңды иелігіндегі жер учаскесін өз еркімен иеленуі
жерді өз еркімен басып алу деп сараланып, жауапкершілік қылмыстық заңдар
арқылы белгіленеді.
Қоғам мен ондағы халықтың әлеуметтік және экономикалық әл ауқатын
жақсарту мен арттыруда, сонымен қатар тыныс тіршілігі мен салауатты өмір
салтын қалыптастыруына ауыл шаруашылық өнімдерінің сапалылығының аса
маңызды екендігін ескере отырып, осы өнімдерді өндіруде негізгі өндіріс
құралы болып табылатын ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің
бүлінбеуіне, тазалылығы мен құнарлылығына, мақсатты пайдаланылуына
мүмкіндіктер туғызуымыз қажет.
Сол себепті ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің меншік иелері мен
өзге де жер пайдаланушылардың жер заңдарының талаптарын бұзғаны үшін
қылмыстық жауапкершіліктерінің шегін арттырып, қолданылатын жаза шараларын
ауырлату қажет [9].
Жер заңдарын өрескел бұзушыларды қылмыстық қатаң жауапқа тартудың жер
заңдарын бұлжытпай орындау құралы ретінде немесе заң бұзушылар мен заң
бұзуға ынталанған тұлғалардың пиғылына жалпы немесе арнаулы ескерту жасау
үшін де маңызды екенін еске салуымыз керек.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді пайдаланудың құқықтық
талаптарын бұзғаны үшін жауапкершіліктің келесі түрі - әкімшілік-құқықтық
жауапкершілік.
Әкімшілік құқықтық жауаптылықтың өзге жауаптылықтардан айырмашылығы -
ол әкімшілік құқық бұзушылық үшін қолданылып жүрген заңдарға сәйкес
қылмыстық жауаптылыққа әкеліп соқтырмайтын болса, пайда болады. Оның өзінде
әкімшілік құқық бұзушылық салдарынан қоғамға, экологияға, азаматтарға
келген материалдық зиянның мөлшері айтарлықтай көп болмауы керек.
Әкімшілік құқық бұзушылық абайсызда және қасақана жасалуы мүмкін.
Әкімшілік құқық бұзушылық жер заңдарының қорғалатын объектісіне қарай
мынадай негіздерде болуы мүмкін:
а) жерге меншік құқығын бұзу;
ә) жер пайдалану құқығын бұзу;
б) жердің экологиялық сапасын нашарлату.
Жер кодексінің 92-ші бабында мақсаты бойынша пайдаланылмаған жер
учаскесін меншік иесінен және жер пайдаланушыдан алып қою мәселесі
қарастырылған. Онда ауыл шаруашылығы өндірісіне не тұрғын үй құрылысы мен
өзге де құрылысқа арналған учаске, егер Қазақстан Республкасының заңдарында
неғұрлым ұзақ мерзім көзделмесе, бір жыл ішінде тиісті мақсатында
пайдаланылмаған жағдайда жер учаскесі жер кодексінде көзделген тәртіппен
меншік иесінен және жер пайдаланушыдан алынып қойылуы мүмкін делінген.
Яғни, жер учаскесін алып қою өз кезегінде жер кодексінде жер заңдарының
талаптарын бұзған кінәлі тұлғаға қолданылатын жазалау шарасы ретінде
қарастырылғандықтан, біз бұл жауапкершілікті жер құқықтық жауапкершілік
ретінде танимыз.
Заңгер ғалым Л.Қ. Еркінбаева жер учаскесін алып қою күрделі әлеуметтік
– құқықтық құбылыс және ол барлық уақытта жер учаскесіне меншік құқығының
тоқтатылуына негіз болмайды деген пікірі жер учаскесін алып қоюдың қазіргі
жағдайына берілген оң құқықтық баға деуге болады. Себебі, жер учаскесін
мемлекет мұқтаждары үшін алып қою негізгі әлеуметтік мәселелердің бірі
тұрғын үй қатынастарымен де тығыз байланысты. Тұрғын үйдің бағасының
шарықтауы да өз кезегінде жер саясатының дұрыс жүзеге асырылмауымен де
байланысты. Себебі, өте жоғары бағамен сатып алынып жатқан жер учаскелері
тұрғын үйдің де қымбаттауына әсер етіп отыр.
Жер учаскесін алуға байланысты заң ғылымында көптеген пікірлер бар. И.
Приходьконың пікірінше жерді алу - жер иелену құқығы мен жер пайдалану
құқығын тоқтатудың тек бір ғана әдісі болып табылады . Осындай пікірге В.В.
Петров та қосылады. Оның айтуы бойынша: алу жер пайдалану құқығын
тоқтатудың негізі болып табылатын мемлекеттік өкілетті органдардың
әкімшілік актісі болып табылады [10].
Бұл орайда, жерді дұрыс пайдаланбағаны үшін меншік иесі мен жер
пайдаланушыдан жерді алып қоюды жауапкершілікке жатқызуға бола ма? және
жерді алып қою өкілетті органның шешіміне сәйкес жерге меншік құқығы мен
жер пайдалану құқығын әдеттегідей тоқтатудың бір түрі ғана емес пе? - деген
сұрақ туындайды.
О.С. Колбасов жер құқығындағы заңи жауапкершілік мәселесін зерттей
келе, жерді тиімсіз пайдаланғаны үшін алып қою жер пайдалану
субъектілерінің жауапкершілілігі болып табылмайды, ол мемлекеттік өкілетті
органның шешімі бойынша жер пайдалануды тоқтату ретінде қарастырылуы тиіс
деген тұжырымға келді. Сонымен қатар, автор жер пайдалану құқығын тоқтатуды
құқық бұзушылық үшін қолданылатын санкция және жерді тиімді пайдалану
талаптарын бұзушылықпен күресудің әдістері екендігін мойындайды [11]. Біз
бұл пікірдің өміршеңдігіне күмәнмен қараймыз. Егер жер заңдарының
талаптарын бұзғаны үшін жер учаскесін алып қою жауапкершілік ретінде
танылмаса, оның санкция ретінде немесе құқық бұзушылықпен күрес ретінде
танылуы мүмкін емес.
Ю.Г. Жариков құқық бұзушыдан жер учаскесін алып қоюды жер заңдарын
бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік ретінде қарастырады. Бұл пікірмен де
толық қосылу мүмкін емес. Себебі, жер кодексінің 93-ші бабында егер
учаскені пайдалану жер кодексінде немесе Қазақстан Республикасының өзге де
заңдарында белгіленген жерді ұтымды пайдалану ережелерін өрескел бұза
отырып жүзеге асырылса, атап айтқанда, егер учаскесі нысаналы мақсатына
сәйкес пайдаланылмаса немесе оны пайдалану ауыл шаруашылығы жері
құнарлылығының едәуір төмендеуіне не экологиялық жағдайдың едәуір
нашарлауына әкеп соғатын болса, Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық
бұзушылық туралы заңдарында көзделген жазалау шаралары қолданылғаннан кейін
жер учаскесі меншік иесінен және жер пайдаланушыдан алып қойылуы мүмкін
деп көрсетілген.
Бұл бапта жер учаскесі әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңда
көрсетілген жазалау шаралары қолданылғаннан кейін ғана алынуы мүмкін
екендігі көрсетілген. Себебі, әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңның жер
заңдарының талаптарын бұзғаны үшін заңи жауапкершілік көздейтін 250, 251,
252, 253-ші баптарында жер учаскесін алып қою мәселесі мүлдем
қарастырылмаған. Онда жер заңдарының талаптарын бұзған кінәлі азаматтар мен
заңды тұлғаларға тек ескерту жасау мен бес айлық есептік көрсеткіштен екі
жүз елу айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде айыппұл салу шарасы
қарастырылған. Ал, жер учаскесін алып қою жер туралы кодексте тікелей
көрсетілгендіктен, ол жер-құқықтық жауапкершілік ретінде танылады. Жер
заңдарының талаптарын бұзу салдарынан зиян келтірілген жағдайда алдымен
әкімшілік құқықтық жауапкершілік қолдану арқылы келтірілген шығындардың
орнын толтырып алғаннан кейін ғана жер құқықтық жауапкершілік қолданылады.
Себебі жер құқықтық жауапкершілікте санкция ретінде жер учаскесі алынып
қойылады, ал келтірілген зияндар заңи жауапкершіліктің өзге түрлері арқылы
өтеледі.
Ал егер жер заңдарының талаптарын бұзу әрекетсіздік арқылы жүзеге
асырылса, яғни, шаруа (фермер) қожалығы өзіне берілген жер учаскесін бір
жылдан аса мерзімде пайдаланбаса жер учаскесі алынып қойылуы мүмкін.
Жер заңдарының талаптарын бұзғаны үшін жер учаскесін алып қою шаруа
(фермер) қожалықтары үшін өте ауыр жауапкершіліктердің бірі болып табылады.
Себебі, жер учаскесін алып қою шаруа (фермер) қожалықтары қызметінің
тоқтатылуына негіз болады. Сол себепті Шаруа (фермер) қожалығы туралы
Заңда шаруа (фермер) қожалықтарынан жер заңдарының талаптарын бұзғаны үшін
жер учаскесін алып қою ерекше жағдайларда ғана қолданылатындығы туралы
мәселе қарастырылуы тиіс [12].
Жауапкершілік шарасы ретінде мемлекетпен жер учаскесін алып қаймас
бұрын іс алдымен әкімшілік тәртіп шешіледі. Жер учаскесіне зиян
келтірілгені немесе заңдарды бұза отырып пайдаланғандығы жөнінде жерге
орналастыру органдары мүдделі тұлғалармен бірге акт жасайды. Бұл актіде жар
сапасының жай күйі, түрі мен нұқсан келтірілген бөлігі көрсетіледі. Акт
толтырылғаннан кейін жер пайдалану талаптарын бұзған жер пайдаланушыға
немесе меншік иесіне жол берілген құқық бұзушылықтарды үш ай мерзім ішінде
қалпына келтірі туралы жазбаша ескерту жасайды. Егер үш ай мерзім ішінде
құқық бұзушылықтар жойылмаса құзіретті мемлекеттік орган жер пайдаланушыдан
жер учаскесін алып қою туралы сотқа талап арыз береді. Алайда, жер
учаскесін алып қою сот тәртібімен шешілетін ақтық шара болуы тиіс.
1.2 Жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің негізі және оның
белгілері
Заңды жауаптылықты құқықтық қатынастарда өз жүрыс-тұрысының тек оң
салдарын алу мақсатында субъектінің өз міндеттеріне қатысты жауапкершілікті
қатынасы ретінде түсіндіруге болады. Заңды жауаптылық заңнамада көзделген
рұқсат етілмеген әрекеттерді-тыйымдарды жасағаны және өз міндеттерін заңға
сәйкес орындауға тиіс субъектінің кері, негативтік жүріс-тұрысы үшін
белгіленген мемлекеттік мәжбүрлеудің шарасы ретінде де қарастырылады. Сол
себепті, бұл заңды жауаптылық абстрактілік емес құбылыс, ол тек заңнамадағы
құқық бұзушылықтармен ғана байланыста болады.
Біз жер туралы заннама саласындағы құқық бұзушылықтар үшін жауаптылықты
қарастырамыз.
Жер туралы заңнама — бұл жерді меншік құқығының, жер пайдалану
құқығының объектісі ретінде де, мемлекеттік баскару мен қорғаудың объектісі
ретінде де нысаналы пайдаланумен байланысты құқықтық қатынастар кешенін
реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы [13].
Жер туралы заңнаманың нысандары болып Жарлық, Заң Және ҚР Жер кодексі
табылады.
Жер зандарын бұзғаны үшін заңды жауаптылықты қолданудың міндетті шарты
болып құқық бұзушылықтың Қазақстан Республикасының басқа да заңнамаларының
нормаларымен емес, тек жер туралы заңнаманың нормаларымен байланысы
табылады. Сондықтан, жер зандарын бұзғаны үшін заңды жауаптылықтың шектері
ҚР Жер кодексінің нормаларымен шектеледі. Сол себепті де, ҚР Жер кодексінің
166-бабында көзделгендей, жер зандарынын бұзылуына кінәлі жеке және занды
тұлғалар, мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды адамдары Қазақстан
Республикасының заң актілерінде белгіленген тәртіппен жауапты болады.
Бұл жерде жер туралы заңнама кінәлі тұлғалардың жер зандарын бұзғаны
үшін заңды жауапкершілігі Қазақстан Республикасынын заң актілерінде
белгіленген тәртіп бойынша жүзеге асырылатынына ерекше мән береді. Осыған
байланысты мынадай сұрақтар туындайды: кінә қандай тәртіп бойынша
анықталады және жер туралы заңнаманы бұзған тұлғаның заңды жауапкершілігі
Қазақстан Республикасының қандай актілерімен белгіленген?
ҚР Жер кодексінде бұл сұрақтарға жауап жоқ. ҚР 1995 жылғы 22-
желтоқсандағы.Жер туралы жарлықтың 118-бабына сәйкес, лауазымды тұлғалар
және азаматтар жер туралы заңнаманы бұзғаны және жер ресурстарына зиян
келтіргені не зиян келтіруге нақты қауіп төндіргені үшін заңнамада
белгіленген тәртіпте тәртіптік, материалдық, әкімшілік және қылмыстық
жауаптылыкка тартылады: жер заңдарын бұзғаны үшін кінәлі тұлғалар осы құқык
бұзушылыктың нәтижесінде келтірілген зиянның орнын толтыруға міндетті.
Тәртіптік, әкімшілік не қылмыстық жауаптылыққа тарту кінәлі тұлғаларды
келтірілген зиянның орнын толтыру міндетінен босатпайды.
Жер туралы заң тек мына жағдайды көрсетіп өткен: жер зандарын
бұзғаны үшін кінәлі жеке және занды тұлғалар, мемлекеттік органдар және
олардың лауазымды тұлғалары Қазақстан Республикасынын заң актілерінде
белгіленген тәртіп бойынша жауаптылыққа тартылады.
Бұл заң жауаптылықтың түрлерін көрсетпеген. Алайда, мұнда Жер туралы
жарлықта көзделмеген мәселе — жер заңдарын бұзғаны үшін мемлекеттік
органдардың жауаптылығы қарастырылған. Егер Жер туралы Заң мен Жарлыктың
нормаларын салыстыратын болсақ, онда бұларда жер заңдарын бұзғаны үшін
заңды жауаптылық субъектілерін анықтаудың әртүрлі тәсілдері бар екенін
байқауға болады. Аталған екі актіде де белгіленген ортақ норма: ҚР
заңнамасының қандай нормаларымен және қандай тәртіпте қарастырылатынына
және туындайтынына қарамастан, жер заңдарын бұзғаны үшін заңды жауаптылық
орын алады.
Ресей мен Қазақстанның жер құқығы бойынша оқулықтарында (оқу
құралдарында) жер заңдарын бұзғаны үшін занды жауаптылықтың мәніне қатысты
әртүрлі көзқарастар бар.
1995 жылғы Земельное право России (В.В. Петровтың редакциялығымен)
оқулығында былай делінген: әлеуметтік жауаптылықтың бір түрі бола тұра,
заңды жауаптылық құқық бұзушылықты жасау фактісінің негізінде туындайды
және құқықбұзушыға өзіндік және мүліктік сипаттағы қолайсыз салдарды көтеру
міндетін жүктеуден тұрады. Кінәлі тұлғаларға зандардың ережелерін
орындамағаны үшін қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеу шараларынын жүйесі
ретінде көрініс табатын жер заңдарын бұзғаны үшін занды жауаптылық жер-
құқықтық нормалардың орындалуын ынталандыруға, бұзылған жер құқықтарын
қалпына келтіруге, жаңа құқық бұзушылықтардың алдын алуға бағытталған
[14].
1997 жылғы Земельное право России оқулығына (авторлар ұжымы) сәйкес,
занды жауаптылык жерге қатысты құқық субъектісі ретіндегі жеке және заңды
тұлғалардың құқыққа қайшы жүріс-тұрысы орын алған жағдайда, оларға
қолданылатын мәжбүрлеу шараларының жүйесін білдіреді.
Б.В.Ерофеев заңды жауаптылықты мемлекеттің қорғау функциясы ретінде
анықтайды, сол себепті, оның туындау негізі болып қандай да бір құқық
бұзушылықтың қоғамға қауіптілігінің дәрежесі табылады.
Оқу құралдарының қазақстандық авторларынан И.Г.Архипов өзінің
Земельное право Республики Казахстан атты оқулығында жер заңдарын бұзғаны
үшін заңды жауаптылықты қарастырмаған.
А.Х.Хаджиев мынадай анықтама береді: Заңды жауаптылық құқық
бұзушылықты жасағаны үшін туындайтын және құқық бұзушыға өзіндік және
мүліктік сипаттағы қолайсыз салдарды көтеру міндетінен тұратын мемлекеттік
мәжбүрлеу шаралары түрлерінің бірі болып табылады. Жалпы алғанда бұл
анықтама жоғарыда аталған ресейлік Земельное право России (В.В. Петровтың
редакциялығымен) оқулығындағы анықтамамен бірдей. Мұндай анықтаманы басқа
да әдебиет көздерінен кездестіруге болады. Мысалы, Л.С.Явич былай деп
жазады: Заңды жауаптылық жай ғана заңды міндет емес, себебі, ол кандай да
бір игіліктерден айырылуды көздейді. Ол бұзылған құқықты қалпына келтіру,
келтірілген зиянның орнын толтыру және т.б. құрауы мүмкін, бірак, міндетті
түрде жазалаудан тұрады [15].
А.Х. Хаджиевтің анықтамасы бойынша жер заңдарын бұзғаны үшін заңды
жауаптылық белгілі бір жүйеге реттелген нормативтік құқықтық ортақтықты —
жер қатынастары саласындағы құқыққа қайшы әрекеттер үшін экімшілік,
кылмыстык, азаматтык-құқыктык, тәртіптік нормаларды, сонымен катар, жер-
құқыктык жауаптылыкты кұрайтын жер құқығы саласының құқыктық институтын
білдіреді. Алайда, жер заңдарын бұзғаны үшін заңды жауаптылық жер құқығының
құқықтық институты болып табыла ма, жоқ па — бұл даулы мәселе. Себебі, жер
туралы заңнама жер заңдарын бұзғаны үшін заңды жауаптылықтың бір ғана түрін
— жер учаскелерін алып қоюды көздейді. Жер заңдарын бұзғаны үшін
жауаптылықтың қалған басқа түрлері еңбек, азаматтық, әкімшілік және
қылмыстық құқықтың нормаларынан көрініс тапқан. Осыған байланысты мынадай
сұрақ туындайды: аталған институт салааралық институт болып табылмай ма?
Өйткені, жер құқығының өзі экологиялық құқықтың саласы болып табылады.
Алайда, жер заңдарын бұзғаны үшін заңды жауаптылықтың барлық түрлерін
біріктіретін бір жағдай бар. Бұл — жер қатынастары, осы салада жер құқығы
қатынастары туындайды және олар жоғарыда аталған құқық салаларының
нормаларына ауысады және Қазақстан Республикасы еңбек, азаматтық, әкімшілік
және қылмыстық кодекстерінің тиісті баптарының диспозицияларынан орын
алады.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстык кодексінін, 277-бабы мынаны
көздейді: Табиғи ресурстарды пайдалану, кәсіпорындарды және пайдалану
объектілерінің басқа да түрлерін, өнеркәсіп, көлік және байланыс
объектілерін, ауыл шаруашылығы мақсатындағы және мелиорациялық объектілерді
жобалау, орналастыру, салу, жөндеу, қолданысқа беру және пайдалану, қалалар
мен өзге де елді мекендер құрылысы кезінде, сонымен қатар, әскери және
қорғаныс объектілеріне әскери және ғарыштық қызметке қатысты экологиялық
талаптарды осы талаптарды орындау үшін жауапты тұлғалар бұзған жағдайда,
егер бұл қоршаған ортаның елеулі ластануына, адам денсаулығына зиян
келтіруге, жануарлар және өсімдіктер элемінің жаппай қырылуына және өзге де
ауыр салдарға алып келсе,— белгілі бір лауазымды иелену не белгілі бір
қызметпен айналысу құқығынан 3 жыл мерзімге дейін айыра отырып не бұларсыз
5 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырумен жазаланады.
Бұл баптың диспозициясы кішігірім өзгерістермен ҚР Жер туралы заңының
109-бабының, ҚР Жер кодексінің 142-бабының, ҚР 1997 жылғы 15-шілдедегі
Қоршаған ортаны қорғау туралы заңның 48,49,50,54,55,56,61-баптарының
талаптарын қайталайды. Мысалы, Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 142-
бабында былай делінген: Жердің жай-күйіне кері әсер ететін жаңа және кайта
жаңғыртылатын үйлерді (құрылыстарды, ғимараттарды) әрі басқа да
объектілерді орналастыру, жобалау және пайдалануға беру, жаңа техника мен
технологияларды енгізу кезінде жерді қорғау жөнінде іс-шаралар көзделуге
және жүзеге асырылуға, экологиялық, санитарлық-гигиеналық және басқа да
арнайы талаптардың (нормалардың, ережелердің, нормативтердің) сақталуы
қамтамасыз етілуге тиіс.
ҚР Қоршаған ортаны қорғау туралы заңның 55-бабы келесі мазмұндағы
экологиялық талаптарды көздейді: Өнеркәсіп, энергетика, көлік және
байланыс объектілерін, ауыл шаруашылығы мақсатындағы және мелиорациялық
объектілерді пайдалану белгіленген экологиялық талаптарды ескере отурып
және қоршаған ортаны ластауды болдырмайтын экологиялық негізделген
технологияларды, қажетті тазалау ғимараттарын және санитарлық-қорғау
аймақтарын пайдалана отырып жүзеге асырылуы тиіс.
Қалалар мен басқа да елді мекендерді жобалау, салу, жөндеу экологиялық
қауіпсіздіктің және қоршаған ортаны сақтаудың талаптарын ескере отырып
халықтың өмірі, еңбек етуі және демалысы үшін мейлінше қолайлы жағдайларды
қамтамасыз етуі тиіс (ҚР Қоршаған ортаны қорғау туралы заңының 56-бабы).
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген ерекше жағдайларды
қоспағанда, аталған заңмен белгіленген экологиялық талаптар әскери және
қорғаныс объектілеріне және әскери қызметке толық көлемде таралады (ҚР
Қоршаған ортаны қорғау туралы заңның 61-бабы).
Қылмыстық заңнаманың нормалары аталған құқық бұзушылықтарды атап қана
қоймай, олардың қоғамға қауіптілігін бағалап, санкциялардың түрлерін де
белгілеген.
Сонымен, Қазақстан Республикасы Қылмыстык кодексінің 277-бабының
диспозициясында аталған қылмыстар жер және экологиялық заңдарды
нормаларымен толығымен үйлеседі, алайда оларды бұл құқық салаларының
нормалары деп атауға болмайды.
Мұндай нормаларды жер және экологиялық құқықтардың нормаларына ауыстыру
және жер және экологиялық заңдарды бұзғаны үшін жауаптылықтың түрлерін жер
және экологиялық құқықтың құқықтық институты болып табылады деп көрсету
құқық салаларын ажырату теориясына және құқықтық реттеудің пәні мен әдісіне
қайшы келер еді.
1.3 Жер задарын бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің жиеленген түрлері
Заңды жауаптылықты түрлерге бөлудің негізінде құқықтың салалық орны
жатады.
И.С. Самощенко және М.Х. Фарухшин жазғандай, заңды жауаптылықтың
түрлерінің көп болуы әртүрлі құқық салаларына тән құқықтық реттеу
әдістерінің көптігін көрсетеді.
Құқық салаларында реттеу әдістері де, оларды құқықтық қамтамасыз ету
құралдары да, ең алдымен, салалық құқықтың реттелетін қоғамдық
қатынастарының шеңберімен анықталатын өзіндік мазмұнымен және пайдалану
жағдайларымен ерекшеленеді. Бұдан шығатын қорытынды, құқықтық реттеу
әдістері мен оларды құқықтық қамтамасыз ету құралдары құқықтың пәнінен
ажыратылмайды. Бұл ретте құқықтық қамтамасыз ету құралдары құқықтың әдісіне
де, пәніне де бағынады және оларға қызмет етеді. Олар өздерінің бағыты
бойынша қорғау қатынастарының шеңберін реттеуге ғана емес, сонымен қатар,
жалпы мағынадағы құқықты мемлекет үшін қажетті бағытта дамытуға, оның
негізгі мақсатына жетуге жағдай жасауға арналған [16].
Ерекше атап өтетін жайт, жер құқығы нормалары жерге меншік құқығын, жер
пайдалану құқығын және жер қорғауды реттей отырып, олардың жүзеге асырылуын
құқық бұзушыларға зияндарды өтеу міндетін жүктеу, меншік құқығын, жер
пайдалану құқығын қалпына келтіру; жерге қатысты заңсыз мәмілені
жарамсыздеп тану, зансыз алып қойылған жер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz