Поэзия
КІРІСПЕ
І ТАРАУ
Дж.Г.Байрон өлеңдерінің аударылуы
2 . ТАРАУ
Г. Байрон поэмаларының аударылуы
І ТАРАУ
Дж.Г.Байрон өлеңдерінің аударылуы
2 . ТАРАУ
Г. Байрон поэмаларының аударылуы
Поэзия сөз өнері көркемдік шеберліктің теңдесі жоқ озық үлгісі. Ол айналамыздағы дүниені, өмірді танып-білудің күшті құралы. Біздің қоғамдық ой-санамыздың, көркемдік-эстетикалық сезіміміздің үлкен, өнімді саласы. Сондықтан поэзиядағы сөз суреттілігі, бейнелілігі өмір шындығынан нәр алып, соған тікелей жалғас туады.
Поэзия тілінің сипат ерекшелігін сөз еткенде, оны поэзиялық туындылардың, өлең-жырлардың мазмұнынан бөлек алып қарауға болмайды. Өйткені, поэзияның, өлеңнің тілі, оның негізгі ерекшеліктері көркем шығарманың идеялық мазмұнын ашу, жеткізу талабына сай қалыптасады. Поэзияда тек тіл, сөз ғана көркем емес, ой да көркем, бейнелі. Өлең тіліне көркемдік сипат дарытатын, қуат беретін сол ой-сезім тереңдігі, өткірлігі, әсерлілігі. Поэзия өмір шындығын асқан ойшылдықпен, ерекше сезімталдықпен ашып көрсетеді, бейнелеп суреттейді. Поэзиядағы, өлең-жырлардағы бейнелі, өрнекті сөздер әлдеқандай бір ерекше сұлулап сөйлеуге әуестіктен емес, эстетикалық сезімнен, образды, бейнелі ойдан, дүниені ақынша, суреткерше қабылдаудан туады. Поэзия тіліндегі көп ерекшеліктерді дұрыс түсіну үшін ақындық ойдың, көркем ойдың өзгешелігін, дүниені эстетикалық жағынан қабылдап-танудың өзгешелігін жақсы ұғу шарт.
«Ақын образбен ойлайды, ол шындықты дәлелдемейді, оны көзге елестетіп көрсетеді», – дейді.
Поэзия қандай затты, құбылысты болсын жіктеп-бөлшектемей, оның өзгеге ортақ жалпы сипатын шолуы, өзіндік сипатынан ажыратып бөліп алмай, тұтас күйінде, өмірдегі қалпына сәйкес етіп алуға ұмтылады. Өмір құбылыстарының құпия сырын, терең жатқан мәнін, өмірдегі санқилы қатынас қайшылықтарды. Көп нәрсенің ұқсас, ортақ сипаттарын ашып көрсететін орасан зор күш-қуат поэзияда да бар. Көптеген құбылыстарға ортақ сипат-қасиеттерді, аса маңызды ерекшеліктерді бір нақтылы суреттің, бір көркем бейненің бойына жиыстырып, типтік дрежеге көтеріп көрсету – көркемөнердің, соның ішінде поэзияның негізгі әдісі.
Әдебиетке, поэзияға тән өмір шындығын көрнекі, айқын образ, бейне, нақтылы сурет арқылы ашып көрсету әдісі дүниенің шексіз мол, саналуан құбылыс-көріністерін кеңінен қамтуға және оларды ішкі-сыртқы ерекшеліктермен жан-жақты сипаттауға мүмкіндік береді. Сөз шеберінің құдіретті өнерінің туындысы болған осындай көркем бейне бойына жан бітіріп, қан жүргізіп қойғандай, бетінің нұры, көзінің жан,ары сәуле беріп, жүрегінің соғуы, тыныс-демі – бәрі сезіліп тұрғандай әсер қалдырады.
Поэзия тілінің сипат ерекшелігін сөз еткенде, оны поэзиялық туындылардың, өлең-жырлардың мазмұнынан бөлек алып қарауға болмайды. Өйткені, поэзияның, өлеңнің тілі, оның негізгі ерекшеліктері көркем шығарманың идеялық мазмұнын ашу, жеткізу талабына сай қалыптасады. Поэзияда тек тіл, сөз ғана көркем емес, ой да көркем, бейнелі. Өлең тіліне көркемдік сипат дарытатын, қуат беретін сол ой-сезім тереңдігі, өткірлігі, әсерлілігі. Поэзия өмір шындығын асқан ойшылдықпен, ерекше сезімталдықпен ашып көрсетеді, бейнелеп суреттейді. Поэзиядағы, өлең-жырлардағы бейнелі, өрнекті сөздер әлдеқандай бір ерекше сұлулап сөйлеуге әуестіктен емес, эстетикалық сезімнен, образды, бейнелі ойдан, дүниені ақынша, суреткерше қабылдаудан туады. Поэзия тіліндегі көп ерекшеліктерді дұрыс түсіну үшін ақындық ойдың, көркем ойдың өзгешелігін, дүниені эстетикалық жағынан қабылдап-танудың өзгешелігін жақсы ұғу шарт.
«Ақын образбен ойлайды, ол шындықты дәлелдемейді, оны көзге елестетіп көрсетеді», – дейді.
Поэзия қандай затты, құбылысты болсын жіктеп-бөлшектемей, оның өзгеге ортақ жалпы сипатын шолуы, өзіндік сипатынан ажыратып бөліп алмай, тұтас күйінде, өмірдегі қалпына сәйкес етіп алуға ұмтылады. Өмір құбылыстарының құпия сырын, терең жатқан мәнін, өмірдегі санқилы қатынас қайшылықтарды. Көп нәрсенің ұқсас, ортақ сипаттарын ашып көрсететін орасан зор күш-қуат поэзияда да бар. Көптеген құбылыстарға ортақ сипат-қасиеттерді, аса маңызды ерекшеліктерді бір нақтылы суреттің, бір көркем бейненің бойына жиыстырып, типтік дрежеге көтеріп көрсету – көркемөнердің, соның ішінде поэзияның негізгі әдісі.
Әдебиетке, поэзияға тән өмір шындығын көрнекі, айқын образ, бейне, нақтылы сурет арқылы ашып көрсету әдісі дүниенің шексіз мол, саналуан құбылыс-көріністерін кеңінен қамтуға және оларды ішкі-сыртқы ерекшеліктермен жан-жақты сипаттауға мүмкіндік береді. Сөз шеберінің құдіретті өнерінің туындысы болған осындай көркем бейне бойына жан бітіріп, қан жүргізіп қойғандай, бетінің нұры, көзінің жан,ары сәуле беріп, жүрегінің соғуы, тыныс-демі – бәрі сезіліп тұрғандай әсер қалдырады.
1. Сатыбалдиев Ә. Рухани қазына. Алматы, Жаэушы, 1987 – 325 б.
2. Пушкин А. Собрание сочинении. 5 т. ГИХЛ, М., 1987 – 210 с.
3. Левый И. Искусство перевода. Прогресс. М., 1974 – 258 с.
4. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: Жазушы, 1975 – 325 б.
5. Федоров А. Искусство перевода и жизнь литературы. М., Сов. Ппис, 1983 – 326 б.
6. Бехер И. В защиту поэзии. М., ГИХЛ, 1959 – 260 б.
7. Чернышевский Н. Полн. Собр. Соч. М., ГИХЛ, 1948 – 254 с.
8. Әдебиеттану терминдер сөздігі. Алматы, Ана тілі, 1996 – 300 б.
9. Чуковский К. Высокое искусство. О принципах художественного перевода. М., Искусство, 1987 -362
10. Мастерство перевода. М., Сов. пис, 1983 – 326 б.
11. Байрон Д. Избранные произведения. М., Худ. Лит, 1987 -766 с.
12. Байрон Д. Таңдамалы шығармалары. Алматы; Қаз.Мем.Көр, 1960 -416 б.
13. Байрон Д. Избранные произведения. Алматы: Мектеп, 1963 – 129 б
14. Байрон Д. Теңіз көкжалы. Алматы: Жалын, 1997 – 303 б.
15. Байрон Д.Г. Шильон тұтқыны / / Әдебиет және искусство – 1940.- № 7-8.
16. Әбілов Д. Аударма шеберлігі – ізденісте / / ҚазМөУ хабаршысы, 1 (филология сериясы). Алматы: Қазақ университеті, 1997. – 156 б.
17. Қазақстан кеңес жазушыларының төртінші съезі. / / Социалистік Қазақстан. – 1954. – 9 қыркүйек.
18. Бақтыбаев Т. Есімі мәңгі көнермес. / / Коммунизм нұры. - 1988.
- 22 қаңтар.
19. Великий романтик. Байрон и мировая литература. – М.: Наука, 1991. – 239 с.
20. Дьяконова Н.Я. Лирическая поэзия Байрона. – М.: Наука, 1975. – 167 с.
21. Клименко Е.И. Байрон. Язык и стиль. - М.: Издательство литературы на иностр. языках, 1960. - 110 с.
22. Кургинян М. Джордж Байрон. М.: Гос. издательство худ. литературы, 1958. – 216 с.
23. Қаратаев М. Поэзия мұраты. //Қазақ әдебиеті, 1971- 24 қаңтар
24. Жұмалиев Қ. Стиль өнер ерекшелігі. Алматы, Жаэушы, 1987 – 125 б.
25. Кенжебаев Б. Шындық және шеберлік. Алматы; Өнер, 1982 – 129 б.
26. Ефимова М. Стилистика художественной речи. М., Советский писатель, 1966 – 222 б.
27. Сагандыкова Н. Основы хужожественного перевода. Алматы: Санат, 1996 – 207 б.
28. Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. Алматы: Қаз мемкөр, 1975 - 286 б.
29. Талжанов С. Көркем аударма туралы. Алматы: Қаз мемкөр, 1962 - 166 б.
30. Хайруллин Р. Аударма сипаты. Алматы: Жазушы, 1976 – 129 б.
2. Пушкин А. Собрание сочинении. 5 т. ГИХЛ, М., 1987 – 210 с.
3. Левый И. Искусство перевода. Прогресс. М., 1974 – 258 с.
4. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: Жазушы, 1975 – 325 б.
5. Федоров А. Искусство перевода и жизнь литературы. М., Сов. Ппис, 1983 – 326 б.
6. Бехер И. В защиту поэзии. М., ГИХЛ, 1959 – 260 б.
7. Чернышевский Н. Полн. Собр. Соч. М., ГИХЛ, 1948 – 254 с.
8. Әдебиеттану терминдер сөздігі. Алматы, Ана тілі, 1996 – 300 б.
9. Чуковский К. Высокое искусство. О принципах художественного перевода. М., Искусство, 1987 -362
10. Мастерство перевода. М., Сов. пис, 1983 – 326 б.
11. Байрон Д. Избранные произведения. М., Худ. Лит, 1987 -766 с.
12. Байрон Д. Таңдамалы шығармалары. Алматы; Қаз.Мем.Көр, 1960 -416 б.
13. Байрон Д. Избранные произведения. Алматы: Мектеп, 1963 – 129 б
14. Байрон Д. Теңіз көкжалы. Алматы: Жалын, 1997 – 303 б.
15. Байрон Д.Г. Шильон тұтқыны / / Әдебиет және искусство – 1940.- № 7-8.
16. Әбілов Д. Аударма шеберлігі – ізденісте / / ҚазМөУ хабаршысы, 1 (филология сериясы). Алматы: Қазақ университеті, 1997. – 156 б.
17. Қазақстан кеңес жазушыларының төртінші съезі. / / Социалистік Қазақстан. – 1954. – 9 қыркүйек.
18. Бақтыбаев Т. Есімі мәңгі көнермес. / / Коммунизм нұры. - 1988.
- 22 қаңтар.
19. Великий романтик. Байрон и мировая литература. – М.: Наука, 1991. – 239 с.
20. Дьяконова Н.Я. Лирическая поэзия Байрона. – М.: Наука, 1975. – 167 с.
21. Клименко Е.И. Байрон. Язык и стиль. - М.: Издательство литературы на иностр. языках, 1960. - 110 с.
22. Кургинян М. Джордж Байрон. М.: Гос. издательство худ. литературы, 1958. – 216 с.
23. Қаратаев М. Поэзия мұраты. //Қазақ әдебиеті, 1971- 24 қаңтар
24. Жұмалиев Қ. Стиль өнер ерекшелігі. Алматы, Жаэушы, 1987 – 125 б.
25. Кенжебаев Б. Шындық және шеберлік. Алматы; Өнер, 1982 – 129 б.
26. Ефимова М. Стилистика художественной речи. М., Советский писатель, 1966 – 222 б.
27. Сагандыкова Н. Основы хужожественного перевода. Алматы: Санат, 1996 – 207 б.
28. Талжанов С. Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. Алматы: Қаз мемкөр, 1975 - 286 б.
29. Талжанов С. Көркем аударма туралы. Алматы: Қаз мемкөр, 1962 - 166 б.
30. Хайруллин Р. Аударма сипаты. Алматы: Жазушы, 1976 – 129 б.
КІРІСПЕ
Поэзия сөз өнері көркемдік шеберліктің теңдесі жоқ озық үлгісі. Ол айналамыздағы дүниені, өмірді танып-білудің күшті құралы. Біздің қоғамдық ой-санамыздың, көркемдік-эстетикалық сезіміміздің үлкен, өнімді саласы. Сондықтан поэзиядағы сөз суреттілігі, бейнелілігі өмір шындығынан нәр алып, соған тікелей жалғас туады.
Поэзия тілінің сипат ерекшелігін сөз еткенде, оны поэзиялық туындылардың, өлең-жырлардың мазмұнынан бөлек алып қарауға болмайды. Өйткені, поэзияның, өлеңнің тілі, оның негізгі ерекшеліктері көркем шығарманың идеялық мазмұнын ашу, жеткізу талабына сай қалыптасады. Поэзияда тек тіл, сөз ғана көркем емес, ой да көркем, бейнелі. Өлең тіліне көркемдік сипат дарытатын, қуат беретін сол ой-сезім тереңдігі, өткірлігі, әсерлілігі. Поэзия өмір шындығын асқан ойшылдықпен, ерекше сезімталдықпен ашып көрсетеді, бейнелеп суреттейді. Поэзиядағы, өлең-жырлардағы бейнелі, өрнекті сөздер әлдеқандай бір ерекше сұлулап сөйлеуге әуестіктен емес, эстетикалық сезімнен, образды, бейнелі ойдан, дүниені ақынша, суреткерше қабылдаудан туады. Поэзия тіліндегі көп ерекшеліктерді дұрыс түсіну үшін ақындық ойдың, көркем ойдың өзгешелігін, дүниені эстетикалық жағынан қабылдап-танудың өзгешелігін жақсы ұғу шарт.
Ақын образбен ойлайды, ол шындықты дәлелдемейді, оны көзге елестетіп көрсетеді, – дейді.
Поэзия қандай затты, құбылысты болсын жіктеп-бөлшектемей, оның өзгеге ортақ жалпы сипатын шолуы, өзіндік сипатынан ажыратып бөліп алмай, тұтас күйінде, өмірдегі қалпына сәйкес етіп алуға ұмтылады. Өмір құбылыстарының құпия сырын, терең жатқан мәнін, өмірдегі санқилы қатынас қайшылықтарды. Көп нәрсенің ұқсас, ортақ сипаттарын ашып көрсететін орасан зор күш-қуат поэзияда да бар. Көптеген құбылыстарға ортақ сипат-қасиеттерді, аса маңызды ерекшеліктерді бір нақтылы суреттің, бір көркем бейненің бойына жиыстырып, типтік дрежеге көтеріп көрсету – көркемөнердің, соның ішінде поэзияның негізгі әдісі.
Әдебиетке, поэзияға тән өмір шындығын көрнекі, айқын образ, бейне, нақтылы сурет арқылы ашып көрсету әдісі дүниенің шексіз мол, саналуан құбылыс-көріністерін кеңінен қамтуға және оларды ішкі-сыртқы ерекшеліктермен жан-жақты сипаттауға мүмкіндік береді. Сөз шеберінің құдіретті өнерінің туындысы болған осындай көркем бейне бойына жан бітіріп, қан жүргізіп қойғандай, бетінің нұры, көзінің жан,ары сәуле беріп, жүрегінің соғуы, тыныс-демі – бәрі сезіліп тұрғандай әсер қалдырады.
Поэзиядағы өмір суретінде қандай да болсын құбылыстар, заттар өзінің нақтылы бейнелілік сиптын сақтап бөлшектемей, тұтас, табиғи қалпында алатындықтан, кейде сырт көзге осындай суреттер оп-оңай, дайын күйінде туа қалатын өмірдің көшірмесі сияқты көрінуі де ықтимал.
В.Г.Белинский Поэзияны тегіне және түріне қарай бөлу деген еңбегінде лирика хақында былай дейді: Поэзияның өзге шығармалары сияқты лирикалық шығңарма да ойды сөзбен жеткізеді, бірақ ой тікелей бой көрсетпей адамның дүниені сезінуі арқылы аңғарылады да, ол туғызған елес көріністі белгілі, үйреншікті ұғымдармен айқын, анық етіп айтып беру қиынға соғады. Мұның өте-мөте қиын болатындығы – таза лирикалық шығарма сурет-картина тәрізді, алайда ондағы негізгі нәрсе картинаның өзі емес, біздің көңіліміздегі ол туғызған сезім.
Поэзия – өмір құбылыстарының ішкі сырын, мәнін терең ашып беретін, олардың сипат-қасиеттерін, типтік тұрғыдан жалғап, саралап көрсететін шындық. Сондықтан өлең сөз сезімге толы, мейлінше әсерлі, көркем, бейнелі болып кетеді. Өмірді көркемдік жолмен қабылдап, сезіну эстетикалық, ақындық сезім, айрықша эмоционалдық, сезімталдық – поэзия тілінің басты ерекшеліктерін, міне, осылар белгілейді. Өлең тілінің бейнелі, көркем, кестелі болып келуі поэзиядағы ой-сезімнің әсерлі көркемдігін, бейнелілігін, сұлулығын танытады. Бейнелі сөз не сөз тіркесінің өлеңнің мазмұнынан, идеясынан нәр алып, қуаттанып әдеттегісінен гөрі анағұрлым зор мағынаға ие болып шығатынын мазмұн мен түр байланысының, мазмұнның көркем түрге жасайтын әсерінің мазмұнды көркем түрге айналдыратын поэзияның керемет күшінің жаңа бір көрінісі болып табылатынын білуіміз керек.
Әлем тіліндегі поэзиялық шығармаларды ана тілімізге аудару қашан да өз маңызын жойған емес. Қай халықтың болмасын шоқтығы биік, терең мағыналы шығармаларын аудару бүгінгі кездегі игілікті істердің бірі екендігі даусыз мәселе. Түпнұсқа белгілі бір халықтың ұлттық ақынының шығармасы болса, ондай жағдайда оны өзге тілге аудару аудармашыдан үлкен жауапкершілікті ғана емес, сонымен қатар үлкен талантты талап етеді.
Тәржімашының таланты – айрықша талант. Оны дұрыс бағалай білу керек. прозалық шығармалардың аудармасы мен поэзиялық шығармалардың аудармаларының арасында біраз айырмашылықтар бар.
В.Жуковский былай дейді: Переводчик прозы – раб, переводчик поэзии – соперник. Көркем шығармаларды аударушы түпнұсқаның жолынан шықпай, оның жүйесінен ауытқымай еңбектенеді. Ал өлең сөзді аударғанда аудармашы өз ойын автордың ойымен астастыра, жарастыра отырып өзінің лирикалық сезіміне жол береді. Аудармашы түпнұсқадан алшақтап, мазмұн мен пішіні жағынан ауытқымайды. Ақынға, ақынның белгілі өлеңінің тууына негіз болған өмір құбылыстарының тобын танып, таразылай отырып, ақынның ойлау, сезіну даралығын, оның шығармашылық тұрғысы мен нысанасын түсінгенде ғана аудармашының еңбегі шығармашылық дәрежеге көтеріліп, поэтикалық қасиетке ие болады.
Поэзиялық шығармаларды аударғанда әрбір сөзге жармаса бермей, автордың ойын жеткізумен шұғылданған жөн.
Аударма дегеніміз – бір тілде ауызша айтылған ой-пікірді, болмаса жазылған мәтінді тыңдаушыға, оқушыға екінші тілде, яғни оның ана тілінде түсінікті етіп жеткізу. Бір тілден екінші тілге аударылып жазылған немесе баспадан басылып шыққан барлық әдеби және жазба еңбек аударма туынды деп аталады.
Гиви Гачечиладзенің пікірі бойынша аударма – түпнұсқаның бейнесі, осыған орай түпнұсқа болмыстың бейнеленуі. Әдебиет – ақиқат өмірдің сырлы суреті, халықтың көркем тарихы. Шығарма арқауы – шындық 1,26
Поэзияда әдебиетте салыстыру арқылы аңғартылған шындық дайын күйінде айтылған ақиқат-тұжырым емес, ол әдетте оқушының жан-сезімін оятып, оған ой салатын және көбінше астарлы мағынасы бар, кейде тіпті тұспал, ишара секілді мағынасы бар бейне, сурет түрінде көрінеді.
Сөйтіп эпитет, теңеу, метафора, метонимия, аллегория, символ секілді бейнелеу, көріктеу тәсілдері не екі нәрсені тура, тікелей салыстыру түрінде жасалады. Не болмаса екі нәрсенің арасындағы жалғастық, ұқсастық ескеріліп, соның негізінде ауыспалы мағынасы бар бейнелі сөз туады.
Аудармашының шығармашылық жолында дүниетанымдық қорының баға жетпес көзі ретінде белсенді рөл атқарады. Атақты өнер шеберлері аударманың жазушы шығармашылығы, сол секілді ұлттық төл әдебиеттің өркендеуі үшін қаншалықты маңызды екендігі жайында салмақты сын-пікірлер қалдырған.
Бұл жөнінде немістің ұлы ақыны Иоганнес Бехердің мынадай сөздерін айтуға болады: Мәнді (құнарлы) ұлттық әдебиеттің жақсы (сапалы) аударма әдебиетсіз болуы мүмкін емес.
Қазақ елінің мәдени даму ерекшеліктеріне қарай аудармада түрлі әдіс орын алады. Біріншісі – еркін аударма, бұл тәсіл түпнұсқа тілін әдеби ырғағын жетік білмеуден, түпнұсқаның өзіне тән ерекшелігін сақтадан гөрі, аудармашының өзіне тиімділік жағын қарастырудан туады. Аудармадағы екінші әдіс – сөзбе-сөз аудару. Бұл тәсілді көбінесе түпнұсқа тілін жақсы білетін аудармашылар қолданады, түпнұсқадан пышақ жүзіндей ауытқымайтын кемшілік те осыдан туады. Сөйтіп, басқа халық өкілдері жаза басудан қаймығып, жеке сөздерді, тіпті нүктесін қисайтпай да түсіруді күйттеп кетеді.
Аудармашының үшінші тәсілі – балама аударма. Бұл – аударманың ең қиын түрі. Мұны екі тілді жетік білумен қатар, сол түпнұсқаның жан-жүрегін, ішкі сырын сарқа түсінетіндер қолданады. Оның үстіне автордың стилін, жазу мәнерін, тіл мүсінін қалтықсыз, жете ұғынатындар жасайды.
Байрон өлеңдерін, поэмаларына қарағанда, біздің аудармашыларымыз-дың тәржімалаған аудармасында сөзбе-сөз, еркін, балама және нәзира үлгісі де бар. Дж.Г.Байрон өлеңін нәзира үлгісімен берген ең алғаш болып, қазақ оқырмандарына таныстырған Абай Құнанбаев. Содан соң Ғ.Қайырбеков, І.Мәмбетов, Т.Жароков, Қ.Бекхожин, С.Асанов, С.Мәуленов, Т.Исмаилов және т.б. ақындарымыз өз үлестерін қосқан.
Осы ақындарымыздың ішіндегі Дж.Г.Байрон өлеңдерінің көркемдігін, мағынасын, стилін сақтап еркін аударма жасаған – І.Мәмбетов.
Ұлы сыншы Белинский: Всякий великий поэт потому велик, что корни его страдания и блаженства глубоко выросли в почву общественности и истории, что он есть орган и представитель общества, времени человечества, – деп айтқандай, Байрон өз заманының көрнекті суреткері еді. Ол ХІХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі бүкіл ағылшын поэзиясы ғана емес, жалпы Еуропалық поэзияда да революцияшыл романтизмінің аса ірі ақындарының бірі болып дара тұрады.
І ТАРАУ
Дж.Г.Байрон өлеңдерінің аударылуы
Ұлы мұхиттар мен айдыны шексіз теңіздердің құдыреті заманалар қанша ұтып, өзгертіп жатса да, талайғы айбынды қалпында болмақ. Ағылшынның атақты ұлы ақыны Дж. Г. Байронды кейінірек шыққан дүние жүзіндегі талай атақты ақындар-ақ оны Ой пікірді билеуш деп өздеріне ұстаз тұтты. Басқаларды айтпағанда, П.Л.Мицкевич сынды поэзия кеменгерлерінің өзі Дж.Г.Байронның ақындық даналығын аса жоғары қадірлеп, оның шығармасындағы әлеуметтік асқақ, қайсар үнін өздеріне өнеге санады. Орыстың ұлы сыншысы Белинский Әрбір ұлы ақынның ұлылығының өзі оның қасіреті мен қуанышы қоғам өмірімен, тарихымен терең тамырлас болуында 2,63 - дейді.
Дж. Г. Байрон болады деп сүйсіне айтады. 1788 жылы 22 қаңтарда Дж. Г. Байрон Лондонда дүниеге келді. Дж.Г.Байронның балалық шағы Шотландияда өтті. Ал, оның буырқанған ақындың әлеуметтік күрескер дәурені шетелдерде өтті. Лондонның билеуші топтарымен озбыр, өзімшіл қауымдарымен тартысқа түсіп сыйыса алмаған тәкаппар ақын азаттық күрес ұрандары дауылдап жатқан шет жұртшылықтарға сапар шегеді.
Байрон 1809 жылдан бастап өзінің өмірінің ақырына дейін шет елдерге саяхат жасап, Испания, Швейцария, Италия, Албания, Греция секілді Европа елдерде болып, сол өлкедегі халықтардың саяси әлеуметтік күрестеріне, азаттық ұрандарына өз жырымен тебірене, дабыл қағады. Ағылшынның әділетсіз,озбыр таптарымен саяси тартысы әбден шиеленіскенде өр ақынның жүрегіне некелі әйелімен ажырасуы да қатаң соққы болып тиеді.
Билеуші таптардың қудалау себебінен, ақын 1816 жылы шет журтшылыққа біржола сапар шегеді. Сол сапарында барған жерлеріндегі саяси күрестерге жалындай қатысқан және шет елдерде жүріп қаншама ұлы мұралар жазып қалдырған кеменгер ақын, ақырында өз жырларында мейлінше ардақтаған аяулы Грецияны түрік басқыншыларынан азат ету соғысына қатысып жүріп, 1824 жылдың 19 сәуірінде грек жерінде қаза болады.
Байрон ақындық өнерге де, саясат мәселеріне де жастайынан құлшына беріледі. 1812 жылы өзінің алғашқы шетел сапарынан кейін атақты дастаны Чайльд-Гарольд сапарын жазған ақын, сол шығармада азаттық ұрандарын жаңғырта келе, тап сол 1812 жылы ағылшын парламентінде сөйлеген сөзінде күрескер Байрон станокты талқандаған жұмысшыларды атып аспақ болған парламент заңына тебірене қарсы шығып, жұмысшы жұртшылығының бишаралық тұрмыс күйіне аяныш білдірді, оларды жауыздық әрекеттен қорғады. Байрон жасаған ұлы дастандар мен драмалық поэмалар жер жүзі әдебиетінің ең асыл қазыналарының төрінен орын алады. Көп қадірлі мұраларының қатарынан бүкіл әлемге әйгілі Чайльд-Гарльд, Теңіз көкжалы, Дон Жуан Мазепа т.б. сынды келелі драмалық поэмаларымен және сондайлық арыны асау, арнасы кең лирикалық, сатиралық шығармаларын бөліп атауға болады. Байрон дауысын қазақ даласына там-тұмдап болса да ең алғаш жеткізген ұлы ақынымыз Абай болды.
Абай Лермонтовтың орысша аудармасы арқылы Байронның Көңілім менің қараңғы бол, бол ақын деген өлеңін халқымызға өз ана тілінде ең бұрын жеткізген болатын. Қазақ ақындары осыдан 20-25 жыл бұрын Байрон шығармасына айрықша ынта қоя бастады
Ұлы сыншы Белинский: Всякий великий поэт потому велик, что корни его страдания и блаженства глубоко выросли в почву общественности и истории, что он есть орган и представитель общества, времени человечества - деп айтқандай, Байрон өз заманының көрнекті суреткері еді. Ол он тоғызыншы ғасырдың алғашқы ширегіндегі бүкіл ағылшын поэзиясы ғана емес, жалпы Еуропалық поэзияда да революцияшыл романтизмнің аса ірі ақындарының бірі болып дара тұрады.
Кеңес үкіметі дәуірінде қазақ ақындары 1935-1940-шы жылдардан бастап Байрон шығармаларына айрықша ынта қоя бастады. Соның нәтижесінде 1960-шы жылы Байронның Таңдамалы шығармалар жинағы жарық көрді. Бұл жинаққа қатысқан аудармашылар: Т. Жароков, К. Бекхожин, Х. Ерғалиев, С. Мауленов, Ғ. Қайырбеков, І. Мәмбетов, Т. Молдағалиев, С. Жиенбаев т.б.
Д. Г. Байрон шығармалары орыс тіліне әлденеше рет аударылды. Байрон есімі, Байрон жырлары қазақ оқушыларына да көптен таныс. Оның тамаша лирикалары, романтикаға толы аскақ та ойлы әуені қазақ ауылына ең алғаш орыс тілі арқылы Пушкин мен Лермонтов аудармалары арқылы келді.” Байрон жырларының тұңғыш аудармашысы – ұлы Абай”3,56.
Байронды алғаш рет нәзира үлгісімен аударған да Абай деп толық айта аламыз. Абай М. Ю. Лермонтовтың аудармасы арқылы қазақ ұғымына сай етіп “Көңілім менің қараңғы. Бол, бол ақын.” деп аударады. Шынында да, Абайдың бұл тәржімасын тікелей аударма дей алмаймыз.
“М. Лермонтов Байронның әсерімен “Еврей сазын” жазған, сол сазды шығыстың нәзира үлгісімен Абай қазақша кестелеп шыққан.
Қазақшасы:
Көңілім менің қараңғы. Бол, бол ақын
Алтынды домбыраңмен келші жақын.
Ішек бойлап он саусақ жорғаласа,
Бейіштің үні шығар қоңыр салқын.
Егер сорым түбімен әкетпесе
Керек қой көңілді үміт тебірентсе,
Қатып қалған көзімде бір тамшы жас
Төгілмей ме, бой жылып, ол да ерісе?
1830 жылы М. Ю. Лермонтов алғаш рет өлеңді орыс тіліне Душа моя мрачна деп аударады. Лермонтовтың аудармасы ұтымды болғанымен орыс сыншылары ондағы еркіндіктің белгілерін байқайды.
Түпнұсқада:
My soul is dark – oh quickly string.
The harp I yet can brook to hear,
And let thy gentle fingers fling
Its melting murmurs o’er mine ear. (4,176)
М. Ю. Лермонтов оны:
Душа моя мрачна. Скорей, певец, скорей!
Вот арфа золотая:
Пускай персты твои, промчавшиися по ней,
Пробудят в струнах звуки рая. (5,94)
Егер де түпнұсқаға көңіл аударсақ, онда арфа алтын екені мүлдем айтылмаған, звуки рая ойдан қосылған. Бірақ, мұнда М. Лермонтовтың аудармасына артық сөздердің қосылуы сөзбе-сөз аударманың қағидаларын бұзбаса, өлең ырғағына әсер келтіріп, ерекше ренк беріп тұр. Мысалы, мына орыстың тағы бір көрнекті аудармашысы Николай Гнедичтің аудармасына көңіл аударайық:
Душе моей грустно. Спой песню, певец!
Любезен глас арфы душе и унылой...
Мой слух очаруй ты волшебством сердец,
Гармонии сладкой всемощною силой. (6,94)
Мұнда Байронның асқан шеберлігі, жарқын романтизмі қарапайымды-лықтың тұтқынына түскенін бірдей байқауға болады. М. Лермонтов бере білген поэзиялық үндестік Н. Гнедичтің аудармасында сезілмейді.
Осы өлеңді 1997 жылы ақын Ғафу Қайырбеков Көңілім сұп-сұр деп М. Ю. Лермонтовтан аударған. Аудармашы Абай сияқты нәзира үлгісімен емес, дәлдікті негізге ала отырып қазақша сөйлетпекші болған. Бірақ аударма сәтсіз шыққан. Оны бірінші шумақтың өзінен байқаға болады:
Көңілім сұп-сұр. Қайда енші, келші бермен,
Алтын сынды арфаны шерт жігермен.
Қалтырамай саусағын қақсын безек,
үнін оят жұмақтың естиін мен.7,82.
Абай аудармасымен салыстырсақ, көңілім менің қараңғы деген поэзиялық тіркес Ғафу Қайырбековтің көңілім сұп-сұр дегенінен жақсырақ, көркемдірек естіледі. Әрине, Ғ. Қайырбеков Байронның өлеңін Абай сияқты нәзира үлгісімен емес, төрт шумақ етіп, түпнұсқа мен М. Лермонтов аудармасына жақындағысы келді. Бірақ, Н. А. Добролюбовтың пайымдауынша, Аудару үшін түпнұсқаның мағынасын сақтап, тілді дұрыс қолдану, тіл тазалығын бере білу – бұл аз, аудару үшін түпнұсқадағы өмірді бере білу керек. Содан келе, біз Абай аудармасы нәзира үлгісінде және қазақ ұғымына сай етіп аударылғанын көреміз. Мысалы, арфа золотая дегенді Абай былай береді: алтын домбыраңмен келші жақын. Осыны егерде Абай арфа күйінде аударса, Абай өмір сүрген заманда, сол кездегі қазақ оқырманында арфа деген болған жоқ қой. Сол кезеңде қазақ халқына домбырадан асқан жан тебірентер музыкалық аспап болған емес. Ендеше, Ғ. Қайырбековтың аудармасын мүлдем жоққа шығаруға болмайды. Ол Душа моя мрачна деген өлеңді қазақ халқына жаңаша жырлап берді. Оны төрт шумақ көлемінде лексикасын толық сақтап тәржімалады. Оның өзіндік жетістігі осында.
Абай – Лермонтов – Байрон көңіл-күйін ұштастырған, көзге көрінбейтін жіп сәуле арқылы сиқыршыдай септестірген, серіктестірген сондағысы – киелі аспаптың үн - күйі көрінеді. Шынында да еш елдің ұлы классик ақындарының ұлылығын осы бір өлең көлемінде көре алдық 7,54.
Ауызға алына бермес ішкі сұмдықты қағазға кестелеп түсіре білген, жан шуағын өзгелер де сезіне жүрсін деген ақын мен ақын үндестігі – жер шалғайына, уақыт үзігіне, тағдыр басқалығына мүлде қарамайды екен. Ақын мезгіл періштесі, адамзат емшісі, олар шекараны, тіл мен тілдің өзгешелігін елемейді, сары сахараның бетінде желдей есіп тірлік кешкен қазақ ақыны Абай мен өкірген көк теңіздің толқынына бата жаздап домалақ жерді шырқ айналған Байрон үндестігі, бірін-бірі сезінуі, түсінуі, шерлесе, мұңдаса білуі өнердегі таңғажайып құбылыс ендеше.
Абайдың аудармашылық шеберлігі жайлы Әбділда Тәжібаев өз мақаласында: Абай бұл жағынан келгенде... бізден анағұрлым биіктер. Өз өнерімен осылайша биіктеген Абай қазақ еліне Пушкин, Лермонтов, Гете, Байронды жеткізіп беруде де бізден әлдеқайда ілгері8,32 – деп жазды.
Енді Еуропа әлемінің аса ірі классигі Дж. Г. Байрон шығармаларының қазақ тіліне қалай, қандай тәсілмен, қандай дәрежеде аударылғандығына көз салар болсақ, ақынның өмір алдамшылығынан қажып, ақсүйектердің екі жақты мінездерінен айнып, балалық пәк жасына қайта оралғысы келетінін бейнелеген Оралса екен жас күнім алыс қалған өлеңінің аудармаларына мысал ретінде көз салайық, өлеңді орыс тілінен І. Мәмбетов, К. Бекхожин, С. Асанов аударған. Ал орысша сөйлеткендер: В. Брюсов, А. Левик. Осы аудармаларды қарастыра отырып, қазақша, орысша, ағылшынша нұсқаларды өзара салыстырып көрелік. Ақын І. Мәмбетов өз аудармасына В. Брюсовтың аудармасын негіз етіп алған.
Орысша нұсқасы:
Хочу я быть ребенком вольным
И снова жить в родных горах.
Скитаться по лесам раздольным
Качаться на морских волнах...(7,26)
Қазақша нұсқасы:
Оралса екен жас күнім алыс қалған
Кезсем, шіркін, тау ішін таныс маған,
Тербетілсем теңіздің толқынында
Болмай қойса орманым табыспаған.(8,23)
Орысша нұсқадағы Хочу я быть ребенком вольным деген жолдар түпнұсқадағы I would I were a careless child деген жолдарға мағына жағынан сайма-сай келеді. Ал қазақшада Оралса екен жас күнім алыс қалған деп (І. Мәмбетов) аударылған С. Асанов: Еркін бір сәби болар ма ем... деп еркін тәсілді жақсы қолдана отырып аударған.
Екі тәржімашының да аудармаларында жетістіктер мен кемшіліктер бар. Екеуі де еркін тәсілмен В. Брюсовтан аударған. Ал К. Бекхожиннің аудармасын аударма деуден де тартынарлық. К. Бекхожин еркіндікке салынып, өзінше өңдеп, өзгерткен, өз жанынан бүтіндей ойлар қосып, осы сарындас өлең жазып шыққан. Сол себепті де салыстыруға тұрарлық С. Асанов пен І. Мәмбетов шығарма аудармаларын алып отырмын.
І. Мәмбетов түпнұсқадан ауытқымаған және оның аудармасы –– кейбір түпнұсқадан ауытқымаймын деп, өлеңнің сөздерін, сөйлемдерін сірестіріп алатын ақындардың аудармасы да емес. Қай бір жерінде еркіндікке де батыл барады, бірақ бұл шығармашылық ұнамды еркіндік. Екі нұсқаны салыстырғанда, төмендегідей жетістіктер мен кемшіліктер болған:
І. Мәмбетов:
Әйел! Сені ерекше қадірледім
үміт дедім, жұбаныш барым дедім
Енді, міне, тас болып қалдым қатып,
Түсінбедің жанымды, жәбірледің.(8,24)
С. Асанов:
Ал, әйел, сені санап ем,
Сенім деп, ар деп, бәрі деп
Тас болып қатып қалам
Жүрекке тұрсаң, әрі деп.(9,82)
Енді В. Брюсовтың аудармасына көз салайық:
А женщина! Тебя считал я
Надеждой, утешеньем всем!
Каким же мертвым камнем стал я,
Когда твой лик для сердца нем! (10,7)
Түпнұсқа:
And Woman, lovely woman1 thou,
My hope, my comforter, my all1
How cold must be my bosom now,
When e’en thy smiles begin to pall1 (11,55)
Орысша аударма мағыналық, көркемдік жағынан түпнұсқаға дәлме-дәл келеді. Ал қазақша нұсқаларында С. Асановтың аудармасы едәуір ұтымды деуге болады. С. Асановтың жетістігін айта келе, оның аудармасындағы мына бір көзге түсетін жәйт.
Түпнұсқада:
I lov'd but those I lov'd are gone;
Had friends – my early friends are fled:
How cheerless feels the heart alone,
When all its former hopes are dead!(11,56)
Орысша (В. Брюсов):
Кто был мой друг- в краю далеком,
Кого любил – тех нет со мной.
Уныло в сердце одиноком,
Когда надежда исчезнет рой!(10,8)
І. Мәмбетов:
Асыл достар алыста жүр ғой менен,
Жанымда жоқ қымбаттым деген
Жабығады жүрегім жалғыздықта,
үміт қашан өшеді бұл кеудеден!(8,25)
С. Асановта:
Кім досым болса – алыста,
Жоқ мұнда сүйсем кімдерді.
Жүрекпен жалғыз алысып,
өткіздім небір күндерді.(9,82)
Мұнда С. Асанов еркін тәсілмен аудара келіп, кейбір емле қателер жасайды. Кім деген сөзді бекерге қолданған. Сол өлең жолдарын былай аударса дұрыс болады деп ойлаймыз:
Достарым болса – алыста
Сүйгендерім жоқ мұнда
Жалпы айтқанда, осы үш ақынның С. Асановтың, І. Мәмбетовтың, Қ. Бекхожиннің аудармаларын салыстырсақ, ең ұтымдысы – Оралса екен жас күнім алыс қалған деген атпен аударған І. Мәмбетовтың аудармасы. Аудармадағы негізгі ой тура берілген, идея қазақ тілінде анық, көркем жеткізілуімен қатар, ана тіліміздің тілдік заңдары бұзылмаған. өлең құрылысы тұрғысынан қарастырсақ, жоғарыдан көріп отырғандай, шумақтағы бунақ саны, ырғақ толығымен сақталған. Осының бәрі аудармашының жауапкершілігін көрсетеді десек артық кеткендік емес, себебі І. Мәмбетов Байрон шығармашылығын қазақ тіліне аудармас бұрын оның көркемдік әлемімен танысқан, сонымен қатар, аудармашының осы жылдар туған төл туындыларынан Байронның игі ықпалы жоқ емес.
Қазақ аударма мәдениетінде азды-көпті тәжірибесі бар Қ. Бекхожиннің бұл туындысын аударма деуден гөрі, әдеби байланыстарда кездесетін әсер етуге көбірек ұқсатамыз, яғни, мұнда Байронның көркем шығармасын Қ. Бекхожин өзінше өңдеп, өзгерткен, өз жанынан ойлар қосып, осы сарындас өлең жазған сияқты.
Қазақ тіліндегі І. Мәмбетовтың аудармасы орыс және ағылшын тіліндегі түпнұсқалармен салыстырғанда мағына аралық алшақтықтың аз екенін көріп отырмыз. Бұндай нәрсе сатылы аудармада, өкінішке орай, сирек кездеседі.
Біздің мақсатымыз айқындалуы үшін, қазақ тіліне түпнұсқа қызметін атқарған орыс тіліндегі В. Брюсовтың аудармасын ағылшын тіліндегі түпнұсқамен салыстырып көрейік:
I would I were a careless child
Still dwelling in highland cave,
Or roaming through the dushy wild,
Or bounding over the dark blue wave;
* * *
The cumbrous pomp of saxon pride,
Accords njt with the freeborn soul,
Which loves the mountain’s coraggy side
And seeks the rocks where billows roll.(11,56)
Сөзбе-сөз:
Я бы хотел быть беззаботным ребенком,
Все еще обитающим в пещере моей горной страны
Или бродящий через сумрачные леса,
Или скачущий на темно-синих волнах
Скептически пышность саксонской гордости,
Не соответствует с моей свободно-рожденной душой
Который любит горные скалы,
И ищящий скалы где бьет прибой.
В. Брюсов:
Хочу я быть ребенком вольным
И снова жить в родных горах,
Скитаться по лесам раздольным,
Качаться на морских волнах.
С саксонской пышной суетой
Милее мне над зыбью водной
Утес в которой бьет прибой.(10,8)
Аудармада екінші тармақтағы пещера, cave сөзі түсіп қалған және алтыншы мен жетінші тармақтардың орны ауысып кеткен. Бұл бірақ үлкен қателіктер емес. Ең бастысы Дж. Байронның өлеңмен жеткізген сезімін, романтикалық сарынын В. Брюсов оқырманға жеткізе білген.
Осы өлеңді аударған ақындарымыздың бірі Қ. Бекхожин. Сонымен қатар, біз Қалижан ағаның Байронның атақты Чайльд Гарольдтің сапар шегуі поэмасы мен бірнеше өлеңдерін аударғанын білеміз.
Аудармаға көз салайық:
Еркін бөбек боламын мен,
Ойнақтаймын туған тауда.
Тербелемін толқынменен,
Сайрандаймын бақша бауда.
Мен еркіндік жаным бар да,
Сүймен саксон қырсықты елін
Артық көрем мен онан да
Жартасты ұрған судың селін.
* * *
Мен кәрі емен, жоқ алайда,
Жасалмапты өмір маған.
Пенделерден бар ма пайда?
Сөресі жоқ мынау заман...(12,87)
Егер біз бұл аудармаға теория тұрғысынан келетін болсақ, қателік дегеніміз ұшан- теңіз. Аудармадағы өкім өмір, тауда ойнақтау деген сөз тіркестері тіпті қазақ тілін тәуір білетін адамның өзіне де түсініксіз. Ал түпнсқадағы леса сөзі бақша-бауға айналып кетуімен қатар, аудармадағы пенделерден бар ма пайда?, сүреңі жоқ мына заман деген жолдарды түпнұсқадан таба алмаймыз.
Келесі Дж. Г. Байронның назар аударатын шығармалары – Уақытқа, Айырылысу және ұлыма деген өлеңдері.
Уақытқа деген өлеңді орыс тіліне В. Гнедич аударған. Ал қазақшаға тәржімалаған Т. Шопашев. Байрон бұл өлеңінде уақыт деген дерексіз нәрсені жандандырып, соған арнау ретінде жазған. Байронға тек көркемдік ерекшеліктерді, эпитет, метафораларды сақтай отырып, орыс аудармашысы В. Гнедич те, Байрон шығармаларын аударуға қаламын ұштаған
Т. Шопашев та Уақытқа деген өлеңін аса білгірлікпен сапалы аударған. өлең шумақтарынан ұтымдыларына назар аударсақ,
Түпнұсқа:
Hail thou' who on my birth bestowed
Those boons to all that know thee known
Yet better I sustain thy load,
For now I bear the weight alone.(11,30)
Орысша:
Меня ты наделило, время,
Судьбой не легкою и все ж.
Гораздо легче жизни бремя,
Когда один его несешь!(10,15)
Қазақша:
Уақыт, маған туғаннан бері
Салмақты баса салғаның мәлім.
өжеттеу едім өзгеден гөрі
Көтердім жалғыз жүгінің бәрін.(7,23)
В. Гнедич түпнұсқадағы “load (груз, нагрузка) деген сөзді орыстың көркем сөзі бремя дегенмен аударады да, ал Т. Шопашев ол сөздің барлық қасиетін сақтап, жүгің деп келтіреді.
Ендеше, сатылы аудармада кемшіліксіз тәржіма болмайтыны бәріне де белгілі. Сондықтан, мына бір кемшілікті айта кету керек деп ойлаймын.
Осы өлеңнің бес шумағын алсақ,
Түпнұсқа:
Yet even that pain was some relief,
It felt, but still forgot thy power,
The active agony of grief
Retards, but never counts the hour.(11,30)
Орыс тілінде В. Гнедич кішкене еркіндікке салынып, түпнұсқадағы мүлдем жоқ нәрсені өз жанынан қосады.
Орысша: Удел мучительный смягчает
Твоей жестокой власти гнет
Одни счастливцы замечают
Как твой стремителен полет!(10,15)
Мұндағы Одни счастливцы замечают деген тармақты түпнұсқада таба алмаймыз да, және оған ұқсас, сарындас мағына да жоқ. Retards, but never counts the hour” дегенді “Как твой стремителен полет” деп береді. Сөзбе-сөз етіп ағылшын тілінен аударсақ, бұл тармақ былай болатын еді ( “Retards” сөзі мағына жағынан үшінші тармаққа жатқандықтан оны алмаймыз.) Сонда:” Но никогда не сосчитать время” болар еді. Ал қазақша аудармасында Т. Шопашев бұл шумақты жалпы алғанда мағыналық алшақтықпен аударса да, бұл тармақты түпнұсқаға жақындау келтіреді:” Есебін күннің ұмытып кеткем”. Мұндағы бір қызықты жәйтті айтсақ, сатылы аудармада көп кездесетін – түпнұсқадан аударған кездегі кемшілік келесі аудармада өз көрінісін табатын еді. Ал, Т. Шопашев керісінше, ондай кемшілікті жойып, мағынасы мен көркемдігін сақтай отырып тәржімалаған. Бұл да аударма саласындағы бір жетістік деп ойлаймыз. Орыстың белгілі ақыны С. Я. Маршактың Байроннан аударған өлеңінің аты “Расставание”, қазақ тіліне “Айырылысу” деп С. Мәуленов пен Т. Исмаилов деген қазақтың жарқын қаламгерлері аударған. Бұл өлеңді С. Я. Маршак орыс тіліне көркемдік стилін сақтап, түпнұсқадағы нұрланған сезімді жоғалтпай аударып берген. Орысша нұсқасын оқыған кезде тілге жеңіл екенін байқаймыз. С. Маршак қарапайым сөздерді пайдаланып, күрделі оралымдар жасаған. Мысалы, мына бір шумағын алайық:
Тебя называют
Легко не скорбя,
Не зная, что знаю
Тебя, как себя.(7,53)
Түпнұсқа:
They know not I knew thee,
Who knew thee too well; -
Long, long shall I rue thee
Too deeply to tell.(11,56)
Ал қазақ тіліндегі нұсқасы жайлы бұлай айта алмайсың.
Қазақшасы:
Сені алады ел есіне,
Мені көзге ілместен.
Қос жүрекке несібе
Сырымызды білместен. (8,36)
Мұнда “көзге ілмеу” деген жаңаша тіркес табылып отыр. Мен білетін “көз ілмеу” деген тіркесті өзгертіп (“көз”+”ге” барыс септігінің жалғауы) отыр. Ендеше, менің ұсынысым былай болады:
“Сені алады ел есіне,
Мені елеместен”.
Тағы бір Байронның қаламынан туған шығармасы “ұлыма” деген өлеңін қарастырайық. Мұны орыс тілінде жарық көрсеткен В.Левик Байронның бұл туындысын да басқа шығармалары сияқты жоғары дәрежеде аударып шыққан. Ал қазақ тілінде сөйлеткен І. Мәмбетов.
Осы Байрон шығармаларын аударушылардың ішінде еркін тәсілмен аударатыны І. Мәмбетов деп ойлаймыз. Қазіргі күнге дейін қаншама сатылы аудармаларды салыстыра келіп, осыншалықты І. Мәмбетовтей еркін әрі таза, мағыналылық пен көркемдікті сақтай отырып аударуды кездестірген емеспіз. Осы ұлыма деген өлеңді қай тілде оқысаң да, бірдей әсер аласың. Әрине, бұл Дж. Г. Байронның шеберлігі. Бірақ, орыс, қазақ аудармашылардың, оның ішінде І. Мәмбетовтің алатын орны ерекше. Бірақ қазақ аудармашысы І. Мәмбетов ұлыма деген өлеңін аударған кезде, сөзбе-сөздіктен қашып, еркін аудармаға түскенімен, тұпнұсқадан ауытқып шалғай кетпейді. Ол еркін аударма тәсілін қолданған өлеңінің екінші шумағын алсақ;
Түпнұсқада:
And thou canst lisp a father’s name –
Ah, William, were thine own the same, -
No self-reproach – but, let me cеase –
My care for thee shall purchase peace;
Thy mother’s shade shall smile in joy,
And pardon all the past, my boy.”(11,96)
Орыс тіліне В. Левик былай аударады:
Но ты не Байрон, так кого ж,
Мой мальчик, ты отцом зовешь?
Нет, Вильям, от забот отца
Не откажусь я до конца,
И мне постит мне мой грех один
Тень матери твоей, мой сын.(7,51)
Орыс тіліндегі нұсқасы қазақшаға қарағанда түпнұсқаға жақындау келген.В. Левик “Мой мальчик” деп, ақынның анық өзінің ұлына қаратылып айтылғанын дәлірек жеткізген. Ал І. Мәмбетов екінші шумақты былай береді:
“Өткен күннің көрем бе қуанышын,
О, сәбиім, елжіреп тұрады інім,
Атын айтып әкеңнің былдырлайсың...
Бірақ жұртқа атасыз құрғырдайсың.
Сол күнақар ісімді ақтаймын мен,
Сені сүйіп өсіріп суынбай шын.
Бір келіншек - бір кезгі қуанышым
Кешірер деп, елжіреп тұрады ішім...(12,13)
Орыс тілінде “...Ah, William деген қаратпа сөз Мой мальчик деп тәржімаланған да, бірақ келесі жолында Вильям деп береді. Көріп отырғанымыздай қазақ тілінде Байрон ұлының аты мүлдем ескерілмейді. Сонда да І. Мәмбетов Мой мальчик дегенді О, сәбиім деп, лирикаға тән нәзік сезімді бере білген. Ондағы әкенің ұлына деген махаббаты қазақ тіліндегі нұсқасында әсерлі етіп жырланады.
Ой дұрыс берілгенімен де, аударма нақты, дәл емес. Ізтай Мәмбетов осы 2-ші шумақта өлеңнің 3-ші және 4-ші шумақтарында айтылатын ойды алдын-ала береді. Тағы да бір лексикалық кемшілікті мына жерден байқауымызға болады:
2-ші шумақтың ағылшын және орыс нұсқаларында сол ұлдың анасы туралы сөз етіледі. (“Thy mother’s shade... – Тень матери твоей...). Ал қазақ тілінде Ізтай Мәмбетов Бір келіншек деп алыстатып жібереді. Бұдан, Байронның ұлыма деген өлеңінің қазақшасы нашар деуге болмайды. Баршамызға белгілі аудармашылардың барлығына тән ортақ кемшілік еркін аударамыз деп тым еркін кетеді. Жалпылама айтсақ, І. Мәмбетов жатық етіп аударған, түпнұсқаның мағынасын ғана берген.
1816 жылы 7 сәуірде Экземинер газетінде Дж.Г.Байронның Құрметті легион жұлдызы деген өлеңі алғаш жарияланды. Дәл жазылған уақыты белгісіз, бірінші рет жарияланған кезде, аты берілмей, “From the french” деген жасырын атпен жарыққа шықты. Орыс тіліне П. Краснов пен В. Иванов аударған. Қазақ тіліне Т. Жароков аударған.
Өлеңнің тақырыбына тоқталатын болсақ, “Легион” деп ескі Римде ең үлкен әскери бөлімді атаған. Өлеңнің жалпы мазмұны былай: Құрметті легион жұлдызы қаншама адамның арманы екені, сол жұлдыз үшін мыңдаған адам, әскерде мерт болғаны сөз етіледі. Байрон бір жағынан оны мадақтаса, екінші жағынан Құрметті легион жұлдызы – сан жетпес өлімнің нышаны деп есептейді. Аудармасы жайлы сөз етер болсақ, тәржімада коммуникативтік теңдік сақталған, мағына алшақтық жоқ. Оған көз жеткізу үшін мысалдар келтірейік, В. Иванов бесінші шумақты былай аударады:
Цвет алых солнечных лучей,
Цвет синих ангельских очей.
И покрывала белый цвет,
Которым чистый дух одет, -
В соединенья трех цветов,
Сияла ткань небесных снов. (7,106)
Т. Жароков:
Онда алқызыл күн жүзі,
Әлі періште нұр көзі,
Және ақшыл ауаның
Мың құлпырған бояуын
Көрем, сұлу үш бояу, -
Кемпірқосақ үш тарау... (19,111)
Түпнұсқада былай беріледі:
One tint was of the sun beam’s dyes;
One, the blue depth of Seraph’s eyes;
One, the pure Spirit’s veil of white
Had robed – in radiance of its light.
The three so mingІed – did beseem
The texture of heavenly dream. (11,201)
Mіне, осы өлең жолдарынан Тайыр Жароковтың қазақтың қаламы ұшталған аудармашы екеніне анық көзіміз жетіп отыр. Мұнда орыс аудармашысы В. Ивановтың атқарған жұмысы өте зор. Бізге белгілі жәйт, сатылы аудармада түпнұсқадан алғаш аударылып отырған тілге қандай дәрежеде, сапада тәржімаланса, келесі тілде де өз көрінісін табады. Дж.Г.Байрон өлеңдерінің бейнелік сөздеріне көз сала кетейік.
Байронның Көркіне көз тойдырып келеді қыз өлеңін қазақшалаған Ғ.Қайырбеков. Ал орысшаға Она идет во всей красе деп С.Маршак аударады. Өлеңде қыздың соншалықты әдемі екенін суреттейді. Ақын қыздың әдемілігін – түн жұлдызына, күннің көзіне теңейді.
Орысша:
Она идет во всей красе,
Светла, как ночь ее страна.
Вся глубь небес и звезды вся
В ее очах заключены,
Как солнце в утренней росе,
Но только мраком смягчены.
Қазақша:
Самаладай жұлдыз жанған түн дерсің,
Көрсең көркін көз тойдырған бейнесін.
Оның әсем жанарының түбінде,
Түн түнегі сәулесі бар күннің де.
Сол екі түс бір қосыл шақта сен,
Одан асқан ешбір құнды таппас ең.
Дж.Г. Байронның өлеңінен он бір буынды өлшемді қолданғанда шумақты алты тармақты етіп құру үлгісін көреміз. Ұйқасы – абввба (қара өлең ұйқасы).
Қара бұрым ақ денеге жарасқан,
Бар тұлғада сол екі түс таласқан,
Егер оның қара жағын молайтып,
Ақты азайтып сәл кемітсең сәулесін,
Мына ғажап сұлулықты жоғалтып,
Жояр едің әсемдіктің әлемін.
Алты тармақты шумақ (ұйқасы аабаба). Әрбір тармақта екі, үш буыннан жасалған, кезекті ұйқас.
Орысша:
Прибавить луч иль тень отнять –
И будет уж совсем не то
Волос аготовая прядь,
Не те глаза, не те уста
И лоб, где помыслов печать
Так безупречна, так чиста.
Ғ.Қайырбеков орысша нұсқасын С.Маршак қандай әдемі берсе, ол да өз ана тіліне әсірелей, жақсы берген.
Байронның келесі өлеңі Августаға арналған шумақтар орыс тіліне В.Левин аударды. Ал қазақ тіліне аударған. Бұл өлеңде ақынның Августаға деген махаббат сезімінің күшті екеніне, өмірдің қиын сәтінде Августаның бір қарағаны барлық нәрсені ұмыттыратыны туралы жыр қылады.
Орысша:
При виде тучи гразовой
Еще светлее ты, гледела.
И встретив кроткий пламень твой,
Белела ночь и тьма редела.
Қазақша:
Қасірет бұлты торлағанда
Сен күн болып тұрдың қарап, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Поэзия сөз өнері көркемдік шеберліктің теңдесі жоқ озық үлгісі. Ол айналамыздағы дүниені, өмірді танып-білудің күшті құралы. Біздің қоғамдық ой-санамыздың, көркемдік-эстетикалық сезіміміздің үлкен, өнімді саласы. Сондықтан поэзиядағы сөз суреттілігі, бейнелілігі өмір шындығынан нәр алып, соған тікелей жалғас туады.
Поэзия тілінің сипат ерекшелігін сөз еткенде, оны поэзиялық туындылардың, өлең-жырлардың мазмұнынан бөлек алып қарауға болмайды. Өйткені, поэзияның, өлеңнің тілі, оның негізгі ерекшеліктері көркем шығарманың идеялық мазмұнын ашу, жеткізу талабына сай қалыптасады. Поэзияда тек тіл, сөз ғана көркем емес, ой да көркем, бейнелі. Өлең тіліне көркемдік сипат дарытатын, қуат беретін сол ой-сезім тереңдігі, өткірлігі, әсерлілігі. Поэзия өмір шындығын асқан ойшылдықпен, ерекше сезімталдықпен ашып көрсетеді, бейнелеп суреттейді. Поэзиядағы, өлең-жырлардағы бейнелі, өрнекті сөздер әлдеқандай бір ерекше сұлулап сөйлеуге әуестіктен емес, эстетикалық сезімнен, образды, бейнелі ойдан, дүниені ақынша, суреткерше қабылдаудан туады. Поэзия тіліндегі көп ерекшеліктерді дұрыс түсіну үшін ақындық ойдың, көркем ойдың өзгешелігін, дүниені эстетикалық жағынан қабылдап-танудың өзгешелігін жақсы ұғу шарт.
Ақын образбен ойлайды, ол шындықты дәлелдемейді, оны көзге елестетіп көрсетеді, – дейді.
Поэзия қандай затты, құбылысты болсын жіктеп-бөлшектемей, оның өзгеге ортақ жалпы сипатын шолуы, өзіндік сипатынан ажыратып бөліп алмай, тұтас күйінде, өмірдегі қалпына сәйкес етіп алуға ұмтылады. Өмір құбылыстарының құпия сырын, терең жатқан мәнін, өмірдегі санқилы қатынас қайшылықтарды. Көп нәрсенің ұқсас, ортақ сипаттарын ашып көрсететін орасан зор күш-қуат поэзияда да бар. Көптеген құбылыстарға ортақ сипат-қасиеттерді, аса маңызды ерекшеліктерді бір нақтылы суреттің, бір көркем бейненің бойына жиыстырып, типтік дрежеге көтеріп көрсету – көркемөнердің, соның ішінде поэзияның негізгі әдісі.
Әдебиетке, поэзияға тән өмір шындығын көрнекі, айқын образ, бейне, нақтылы сурет арқылы ашып көрсету әдісі дүниенің шексіз мол, саналуан құбылыс-көріністерін кеңінен қамтуға және оларды ішкі-сыртқы ерекшеліктермен жан-жақты сипаттауға мүмкіндік береді. Сөз шеберінің құдіретті өнерінің туындысы болған осындай көркем бейне бойына жан бітіріп, қан жүргізіп қойғандай, бетінің нұры, көзінің жан,ары сәуле беріп, жүрегінің соғуы, тыныс-демі – бәрі сезіліп тұрғандай әсер қалдырады.
Поэзиядағы өмір суретінде қандай да болсын құбылыстар, заттар өзінің нақтылы бейнелілік сиптын сақтап бөлшектемей, тұтас, табиғи қалпында алатындықтан, кейде сырт көзге осындай суреттер оп-оңай, дайын күйінде туа қалатын өмірдің көшірмесі сияқты көрінуі де ықтимал.
В.Г.Белинский Поэзияны тегіне және түріне қарай бөлу деген еңбегінде лирика хақында былай дейді: Поэзияның өзге шығармалары сияқты лирикалық шығңарма да ойды сөзбен жеткізеді, бірақ ой тікелей бой көрсетпей адамның дүниені сезінуі арқылы аңғарылады да, ол туғызған елес көріністі белгілі, үйреншікті ұғымдармен айқын, анық етіп айтып беру қиынға соғады. Мұның өте-мөте қиын болатындығы – таза лирикалық шығарма сурет-картина тәрізді, алайда ондағы негізгі нәрсе картинаның өзі емес, біздің көңіліміздегі ол туғызған сезім.
Поэзия – өмір құбылыстарының ішкі сырын, мәнін терең ашып беретін, олардың сипат-қасиеттерін, типтік тұрғыдан жалғап, саралап көрсететін шындық. Сондықтан өлең сөз сезімге толы, мейлінше әсерлі, көркем, бейнелі болып кетеді. Өмірді көркемдік жолмен қабылдап, сезіну эстетикалық, ақындық сезім, айрықша эмоционалдық, сезімталдық – поэзия тілінің басты ерекшеліктерін, міне, осылар белгілейді. Өлең тілінің бейнелі, көркем, кестелі болып келуі поэзиядағы ой-сезімнің әсерлі көркемдігін, бейнелілігін, сұлулығын танытады. Бейнелі сөз не сөз тіркесінің өлеңнің мазмұнынан, идеясынан нәр алып, қуаттанып әдеттегісінен гөрі анағұрлым зор мағынаға ие болып шығатынын мазмұн мен түр байланысының, мазмұнның көркем түрге жасайтын әсерінің мазмұнды көркем түрге айналдыратын поэзияның керемет күшінің жаңа бір көрінісі болып табылатынын білуіміз керек.
Әлем тіліндегі поэзиялық шығармаларды ана тілімізге аудару қашан да өз маңызын жойған емес. Қай халықтың болмасын шоқтығы биік, терең мағыналы шығармаларын аудару бүгінгі кездегі игілікті істердің бірі екендігі даусыз мәселе. Түпнұсқа белгілі бір халықтың ұлттық ақынының шығармасы болса, ондай жағдайда оны өзге тілге аудару аудармашыдан үлкен жауапкершілікті ғана емес, сонымен қатар үлкен талантты талап етеді.
Тәржімашының таланты – айрықша талант. Оны дұрыс бағалай білу керек. прозалық шығармалардың аудармасы мен поэзиялық шығармалардың аудармаларының арасында біраз айырмашылықтар бар.
В.Жуковский былай дейді: Переводчик прозы – раб, переводчик поэзии – соперник. Көркем шығармаларды аударушы түпнұсқаның жолынан шықпай, оның жүйесінен ауытқымай еңбектенеді. Ал өлең сөзді аударғанда аудармашы өз ойын автордың ойымен астастыра, жарастыра отырып өзінің лирикалық сезіміне жол береді. Аудармашы түпнұсқадан алшақтап, мазмұн мен пішіні жағынан ауытқымайды. Ақынға, ақынның белгілі өлеңінің тууына негіз болған өмір құбылыстарының тобын танып, таразылай отырып, ақынның ойлау, сезіну даралығын, оның шығармашылық тұрғысы мен нысанасын түсінгенде ғана аудармашының еңбегі шығармашылық дәрежеге көтеріліп, поэтикалық қасиетке ие болады.
Поэзиялық шығармаларды аударғанда әрбір сөзге жармаса бермей, автордың ойын жеткізумен шұғылданған жөн.
Аударма дегеніміз – бір тілде ауызша айтылған ой-пікірді, болмаса жазылған мәтінді тыңдаушыға, оқушыға екінші тілде, яғни оның ана тілінде түсінікті етіп жеткізу. Бір тілден екінші тілге аударылып жазылған немесе баспадан басылып шыққан барлық әдеби және жазба еңбек аударма туынды деп аталады.
Гиви Гачечиладзенің пікірі бойынша аударма – түпнұсқаның бейнесі, осыған орай түпнұсқа болмыстың бейнеленуі. Әдебиет – ақиқат өмірдің сырлы суреті, халықтың көркем тарихы. Шығарма арқауы – шындық 1,26
Поэзияда әдебиетте салыстыру арқылы аңғартылған шындық дайын күйінде айтылған ақиқат-тұжырым емес, ол әдетте оқушының жан-сезімін оятып, оған ой салатын және көбінше астарлы мағынасы бар, кейде тіпті тұспал, ишара секілді мағынасы бар бейне, сурет түрінде көрінеді.
Сөйтіп эпитет, теңеу, метафора, метонимия, аллегория, символ секілді бейнелеу, көріктеу тәсілдері не екі нәрсені тура, тікелей салыстыру түрінде жасалады. Не болмаса екі нәрсенің арасындағы жалғастық, ұқсастық ескеріліп, соның негізінде ауыспалы мағынасы бар бейнелі сөз туады.
Аудармашының шығармашылық жолында дүниетанымдық қорының баға жетпес көзі ретінде белсенді рөл атқарады. Атақты өнер шеберлері аударманың жазушы шығармашылығы, сол секілді ұлттық төл әдебиеттің өркендеуі үшін қаншалықты маңызды екендігі жайында салмақты сын-пікірлер қалдырған.
Бұл жөнінде немістің ұлы ақыны Иоганнес Бехердің мынадай сөздерін айтуға болады: Мәнді (құнарлы) ұлттық әдебиеттің жақсы (сапалы) аударма әдебиетсіз болуы мүмкін емес.
Қазақ елінің мәдени даму ерекшеліктеріне қарай аудармада түрлі әдіс орын алады. Біріншісі – еркін аударма, бұл тәсіл түпнұсқа тілін әдеби ырғағын жетік білмеуден, түпнұсқаның өзіне тән ерекшелігін сақтадан гөрі, аудармашының өзіне тиімділік жағын қарастырудан туады. Аудармадағы екінші әдіс – сөзбе-сөз аудару. Бұл тәсілді көбінесе түпнұсқа тілін жақсы білетін аудармашылар қолданады, түпнұсқадан пышақ жүзіндей ауытқымайтын кемшілік те осыдан туады. Сөйтіп, басқа халық өкілдері жаза басудан қаймығып, жеке сөздерді, тіпті нүктесін қисайтпай да түсіруді күйттеп кетеді.
Аудармашының үшінші тәсілі – балама аударма. Бұл – аударманың ең қиын түрі. Мұны екі тілді жетік білумен қатар, сол түпнұсқаның жан-жүрегін, ішкі сырын сарқа түсінетіндер қолданады. Оның үстіне автордың стилін, жазу мәнерін, тіл мүсінін қалтықсыз, жете ұғынатындар жасайды.
Байрон өлеңдерін, поэмаларына қарағанда, біздің аудармашыларымыз-дың тәржімалаған аудармасында сөзбе-сөз, еркін, балама және нәзира үлгісі де бар. Дж.Г.Байрон өлеңін нәзира үлгісімен берген ең алғаш болып, қазақ оқырмандарына таныстырған Абай Құнанбаев. Содан соң Ғ.Қайырбеков, І.Мәмбетов, Т.Жароков, Қ.Бекхожин, С.Асанов, С.Мәуленов, Т.Исмаилов және т.б. ақындарымыз өз үлестерін қосқан.
Осы ақындарымыздың ішіндегі Дж.Г.Байрон өлеңдерінің көркемдігін, мағынасын, стилін сақтап еркін аударма жасаған – І.Мәмбетов.
Ұлы сыншы Белинский: Всякий великий поэт потому велик, что корни его страдания и блаженства глубоко выросли в почву общественности и истории, что он есть орган и представитель общества, времени человечества, – деп айтқандай, Байрон өз заманының көрнекті суреткері еді. Ол ХІХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі бүкіл ағылшын поэзиясы ғана емес, жалпы Еуропалық поэзияда да революцияшыл романтизмінің аса ірі ақындарының бірі болып дара тұрады.
І ТАРАУ
Дж.Г.Байрон өлеңдерінің аударылуы
Ұлы мұхиттар мен айдыны шексіз теңіздердің құдыреті заманалар қанша ұтып, өзгертіп жатса да, талайғы айбынды қалпында болмақ. Ағылшынның атақты ұлы ақыны Дж. Г. Байронды кейінірек шыққан дүние жүзіндегі талай атақты ақындар-ақ оны Ой пікірді билеуш деп өздеріне ұстаз тұтты. Басқаларды айтпағанда, П.Л.Мицкевич сынды поэзия кеменгерлерінің өзі Дж.Г.Байронның ақындық даналығын аса жоғары қадірлеп, оның шығармасындағы әлеуметтік асқақ, қайсар үнін өздеріне өнеге санады. Орыстың ұлы сыншысы Белинский Әрбір ұлы ақынның ұлылығының өзі оның қасіреті мен қуанышы қоғам өмірімен, тарихымен терең тамырлас болуында 2,63 - дейді.
Дж. Г. Байрон болады деп сүйсіне айтады. 1788 жылы 22 қаңтарда Дж. Г. Байрон Лондонда дүниеге келді. Дж.Г.Байронның балалық шағы Шотландияда өтті. Ал, оның буырқанған ақындың әлеуметтік күрескер дәурені шетелдерде өтті. Лондонның билеуші топтарымен озбыр, өзімшіл қауымдарымен тартысқа түсіп сыйыса алмаған тәкаппар ақын азаттық күрес ұрандары дауылдап жатқан шет жұртшылықтарға сапар шегеді.
Байрон 1809 жылдан бастап өзінің өмірінің ақырына дейін шет елдерге саяхат жасап, Испания, Швейцария, Италия, Албания, Греция секілді Европа елдерде болып, сол өлкедегі халықтардың саяси әлеуметтік күрестеріне, азаттық ұрандарына өз жырымен тебірене, дабыл қағады. Ағылшынның әділетсіз,озбыр таптарымен саяси тартысы әбден шиеленіскенде өр ақынның жүрегіне некелі әйелімен ажырасуы да қатаң соққы болып тиеді.
Билеуші таптардың қудалау себебінен, ақын 1816 жылы шет журтшылыққа біржола сапар шегеді. Сол сапарында барған жерлеріндегі саяси күрестерге жалындай қатысқан және шет елдерде жүріп қаншама ұлы мұралар жазып қалдырған кеменгер ақын, ақырында өз жырларында мейлінше ардақтаған аяулы Грецияны түрік басқыншыларынан азат ету соғысына қатысып жүріп, 1824 жылдың 19 сәуірінде грек жерінде қаза болады.
Байрон ақындық өнерге де, саясат мәселеріне де жастайынан құлшына беріледі. 1812 жылы өзінің алғашқы шетел сапарынан кейін атақты дастаны Чайльд-Гарольд сапарын жазған ақын, сол шығармада азаттық ұрандарын жаңғырта келе, тап сол 1812 жылы ағылшын парламентінде сөйлеген сөзінде күрескер Байрон станокты талқандаған жұмысшыларды атып аспақ болған парламент заңына тебірене қарсы шығып, жұмысшы жұртшылығының бишаралық тұрмыс күйіне аяныш білдірді, оларды жауыздық әрекеттен қорғады. Байрон жасаған ұлы дастандар мен драмалық поэмалар жер жүзі әдебиетінің ең асыл қазыналарының төрінен орын алады. Көп қадірлі мұраларының қатарынан бүкіл әлемге әйгілі Чайльд-Гарльд, Теңіз көкжалы, Дон Жуан Мазепа т.б. сынды келелі драмалық поэмаларымен және сондайлық арыны асау, арнасы кең лирикалық, сатиралық шығармаларын бөліп атауға болады. Байрон дауысын қазақ даласына там-тұмдап болса да ең алғаш жеткізген ұлы ақынымыз Абай болды.
Абай Лермонтовтың орысша аудармасы арқылы Байронның Көңілім менің қараңғы бол, бол ақын деген өлеңін халқымызға өз ана тілінде ең бұрын жеткізген болатын. Қазақ ақындары осыдан 20-25 жыл бұрын Байрон шығармасына айрықша ынта қоя бастады
Ұлы сыншы Белинский: Всякий великий поэт потому велик, что корни его страдания и блаженства глубоко выросли в почву общественности и истории, что он есть орган и представитель общества, времени человечества - деп айтқандай, Байрон өз заманының көрнекті суреткері еді. Ол он тоғызыншы ғасырдың алғашқы ширегіндегі бүкіл ағылшын поэзиясы ғана емес, жалпы Еуропалық поэзияда да революцияшыл романтизмнің аса ірі ақындарының бірі болып дара тұрады.
Кеңес үкіметі дәуірінде қазақ ақындары 1935-1940-шы жылдардан бастап Байрон шығармаларына айрықша ынта қоя бастады. Соның нәтижесінде 1960-шы жылы Байронның Таңдамалы шығармалар жинағы жарық көрді. Бұл жинаққа қатысқан аудармашылар: Т. Жароков, К. Бекхожин, Х. Ерғалиев, С. Мауленов, Ғ. Қайырбеков, І. Мәмбетов, Т. Молдағалиев, С. Жиенбаев т.б.
Д. Г. Байрон шығармалары орыс тіліне әлденеше рет аударылды. Байрон есімі, Байрон жырлары қазақ оқушыларына да көптен таныс. Оның тамаша лирикалары, романтикаға толы аскақ та ойлы әуені қазақ ауылына ең алғаш орыс тілі арқылы Пушкин мен Лермонтов аудармалары арқылы келді.” Байрон жырларының тұңғыш аудармашысы – ұлы Абай”3,56.
Байронды алғаш рет нәзира үлгісімен аударған да Абай деп толық айта аламыз. Абай М. Ю. Лермонтовтың аудармасы арқылы қазақ ұғымына сай етіп “Көңілім менің қараңғы. Бол, бол ақын.” деп аударады. Шынында да, Абайдың бұл тәржімасын тікелей аударма дей алмаймыз.
“М. Лермонтов Байронның әсерімен “Еврей сазын” жазған, сол сазды шығыстың нәзира үлгісімен Абай қазақша кестелеп шыққан.
Қазақшасы:
Көңілім менің қараңғы. Бол, бол ақын
Алтынды домбыраңмен келші жақын.
Ішек бойлап он саусақ жорғаласа,
Бейіштің үні шығар қоңыр салқын.
Егер сорым түбімен әкетпесе
Керек қой көңілді үміт тебірентсе,
Қатып қалған көзімде бір тамшы жас
Төгілмей ме, бой жылып, ол да ерісе?
1830 жылы М. Ю. Лермонтов алғаш рет өлеңді орыс тіліне Душа моя мрачна деп аударады. Лермонтовтың аудармасы ұтымды болғанымен орыс сыншылары ондағы еркіндіктің белгілерін байқайды.
Түпнұсқада:
My soul is dark – oh quickly string.
The harp I yet can brook to hear,
And let thy gentle fingers fling
Its melting murmurs o’er mine ear. (4,176)
М. Ю. Лермонтов оны:
Душа моя мрачна. Скорей, певец, скорей!
Вот арфа золотая:
Пускай персты твои, промчавшиися по ней,
Пробудят в струнах звуки рая. (5,94)
Егер де түпнұсқаға көңіл аударсақ, онда арфа алтын екені мүлдем айтылмаған, звуки рая ойдан қосылған. Бірақ, мұнда М. Лермонтовтың аудармасына артық сөздердің қосылуы сөзбе-сөз аударманың қағидаларын бұзбаса, өлең ырғағына әсер келтіріп, ерекше ренк беріп тұр. Мысалы, мына орыстың тағы бір көрнекті аудармашысы Николай Гнедичтің аудармасына көңіл аударайық:
Душе моей грустно. Спой песню, певец!
Любезен глас арфы душе и унылой...
Мой слух очаруй ты волшебством сердец,
Гармонии сладкой всемощною силой. (6,94)
Мұнда Байронның асқан шеберлігі, жарқын романтизмі қарапайымды-лықтың тұтқынына түскенін бірдей байқауға болады. М. Лермонтов бере білген поэзиялық үндестік Н. Гнедичтің аудармасында сезілмейді.
Осы өлеңді 1997 жылы ақын Ғафу Қайырбеков Көңілім сұп-сұр деп М. Ю. Лермонтовтан аударған. Аудармашы Абай сияқты нәзира үлгісімен емес, дәлдікті негізге ала отырып қазақша сөйлетпекші болған. Бірақ аударма сәтсіз шыққан. Оны бірінші шумақтың өзінен байқаға болады:
Көңілім сұп-сұр. Қайда енші, келші бермен,
Алтын сынды арфаны шерт жігермен.
Қалтырамай саусағын қақсын безек,
үнін оят жұмақтың естиін мен.7,82.
Абай аудармасымен салыстырсақ, көңілім менің қараңғы деген поэзиялық тіркес Ғафу Қайырбековтің көңілім сұп-сұр дегенінен жақсырақ, көркемдірек естіледі. Әрине, Ғ. Қайырбеков Байронның өлеңін Абай сияқты нәзира үлгісімен емес, төрт шумақ етіп, түпнұсқа мен М. Лермонтов аудармасына жақындағысы келді. Бірақ, Н. А. Добролюбовтың пайымдауынша, Аудару үшін түпнұсқаның мағынасын сақтап, тілді дұрыс қолдану, тіл тазалығын бере білу – бұл аз, аудару үшін түпнұсқадағы өмірді бере білу керек. Содан келе, біз Абай аудармасы нәзира үлгісінде және қазақ ұғымына сай етіп аударылғанын көреміз. Мысалы, арфа золотая дегенді Абай былай береді: алтын домбыраңмен келші жақын. Осыны егерде Абай арфа күйінде аударса, Абай өмір сүрген заманда, сол кездегі қазақ оқырманында арфа деген болған жоқ қой. Сол кезеңде қазақ халқына домбырадан асқан жан тебірентер музыкалық аспап болған емес. Ендеше, Ғ. Қайырбековтың аудармасын мүлдем жоққа шығаруға болмайды. Ол Душа моя мрачна деген өлеңді қазақ халқына жаңаша жырлап берді. Оны төрт шумақ көлемінде лексикасын толық сақтап тәржімалады. Оның өзіндік жетістігі осында.
Абай – Лермонтов – Байрон көңіл-күйін ұштастырған, көзге көрінбейтін жіп сәуле арқылы сиқыршыдай септестірген, серіктестірген сондағысы – киелі аспаптың үн - күйі көрінеді. Шынында да еш елдің ұлы классик ақындарының ұлылығын осы бір өлең көлемінде көре алдық 7,54.
Ауызға алына бермес ішкі сұмдықты қағазға кестелеп түсіре білген, жан шуағын өзгелер де сезіне жүрсін деген ақын мен ақын үндестігі – жер шалғайына, уақыт үзігіне, тағдыр басқалығына мүлде қарамайды екен. Ақын мезгіл періштесі, адамзат емшісі, олар шекараны, тіл мен тілдің өзгешелігін елемейді, сары сахараның бетінде желдей есіп тірлік кешкен қазақ ақыны Абай мен өкірген көк теңіздің толқынына бата жаздап домалақ жерді шырқ айналған Байрон үндестігі, бірін-бірі сезінуі, түсінуі, шерлесе, мұңдаса білуі өнердегі таңғажайып құбылыс ендеше.
Абайдың аудармашылық шеберлігі жайлы Әбділда Тәжібаев өз мақаласында: Абай бұл жағынан келгенде... бізден анағұрлым биіктер. Өз өнерімен осылайша биіктеген Абай қазақ еліне Пушкин, Лермонтов, Гете, Байронды жеткізіп беруде де бізден әлдеқайда ілгері8,32 – деп жазды.
Енді Еуропа әлемінің аса ірі классигі Дж. Г. Байрон шығармаларының қазақ тіліне қалай, қандай тәсілмен, қандай дәрежеде аударылғандығына көз салар болсақ, ақынның өмір алдамшылығынан қажып, ақсүйектердің екі жақты мінездерінен айнып, балалық пәк жасына қайта оралғысы келетінін бейнелеген Оралса екен жас күнім алыс қалған өлеңінің аудармаларына мысал ретінде көз салайық, өлеңді орыс тілінен І. Мәмбетов, К. Бекхожин, С. Асанов аударған. Ал орысша сөйлеткендер: В. Брюсов, А. Левик. Осы аудармаларды қарастыра отырып, қазақша, орысша, ағылшынша нұсқаларды өзара салыстырып көрелік. Ақын І. Мәмбетов өз аудармасына В. Брюсовтың аудармасын негіз етіп алған.
Орысша нұсқасы:
Хочу я быть ребенком вольным
И снова жить в родных горах.
Скитаться по лесам раздольным
Качаться на морских волнах...(7,26)
Қазақша нұсқасы:
Оралса екен жас күнім алыс қалған
Кезсем, шіркін, тау ішін таныс маған,
Тербетілсем теңіздің толқынында
Болмай қойса орманым табыспаған.(8,23)
Орысша нұсқадағы Хочу я быть ребенком вольным деген жолдар түпнұсқадағы I would I were a careless child деген жолдарға мағына жағынан сайма-сай келеді. Ал қазақшада Оралса екен жас күнім алыс қалған деп (І. Мәмбетов) аударылған С. Асанов: Еркін бір сәби болар ма ем... деп еркін тәсілді жақсы қолдана отырып аударған.
Екі тәржімашының да аудармаларында жетістіктер мен кемшіліктер бар. Екеуі де еркін тәсілмен В. Брюсовтан аударған. Ал К. Бекхожиннің аудармасын аударма деуден де тартынарлық. К. Бекхожин еркіндікке салынып, өзінше өңдеп, өзгерткен, өз жанынан бүтіндей ойлар қосып, осы сарындас өлең жазып шыққан. Сол себепті де салыстыруға тұрарлық С. Асанов пен І. Мәмбетов шығарма аудармаларын алып отырмын.
І. Мәмбетов түпнұсқадан ауытқымаған және оның аудармасы –– кейбір түпнұсқадан ауытқымаймын деп, өлеңнің сөздерін, сөйлемдерін сірестіріп алатын ақындардың аудармасы да емес. Қай бір жерінде еркіндікке де батыл барады, бірақ бұл шығармашылық ұнамды еркіндік. Екі нұсқаны салыстырғанда, төмендегідей жетістіктер мен кемшіліктер болған:
І. Мәмбетов:
Әйел! Сені ерекше қадірледім
үміт дедім, жұбаныш барым дедім
Енді, міне, тас болып қалдым қатып,
Түсінбедің жанымды, жәбірледің.(8,24)
С. Асанов:
Ал, әйел, сені санап ем,
Сенім деп, ар деп, бәрі деп
Тас болып қатып қалам
Жүрекке тұрсаң, әрі деп.(9,82)
Енді В. Брюсовтың аудармасына көз салайық:
А женщина! Тебя считал я
Надеждой, утешеньем всем!
Каким же мертвым камнем стал я,
Когда твой лик для сердца нем! (10,7)
Түпнұсқа:
And Woman, lovely woman1 thou,
My hope, my comforter, my all1
How cold must be my bosom now,
When e’en thy smiles begin to pall1 (11,55)
Орысша аударма мағыналық, көркемдік жағынан түпнұсқаға дәлме-дәл келеді. Ал қазақша нұсқаларында С. Асановтың аудармасы едәуір ұтымды деуге болады. С. Асановтың жетістігін айта келе, оның аудармасындағы мына бір көзге түсетін жәйт.
Түпнұсқада:
I lov'd but those I lov'd are gone;
Had friends – my early friends are fled:
How cheerless feels the heart alone,
When all its former hopes are dead!(11,56)
Орысша (В. Брюсов):
Кто был мой друг- в краю далеком,
Кого любил – тех нет со мной.
Уныло в сердце одиноком,
Когда надежда исчезнет рой!(10,8)
І. Мәмбетов:
Асыл достар алыста жүр ғой менен,
Жанымда жоқ қымбаттым деген
Жабығады жүрегім жалғыздықта,
үміт қашан өшеді бұл кеудеден!(8,25)
С. Асановта:
Кім досым болса – алыста,
Жоқ мұнда сүйсем кімдерді.
Жүрекпен жалғыз алысып,
өткіздім небір күндерді.(9,82)
Мұнда С. Асанов еркін тәсілмен аудара келіп, кейбір емле қателер жасайды. Кім деген сөзді бекерге қолданған. Сол өлең жолдарын былай аударса дұрыс болады деп ойлаймыз:
Достарым болса – алыста
Сүйгендерім жоқ мұнда
Жалпы айтқанда, осы үш ақынның С. Асановтың, І. Мәмбетовтың, Қ. Бекхожиннің аудармаларын салыстырсақ, ең ұтымдысы – Оралса екен жас күнім алыс қалған деген атпен аударған І. Мәмбетовтың аудармасы. Аудармадағы негізгі ой тура берілген, идея қазақ тілінде анық, көркем жеткізілуімен қатар, ана тіліміздің тілдік заңдары бұзылмаған. өлең құрылысы тұрғысынан қарастырсақ, жоғарыдан көріп отырғандай, шумақтағы бунақ саны, ырғақ толығымен сақталған. Осының бәрі аудармашының жауапкершілігін көрсетеді десек артық кеткендік емес, себебі І. Мәмбетов Байрон шығармашылығын қазақ тіліне аудармас бұрын оның көркемдік әлемімен танысқан, сонымен қатар, аудармашының осы жылдар туған төл туындыларынан Байронның игі ықпалы жоқ емес.
Қазақ аударма мәдениетінде азды-көпті тәжірибесі бар Қ. Бекхожиннің бұл туындысын аударма деуден гөрі, әдеби байланыстарда кездесетін әсер етуге көбірек ұқсатамыз, яғни, мұнда Байронның көркем шығармасын Қ. Бекхожин өзінше өңдеп, өзгерткен, өз жанынан ойлар қосып, осы сарындас өлең жазған сияқты.
Қазақ тіліндегі І. Мәмбетовтың аудармасы орыс және ағылшын тіліндегі түпнұсқалармен салыстырғанда мағына аралық алшақтықтың аз екенін көріп отырмыз. Бұндай нәрсе сатылы аудармада, өкінішке орай, сирек кездеседі.
Біздің мақсатымыз айқындалуы үшін, қазақ тіліне түпнұсқа қызметін атқарған орыс тіліндегі В. Брюсовтың аудармасын ағылшын тіліндегі түпнұсқамен салыстырып көрейік:
I would I were a careless child
Still dwelling in highland cave,
Or roaming through the dushy wild,
Or bounding over the dark blue wave;
* * *
The cumbrous pomp of saxon pride,
Accords njt with the freeborn soul,
Which loves the mountain’s coraggy side
And seeks the rocks where billows roll.(11,56)
Сөзбе-сөз:
Я бы хотел быть беззаботным ребенком,
Все еще обитающим в пещере моей горной страны
Или бродящий через сумрачные леса,
Или скачущий на темно-синих волнах
Скептически пышность саксонской гордости,
Не соответствует с моей свободно-рожденной душой
Который любит горные скалы,
И ищящий скалы где бьет прибой.
В. Брюсов:
Хочу я быть ребенком вольным
И снова жить в родных горах,
Скитаться по лесам раздольным,
Качаться на морских волнах.
С саксонской пышной суетой
Милее мне над зыбью водной
Утес в которой бьет прибой.(10,8)
Аудармада екінші тармақтағы пещера, cave сөзі түсіп қалған және алтыншы мен жетінші тармақтардың орны ауысып кеткен. Бұл бірақ үлкен қателіктер емес. Ең бастысы Дж. Байронның өлеңмен жеткізген сезімін, романтикалық сарынын В. Брюсов оқырманға жеткізе білген.
Осы өлеңді аударған ақындарымыздың бірі Қ. Бекхожин. Сонымен қатар, біз Қалижан ағаның Байронның атақты Чайльд Гарольдтің сапар шегуі поэмасы мен бірнеше өлеңдерін аударғанын білеміз.
Аудармаға көз салайық:
Еркін бөбек боламын мен,
Ойнақтаймын туған тауда.
Тербелемін толқынменен,
Сайрандаймын бақша бауда.
Мен еркіндік жаным бар да,
Сүймен саксон қырсықты елін
Артық көрем мен онан да
Жартасты ұрған судың селін.
* * *
Мен кәрі емен, жоқ алайда,
Жасалмапты өмір маған.
Пенделерден бар ма пайда?
Сөресі жоқ мынау заман...(12,87)
Егер біз бұл аудармаға теория тұрғысынан келетін болсақ, қателік дегеніміз ұшан- теңіз. Аудармадағы өкім өмір, тауда ойнақтау деген сөз тіркестері тіпті қазақ тілін тәуір білетін адамның өзіне де түсініксіз. Ал түпнсқадағы леса сөзі бақша-бауға айналып кетуімен қатар, аудармадағы пенделерден бар ма пайда?, сүреңі жоқ мына заман деген жолдарды түпнұсқадан таба алмаймыз.
Келесі Дж. Г. Байронның назар аударатын шығармалары – Уақытқа, Айырылысу және ұлыма деген өлеңдері.
Уақытқа деген өлеңді орыс тіліне В. Гнедич аударған. Ал қазақшаға тәржімалаған Т. Шопашев. Байрон бұл өлеңінде уақыт деген дерексіз нәрсені жандандырып, соған арнау ретінде жазған. Байронға тек көркемдік ерекшеліктерді, эпитет, метафораларды сақтай отырып, орыс аудармашысы В. Гнедич те, Байрон шығармаларын аударуға қаламын ұштаған
Т. Шопашев та Уақытқа деген өлеңін аса білгірлікпен сапалы аударған. өлең шумақтарынан ұтымдыларына назар аударсақ,
Түпнұсқа:
Hail thou' who on my birth bestowed
Those boons to all that know thee known
Yet better I sustain thy load,
For now I bear the weight alone.(11,30)
Орысша:
Меня ты наделило, время,
Судьбой не легкою и все ж.
Гораздо легче жизни бремя,
Когда один его несешь!(10,15)
Қазақша:
Уақыт, маған туғаннан бері
Салмақты баса салғаның мәлім.
өжеттеу едім өзгеден гөрі
Көтердім жалғыз жүгінің бәрін.(7,23)
В. Гнедич түпнұсқадағы “load (груз, нагрузка) деген сөзді орыстың көркем сөзі бремя дегенмен аударады да, ал Т. Шопашев ол сөздің барлық қасиетін сақтап, жүгің деп келтіреді.
Ендеше, сатылы аудармада кемшіліксіз тәржіма болмайтыны бәріне де белгілі. Сондықтан, мына бір кемшілікті айта кету керек деп ойлаймын.
Осы өлеңнің бес шумағын алсақ,
Түпнұсқа:
Yet even that pain was some relief,
It felt, but still forgot thy power,
The active agony of grief
Retards, but never counts the hour.(11,30)
Орыс тілінде В. Гнедич кішкене еркіндікке салынып, түпнұсқадағы мүлдем жоқ нәрсені өз жанынан қосады.
Орысша: Удел мучительный смягчает
Твоей жестокой власти гнет
Одни счастливцы замечают
Как твой стремителен полет!(10,15)
Мұндағы Одни счастливцы замечают деген тармақты түпнұсқада таба алмаймыз да, және оған ұқсас, сарындас мағына да жоқ. Retards, but never counts the hour” дегенді “Как твой стремителен полет” деп береді. Сөзбе-сөз етіп ағылшын тілінен аударсақ, бұл тармақ былай болатын еді ( “Retards” сөзі мағына жағынан үшінші тармаққа жатқандықтан оны алмаймыз.) Сонда:” Но никогда не сосчитать время” болар еді. Ал қазақша аудармасында Т. Шопашев бұл шумақты жалпы алғанда мағыналық алшақтықпен аударса да, бұл тармақты түпнұсқаға жақындау келтіреді:” Есебін күннің ұмытып кеткем”. Мұндағы бір қызықты жәйтті айтсақ, сатылы аудармада көп кездесетін – түпнұсқадан аударған кездегі кемшілік келесі аудармада өз көрінісін табатын еді. Ал, Т. Шопашев керісінше, ондай кемшілікті жойып, мағынасы мен көркемдігін сақтай отырып тәржімалаған. Бұл да аударма саласындағы бір жетістік деп ойлаймыз. Орыстың белгілі ақыны С. Я. Маршактың Байроннан аударған өлеңінің аты “Расставание”, қазақ тіліне “Айырылысу” деп С. Мәуленов пен Т. Исмаилов деген қазақтың жарқын қаламгерлері аударған. Бұл өлеңді С. Я. Маршак орыс тіліне көркемдік стилін сақтап, түпнұсқадағы нұрланған сезімді жоғалтпай аударып берген. Орысша нұсқасын оқыған кезде тілге жеңіл екенін байқаймыз. С. Маршак қарапайым сөздерді пайдаланып, күрделі оралымдар жасаған. Мысалы, мына бір шумағын алайық:
Тебя называют
Легко не скорбя,
Не зная, что знаю
Тебя, как себя.(7,53)
Түпнұсқа:
They know not I knew thee,
Who knew thee too well; -
Long, long shall I rue thee
Too deeply to tell.(11,56)
Ал қазақ тіліндегі нұсқасы жайлы бұлай айта алмайсың.
Қазақшасы:
Сені алады ел есіне,
Мені көзге ілместен.
Қос жүрекке несібе
Сырымызды білместен. (8,36)
Мұнда “көзге ілмеу” деген жаңаша тіркес табылып отыр. Мен білетін “көз ілмеу” деген тіркесті өзгертіп (“көз”+”ге” барыс септігінің жалғауы) отыр. Ендеше, менің ұсынысым былай болады:
“Сені алады ел есіне,
Мені елеместен”.
Тағы бір Байронның қаламынан туған шығармасы “ұлыма” деген өлеңін қарастырайық. Мұны орыс тілінде жарық көрсеткен В.Левик Байронның бұл туындысын да басқа шығармалары сияқты жоғары дәрежеде аударып шыққан. Ал қазақ тілінде сөйлеткен І. Мәмбетов.
Осы Байрон шығармаларын аударушылардың ішінде еркін тәсілмен аударатыны І. Мәмбетов деп ойлаймыз. Қазіргі күнге дейін қаншама сатылы аудармаларды салыстыра келіп, осыншалықты І. Мәмбетовтей еркін әрі таза, мағыналылық пен көркемдікті сақтай отырып аударуды кездестірген емеспіз. Осы ұлыма деген өлеңді қай тілде оқысаң да, бірдей әсер аласың. Әрине, бұл Дж. Г. Байронның шеберлігі. Бірақ, орыс, қазақ аудармашылардың, оның ішінде І. Мәмбетовтің алатын орны ерекше. Бірақ қазақ аудармашысы І. Мәмбетов ұлыма деген өлеңін аударған кезде, сөзбе-сөздіктен қашып, еркін аудармаға түскенімен, тұпнұсқадан ауытқып шалғай кетпейді. Ол еркін аударма тәсілін қолданған өлеңінің екінші шумағын алсақ;
Түпнұсқада:
And thou canst lisp a father’s name –
Ah, William, were thine own the same, -
No self-reproach – but, let me cеase –
My care for thee shall purchase peace;
Thy mother’s shade shall smile in joy,
And pardon all the past, my boy.”(11,96)
Орыс тіліне В. Левик былай аударады:
Но ты не Байрон, так кого ж,
Мой мальчик, ты отцом зовешь?
Нет, Вильям, от забот отца
Не откажусь я до конца,
И мне постит мне мой грех один
Тень матери твоей, мой сын.(7,51)
Орыс тіліндегі нұсқасы қазақшаға қарағанда түпнұсқаға жақындау келген.В. Левик “Мой мальчик” деп, ақынның анық өзінің ұлына қаратылып айтылғанын дәлірек жеткізген. Ал І. Мәмбетов екінші шумақты былай береді:
“Өткен күннің көрем бе қуанышын,
О, сәбиім, елжіреп тұрады інім,
Атын айтып әкеңнің былдырлайсың...
Бірақ жұртқа атасыз құрғырдайсың.
Сол күнақар ісімді ақтаймын мен,
Сені сүйіп өсіріп суынбай шын.
Бір келіншек - бір кезгі қуанышым
Кешірер деп, елжіреп тұрады ішім...(12,13)
Орыс тілінде “...Ah, William деген қаратпа сөз Мой мальчик деп тәржімаланған да, бірақ келесі жолында Вильям деп береді. Көріп отырғанымыздай қазақ тілінде Байрон ұлының аты мүлдем ескерілмейді. Сонда да І. Мәмбетов Мой мальчик дегенді О, сәбиім деп, лирикаға тән нәзік сезімді бере білген. Ондағы әкенің ұлына деген махаббаты қазақ тіліндегі нұсқасында әсерлі етіп жырланады.
Ой дұрыс берілгенімен де, аударма нақты, дәл емес. Ізтай Мәмбетов осы 2-ші шумақта өлеңнің 3-ші және 4-ші шумақтарында айтылатын ойды алдын-ала береді. Тағы да бір лексикалық кемшілікті мына жерден байқауымызға болады:
2-ші шумақтың ағылшын және орыс нұсқаларында сол ұлдың анасы туралы сөз етіледі. (“Thy mother’s shade... – Тень матери твоей...). Ал қазақ тілінде Ізтай Мәмбетов Бір келіншек деп алыстатып жібереді. Бұдан, Байронның ұлыма деген өлеңінің қазақшасы нашар деуге болмайды. Баршамызға белгілі аудармашылардың барлығына тән ортақ кемшілік еркін аударамыз деп тым еркін кетеді. Жалпылама айтсақ, І. Мәмбетов жатық етіп аударған, түпнұсқаның мағынасын ғана берген.
1816 жылы 7 сәуірде Экземинер газетінде Дж.Г.Байронның Құрметті легион жұлдызы деген өлеңі алғаш жарияланды. Дәл жазылған уақыты белгісіз, бірінші рет жарияланған кезде, аты берілмей, “From the french” деген жасырын атпен жарыққа шықты. Орыс тіліне П. Краснов пен В. Иванов аударған. Қазақ тіліне Т. Жароков аударған.
Өлеңнің тақырыбына тоқталатын болсақ, “Легион” деп ескі Римде ең үлкен әскери бөлімді атаған. Өлеңнің жалпы мазмұны былай: Құрметті легион жұлдызы қаншама адамның арманы екені, сол жұлдыз үшін мыңдаған адам, әскерде мерт болғаны сөз етіледі. Байрон бір жағынан оны мадақтаса, екінші жағынан Құрметті легион жұлдызы – сан жетпес өлімнің нышаны деп есептейді. Аудармасы жайлы сөз етер болсақ, тәржімада коммуникативтік теңдік сақталған, мағына алшақтық жоқ. Оған көз жеткізу үшін мысалдар келтірейік, В. Иванов бесінші шумақты былай аударады:
Цвет алых солнечных лучей,
Цвет синих ангельских очей.
И покрывала белый цвет,
Которым чистый дух одет, -
В соединенья трех цветов,
Сияла ткань небесных снов. (7,106)
Т. Жароков:
Онда алқызыл күн жүзі,
Әлі періште нұр көзі,
Және ақшыл ауаның
Мың құлпырған бояуын
Көрем, сұлу үш бояу, -
Кемпірқосақ үш тарау... (19,111)
Түпнұсқада былай беріледі:
One tint was of the sun beam’s dyes;
One, the blue depth of Seraph’s eyes;
One, the pure Spirit’s veil of white
Had robed – in radiance of its light.
The three so mingІed – did beseem
The texture of heavenly dream. (11,201)
Mіне, осы өлең жолдарынан Тайыр Жароковтың қазақтың қаламы ұшталған аудармашы екеніне анық көзіміз жетіп отыр. Мұнда орыс аудармашысы В. Ивановтың атқарған жұмысы өте зор. Бізге белгілі жәйт, сатылы аудармада түпнұсқадан алғаш аударылып отырған тілге қандай дәрежеде, сапада тәржімаланса, келесі тілде де өз көрінісін табады. Дж.Г.Байрон өлеңдерінің бейнелік сөздеріне көз сала кетейік.
Байронның Көркіне көз тойдырып келеді қыз өлеңін қазақшалаған Ғ.Қайырбеков. Ал орысшаға Она идет во всей красе деп С.Маршак аударады. Өлеңде қыздың соншалықты әдемі екенін суреттейді. Ақын қыздың әдемілігін – түн жұлдызына, күннің көзіне теңейді.
Орысша:
Она идет во всей красе,
Светла, как ночь ее страна.
Вся глубь небес и звезды вся
В ее очах заключены,
Как солнце в утренней росе,
Но только мраком смягчены.
Қазақша:
Самаладай жұлдыз жанған түн дерсің,
Көрсең көркін көз тойдырған бейнесін.
Оның әсем жанарының түбінде,
Түн түнегі сәулесі бар күннің де.
Сол екі түс бір қосыл шақта сен,
Одан асқан ешбір құнды таппас ең.
Дж.Г. Байронның өлеңінен он бір буынды өлшемді қолданғанда шумақты алты тармақты етіп құру үлгісін көреміз. Ұйқасы – абввба (қара өлең ұйқасы).
Қара бұрым ақ денеге жарасқан,
Бар тұлғада сол екі түс таласқан,
Егер оның қара жағын молайтып,
Ақты азайтып сәл кемітсең сәулесін,
Мына ғажап сұлулықты жоғалтып,
Жояр едің әсемдіктің әлемін.
Алты тармақты шумақ (ұйқасы аабаба). Әрбір тармақта екі, үш буыннан жасалған, кезекті ұйқас.
Орысша:
Прибавить луч иль тень отнять –
И будет уж совсем не то
Волос аготовая прядь,
Не те глаза, не те уста
И лоб, где помыслов печать
Так безупречна, так чиста.
Ғ.Қайырбеков орысша нұсқасын С.Маршак қандай әдемі берсе, ол да өз ана тіліне әсірелей, жақсы берген.
Байронның келесі өлеңі Августаға арналған шумақтар орыс тіліне В.Левин аударды. Ал қазақ тіліне аударған. Бұл өлеңде ақынның Августаға деген махаббат сезімінің күшті екеніне, өмірдің қиын сәтінде Августаның бір қарағаны барлық нәрсені ұмыттыратыны туралы жыр қылады.
Орысша:
При виде тучи гразовой
Еще светлее ты, гледела.
И встретив кроткий пламень твой,
Белела ночь и тьма редела.
Қазақша:
Қасірет бұлты торлағанда
Сен күн болып тұрдың қарап, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz