Таңбалы тас

1 «ТАҢБАЛЫ ТАС»
2 «ТАҢБАЛЫ . ҚАЗАҚТЫҢ ТАСҚА БАСҚАН ШЕЖІРЕСІ.
3 ТАҢҒАЖАЙЫП ТАҢБАЛЫ ТАС
4 “ТАҢБАЛЫТАС” . ӘРI ТАРИХ, ӘРI ӨНЕР

Осыдан бірер жыл бұрын Жезқазғандық ақсақал Қойшыбек Тоқтамысұлымен кездесіп қалғанымда ол кісіден «Таңбалы тас» жайында сұрап едім. Қойшекең ол тас жатқан жерге 1949 жылы барған екен. Арада бір жыл өткенде мен ол кісіге телефон соғып, өзімнің «Таңбалы тас» жөнінде тереңірек мағлұмат жинағым келіп жүргенін айтып едім, маған ол таспен айналысып жүрген кісілердің телефондарын берді. 1989 – 1992 жылдары Жезқазған облысының атқару комитетінің орынбасары болып қызмет атқарған Сағындық Қожамсеитовпен телефон арқылы танысып, тастың мән-жайын сұрағанымда біраз әңгімеге қанықтым. Түсінгенім, тастың әлі күнге дейін сақталғандығы және Кеңес үкіметі кезінде уран кенін іздеген геологтардың жарылыс жұмыстарын жүргізгенде, жаңағы тастың ортасынан қақ бөлініп, жерге етпетінен құлап түскендігі еді. Сакең тастың бетінде елуге жуық ру таңбаларының қашалып, ескі шағатай әрпінде жазу бедерлері бар екендігін растап қана қоймай, ол тасқа атақты ғалымымыз Қаныш Сәтпаевтың «Таңбалы тас – Қазақ халқының ең алғашқы мемлекетінің ірге тасын қалап жатқандағы жазып қалдырған Дала Конституциясы» деген ғылыми бағасын аса мақтанышпен айтты.
Мен осы киелі тас жайында Батырбеков Әділхан ағамен ақылдасқанымда, ол кісі жанып түсті. Өзінің осы қасиетті іске бар жанын салып кірісетіндігін айтып қана қоймай, бүгінгі қазақ халқының өліп жатқан рухын тізеден көтеру үшін тасты қалпына келтіріп, ол жерге қазақтың бар бас көтерер сыйлы азаматтары мен беделді-беделді ақсақал-қарасақалдарының басын жинап апарып елдігімізді, мемлекеттігімізді сақтап қалу үшін жанын пида етуге дайын екендігіне ант беру керектігін алға басты мақсат етіп қойды. Және де ол кісінің ойы бойынша, киелі тасты көтеріп болған соң, сол жерге ақбоз атты құрбандыққа шалып, жиналған барша қауым қазақтың елін, жерін, болашағын қорғау үшін қасық қанымыз қалғанша күресеміз деген ант беру керек еді.
Әділхан ағаның алға қойған мақсаты өзімнің түпкі ойымда жүрген үлкен шаруа болғандықтан, мен де қарап жатпай жол дайындығына кірісіп кеттім. Әдекеңнің айтқаны – айтқан! «Қуаныш қарағым, жолға дайын болсаң іске сәт, Алла тағаламыз жар болып, ата-бабалар аруағы қолдасын, тарт Бетпақдалаға!» – деді қайран аға.
Жезқазған қаласында мені Сағындық Қожамсеитовтың орынбасары Бағдат күтіп алып, бізді Таңбалы тасқа апаратын «Уаз» автокөлігінің жолға дайын екендігін айтты. Жолға шықпас бұрын ата дәстүріміз бойынша бата алуға Сағындық ақсақалдың қызмет атқарып жатқан ғимараты – мемлекеттік мұрағатқа кіріп, ол кісімен жарты сағаттай сұқбат құрдық. Сакеңнің айтуы бойынша «Қарақойын Сәбен деген жер сол Таңбалы тас жатқан терең сайдың жарқабағы екен. Сонау әлмисақтан бері «Таңбалы нұра», «Таңбалы жар», «Таңбалы тас» деп неше түрде аталса да Таңбалы тастың жатқан жерін нұсқайтын жарқабақ киелі деп саналған. Тастың бетіне қашалып салынған иероглифтерде көп құпия жатыр. Биік жарқабақтың үстінде көлбеп жатқан тастың төменгі жағында, сайдың табанымен жүрсең сәл жоғарылау тұсында бұлақ көзі болған, қазір ол бітеліп қалған.
1895 жылы Ақмолалық әскери дәрігер Л.Кузнецовты Бетпақдалағы «Таңбалы тасқа» ертіп келген Атбасар уезінің тілмашы Хасен Бекхожин деген кісі екен. Кузнецовтың экпедициясы суретке түсірген сол тастың суретін қайткен күнде де тауып алу керек. «Менің пайымдауым бойынша ол сурет Семей қаласының мұражайында сақтаулы болуы керек» деген пікір айтты Сакең. Осы киелі тастың жатқан жерінен біршама жерде тұзы әппақ болып жарқырап, тұзды көл – Шұбар теңіз жатыр көсіліп. Көлдің ені бір жарым шақырым да, ұзындығы 26 шақырым. Суының тым тұзды болғандығынан өсімдік атаулы шықпайды, өспейді, сондықтан да ол көлде балық болмайды, өлі көл. Әлгі тұзды көлге жан-жағынан сайлар мен жыралар арқылы көктемгі қардың еріген суы ағады. Оның маңайында бұлақ көздері көп еді, бәрі де құрыды ғой. Осы маңайдан Шұбар теңізбен қатарласып Сары су өзені ағады. Баяғы Кеңестер кезінде, одан бұрын да бұл жерлерде қазақтың төрт түлігі – маңыраған малы жайылған, елі қоныстанған.