Мұқан Төлебаевтың музыкалық мұрасының тәрбиелік мәні
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Мұқан Төлебаевтың музыкалық мұрасының қалыптасуы мен дамуы
1.1 Мұқан Төлебаевтың дүниетанымын қалыптастырған әлеуметтік жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7 1.2 Мұқан Төлебаевтың педагогикалық және шығармашылақ жолы ... ... ... ..15
ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2. Мұқан Төлебаевтың музыкалық шығармаларының музыкалық педагогикалық сипаттамасы
2.1 Музыкалық.эстетикалық тәрбие берудегі Мұқан Төлебаевтың
шығармаларының маңызды орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Мұқан Төлебаевтың музыкалық.педагогикалық мұрасының халықтық бағытының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.3. Мектептегі музыкалық. эстетикалық тәрбиесі үрдісінде Мұқан Төлебаев шығармаларын пайдаланудың әдістемелік жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
1. Мұқан Төлебаевтың музыкалық мұрасының қалыптасуы мен дамуы
1.1 Мұқан Төлебаевтың дүниетанымын қалыптастырған әлеуметтік жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7 1.2 Мұқан Төлебаевтың педагогикалық және шығармашылақ жолы ... ... ... ..15
ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2. Мұқан Төлебаевтың музыкалық шығармаларының музыкалық педагогикалық сипаттамасы
2.1 Музыкалық.эстетикалық тәрбие берудегі Мұқан Төлебаевтың
шығармаларының маңызды орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Мұқан Төлебаевтың музыкалық.педагогикалық мұрасының халықтық бағытының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.3. Мектептегі музыкалық. эстетикалық тәрбиесі үрдісінде Мұқан Төлебаев шығармаларын пайдаланудың әдістемелік жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан білім беру жүйесінің әлемдік білім беру моделіне өтуі еліміздің ғаламдық өркениетке кешенді түрде бет бұруының маңызды заманауи жаңашыл бағытының жарқын көрінісі болып табылады. Әлем мемлекеттерінің дамуының басты көрсеткіші халқының білімділігінің алдыңғы қатарлы орында болуы. Қазақстан мемлекеті Еуразиядағы алғашқылардың бірі болып білім беруді жаңа заман талабына қарай жаңашыл құруымен ерекшеленеді.
Халқымыздың ежелден дамып келе жатқан жас ұрпаққа тәлім-тәрбие бере отыра қоршаған ортаға бейімдеу атадан балаға мұра болып қалыптасқан үрдіс.Қазақ халқының ұлттық ерекшелігі өмір сүру кезеңіндегі барлық жақсылығы да, қиыншылығыда ән мен күй өнерімен сарындатып, болған өмірін табиғаттың ерекше бояулы әуенге айналдыруында болып табылады.
Қазақ музыка өнерінің бастауы халық шығармашылығынан таралған. Атадан-балаға,ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, жалғасын тапқан. Қазақ халқының құдіретті музыка өнерінің қайнар бұлағынан сусындаған, қазақ музыка өнерін кәсіби музыка өнеріне айналдырған, әлемге паш еткен композиторлары өмірге осылай келген.
Халқымыздың осынау ерекше киелі музыка өнерін, оның түрлі саласын жас өрендеріміз қәзіргі кезеңде балабақша, мектеп қабырғасынан танысып, үйреніп, жалпы музыкалық білімдерін дамытып, қалыптастырады.Қазақ музыка өнерінің мектеп жүйесінде игертілуі, болашағымыздың тірегі жас өрендерімізді әсемдікке, сұлулыққа, белгілі бір деңгейде қалыптасқан өнерлі ерекше тұлға болып қалыптасуына алып келеді.
«Бүгінгі таңда жастарға әлеуметтік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру, олардың рухани қоры мен мәдениетін, ойлай білу мүмкіншілігін жетілдіру, сонымен қатар әр адамның кәсіби білімділігін, іскерлігін арттыру әділетті қоғамның міндеті болып табылады» [19.2]
Бұл міндетті жүзеге асыруда басты рөл мектепке жүктеледі, өйткені тәрбиенің бастауы балалық шақтан басталатыны белгілі.
Жас адамның нағыз адамдық көзқарасы, сенімі білімнің негізінде ғана емес, ой-пікірлерінің жетілуі барысында, олар сезімге, эмоцияға, моральға айналғанда ғана қалыптасады. Бұл арада маңызды рөлді, әлбетте- өнер атқарады. Орыстың ұлы жазушысы Л.Толстой айтқандай: - ғылым ақиқатты дәлелдейді, ал өнер сонымен «әсерленеді».
Өнер өсіп жетілу барысында адамға әлемді танып, білуге көмектеседі, ойын ұшқырлап, қиялына қанат бітіреді, халықтың рухани мәдениетін меңгерту арқылы патриоттық сезімін қалыптастырып, адамгершілік және азаматтық белсенділігін оятады. Сөйтіп, осының нәтижесінде қоғамға қажетті, кемелі жеткен жеке тұлғаның дамуына ықпал етеді.
Халқымыздың ежелден дамып келе жатқан жас ұрпаққа тәлім-тәрбие бере отыра қоршаған ортаға бейімдеу атадан балаға мұра болып қалыптасқан үрдіс.Қазақ халқының ұлттық ерекшелігі өмір сүру кезеңіндегі барлық жақсылығы да, қиыншылығыда ән мен күй өнерімен сарындатып, болған өмірін табиғаттың ерекше бояулы әуенге айналдыруында болып табылады.
Қазақ музыка өнерінің бастауы халық шығармашылығынан таралған. Атадан-балаға,ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, жалғасын тапқан. Қазақ халқының құдіретті музыка өнерінің қайнар бұлағынан сусындаған, қазақ музыка өнерін кәсіби музыка өнеріне айналдырған, әлемге паш еткен композиторлары өмірге осылай келген.
Халқымыздың осынау ерекше киелі музыка өнерін, оның түрлі саласын жас өрендеріміз қәзіргі кезеңде балабақша, мектеп қабырғасынан танысып, үйреніп, жалпы музыкалық білімдерін дамытып, қалыптастырады.Қазақ музыка өнерінің мектеп жүйесінде игертілуі, болашағымыздың тірегі жас өрендерімізді әсемдікке, сұлулыққа, белгілі бір деңгейде қалыптасқан өнерлі ерекше тұлға болып қалыптасуына алып келеді.
«Бүгінгі таңда жастарға әлеуметтік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру, олардың рухани қоры мен мәдениетін, ойлай білу мүмкіншілігін жетілдіру, сонымен қатар әр адамның кәсіби білімділігін, іскерлігін арттыру әділетті қоғамның міндеті болып табылады» [19.2]
Бұл міндетті жүзеге асыруда басты рөл мектепке жүктеледі, өйткені тәрбиенің бастауы балалық шақтан басталатыны белгілі.
Жас адамның нағыз адамдық көзқарасы, сенімі білімнің негізінде ғана емес, ой-пікірлерінің жетілуі барысында, олар сезімге, эмоцияға, моральға айналғанда ғана қалыптасады. Бұл арада маңызды рөлді, әлбетте- өнер атқарады. Орыстың ұлы жазушысы Л.Толстой айтқандай: - ғылым ақиқатты дәлелдейді, ал өнер сонымен «әсерленеді».
Өнер өсіп жетілу барысында адамға әлемді танып, білуге көмектеседі, ойын ұшқырлап, қиялына қанат бітіреді, халықтың рухани мәдениетін меңгерту арқылы патриоттық сезімін қалыптастырып, адамгершілік және азаматтық белсенділігін оятады. Сөйтіп, осының нәтижесінде қоғамға қажетті, кемелі жеткен жеке тұлғаның дамуына ықпал етеді.
1. Ұзақбаева С.,Төлебаева Ж. «Сырлы саздар тағлымы». Оқу құралы. Алматы 1999. 160 бет.
2. Рахмадиев Е.Ғажап ғұмыр // Егеменді Қазақстан. 1983.13наурыз.3-б.
3. Жансүгіров І. Бес томдық шығармалар жинағы/ Алғы сөзі М.Қаратаевтікі.-Алматы. 1986.198-б.
4. Нурланова К.Ш. Эстетика художественной культуры казахского народа.- Алма-Ата,1987.-175с.
5.Ахметова М.М. Ерзакович Б. Жұбанов А. Советтік қазақ музыкасы.-Алматы,1975.-175,187б.
6. Коган и Мукан Тулебаев. Сценический музыкальный рассказ о творчестве. Алматы, 1979.с.5.
7. Кетегенова Н.С. Мұқан Төлебаев. Алма-Ата. 1993.с.14,19,20,25,200-203.
8. Төлебаев М. Таңдамалы ариялар, романстар. Алма-Ата, 1956,б.
9. Закон Республики Казахстан об охране и использовании историко-культурного наследия // Казахстанская правда. 1992,5 августа, 2-3.с.
10. Нұрлы жүрек. М.Төлебаев туралы естеліктер мен мақалалар //
11.Мұқанов С. Халық мұрасы.- Алматы, 1974.-236-б.
12. Педагогическая энциклопедия.в7томах.-М., 1965.т2.-950с.
13. Сухомлинский А.В. Балаға жүрек жылуы,-Алматы,1976.-345с.
14. Крупская Н.К. О задачах художественного воспитания // Дети- наше будущее. Изд. 3-е.-М.: Просвещение. 1975.-302с.
15. Ұзақбаева С.А. Өміршең өнер өрісі.- Алматы. Мектеп, 1988,135б.
16. Қазақ мектептері мен мектепке дейінгі балалар мекемелеріндегі имандылық-эстетикалық тәрбие берудің кешенді программасы // Қазақстан мұғалімі, 1990, 8 маусым, 2-б.
17. «Елім-ай» ән-күй программасы (төрт жылдық бастауыш мектептің 1-ші класына арналған).// Құраст: М.Балтабаев, С.Ұзақбаева, Т.Қышқашбаев т.б.- Алматы, 1990,40б.
18. Төлебаев Ә. Бір үзік сыр. // Октябрь туы. 1983.11 ноябрь. 3-б.
19. Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері тұжырымдамасы // Қазақстан мектебі, 1992, 4 желтоқсан, 3-б.
20. Ушинский К.Д. О народности в общественном воспитании. Собр.соч.,т2,М., 1957.-263с.
21. Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие.-Алматы, 1995.-232б.
22. Айтыс. Көп томдық.- Алматы, 1988,1т.-288б.
23. Айтыс. Көп томдық.- Алматы, 1988,1т.-352б.
24. Ахметова М.М. Вокальное творчество Мукана тулебаева// советская музыка,1960,№9,43-47б.
25 Ахметова М.М. халық сенімі// Октябрь туы, 1983,11 қараша 2б.
26. Ахметова О. Музыка-душа народа// Прибалхашье, 1983,12 ноября. 3б.
27. Асафьев Б.О казахской народной музыке // Музыкальная литература Казахстана.- Алма-Ата, 1955,18б.
28. Балтабаев М.Х. Основы музыкально- эстетического воспитания учащейся молодежи средствами казахской традиционной художественной культуры: Автореф. Дисс. ...д-ра пед.наук.- Алматы, 1994.68с.
29. Бесінші сыныпқа арналған музыка программасы.// Құраст.: Б.Ғизатов т.б.- Алматы, 1991,63б.
30. Воспитание музыкой // Под.ред. : Т.Е.Вендрова и Е.В.Пигарева.- М., 1995,205с.
31. Ғизатов Б.Г. От кюя до симфонии.- Алма-Ата, 1976.-168с.
32. Дюсембинова Р.К. Музыкально- эстетическое воспитание школьников средствами казахского народного песенного творчества: Автореф.
33. Ерзакович Б.Г. Музыкальное наследие казахского народа.- Алма-Ата, 1979-184с.
34.Ерзакович Б.Г. Творческие связи казахской и русской музыки – Алма-Ата, 1979.-184с.
35. Жұбанов А. Мұқан Төлебаев. Нұрлы жүрек./ Құрастырғандар: Л.Гончарова т.б.- Алматы, Өнер, 1983,20,21-б.
36. Жұбанов А.Замана бұлбұлдары.-Алматы, 1975.288б.
37. Жұбанов А. Ғасырлар пернесі.-Алматы. 1975.175б.
38. Жұбанов А. Ән-күй сапары.-Алматы, 1676. 216б.
39. Затаевич А.В. 1000 песен казахского народа. М., 1963. 402с.
40. Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы» заңы // Қазақстан мұғалімі, 1991, 21 қазан 2-б.
41. Қазақ совет энциклопедиясы.-Алматы, 1974, 169б.
42. Құнанбаев А. Шығармалардың І томдық толық жинағы.- Алматы, 1961,- 692б.
43. Раппопорт С.Х. Искусство и личность // Искусство и школа. – М.: Просвещение,1981.с.215-229.
44. Төрт томдық бастауыш мектептің 2-4 кластарына арналған музыка программалары // Құраст.: Б.Ғизатов пен Р.Р.Жәрдімалиева т.б.- Алматы,1990.-136б.
45. Төлебаев М. Әндер, хорлар.Алма-Ата. 1960-88б.
46. Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі.-Алматы,1990.-30б.
47.ДүйсембіноваР.Қ. Музыкалық білім беру педагогикасы.Талдқорған 2006.
48.Музыкальное образование в Казахстане.Хрестоматия.Алматы 2006.2томдық.
2. Рахмадиев Е.Ғажап ғұмыр // Егеменді Қазақстан. 1983.13наурыз.3-б.
3. Жансүгіров І. Бес томдық шығармалар жинағы/ Алғы сөзі М.Қаратаевтікі.-Алматы. 1986.198-б.
4. Нурланова К.Ш. Эстетика художественной культуры казахского народа.- Алма-Ата,1987.-175с.
5.Ахметова М.М. Ерзакович Б. Жұбанов А. Советтік қазақ музыкасы.-Алматы,1975.-175,187б.
6. Коган и Мукан Тулебаев. Сценический музыкальный рассказ о творчестве. Алматы, 1979.с.5.
7. Кетегенова Н.С. Мұқан Төлебаев. Алма-Ата. 1993.с.14,19,20,25,200-203.
8. Төлебаев М. Таңдамалы ариялар, романстар. Алма-Ата, 1956,б.
9. Закон Республики Казахстан об охране и использовании историко-культурного наследия // Казахстанская правда. 1992,5 августа, 2-3.с.
10. Нұрлы жүрек. М.Төлебаев туралы естеліктер мен мақалалар //
11.Мұқанов С. Халық мұрасы.- Алматы, 1974.-236-б.
12. Педагогическая энциклопедия.в7томах.-М., 1965.т2.-950с.
13. Сухомлинский А.В. Балаға жүрек жылуы,-Алматы,1976.-345с.
14. Крупская Н.К. О задачах художественного воспитания // Дети- наше будущее. Изд. 3-е.-М.: Просвещение. 1975.-302с.
15. Ұзақбаева С.А. Өміршең өнер өрісі.- Алматы. Мектеп, 1988,135б.
16. Қазақ мектептері мен мектепке дейінгі балалар мекемелеріндегі имандылық-эстетикалық тәрбие берудің кешенді программасы // Қазақстан мұғалімі, 1990, 8 маусым, 2-б.
17. «Елім-ай» ән-күй программасы (төрт жылдық бастауыш мектептің 1-ші класына арналған).// Құраст: М.Балтабаев, С.Ұзақбаева, Т.Қышқашбаев т.б.- Алматы, 1990,40б.
18. Төлебаев Ә. Бір үзік сыр. // Октябрь туы. 1983.11 ноябрь. 3-б.
19. Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері тұжырымдамасы // Қазақстан мектебі, 1992, 4 желтоқсан, 3-б.
20. Ушинский К.Д. О народности в общественном воспитании. Собр.соч.,т2,М., 1957.-263с.
21. Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие.-Алматы, 1995.-232б.
22. Айтыс. Көп томдық.- Алматы, 1988,1т.-288б.
23. Айтыс. Көп томдық.- Алматы, 1988,1т.-352б.
24. Ахметова М.М. Вокальное творчество Мукана тулебаева// советская музыка,1960,№9,43-47б.
25 Ахметова М.М. халық сенімі// Октябрь туы, 1983,11 қараша 2б.
26. Ахметова О. Музыка-душа народа// Прибалхашье, 1983,12 ноября. 3б.
27. Асафьев Б.О казахской народной музыке // Музыкальная литература Казахстана.- Алма-Ата, 1955,18б.
28. Балтабаев М.Х. Основы музыкально- эстетического воспитания учащейся молодежи средствами казахской традиционной художественной культуры: Автореф. Дисс. ...д-ра пед.наук.- Алматы, 1994.68с.
29. Бесінші сыныпқа арналған музыка программасы.// Құраст.: Б.Ғизатов т.б.- Алматы, 1991,63б.
30. Воспитание музыкой // Под.ред. : Т.Е.Вендрова и Е.В.Пигарева.- М., 1995,205с.
31. Ғизатов Б.Г. От кюя до симфонии.- Алма-Ата, 1976.-168с.
32. Дюсембинова Р.К. Музыкально- эстетическое воспитание школьников средствами казахского народного песенного творчества: Автореф.
33. Ерзакович Б.Г. Музыкальное наследие казахского народа.- Алма-Ата, 1979-184с.
34.Ерзакович Б.Г. Творческие связи казахской и русской музыки – Алма-Ата, 1979.-184с.
35. Жұбанов А. Мұқан Төлебаев. Нұрлы жүрек./ Құрастырғандар: Л.Гончарова т.б.- Алматы, Өнер, 1983,20,21-б.
36. Жұбанов А.Замана бұлбұлдары.-Алматы, 1975.288б.
37. Жұбанов А. Ғасырлар пернесі.-Алматы. 1975.175б.
38. Жұбанов А. Ән-күй сапары.-Алматы, 1676. 216б.
39. Затаевич А.В. 1000 песен казахского народа. М., 1963. 402с.
40. Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы» заңы // Қазақстан мұғалімі, 1991, 21 қазан 2-б.
41. Қазақ совет энциклопедиясы.-Алматы, 1974, 169б.
42. Құнанбаев А. Шығармалардың І томдық толық жинағы.- Алматы, 1961,- 692б.
43. Раппопорт С.Х. Искусство и личность // Искусство и школа. – М.: Просвещение,1981.с.215-229.
44. Төрт томдық бастауыш мектептің 2-4 кластарына арналған музыка программалары // Құраст.: Б.Ғизатов пен Р.Р.Жәрдімалиева т.б.- Алматы,1990.-136б.
45. Төлебаев М. Әндер, хорлар.Алма-Ата. 1960-88б.
46. Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі.-Алматы,1990.-30б.
47.ДүйсембіноваР.Қ. Музыкалық білім беру педагогикасы.Талдқорған 2006.
48.Музыкальное образование в Казахстане.Хрестоматия.Алматы 2006.2томдық.
Мұқан Төлебаевтың музыкалық мұрасының тәрбиелік мәні
ТҮЙІН
Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының, 5В010600 Музыкалық
білім мамандығыны сырттай білім беру факультетінің бітіруші МИП-27-1
тобының студенті Айтбайтегі Сырғабектің Мұқан Төлебаевтың музыкалық
мұрасының тәрбиелік мәні тақырыбында жазған дипломдық жұмысы.
Зерттеу пәні: мектеп музыка сабағында Мұқан Төлебаевтың музыкалық
мұрасын игерту;
Зерттеу мақсаты: Мұқан Төлебаевтың музыкалық мұрасының тәрбиелік мәнін
анықтау;
Дипломдық жұмыс: кіріспе, негізгі бөлім, екі тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
АННОТАЦИЯ
На дипломную работу студента группы МИП-27-1.,специальности
5В010600 Музыкальное образование, факультета заочного образования,
Таразского государственного педагогического института Айтбайтеги Сыргабека,
выполненную на тему: Воспитательное значение музыкального наследия Мукана
Тулебаева.
Предмет исследования- изучения музыкального наследия Мукана
Тулебаева на уроках музыки ;
Цель исследования – определить значение музыкального наследия
Мукана Тулебаева;
Структура дипломной работы- дипломная работа состоит из введения ,
двух глав, заключения и списка использованной литературы .
Annotation
On the thesis of the student of group MIP-27-1., specialities
5В010600 "Music education", faculty of correspondence formation, Taraz of
state pedagogical institute Ajtbajtegi Syrgabeka, executed on a theme:
Educational value of a musical heritage of Mukana Tulebaeva.
Subject of research - of studying of a musical heritage of Mukana
Tulebaeva at music lessons;
Research objective - to define value of a musical heritage of
Mukana Tulebaeva;
The structure of degree work - the thesis consists of the
introduction, two heads, the conclusion and the list of the used
literature.
Жұмыстың мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Мұқан Төлебаевтың музыкалық мұрасының қалыптасуы мен дамуы
1.1 Мұқан Төлебаевтың дүниетанымын қалыптастырған әлеуметтік
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7 1.2 Мұқан Төлебаевтың
педагогикалық және шығармашылақ жолы ... ... ... ..15
ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2. Мұқан Төлебаевтың музыкалық шығармаларының музыкалық педагогикалық
сипаттамасы
2.1 Музыкалық-эстетикалық тәрбие берудегі Мұқан Төлебаевтың
шығармаларының маңызды
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
26
2.2 Мұқан Төлебаевтың музыкалық-педагогикалық мұрасының халықтық бағытының
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 42
2.3. Мектептегі музыкалық- эстетикалық тәрбиесі үрдісінде Мұқан Төлебаев
шығармаларын пайдаланудың әдістемелік
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...61
К І Р І С П Е
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан білім беру жүйесінің әлемдік
білім беру моделіне өтуі еліміздің ғаламдық өркениетке кешенді түрде бет
бұруының маңызды заманауи жаңашыл бағытының жарқын көрінісі болып табылады.
Әлем мемлекеттерінің дамуының басты көрсеткіші халқының білімділігінің
алдыңғы қатарлы орында болуы. Қазақстан мемлекеті Еуразиядағы алғашқылардың
бірі болып білім беруді жаңа заман талабына қарай жаңашыл құруымен
ерекшеленеді.
Халқымыздың ежелден дамып келе жатқан жас ұрпаққа тәлім-тәрбие бере
отыра қоршаған ортаға бейімдеу атадан балаға мұра болып қалыптасқан
үрдіс.Қазақ халқының ұлттық ерекшелігі өмір сүру кезеңіндегі барлық
жақсылығы да, қиыншылығыда ән мен күй өнерімен сарындатып, болған өмірін
табиғаттың ерекше бояулы әуенге айналдыруында болып табылады.
Қазақ музыка өнерінің бастауы халық шығармашылығынан таралған. Атадан-
балаға,ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, жалғасын тапқан. Қазақ халқының құдіретті
музыка өнерінің қайнар бұлағынан сусындаған, қазақ музыка өнерін кәсіби
музыка өнеріне айналдырған, әлемге паш еткен композиторлары өмірге осылай
келген.
Халқымыздың осынау ерекше киелі музыка өнерін, оның түрлі саласын
жас өрендеріміз қәзіргі кезеңде балабақша, мектеп қабырғасынан танысып,
үйреніп, жалпы музыкалық білімдерін дамытып, қалыптастырады.Қазақ музыка
өнерінің мектеп жүйесінде игертілуі, болашағымыздың тірегі жас
өрендерімізді әсемдікке, сұлулыққа, белгілі бір деңгейде қалыптасқан өнерлі
ерекше тұлға болып қалыптасуына алып келеді.
Бүгінгі таңда жастарға әлеуметтік ғылым мен прогресс деңгейіне
сәйкес білім мен тәрбие беру, олардың рухани қоры мен мәдениетін, ойлай
білу мүмкіншілігін жетілдіру, сонымен қатар әр адамның кәсіби білімділігін,
іскерлігін арттыру әділетті қоғамның міндеті болып табылады [19.2]
Бұл міндетті жүзеге асыруда басты рөл мектепке жүктеледі, өйткені
тәрбиенің бастауы балалық шақтан басталатыны белгілі.
Жас адамның нағыз адамдық көзқарасы, сенімі білімнің негізінде ғана
емес, ой-пікірлерінің жетілуі барысында, олар сезімге, эмоцияға, моральға
айналғанда ғана қалыптасады. Бұл арада маңызды рөлді, әлбетте- өнер
атқарады. Орыстың ұлы жазушысы Л.Толстой айтқандай: - ғылым ақиқатты
дәлелдейді, ал өнер сонымен әсерленеді.
Өнер өсіп жетілу барысында адамға әлемді танып, білуге көмектеседі,
ойын ұшқырлап, қиялына қанат бітіреді, халықтың рухани мәдениетін меңгерту
арқылы патриоттық сезімін қалыптастырып, адамгершілік және азаматтық
белсенділігін оятады. Сөйтіп, осының нәтижесінде қоғамға қажетті, кемелі
жеткен жеке тұлғаның дамуына ықпал етеді.
Бүгінгі таңда өнер шығармаларын пайдаланбайтын оқу-тәрбие процесін
көзге елестету қиын. Өнерді дәстүрлі гуманитарлық оқу пәндерін- әдебиетті,
тарихты, музыканы беру барысында ғана емес, тіпті одан өзінің мазмұны
жағынан өте алыс, мәселен, географияда, биологияда, физикада да қолдануға
талпыныс жасалуда.
Тәжірибе көрсеткендей, оқу-тәрбие процесін жетілдіруде- білімді,
эмоцияналды тұлғада қабылдауда әлемге аттары әйгілі болған Қазақстан
композиторлары- М.Төлебаев, А.Жұбанов, Б.Байқадамов және т.б. музыкалық
шығармашылығын пайдаланудың мүмкіндіктері анағұрлым жоғары екендігі
байқалады.
Композиторлардың ішінде М.Төлебаевтың музыкалық шығармалары өзінің
мазмұны жағынан біздің заманымызбен үндесіп жатыр. Олай дейтініміз, олар
халықтық, ұлттық негізде жазылған. Оларда қазақ халқы өмірінің күнделікті
тіршілік қарекетінің, салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптарының, туған жер
табиғатының өзіндік, ұлттық ерекшеліктері көрініс тапқан. Олардың
бейнелілік ортасы, әсерлі амал-жолдары, әдіс- тәсілдері әрбір тыңдарманға
жақын да, түсінікті. Мұқан Төлебаевқа тән қасиет әлемді үйлесімділікте көре
білу мен сезімнің көтеріңкі екпінділігі. Музыкадағы осы қасиеттердің бәрі-
тілінің айшықтылығы, сезімді өзіне баурап, тартып әкететін шыншылдығы,
нақты эмоциялық күш-қуаты, ретінде пайдалануға итермелейді.
Орыс педагогикасында өнердің баланың қалыптасуындағы рөлі жайлы В.Г.
Белинский, Д.И. Писарев, И.Г.Чернышевский, А.Саножников, П.Чистяков және
т.б. жазған.
Музыка өнері тәрбиенің құралы ретінде пайдалану туралы идеялар белгілі
педагогтардың да еңбектерінде орын тапқан (А.В.Луначарский, С.Т.Шацкий,
И.П.Белинский, Б.Б.Кабалевский, С.А.Ұзақбаева, М.Х.Балтабаев,
Р.Дүйсембінова және т.б.)
Өкінішке орай, педагогика ғылымы саласында жарық көрген бұл
зерттеулерде Қазақстан сазгерлерінің, соның ішінде, М.Төлебаевтің музыкалық
шығармаларын тәрбиені жүзеге асыру мақсатында пайдалану қажеттігі жайлы сөз
қозғалмаған.
М.Төлебаевтың танымал өнер шебері болған тұсы баспа сөз беттерінде,
кітап- жинақтарда (А.Жұбанов, Л.Гончарова, Ә.Ақмұрзаева, Б.Жылысбаев,
З.Коспаков және т.б.) жақсы көрініс тапқан. Оларда М.Төлебаевтың өмірі,
қызметі, азаматтығы, өнерпаздығы әр қырынан суреттелген. Қазақ музыка
өнерінің інжу-маржан қорына енген, шығармаларына талдау жасалған.
М.Төлебаевтың шығармашылық мұрасының кейбір бағыттары өнертану ғылымы
саласында да зерттелген. Оған Н.С.Кетегенова мен Т.К.Жұмағалиеваның
еңбектері жатады. Авторлар М.Төлебаевтың әуендеріндегі халықтық
бастауларды, Біржан мен Сара операсындағы ұлттық дәстүрлерді музыка өнер
тұрғысында жан-жақты ашып көрсетуге талпынған. Демек, Қазақстанның
педагогика ғылымының даму деңгейін жетілдіруге байланысты бүгін көтеріліп
отырған әлеуметтік тапсырма мен оның кейбір саласының педагогикалық
теорияда жеткіліксіз мазмұндалуы арасындағы қайшылық айқын байқалады. Бұл
қайшылық Төлебаевтің музыкалық шығармашылығының тағымдылық мүмкіндіктерін
зерттеп, жүйеге келтіріп, жеткіншектер тәрбиесінде пайдалануы жолдарын
қарастыруды қажет етеді. М.Төлебаевтың музыкалық шығармашылығын зерттеу
мақсатында, соның ішінде сазгердің музыкалық мұрасының эстетикалық
тәрбиелік мәнін анықтауда зертеу тақырыбын Мұқан Төлебаевтың музыкалық
мұрасының тәрбиелік мәні деп таңдадық.
Зерттеу мақсаты : Оқушыларға эстетикалық тәрбие берудегі Мұқан
Төлебаевтың музыкалық мұрасының эстетикалық тәрбиелік мәнінің мазмұнын
анықтау;
Зерттеу обьектісі : мектеп жүйесінде Мұқан Төлебаевтың музыкалық
мұрасының эстетикалық тәрбие беру мазмұндары;
Зерттеу пәні : мектеп оқушысына Мұқан Төлебаевтың музыкалық мұрасы
туралы білімдерін қалыптастыру, игерту үрдісі;
Зерттеудің болжамы : Мектепте Мұқан Төлебаевтың музыкалық мұрасы
туралы оқушылардың білімдерін қалыптастыра отыра, оқушылардың ұлттық музыка
өнеріне, соның ішінде сазгерлік музыканың асыл мұрасына айналған Мұқан
Төлебаевтың шығармашылығына деген сүйіспеншілігі, музыка мәдениеті туралы
жалпы білімін қалыптастыра аламыз.
Зерттеудің міндеттері :
- Мұқан Төлебаевтың музыкалық шығармашылығының ғылыми – теориялық
негіздерін анықтау;
- оқушылардың Мұқан Төлебаевтың музыкалық мұрасы туралы білімдерін
қалыптастыра отыра эстетикалық тәрбиелеудің маңызын анықтау;
Зерттеу әдістері : Зерттеу мәселесі бойынша ғылыми педагогикалық,
тарихи – анықтамалық, музыкалық, аспаптану, мектеп пәндік оқулықтарға,
әдебиеттерге шолу;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы :
- Мұқан Төлебаевтың музыкалық педагогикалық шығармашылығы ғылыми-
педагогикалық тұрғыда негізделді;
- Мұқан Төлебаевтың шығарған музыкалық шығармаларының негізінде музыкалық
мұрасына анықтама берілді;
- Мұқан Төлебаевтың қазақ музыка өнеріне қосқан ерекше еңбегінің орны
анықталды;
Зерттеудің практикалық маңызы : зерттеу нәтижелерін мектептегі
музыка сабағын оқытуда, сыныптан тыс үйірмелік музыкалық тәрбиелік іс –
шараларға, жоғары және орта оқу орындарындағы музыкалық білім
мамандығына дәріс алып жатқан студенттермен жүргізілетін жұмыстарға
пайдалануға болады;
Зерттеу кезеңдері :
1 кезеңде 2011ж., қыркүйек – желтоқсан айлары зерттеу мәселесі бойынша
философиялық, педагогикалық, музыкалық, аспаптану, тарихи – анықтамалық,
әдебиеттер мен материалдарға шолу, талдау жасалды;
2 кезеңде 2012 ж., қаңтар – мамыр айлары зерттеу тақырыбына байланысты
материалдар қайтадан өңделіп, жұмыстың негізгі бөлім, кіріспе, қорытынды
дайындалды;
Дипломдық жұмыс құрылымы :
Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім екі тараудан, эксперимент
нәтижелерінен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады;
Кіріспе бөлімде зерттеу жұмысының көкейкестілігі, обьектісі, пәні,
мақсаты, болжамы, міндеттері, әдістері, ғылыми жаңалығы мен теориялық
маңызы, базасы, кезеңдері, құрылымы қамтылды;
Негізгі бөлімнің бірінші тарауында Мұқан Төлебаевтың өмір жолы мен
шығармашылығы туралы жазылды;
Екінші тарауда Мұқан Төлебаевтың музыкалық эстетикалық тәрбие берудегі
музыкалық мұрасының тәрбиелік мәні туралы жазылды; Қорытындыда зерттеу
жұмыстарының нәтижелері негізінде дайындалған тұжырымдамалар мен ұсыныстар
берілді.
1. Мұқан Төлебаевтың музыкалық мұрасының қалыптасуы мен дамуы
1. Мұқан Төлебаевтың дүниетанымын қалыптастырған әлеуметтік жағдайлар
ҚССР халық артисі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Мұқан Төлебаевтың
есімі ТМД халықтарының мәдениетінің тарихына алтын әріппен жазылған. Аса
көрнекті композитор, қазақ музыкасының негізін қалаушылардың бірі – Мұқан
Төлебаевтің шығармалары өзіне тән идеялық мазмұндылығымен, көркемдік
құндылығымен, асқан шеберлік тілімен классикалық маңызға ие болып,
халқымыздың асыл мұрасына айналып отыр. Оның асқақ әуенді музыкасы
азаматтық үнімен, әдемі лирикалық сарынымен, эпикалық серпінімен, өзіне
ғана тән айшықты бояуымен жұртшылық жүрегіне жол тауып, өнер өлкесінде
өзінің лайықты бағасын алды.
Өлді деуге болама ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артында сөз қалдырған-
деп кемеңгер Абай айтқандай, қырық жеті жылдай ғана өмір сүріп, оның жиырма
екі жылын қазақ музыкасына арнаған, осы саланы ғылыми-зерттеу жұмысымен
айналысқан аса дарынды композиторлардың аз мерзімде қыруар жұмыс
тындырғанын замандастары да кейінгі толқын жастар да айрықша
бағалайды.Әрине, мұндай жетістіктерге Мұқан Төлебаевтың оңайшылықпен жете
қоймағаны белгілі.
Мұқан Төлебаев өмір сүрген кезең қазақ халқының басынан кешірген қилы-
қилы тарихи оқиғаларға- Ақпан, Қазан төңкерісіне, Кеңес үкіметінің
орнауына, азамат (1918-1920 жж.) және Ұлы Отан соғысы (1941-1945 жж.) мен
олардан кейінгі жылдардағы елеулі өзгерістерге (Қазақстанның жаңа
экономикалық саясатқа көшуі, халық шаруашылығын қайта құру, білім, өнер,
мәдениет, әдебиет салаларының дамыту және т.б.) тікелей байланысты болды.
Бұл жағдайлардың Мұқан Төлебаевтың дүниетанымдық көзқарасына ықпал
еткені даусыз. Әйткенменде, жеке тұлғаның қалыптасуын сөз еткенде оған ең
алдымен- отбасының, өскен ортаның және тағы басқа да факторлардың әсер
ететінін естен шығармаған дұрыс. Олай болса, Мұқан Төлебаевтың да
дүниетанымының қалыптасып, табиғи музыкалық дарының жетілуіне, ұлттық
музыкаға сүйіспеншілігінің артуына, сонымен бірге осындай биік деңгейге
көтеріліп, даңққа бөленуіне ықпал еткен факторлар болды. Енді соларға
тоқталайық.
Ата көрген оқ жанар, ана көрген тон пішер дегендей, Мұқан
Төлебаевтың жеке тұлға болып қалыптасып, ой-өрісінің кеңеюіне отбасы (әке-
шешесі) мен туған-туыстары ерекше әсер етті. Мұқан Төлебаевтың анасы
Тәжібала ерекше өнерлі адам болған. Оның өнері, суырып салма орындаушылық
қасиеті ел арасында кең тараған. Ол туралы кезінде ақын Қуат Терібаев
Мәриям Хакімжановамен болған әңгімесінде былай деген көрінеді:
Лепсі өзенінің бойында Қарашыған деп аталатын жер бар. Халық
ақындарын тізімге алып жатыр дегенді естісе, ол әйел де өзі келіп тіркелер
әлі. Азу тісі балғадай, жалын жалап, от шайнаған ақын. Қарапайым қазақ
әйелінің одан өткен сөзге жүйрік дүл-дүлін өзім көрген де, естіген де
емеспін. Тәжі-баланың әсерлі үні тыңдаушыларын еріксіз елжіретіп, еліктіріп
отыратын. Мен өзім айтысып көргенім жоқ. Бірен-саран жұрт жиналған жерде
кездесіп қалғаным бар. Сонда байқағаным, айтса айтқандай екен. От ауызды,
орақ тілді, өткір де өжет кісіні жасқандырып отыратын ғажайып қасиеті бар.
Айтысқа түскенде, ешкімнің бет жүзіне қарамайды. Қарсыласының еліндегі
парақорды да, жалақорды да тайға таңба басқандай, бар шындығымен әшкерелеп
суреттейді екен. Бір ғажабы, Тәжі-баланың ақындығымен қатар айтқыштығы,
саңқылдаған таза үні жиналғандарды еріксіз өзіне табындырып отырады. Мұндай
қасиет екінің бірінде кездесе бермейді. Ал, жай отырғанның өзінде
Тәжібаланың айбын келбеті, адуынды үні, бірбеткей мінезі өзінен өзі көзге
ұрып, әрі жарасып тұрады.Сондықтан да ол ескі әдет-ғұрыптың шеңберіне
сыймай, өнер жолына өз тірлігімен, өз таланты мен мүмкіндік алған дарынды
әйел.Бұл суреттемеден Мұқан Төлебаевтың анасының өнерлі, ер мінезді,
шыншыл болғанын байқаймыз.Демек, сазгердің бойына біткен дарын ана сүтінен
берілген. Жөргекте жатқан күндерінен бастап анасының бесік жырын айтып
әлдилеген әуенінен, асқақтата салған әнінен, ыстық аналық құшағынан,
домбырада күмбірлете тартқан күйінен, естіген халық әдебиеті үлгілерінен
сіңісті болған.
Мұқан тіпті есейген шағында да анасынан халық әндерін үйренуден
жалықпаған. Мұқанның асыл адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына әкесі
Төлебайдың да орны ерекше. Ол тумасынан ақылды, мейірімді, ұстамды, көпшіл,
ақыл, кеңес, көмек сұраушыларға әрдайым даяр тұратын адам болған. Мұқан да
әкесіне тартып көпшіл болды, оның да жұпыны, қарапайым пәтерінде жазушылар,
композиторлар, актерлер музыканттар жиі-жиі бас қосқан. Есімде қалғаны деп
жазады композитор Е.Рахымбердиев: ... ол кейбіреулерге ұқсап қарқылдап
күліп, не болмаса артық сөйлеп көп уәде беріп, көпіртіп айтып, жүре беретін
кісі болмайтын. Ақырындап қана сөйлеп, ақырындап миығынан күлетін [2.3]
Мұқан Төлебаевтың өнерге көзқарасының дұрыс қалыптасып, табиғи
дарынының жетіле түсуіне немере ағасы, ақын Апырбайдың ықпалы зор болды.
Мұқанның бала жастан ән-күйге деген ықыласын ерте байқаған Апырбай оны той-
жиын, ойын-сауықтарға, үлкен айтыстарға бірге қалдырмай алып жүрген. Мұндай
кездесулер Мұқанның адамдық асыл қасиеттерінің, мінез-құлқының дұрыс
қалыптасуына әсер етті. Оны Апырбайдың жұпайы Зылиханың:
Келсем де сексен асып, тоқсан жасқа
Ертеден пана болған біздің басқа,
Адамдық бар қасиет өз бойында
Кере қарыс маңдайы, нағыз қысқа!
деген сөзінен байқауға болады. Мұқанның ән айту қабілеті мен халық әуеніне
деген құштарлығына, сезімталдығына сүйіспеншілігіне де осы жиын –тойлардың
тікелей ықпалы болды. Есейе келе өзі де осы жиын-тойларда ән салып, домбыра
шертіп, сырнайда ойнаған, қобыз тартқан. Зылиха жеңешесінің сөзімен
айтқанды:
Шырқатып ән салғанда құйқылжытып,
Дауысы ұшқан құстай қалқып еді.
Тіпті қазақтың ұлттық ойындары- көкпар
тарту, қыз қуу, ат үстінде сайыс, теңге алу, жаяу жарыс, күреске де
қатысқан көрінеді.
Мұқан Төленбаевтың балалық шағы, өскен ауылы бір жағы жанатты
Жетісуға жататын Лепсі өзенінің жалғасы да, екінші жағы айдынды және Балқаш
көліне ұласқан. Ілияс Жансүгіровтің сөзімен айтқанды:
Ыстық көл жер айнасы мөлтілдейді,
Балқашты қамыс қамап желпілдейді
Аттанған алты өзені Жетісудің,
Балқашқа бауырымдап еңкілдейді
[3.198]
Табиғаттың осы бір ғажайып көріністері, жайқалып өскен ну ормандары,
жасыл кілем іспеттес шалғындары, сарқырап аққан өзен көлдері Мұқанның
жанына бала кезден ерекше әсер беріп, ләззат сезімін ұялатқаны сөзсіз. Оған
дәлел оның күн шұғыласындай жайдары, адамның жан-сезімін қозғайтын лирикаға
толы музыкалық шығармалары.
Мәселен, Мұқан Төлебаевтың туып-өскен жерінің табиғатының әсем де
әсерлі көріністерін оның Біржан-Сара операсының бірінші бөлімінен байқау
қиын емес. Бұл өңірдің тағы бір ерекшелігі- ол баршаға батырларының
ерлігімен (Қабанбай батыр), ақындарының, термешілерінің, жырау-жыршыларының
өнерімен (Апырбай Әуелбаев, Шашубай Қошқарбаев, Қадау Баймұхамедов және
т.б.) белгілі.Олардың өнерінен бала жастан ғибрат алуы Мұқанның ой-өрісінің
кеңеюіне, эстетикалық, музыкалық талғамының жетілуіне әсер етті.
Мұқан Төлебаев әрбір орындалған ән-күй, жыр толғаулардың шығу
тарихына, мазмұнына, мақамына мән берді. Олардан халықтың өткендегі
әлеуметтік жағдайын, тұрмыс-қарекетін, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын түсінді.
Халқының азаттығы үшін қасық қанын аямаған Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы
Бөгенбай, Шоқшақұлы Жәнібек, Сіргелі Тілеуке, Шапырашты Наурызбай,
Әлібекұлы Сыпатай, Кеңесары, Ләппай, Жауғыш, Райымбек сынды батырлардың
ерлік істеріне, биік адамгершілік қасиеттеріне тәнті болды.
Оның өз халқының мәдениетін, өнерін ауызекі шығармашылығы саласындағы
сарқылмас қазынасын бала жастан қанып тыңдауы, құйма құлағына сіңіріп,
олардың сазды әуеніне қызығуы бекер болған жоқ. Оларды өзінің
шығармаларының негізі етіп алды. Оны Мұқан Төлебаевтың: Осындай қызықты
думандардан алған әсерлерімді қазір музыка тілінде сөйлетіп жүрмін. Өз
көзіңмен көріп, құлағыңмен тыңдап, көкейіңе құйып алған дүниең ұмытылмайды
екен. Адамдардың шат-шадыман, қуанышты үндері мен күлкілері, жүйрік
аттардың әсем желісі мен шабысы, тұяқтарының дүбірі, жиналған халықтың
көтермелеген айқай-шуы есіме түскен сайын мені музыка сазына қарай жетектеп
тұрады,- деп жақын достарына айтқан сөздерінен және оның халық ақындарымен
болған семинарда (1951) бір жас ақынның мына сұрағына берген жауабынан
көруге болады. [1.88]
Сұрақ:
- Қадірлі Мұқа. Біз сізді тамаша композитор, тұлғалы туынды Біржан-
Сара операсының авторы ретінде білетін едік, ал сіз халық
поэзиясын музыкадан кем білмейтін сияқтысыз. Бұл неліктен?
Жауап:
- Сен шырағым, мысалы жас ақынсың. Ал ақындар да композитор, себебі
поэзиямен музыка бір-бірімен егіз. Ұлы Абайды алып қараңыз. Ол тек
ұлы ақын емес, сонымен бірге композитор да. Біржан, Ақан сері, Жаяу
Мұса, Әсет- осылардың бәрі суырып салма ақындар, сонымен бірге
тамаша композиторлар. Сондықтан да біздің халқымыз өз ішінен шыққан
талантты адамдарды ешқашан ұмытпайды. Ол басқа да, көптеген
мысалдар келтіреді. [4.3]
Бұдан біз Мұқан Төлебаевтың Абайды ұлттық поэзиясының алыбы, халықтық
композиторлар мектебінің үлгісі деп мақтаныш тұтқанын байқаймыз. Мұқанның
жастайынан халықтың музыкалық өнеріне осылай деп қоюы оған Жұмысшы жас
театрында режиссер болып қызмет атқарғаны да үлкен көмегін тигізеді.
Тәжірибесінің жоқтығына қарамастан музыка өнерінің көптеген сауалдарына сол
кездегі халық ақындары мен жыршыларының өлеңдерінен, жыр шежірелерінен
жауаптар табады. Бұрыннан білгілі драма үйірмелерінің қойған пьесаларын
есіне түсіреді, баспа беттеріне шығарып жүрген артистер, спектакльдер
туралы жазылған мақалаларды оқып ізденеді. Театрға аз мерзімнің ішінде
бірталай өнерпаздарды жинап (әнші, күйші, скрипкашы, баяншы, биші және
т.б.), олардың көп нәрсені үйреніп, ой-өрісін жетілдіреді, өнер сырларын
ұғып, көңіліне түйеді. Халық өнер сарқылмас мол қазына екендігін түсінеді.
Атақты артистер мен өнер тарландарының ойындары да Мұқанға үлкен әсер
етті, жүрегіне сенім нұрын ұялатты. Шоқтығы биік айтулы талант иелерімен
кездесіп, танысуы да (Құрманбек Жандарбеков, Қанабек Байсейітов, Күләш
Байсейітова, Евгений Брусиловский, Ахмет Жұбанов және т.б.) үлкен белеске
көтеріп, көңіліне күй сазын құйды, арман биігіне, өнер әлеміне
жетеледі.Мұқанның ерте жастан қызметке араласуы да (ауылдық кеңес хатшысы,
бухалтер), оқу орындарынан алған білімі де (педагогикалық техникум, студия,
консерватория) оның өмірі мен жалпы азаматтық көзқарасында өзіндік із
қалдырды. Оқу жылдарындағы білімін жетілдіру мақсатындағы дербес ізденісі
де тегін кетпеді. Мәселен, Мұқан студия мен консерваториядағы оқу жылдарын
мейлінше ұтымды пайдаланып, үздіксіз ізденудің нәтижесінде зор білімге ие
болады, сол кездегі музыка өнері саласындағы жетістіктермен кеңінен
танысады. Осы кезден-ақ, Мұқан өзін музыка зерттеушісі, соның ішінде, өз
ұлтының музыкасының білгір маманы болуға дайындағаны сезіледі. Осындай
мақсаттылық, табиғи дарындылықпен қосылып, көп кешікпей Мұқан өзінің
серіктестерінен оқшауланып көріне бастайды, оның музыкаға деген
қабілеттілігіне ұстаздары да айырықша көңіл бөліп, ілтипат білдіреді.Ескере
кететін бір жай, Мұқан Төлебаев студияға түскенге шейін музыка әліппесімен
(ноталармен) таныс еместін-ді.
Алайды, Мұқан Төлебаев қиыншылықтарды тез арада жоя білді. Тіпті
музыка саласында алғаш зерттеу жұмыстарын да, ол сол студияда жүргенде
бастайды. Мәселен, ол орыстың бұрынғы вокальдық туындыларын, әншілік өнерін
(Лемешев, Козловский және т.б.) мұқият зерттеді [5.145-150]
Мұқан Төлебаев осы бастамасының өзі-ақ оның алдағы зерттеулерінің
тақырыптық ауқымын айқындап берді десе артық болмайды.Мұқанның мұндай
зерттеу ісіне қызығушылығын оятып, бағыт-бағдар беруде, сондай-ақ
көркемдік, шығармашылық дүниетанымын қалыптастыруда орыс композиторларының
зор ықпалы болды. Олардың басшылығымен Мұқан Төлебаев орыс және шетел
классиктерінің музыка жазудағы тәжірибелерін үйренді, өзінің композиторлық
шеберлігін жетілдірді. Мұқан оқып жүрген кезден бастап- ақ әдебиет пен
музыканың бір-бірімен тығыз байланыстылығын жақсы түсінді, олардың қыр-
сырын меңгеруге талпынды, атақты ақын-жазушылар- А.Пушкин, М.Ю.Лермонтов,
Л.Толстой, М.Горькийдің, музыка қайраткерлері- М.Глинка, А.Бородин,
П.Чайковский, Ж.Бизенің туындыларымен танысты. Оқыған шығармаларынан мол
рухани азық жинады. Музыка өнерін терең меңгеріп, ұлы композиторлардың
шығармаларымен жақын танысқан сайын музыкаға деген құштарлығы артты.
П.Чайковскийдің Евгений Онегині, Қарғаның мәткесі, Бородиннің Князь
Игорі оның қолынан түспейтін кітабына айналды. Атақты музыка
майталмандарынан, мәселен, Борис Семенович Шехтерден, Рейнгольд Марицевич
Глиэрден, Н.Я.Мясковскийден дәріс алуы оның музыка дүниесінің ғажайып сырлы
тілін, құпиясын түсінуіне эмоционалды түрде сезініп, қабылдай білуіне, оны
жетік меңгеруіне ықпал етті. Әсіресе Р.М.Глиэрдің сабақ беру әдістемесі
Мұқанға айтарлықтай көмек болды. Глиэр композиция класына түскен
студенттерге көп жағдай жасады, олардың пәнді жүйелі меңгеруіне назар
аударды. Студенттерге жалпы музыкалық- теориялық пәндерінен де (гармония,
полифония, оркестрге өңдеп түсіру және т.б.) білім берді. Оларға қазіргі
заман музыкасын Шығыстың халық музыкасымен байыту қажеттігін ескертті. Өзі
де Шығыстың халық музыкасын зерттеп, меңгеруге талпынды. Мәселен, Гүлсара
музыкалық драмасында, Ләйлә мен Мәжнүн операсында өзбектің фольклорын,
Шахсенам операсында әзербайжан фольклорын пайдаланып оқушыларына үлгі
көрсетті. Демек, Мұқан Төлебаевтың да өзінің бүкіл шығармашылығында
қазақтың музыкасын арқау етуі кездейсоқ нәрсе емес, Ұяда не көрсең,
ұшқанда соны ілерсің дегендей көрнекті композитор Глиэрден алған тәлім-
тәрбиесінің нәтижесі, жемісі.
Менің ұстаздарымның бірі- көрнекті совет композиторы Рейнгольд Глиэр
өте қарапайым, сүйкімді адам болған. Ол сабақтарда жолдастық, іскерлік
қарым-қатнасқа әсер беретіні сонша, тіпті мен оған қуана-қуана көп сұрақтар
қоятынмын. Жұмыс басты бола тұрса да Рейнгольд Марицевич менің сұрақтарымды
елеусіз қалдырған кезі болған емес- деп Мұқан Төлебаев өзінің ұстазының
жоғары адамгершілік қасиетін, кішіпейілділігінің, студенттермен
психологиялық ара қатынасын аса бір ризашылықпен еске алатын [6.5]
Мұқан Төлебаевтың идеялық, мәдени және көркемдік ой-өрісінің кеңейе
түсуіне композитор Н.Я.Мясковский де көп көңіл бөліп отырған. Мұқанмен
жүргізген жеке сабақтарда клавиатуралар мен партитураларға мұқият талдаулар
жасауға үйретті. Симфониялық және камералық концерттерге, оркестрлік
репетицияларға сүйіспеншілігін арттырды. Өзінің әрбір шәкіртінің бойынан
дара қасиеттерін көре білді, олардың көркемдік ықыласын, дарындылығын,
көтермелеп отырды. Төлебаевтің бойынан ол лирикалық-эпикалық сипаттағы
дарынды, туған халқының музыкалық дәстүрлеріне деген ұмтылысты аңғарды.
Оған халықтың бастау көздерінің мүмкіндіктерін, пайдалану жолдарын
көрсетті. Өнерде шынайы болуға, адамның рухани әлемін шыншылдықпен
бейнелеуге, ойсыз, жылтырақ әсерге еліктеуге баулиды [7.25]
Мұқан Төлебаевтың дүниетанымына, ой-өрісіне, адамгершілік көзқарасы
мен шығармашылығына Ұлы Отан соғысы жылдарындағы кеңес халқы мен оның
армиясының интернационалдық патриоттық рухы, жауынгерлердің Отанға
қалтқысыз сүйіспеншілігі, оның бостандығы мен тәуелсіздігі жолындағы күресі
мен ерлік істерді елеулі өзгерістер әкелді.Ұлы Отан соғысы Мұқанның
Москвадағы оқуына кедергісін келтірді. Мұқан ден-саулығына байланысты армия
қатарына алынбай, Қазақстанға қайтты. Өзінің жан дүниесін тебіренткен ой-
толғанысын, туған елге, жерге патриоттық сезімін, көзқарасын:
Ал, жолдастар, келді күн біз аттанар,
Тұлпар мініп, ту алап, қайраттанар
Алып қылыш, ақ семсер, көк сүңгіні,
Жау шебіне кіретін бұзып қамал [8.59]
деп музыка тілімен жеткізді.Халыққа жігер беретіндей, идеялық-эстетикалық
мәні бар әндерді дүниеге әкелді.
Мысалы, Соқ барабан (Қалиев Қ), Қанатым (Н.Манашев), Жорық
(Т.Жароков), Семсер (Ж.Сыздыков), Аттан қазақ (С.Мұқанов), Комсомол
(Ф.Днислямов), Жеңіске (Ж.Сыздыков) және т.б.
Майданның қайнаған өтінде жүрген ақын Асқар Лекеровпен бірге
шығармашылық байланысы да Мұқанға өз әсерін қалдырмай қойған жоқ. Бүгінгі
күні халықтың сүйіп орындайтын Кестелі орамал, Тос мені тос романстары,
Майданға хат, Майданнан хат және т.б. шығармалары достық белгісінің
туындысы. Мұқан Төлебаев:
Кестелі ақ жібек орамал,
Алыстан жолдаған сүйген жар.
Жауынгер жарым- сен есіңе ал,
Деп жазған оюлап хаты бар [8-53]
деп майдан отында жүрген жауынгердің, махаббат отының өзегінен өрген
жалынды сағынышын, көңіл мұңын сүйген жарына үлкен сезіммен жеткізе білді.
Мұқан Төлебаевтың музыкалық көзқарасының қалыптасып, жетілуіне, соның
ішінде, әннің жанрлық ерекше қасиеттерін жан-жақты игеруіне, басқа да
жанрлар саласында өзінің шығармашылық мүмкіндіктерін болжап, байқауына
соғыс жылдарында республикаға эвакуациямен келген өнер қайраткерлерінің де
ықпалы зор болды. (Композитор С.Прокофьев, биші Г.Уланова, пианистер:
Э.Гилельс, Р.Тамаркина, Г.Гинзбург, дирижерлер: В.Пирадов, Л.Шаргородский
және т.б.).
Әлемге аттары әйгілі қазақ әдебиеті мен музыкасының көрнекті
қайраткерлерімен (М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Е.Брусиловский,
Л.Хамиди және т.б.) достық қарым-қатынаста, тығыз шығармашылық байланыста
болуы да өз нәтижесін берді. Олармен бірге жүргізген ізденістің арқасында
Мұқан үлкен жанрда шығармалар жазды. Мәселен, Ғ.Мүсіреповтың либреттосы
бойынша композитор Е.Брусиловскиймен бірге Амангелді операсын,
Х.Мұхамеджанов, Ә.Тәжібаев, Ғ.Мүсіреповтің сөзіне Е.Брусиловский және
Л.Хамидимен бірге Қазақ ССР- інің Әнұранының жазды.Сөйтіп өзінің көркем-
эстетикалық талғамын, профессионалдық дағдысын жетілдірді, шығармада қазақ
халқының дәстүрін, ұлттық музыканың өзіне тән ерекшелігін, реңкін білуге
үйренді.Мұқан Төлебаевтың ұлттық музыканың өрісін кеңейтіп, жанрлық
салаларын дамытуына, профессионал композитор болып қалыптасуына оның
әсіресе Е.Брусиловскиймен жақын араласта болуы айтарлықтай әсерін тигізді.
Жас композитордың қабілеттілігі мен сирек кездесетін мүмкіндіктерін
бірден байқап, Амангелді операсын жазуда шығармашылық достықты ұсынды.
Міне осылай екі автор бір-бірінің білімі мен тәжірибесін молайтып, байытты.
Егер жас композитор тәжірибелі композитордан музыканы оркестрге түсіруді
үйреніп, драмалық шығармалардың қыр-сырын меңгерсе, тәжірибелі композиторды
жас композитордың табиғи дарындылығы мен қазақ музыкасын терең білетіні
және еңбекке деген қабілеттілігі пысықтығымен айбындырды.
Әке балаға сыншы дегендей тәжірибелі композитордың Мұқанға деген
көзқарасын, сенімін оның мына бір сөзінен-ақ аңғаруға болады: Төлебаевтің
композитор ретінде өсуі айрықша 1936 жылы ол әлі нотаны білмейтін. Ал 5
жылдан кейін Мұқан Төлебаев Москвадан енді толық сауатты музыкант болып
оралды. Ал одан әрі: Көбіне былай болады: қажетті техникалық даярлығы жоқ
жас композитор ірі формамен жұмыс істеу үшін неғұрлым білікті композитормен
бірігеді... Төлебаевтің менімен серіктес авторлығының мүлдем басқаша
себептері бар еді... Ол сол кездің өзінде өз бетімен опера жаза алатын еді,
бірақ оның практикасы, тәжірибесі жетіспеді. Келесі операда дербес жұмыс
жасауға өзін даярлай отырып, Төлебаев Амангелді операсын жасауға белсене
қатысады. Либретто бірге талқыланады, музыкалық драматургиялық жоспар
жасалады, музыкалық сипаттама әзірленеді де, ақырында, операның бүкіл
музыкасы бірлесіп жазылады [7.19-20]
Е.Брусиловскийдің келесі опера деп отырғаны Біржан-Сара еді.
Тәжірибелі композитор Е.Брусиловский бұл жерде де операдан алған әсерін
былай деп жазды: ... Спектакль айрықша сәтті болды. Әншілер, хор, оркестр
үні айшықты, жоғары шеберлікте және мерекелі шықты. Автор мен спектакль
бақыт жұлдызы астында туды- олардың бірден және ақырына дейін жолы болды...
Мұның өзі қазақ музыкасының мерекесі еді. Біржан-Сараны қазақ аудиториясы
бірден ризашылықпен қабылдады және Біржанның әрбір спектаклі барынша
табысты өтті. Күні кеше ешкімге беймәлім Мұқан Төлебаев бірден атақты
адамға, қазақтың жұрт таныған және сүйікті тұңғыш кәсіпқой композиторы
болып шыға келді- деп Мұқанның жетістіктеріне қуанады, өзінің алғаш рет
қазақ операсын жазған қазақ композиторын даярлағанын мақтаныш етеді. [9]
Қазақ халқының сүйікті композиторы Мұқан Төлебаевтың ТМД халықтарының
айтулы композиторлары: У.Мұхатов, А.Малдыбаев, Ф.Әміров, Н.Жиганов,
М.Ашрафи, М.Бурханов, О.Тактакишвили, С.Туликов, Н.Пейко, Л.Афанасьевтермен
шығармашылық достық қарым-қатынаста болуы да оның дүниетанымына айтулы
ықпал жасады. Мұқан олардан үйренсе, олар Мұқаннан үйренеді, оның
адамгершілік қасиеттерін, бойындағы дарындылығын, шығармаларын жоғары
бағалап, қадір тұтты. Оны мына бір естеліктерден байқау қиын емес.
Ол бір кереметтей кісі еді. Мұқанның бойындағы рухани байлық пен
творчестволық тереңдік, әмәнда, оның азаматтық болмысынан табиғи туындап
жататын деп түркімен композиторы, СССР халық артисі, СССР Мемлекеттік
сыйлығының лауреаты Уали Мұхатов оның дара тұлға ретінде жеке басының асыл
қасиеттеріне тоқталса, қырғыз композиторы, СССР халық артисі А.Малдыбаев:
Мұқан Төлебаевпен жақсы дос болдым. Достық, адамгершілік қасиетін еш
ұмытпаймын. Мұқанның Біржан-Сара операсын, ерекше қадір тұтам. Әрдайым,
осы шығарманы естіген сайын үлкен суреткердің ортамыздан тым ерте кеткеніне
жаным ауырады деп оның музыкалық мұрасын жоғары бағалайды [10.199]
1.2 Мұқан Төлебаевтің педагогикалық және шығармашылақ жолы
Мұқан Төлебаев Талдықорған облысы Бөрлітөбе ауданының Сәмеке
(кейінірек Қарашыған) ауылында, қәзіргі Үлгі ұжымшарында 1913 жылғы 13
наурызда дүниеге келген. Ол 9 жасында сауат ашып, 1928 жылы бастауыш білім
алып шығады. Оны оқып, жаза білуге үйреткен алғашқы ұстазы- Айтжан
Танысбеков болған. Кейінірек Көктерек ауылынан шақырылған мұғалімдер қазақ
және орыс тілдерінде түрлі пәндерден дәріс бере бастайды. Мұқан мектепті
бітіргеннен кейін селолық кеңесте жұмыс істеп, өкіметтің іс-шараларын
жүргізуге белсене ат салысты.
1929 жылы Мұқан Төлебаев Қапал педагогикалық техникумының әдеби
бөліміне оқуға түсті. Алайда оқуды бітіріп шығудың сәті түспей, үшінші
курста оқып жүргенінде әкесінің қайтыс болуына байланысты ауылға қайтып
оралуға мәжбүр болады. Сөйтіп, ол 1933 жылы Үлгі ұжымшарына есепші-
бухгалтер болып орналасады.
Композитор өзінің тыңғылықты ісімен, белсенді жұмысымен және жан-
жақты қабілет-дарынымен жұртшылыққа танылып үлгерген М.Төлебаев 1934 жылдың
көктемінде Бөрлітөбе ауданы орталығындағы Жұмысшы жастар театрының
режиссері болып тағайындалады. Көп ұзамай көркемөнерпаздар үйірмесене
қатысушылар Еңлік пен Кебек, Келіншек спектакльдерінен үзінділер қойып,
оның үстіне қатысушылардың әрқайсысы өзінің жеке репертуарын әзірлеп жатты
- бірі ән салса, екіншісі домбыра мен сырнайды ойнап, енді бірі өлең
шығарды немесе белгілі халық өлеңдерін оқыды. Дайындық күн сайын жүріп
жататын. Осының нәтижесінде аудан орталығында екі бөлімнен тұратын үлкен
концерт берілді. Олардың орындаған шығармалары үлкен қызығушылық тудырып,
сол жылыдың шілде-тамыз айларында жергілікті халықтың өтінішімен концерттік
бригада Балқаш көлінің маңайында орналасқан елді мекендерге гастрольдік
сапар ұйымдастырды.
Сол сапарда көркемөнер ұжымы 13 балық аулау ұжымшарлары мен 4 балық
зауытында болды. Әдетте концерт алдында үгіт, ағартушылық сипатында
лекциялар оқылатын еді. Көрермен қауым арасында Жеті Арал, Кең Балқаш,
Әупілдек, Елігай, Аққұм секілді халық әндерін нақышына келтіріп
орындайтын Мұқан Төлебаев ерекше танымал болды. Ол сондай-ақ термелер
орындап, күй тартып, концертке қатысушыларды домбырамен, сырнаймен
сүйемелдеп отырды. Әсіресе ол орындаған Қосбасар күйі тыңдаушылардың
көңілінен шығатын.
Мұқан Төлебаевтің жетекшілік етуімен көркемөнерпаздар ұжымы 1936
жылдың күзіне дейін жемісті жұмыс істеді. Сол жылдың жазында Бөрлітөбеде
үлкен байқау болып өтті. Оған қатысушылардың ең таңдаулылары Алматыға
жіберілді. Онда жеке дауысты әншілермен қатар Мұқан жаңадан ұйымдастырған
домбырашылар ансамблі өнер көрсеткеп, бірнеше күй тартты. Оның өзі де осы
жолы қазақ әні Қанаталдыны орындады. Ал тамыз айында Алматыда өткен
байқаудан кейін Мұқан Төлебаев Москва консерваториясы жанынан ашылған Қазақ
студиясына оқуға жіберілді.Сөйтіп, 23 жасында Мұқан Төлебаев алғаш рет
қарапайым музыкалық сауат ала бастайды. Ол жеке дауыспен ән салуды сабағын
ала бастайды. Ол жеке дауыспен ән салу кафедрасының доценті Ксения Ивановна
Васкованың класында вокал бойынша дәріс алады. Қоюшы-режиссер Игорь
Константинович Липский басшылық ететін опера класына қызыға қатысып, Сергей
Михайлович Остроумов пен Нина Александровна Полозовадан сахна шеберлігін
үйренеді. Студиялардағылардың күшімен П.Чайковскийдің Евгений Онегинінен,
Э.Направниктің Дубровскийінен, А.Рубинштейннің Демонынан, Р.Планкеттің
Корневил қоңырауларынан, Ж.Массненің Манонынан, Дж. Пуччинидің Чио-
Чио-саны мен Богемасынан, Ш.Гуноның Фаустынан сахналық көріністер,
сондай-ақ Е.Брусиловскийдің Қыз Жібек, Жалбыр және Ер Тарғын секілді
алғашқы қазақ операларынан үзінділер қойылуы Мұқан Төлебаевтің музыкалық
таным-білімінің тереңдей түсуіне игі ықпалын тигізеді. Сол секілді үлкен
театрдың опералық спектакльдеріне, Москва консерваториясының Үлкен және
Кіші залдарындағы симфониялық, камералық музыка концерттеріне, Москваның
түрлі театрларындағы драмалық спектакльдерге үнемі баруы да Мұқанның
музыкалық талғамын тәрбиелеуде, оның кәсіби музыкант ретінде қалыптасуында
орасан рөл атқарғаны даусыз.
Олардың ішінде Мұқан Төлебаевқа А.Бородиннің Князь Игорь операсы
өте қатты әсер етеді. Ол қыпшақтар өмірінің сан қырын әдемі суреттеген
шексіз жазира даланың поэтикалық бейнесін көз алдыңа әкелетін қыпшақ әндері
мен билерінің шығысқа тән әуезіне толы көріністеріне тәнті болады. Сол
секілді М.Төлебаевқа қатыгездік пен қайырымдылықты, қулық пен
кеңпейілділікті бір мезгілде өз бойына жинаған Кончактың музыкалық портреті
өте ұнайтын. Сондай-ақ Мұқанды Ж.Бизеннің Карменінде Эскамильоның
сезімге, құштарлыққа толы ариялары, әдемі үндестік әуені, қанық оркестровқа
өзіне тартса, Р.Вагнердің операларында драмалық көріністердің ауқымдылығы,
қисынды дамып отыратын симфониялық полотна мен лейтмотивтік талдама баурап
алатын. Бірақ вокальдық бөлімде екі жыл оқығаннан кейін, өзінің әнші бола
алмайтынын әрі музыкадан да қол үзіп кете алмайтынын түсінген Мұқан
Төлебаев композиторлық бөлімге ауысады.
Оның композиция жөніндегі алғашқы ұстаздары Борис Семенович Шехтер
(1900-1961), ал кейінірек аса көрнекті композиторлардың бірі- Рейнгольд
Морицевич Глиэр (1875-1956) болды. Глиэр класына түсу оңай емес еді. Ол
үшін алдымен өз шығармаларынды көрсету және Глиэрдің келісімен алу қажет
болатын. Әйткенмен өз шәкіртінің қабілет-дарынын, әсіресе оның қазақ халық
музыкасын жақсы білетінін аңғарған Б.С.Шехтер, тегінде, Р.М.Глиэрге Мұқан
Төлебаевті өз класына алуды ұсынған болуы керек. Сол секілді Глиэрдің өзі
де Шығыстың халық музыкасын зерттеп, үйренуге ұмтылып жүруі де бұған игі
әсер еткені күмәнсіз. Р.М.Глиэрдің әрбір сабағы Мұқан Төлебаевтің кәсіптік
жағынан шыңдала түсуіне оң ықпалын тигізеді. Студияда оқып жүргенде
лирикалық жанрға жататын Тілеуқабақ, Шайтан қара, Қыпшақ, Барқыт
қалқам сияқты ежелгі қазақ әндерін дауыс пен фортепианоға арнап алғашқы
өңдеулері бұған дәлел бола алады.
1939 жылы Мұқан Төлебаев дауыс пен фортепианоға арнап тағы да бірнеше
өңдеулер жазды. Олардың ішінде фортепианолық партиялар полифониялық
тәсілдермен ерекшеленетін лирикалық-сүйіспеншілік әндер- Ғалия, Зұлқия
бар еді. Сол жылы Мұқан Төлебаев Москва консерваториясының вокалист-
студенті З.Илиясовтың (Ұлы Отан соғысында қаза тапқан) өлеңдеріне жазылған
Кешкі көк атты өзінің алғашқы вокальдық шығармасын жазады. Романс біршама
эпикалық ұстамдылықпен үйлесімде тікелей лирикалық көңіл күйге
құрылғандығымен ерекшеленеді. Кейінірек композитор романсқа екі мәрте қайта
айналып соғып, Көктемде (өлеңі С.Бегалиндікі) және Май кеші (өлеңі
автордікі) атты романстар жазады.
Қазақ студиясында оқыған жылдары Мұқан Төлебаев шығармашылық
жоспарларын жасап, симфониялық оркестрге, аспаптық ансамбль мен көп дауысты
хорға арналған шығармаларға тақырыптар іздестіре бастайды. Бұл кезеңде ол
опералық жанр туралы армандап қана қоймай, сонымен бірге бұл салада өз
күшін сынап көреді. Ол тіпті Сұлтанмахмұт Торайғыровтың аттас романы
бойынша Қамар сұлу операсын жазуды ойластырады. Либреттосын жазуды
З.Илиясов қолға алады. Басты кейіпкерлер бітім-болмысын ашып көрсету
мақсатында композитор Қамар сұлудың әнін және Ахметтің хаты атты элегияны
жазды.
Москвада, П.Чайковский атындағы консерватория жанындағы Қазақ
студиясында Мұқан Төлебаев бес жыл оқиды. Студияның бағдарламасы орта
музыкалық оқу орнының деңгейіне сай болғандықтан, емтихандарды ойдағыдай
тапсырған түлектер консерваторияның негізгі курстарына ауыстырылуға тиіс
болатын. Москвада оқыған жылдар талапкер композитор үшін тынымсыз еңбек,
қажетті білімді белсене игеру, дүниетанымының қалыптасу кезеңі болды.
Ұлы Отан соғысының басталуы Москвадағы оқуды одан әрі жалғастыруға
мүмкіндік бермеді. Басқа студенттер секілді халық жасағына кіргенімен,
денсаулығына байланысты одан әрі әскери қызметке жіберілмегендіктен, Мұқан
Қазақстанға қайтып оралды.
Алматыға келген соң М\ұқан Төлебаев шығармашылық қызметке белсене
араласып, Соқ, барабан (Қ.Қалиев), Қанатым (Н.Манашев), Жорық
(Т.Жароков), Семсер (Ж.Сыздыков), Аттан қазақ (С.Мұқанов), Комсомол
(Ф.Дінисламов), Жеңіске (Ж.Сыздыков) секілді көптеген патриоттық әндер,
ал 1942 жылы Зоя Космедемьянскаяның ерлігіне арналған Таня туралы ән
(С.Бегалин), сондай-ақ Тос, мені тос (Н.Баймұхамедов), Кестелі орамал
(А.Лекеров) атты әндер шығарады. Отан соғысы туралы республикалық конкурста
Таня туралы ән бірінші силяқты жеңіп алды.
1945 жылы М.Төлебаев, Е.Брусиловский және Л.Хамиди Қазақ ССР
Әнұранын (Қ.Мұхамеджанов, Ғ.Мүсірепов, Ә.Тәжібаев) дүниеге келтірді. Бұл
Әнұран қазақ халқының асқақ та байыпты лирикалық-эпикалық әуендерінің
нышандары ғана емес, сонымен бірге халқымыздың ерлік пен еркіндікке
ұмтылысын паш ететін салтанатты әуенді бойына жиған кесек шығарма болып
шықты. Оның мәртебесі елдің егемендік алуы кезеңінде тіпті арта түсті.
Мұқан Төлебаев әсіресе 40-жылдары жемісті еңбек еткенін баса айту
ләзім. Бұл кезде композитор түрлі (камералық-аспаптық, симфониялық,
опералық) жанрларда бір мезгілде қыруар тер төгіп, әндер шығарады және
дауыс пен фортопианоға арнап көптеген өңдеулер жасады.
Қазақ халық аспаптары оркестрінің бас дирижері және көркемдік
жетекшісі бола жүріп (1942-1944), ол осы оркестрдің репертуарын байытты,
оның әсерлілік мүмкіндіктерін кеңейтіп, оркестрлік жазбаның әрлілігін
жетілдіре түсті. Ол бірқатар өңдеулер мен оркестрге ыңғайланған шығармалар
жазды. Олардың ішінің Венгр тақырыбына фантазия (1944), Таня туралы ән,
Тос, мені тос, Кестелі орамал, Сүйген жарға секілді шығармаларын,
сондай-ақ дауыс пен фортепианоға арнап жазған жаңа әндер (Қыздар-ай,
Бесік жыры), халық әндеріне берген өңдеулерін (Өтебай, Әудемжер,
Ботагөз) атап өтуге болады. Оның үстіне М.Төлебаев нақ осы кезеңде
симфониялық және фортепианоға арнап Қобыланды увертюрасын, скрипкаға және
фортепианоға арнап Бесік жыры мен Романс пьесаларын, фортепианолық
триоға арнап Бесік жырын және шекті квартетке арнап Фантазияны жазған
болатын.
Осылардың ішінде М.Төлебаевтың Қобыланды увертюрасының дүниеге
келуіне Қазақстанда сол жылдары симфониялық музыкаға ынтаның өсе түскені
түрткі болғанын айта кеткеніміз орынды. Мәселен, 1943 жылы бірқатар ірі
шығармалар дүниеге келді. Атап айтқанда, Е.Брусиловский Жалғыз қайың
поэмасы мен Сары арқа симфониясын, В.Великанов Амангелді симфониялық
поэмасын, Б.Ерзакович Төлеген Тоқтаров симфониялық поэмасын, А.Жұбанов
Абай симфониялық сюитасын жазды. Осы шығармалардың атауларынан-ақ
Қазақстан композиторларының қазақ фольклорына сүйене отырып, музыка арқылы
халқымыздың көрнекті ұлдарының бейнесін жасауға, өткеннің ерлік дәстүрін
бүгінгі күнмен сабақтастыруға ұмтылғанын байқаймыз.
Кәсіби музыканың қалыптасу кезеңінде ұлттық дәстүрге негізделген
опера да қажет еді. Сондықтан 40-жылдардың басында жазушылар мен
драматургтар тарихи және ерлік-патриоттық тақырыптағы опералар үшін
либретто жазуды қолға алды. Ерлік-эпостық мазмұндағы бірнеше шығарма соғыс
қарсаңында-ақ жазылған болатын. Олардың ішінде Ғабит Мүсіреповтің Қыз
Жібек, Бейімбет Майлиннің Жалбыр, Сағыр Камаловтың Ер Тарғын
либреттосы сәтті шықты. Ал соғыс жылдары тарихи тақырыпқа Мұқтар Әуезов
(Қобыланды), Ғабит Мүсірепов (Амангелді) пен Қажығали Жұмағалиев
(Біржан-Сара) қалам тартты. Ерлік-патриоттық опералардың дүниеге келуіне
де біраз атсалысты. Нәтижесінде А.Жұбанов пен Л.Хамидидің шығармашылық
ынтымақтастығынан Абай (1944) және Төлеген Тоқтаров (1947), ал
Е.Брусиловский мен М.Төлебаевтің шығармашылық ынтымақтастығынан
Амангелді (1945) опералары дүниеге келді.
Амангелді операсымен қатар М.Төлебаев ХІХ ғасырда өмір сүрген
Біржан сал Қожағұлұлы мен атақты ақын қыз Сара Тастанбекқызының белгілі
айтысы туралы халық поэмасы негіз болған Біржан- Сара лирикалық-эпикалық
сарындағы операсын жазуға кірісті.
Бұл туындыда Мұқан Төлебаев пен либретто авторы Қ.Жұмалиев өнер мен
өз бақыты жолында күрескен, өзі өмір сүрген қоғамның кемшілік-кесапатын
қаймықпай батыл сынаған сегіз қырлы, бір сырлы өнерпаздың сом бейнесін
жасауды өз алдарына міндет етіп қойды. М.Төлебаев басты кейіпкер – Біржан
салдың ән мұрасын жетік меңгеру мақсатында түрлі орындаушылармен кездесіп
Біржанның көптеген әндерін тыңдады. Олардың ішінде әсіресе Қасымжан Бабақов
композиторды өзінің сазды дауысымен, айрықшы есте сақтау қабілетімен және
өзіндік музыкалық талантымен тәнті етті. Мұқан одан көптеген халық әндерін,
Біржанның Айтпай, Бұрылтай, Жанбота, Біржан сал, Адасқақ, Жамбас
сипар Жаяу Мұсаның Ақсиса, Хаулау, Сапар, Сұрша қыз, Гауһар қыз,
Шолпан секілді әндерін жазып алды. Бұнымен шектеліп қоймай жаңа
мәліметтер іздестіруін жалғастыра береді. Тіпті Біржан-Сараоперасымен
жұмыс басталған кезде Мұқан Төлебаев Балқашқа, өз ауылына барып, мұнда
халық әндері мен күйлері жазып алады. Бір жарым ай ішінде Бөрлітөбе
аудынының ауылдарынан Мұқан 35 халық әуенін жинады. Музыкалық фолклордың
осынау үлгілері қазақ халық музыкасының сипатына терең енуіне жәрдемдесті.
Біржанның бейнесін жасауда Қ.Бабақовтан жазып алған әуені негіз болды.
Сөйтіп М.Төлебаев драмалық шиеленісті жағдайлармен кемеліне келтірілген
опералық формаларды, кеңқұлашты әуендік құрылымдарды, арияларды, ариозаны,
ансамбльдерді, хорларды қолданумен шебер үйлестіре отырып, асқақ-
романтикалық әуендегі музыка жазып шығарды.
Біржан-Сара операсының премьерасы 1946 жылғы 7 қарашада Абай
атындағы Қазақ академиялық опера және балет театрының сахнасында қойылды.
Ал 1949 жылы М.Төлебаевқа, қоюшы режиссер Құрманбек Жандарбековке, суретші
Анатолий Ненашевке, басты рольдерді орындаушылар - Әнуарбек Үмбетбаевқа,
Күләш Байсейітоваға, Байғали Досымжанов пен Шабал Байсековаға КСРО
Мемлекеттік сыйлығы берілді.
Сол жылы Г.Столяровтың бастамасы бойынша Біржан-Сара операсы КСРО
Мемлекеттік радиокомитетінің солистері, хоры мен оркестрі орындауында орыс
тілінде (аударған С.Болотин мен Т.Сикорская) жазылды. Г.Столяровтың
жадығатында (архивінде) осы оқиға туралы М.Төлебаевтің мынадай хаты
сақталған: Қымбатты Григорий Анатольевич! Сіз және Сіздің табыстарыңыз
туралы маған... дыбыс жазу бригадасының мүшелері айтты. Олар Сізге және
Сіздің шеберлілігіңізге өте разы болып отыр. Мен де Сізге ризамын және
менің шығармаларымның тамаша орындалғаны үшін құрмет тұтамын.Мен
радиокомитеттің Көркемдік кеңесіне қатыстым. Барлық мүшелер... бір ауыздан
мақұлдады... және радиодан көпшілікке таныту үшін барлық республикаларға
жіберілсін деген қаулы алды [11.3.]
1958 жылы Москвада өткен Екінші әдебиет пен өнер онкүндігі кезінде
баспасөз спектакльдің табысы өткеннін атап көрсетті.
Осы декада күндері Роза Жаманова мен Мұқан Төлебаев (Қазақстанның
тұңғыш композиторы) КСРО халық артисі деген жоғары атаққа ие болды. Мұқан
Біржан-Сара операсының өте жоғары бағаланғанына қарамастан, шеберлігін
шыңдай түсу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТҮЙІН
Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының, 5В010600 Музыкалық
білім мамандығыны сырттай білім беру факультетінің бітіруші МИП-27-1
тобының студенті Айтбайтегі Сырғабектің Мұқан Төлебаевтың музыкалық
мұрасының тәрбиелік мәні тақырыбында жазған дипломдық жұмысы.
Зерттеу пәні: мектеп музыка сабағында Мұқан Төлебаевтың музыкалық
мұрасын игерту;
Зерттеу мақсаты: Мұқан Төлебаевтың музыкалық мұрасының тәрбиелік мәнін
анықтау;
Дипломдық жұмыс: кіріспе, негізгі бөлім, екі тарау, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
АННОТАЦИЯ
На дипломную работу студента группы МИП-27-1.,специальности
5В010600 Музыкальное образование, факультета заочного образования,
Таразского государственного педагогического института Айтбайтеги Сыргабека,
выполненную на тему: Воспитательное значение музыкального наследия Мукана
Тулебаева.
Предмет исследования- изучения музыкального наследия Мукана
Тулебаева на уроках музыки ;
Цель исследования – определить значение музыкального наследия
Мукана Тулебаева;
Структура дипломной работы- дипломная работа состоит из введения ,
двух глав, заключения и списка использованной литературы .
Annotation
On the thesis of the student of group MIP-27-1., specialities
5В010600 "Music education", faculty of correspondence formation, Taraz of
state pedagogical institute Ajtbajtegi Syrgabeka, executed on a theme:
Educational value of a musical heritage of Mukana Tulebaeva.
Subject of research - of studying of a musical heritage of Mukana
Tulebaeva at music lessons;
Research objective - to define value of a musical heritage of
Mukana Tulebaeva;
The structure of degree work - the thesis consists of the
introduction, two heads, the conclusion and the list of the used
literature.
Жұмыстың мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Мұқан Төлебаевтың музыкалық мұрасының қалыптасуы мен дамуы
1.1 Мұқан Төлебаевтың дүниетанымын қалыптастырған әлеуметтік
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7 1.2 Мұқан Төлебаевтың
педагогикалық және шығармашылақ жолы ... ... ... ..15
ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2. Мұқан Төлебаевтың музыкалық шығармаларының музыкалық педагогикалық
сипаттамасы
2.1 Музыкалық-эстетикалық тәрбие берудегі Мұқан Төлебаевтың
шығармаларының маңызды
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
26
2.2 Мұқан Төлебаевтың музыкалық-педагогикалық мұрасының халықтық бағытының
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 42
2.3. Мектептегі музыкалық- эстетикалық тәрбиесі үрдісінде Мұқан Төлебаев
шығармаларын пайдаланудың әдістемелік
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...61
К І Р І С П Е
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан білім беру жүйесінің әлемдік
білім беру моделіне өтуі еліміздің ғаламдық өркениетке кешенді түрде бет
бұруының маңызды заманауи жаңашыл бағытының жарқын көрінісі болып табылады.
Әлем мемлекеттерінің дамуының басты көрсеткіші халқының білімділігінің
алдыңғы қатарлы орында болуы. Қазақстан мемлекеті Еуразиядағы алғашқылардың
бірі болып білім беруді жаңа заман талабына қарай жаңашыл құруымен
ерекшеленеді.
Халқымыздың ежелден дамып келе жатқан жас ұрпаққа тәлім-тәрбие бере
отыра қоршаған ортаға бейімдеу атадан балаға мұра болып қалыптасқан
үрдіс.Қазақ халқының ұлттық ерекшелігі өмір сүру кезеңіндегі барлық
жақсылығы да, қиыншылығыда ән мен күй өнерімен сарындатып, болған өмірін
табиғаттың ерекше бояулы әуенге айналдыруында болып табылады.
Қазақ музыка өнерінің бастауы халық шығармашылығынан таралған. Атадан-
балаға,ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, жалғасын тапқан. Қазақ халқының құдіретті
музыка өнерінің қайнар бұлағынан сусындаған, қазақ музыка өнерін кәсіби
музыка өнеріне айналдырған, әлемге паш еткен композиторлары өмірге осылай
келген.
Халқымыздың осынау ерекше киелі музыка өнерін, оның түрлі саласын
жас өрендеріміз қәзіргі кезеңде балабақша, мектеп қабырғасынан танысып,
үйреніп, жалпы музыкалық білімдерін дамытып, қалыптастырады.Қазақ музыка
өнерінің мектеп жүйесінде игертілуі, болашағымыздың тірегі жас
өрендерімізді әсемдікке, сұлулыққа, белгілі бір деңгейде қалыптасқан өнерлі
ерекше тұлға болып қалыптасуына алып келеді.
Бүгінгі таңда жастарға әлеуметтік ғылым мен прогресс деңгейіне
сәйкес білім мен тәрбие беру, олардың рухани қоры мен мәдениетін, ойлай
білу мүмкіншілігін жетілдіру, сонымен қатар әр адамның кәсіби білімділігін,
іскерлігін арттыру әділетті қоғамның міндеті болып табылады [19.2]
Бұл міндетті жүзеге асыруда басты рөл мектепке жүктеледі, өйткені
тәрбиенің бастауы балалық шақтан басталатыны белгілі.
Жас адамның нағыз адамдық көзқарасы, сенімі білімнің негізінде ғана
емес, ой-пікірлерінің жетілуі барысында, олар сезімге, эмоцияға, моральға
айналғанда ғана қалыптасады. Бұл арада маңызды рөлді, әлбетте- өнер
атқарады. Орыстың ұлы жазушысы Л.Толстой айтқандай: - ғылым ақиқатты
дәлелдейді, ал өнер сонымен әсерленеді.
Өнер өсіп жетілу барысында адамға әлемді танып, білуге көмектеседі,
ойын ұшқырлап, қиялына қанат бітіреді, халықтың рухани мәдениетін меңгерту
арқылы патриоттық сезімін қалыптастырып, адамгершілік және азаматтық
белсенділігін оятады. Сөйтіп, осының нәтижесінде қоғамға қажетті, кемелі
жеткен жеке тұлғаның дамуына ықпал етеді.
Бүгінгі таңда өнер шығармаларын пайдаланбайтын оқу-тәрбие процесін
көзге елестету қиын. Өнерді дәстүрлі гуманитарлық оқу пәндерін- әдебиетті,
тарихты, музыканы беру барысында ғана емес, тіпті одан өзінің мазмұны
жағынан өте алыс, мәселен, географияда, биологияда, физикада да қолдануға
талпыныс жасалуда.
Тәжірибе көрсеткендей, оқу-тәрбие процесін жетілдіруде- білімді,
эмоцияналды тұлғада қабылдауда әлемге аттары әйгілі болған Қазақстан
композиторлары- М.Төлебаев, А.Жұбанов, Б.Байқадамов және т.б. музыкалық
шығармашылығын пайдаланудың мүмкіндіктері анағұрлым жоғары екендігі
байқалады.
Композиторлардың ішінде М.Төлебаевтың музыкалық шығармалары өзінің
мазмұны жағынан біздің заманымызбен үндесіп жатыр. Олай дейтініміз, олар
халықтық, ұлттық негізде жазылған. Оларда қазақ халқы өмірінің күнделікті
тіршілік қарекетінің, салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптарының, туған жер
табиғатының өзіндік, ұлттық ерекшеліктері көрініс тапқан. Олардың
бейнелілік ортасы, әсерлі амал-жолдары, әдіс- тәсілдері әрбір тыңдарманға
жақын да, түсінікті. Мұқан Төлебаевқа тән қасиет әлемді үйлесімділікте көре
білу мен сезімнің көтеріңкі екпінділігі. Музыкадағы осы қасиеттердің бәрі-
тілінің айшықтылығы, сезімді өзіне баурап, тартып әкететін шыншылдығы,
нақты эмоциялық күш-қуаты, ретінде пайдалануға итермелейді.
Орыс педагогикасында өнердің баланың қалыптасуындағы рөлі жайлы В.Г.
Белинский, Д.И. Писарев, И.Г.Чернышевский, А.Саножников, П.Чистяков және
т.б. жазған.
Музыка өнері тәрбиенің құралы ретінде пайдалану туралы идеялар белгілі
педагогтардың да еңбектерінде орын тапқан (А.В.Луначарский, С.Т.Шацкий,
И.П.Белинский, Б.Б.Кабалевский, С.А.Ұзақбаева, М.Х.Балтабаев,
Р.Дүйсембінова және т.б.)
Өкінішке орай, педагогика ғылымы саласында жарық көрген бұл
зерттеулерде Қазақстан сазгерлерінің, соның ішінде, М.Төлебаевтің музыкалық
шығармаларын тәрбиені жүзеге асыру мақсатында пайдалану қажеттігі жайлы сөз
қозғалмаған.
М.Төлебаевтың танымал өнер шебері болған тұсы баспа сөз беттерінде,
кітап- жинақтарда (А.Жұбанов, Л.Гончарова, Ә.Ақмұрзаева, Б.Жылысбаев,
З.Коспаков және т.б.) жақсы көрініс тапқан. Оларда М.Төлебаевтың өмірі,
қызметі, азаматтығы, өнерпаздығы әр қырынан суреттелген. Қазақ музыка
өнерінің інжу-маржан қорына енген, шығармаларына талдау жасалған.
М.Төлебаевтың шығармашылық мұрасының кейбір бағыттары өнертану ғылымы
саласында да зерттелген. Оған Н.С.Кетегенова мен Т.К.Жұмағалиеваның
еңбектері жатады. Авторлар М.Төлебаевтың әуендеріндегі халықтық
бастауларды, Біржан мен Сара операсындағы ұлттық дәстүрлерді музыка өнер
тұрғысында жан-жақты ашып көрсетуге талпынған. Демек, Қазақстанның
педагогика ғылымының даму деңгейін жетілдіруге байланысты бүгін көтеріліп
отырған әлеуметтік тапсырма мен оның кейбір саласының педагогикалық
теорияда жеткіліксіз мазмұндалуы арасындағы қайшылық айқын байқалады. Бұл
қайшылық Төлебаевтің музыкалық шығармашылығының тағымдылық мүмкіндіктерін
зерттеп, жүйеге келтіріп, жеткіншектер тәрбиесінде пайдалануы жолдарын
қарастыруды қажет етеді. М.Төлебаевтың музыкалық шығармашылығын зерттеу
мақсатында, соның ішінде сазгердің музыкалық мұрасының эстетикалық
тәрбиелік мәнін анықтауда зертеу тақырыбын Мұқан Төлебаевтың музыкалық
мұрасының тәрбиелік мәні деп таңдадық.
Зерттеу мақсаты : Оқушыларға эстетикалық тәрбие берудегі Мұқан
Төлебаевтың музыкалық мұрасының эстетикалық тәрбиелік мәнінің мазмұнын
анықтау;
Зерттеу обьектісі : мектеп жүйесінде Мұқан Төлебаевтың музыкалық
мұрасының эстетикалық тәрбие беру мазмұндары;
Зерттеу пәні : мектеп оқушысына Мұқан Төлебаевтың музыкалық мұрасы
туралы білімдерін қалыптастыру, игерту үрдісі;
Зерттеудің болжамы : Мектепте Мұқан Төлебаевтың музыкалық мұрасы
туралы оқушылардың білімдерін қалыптастыра отыра, оқушылардың ұлттық музыка
өнеріне, соның ішінде сазгерлік музыканың асыл мұрасына айналған Мұқан
Төлебаевтың шығармашылығына деген сүйіспеншілігі, музыка мәдениеті туралы
жалпы білімін қалыптастыра аламыз.
Зерттеудің міндеттері :
- Мұқан Төлебаевтың музыкалық шығармашылығының ғылыми – теориялық
негіздерін анықтау;
- оқушылардың Мұқан Төлебаевтың музыкалық мұрасы туралы білімдерін
қалыптастыра отыра эстетикалық тәрбиелеудің маңызын анықтау;
Зерттеу әдістері : Зерттеу мәселесі бойынша ғылыми педагогикалық,
тарихи – анықтамалық, музыкалық, аспаптану, мектеп пәндік оқулықтарға,
әдебиеттерге шолу;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы :
- Мұқан Төлебаевтың музыкалық педагогикалық шығармашылығы ғылыми-
педагогикалық тұрғыда негізделді;
- Мұқан Төлебаевтың шығарған музыкалық шығармаларының негізінде музыкалық
мұрасына анықтама берілді;
- Мұқан Төлебаевтың қазақ музыка өнеріне қосқан ерекше еңбегінің орны
анықталды;
Зерттеудің практикалық маңызы : зерттеу нәтижелерін мектептегі
музыка сабағын оқытуда, сыныптан тыс үйірмелік музыкалық тәрбиелік іс –
шараларға, жоғары және орта оқу орындарындағы музыкалық білім
мамандығына дәріс алып жатқан студенттермен жүргізілетін жұмыстарға
пайдалануға болады;
Зерттеу кезеңдері :
1 кезеңде 2011ж., қыркүйек – желтоқсан айлары зерттеу мәселесі бойынша
философиялық, педагогикалық, музыкалық, аспаптану, тарихи – анықтамалық,
әдебиеттер мен материалдарға шолу, талдау жасалды;
2 кезеңде 2012 ж., қаңтар – мамыр айлары зерттеу тақырыбына байланысты
материалдар қайтадан өңделіп, жұмыстың негізгі бөлім, кіріспе, қорытынды
дайындалды;
Дипломдық жұмыс құрылымы :
Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім екі тараудан, эксперимент
нәтижелерінен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады;
Кіріспе бөлімде зерттеу жұмысының көкейкестілігі, обьектісі, пәні,
мақсаты, болжамы, міндеттері, әдістері, ғылыми жаңалығы мен теориялық
маңызы, базасы, кезеңдері, құрылымы қамтылды;
Негізгі бөлімнің бірінші тарауында Мұқан Төлебаевтың өмір жолы мен
шығармашылығы туралы жазылды;
Екінші тарауда Мұқан Төлебаевтың музыкалық эстетикалық тәрбие берудегі
музыкалық мұрасының тәрбиелік мәні туралы жазылды; Қорытындыда зерттеу
жұмыстарының нәтижелері негізінде дайындалған тұжырымдамалар мен ұсыныстар
берілді.
1. Мұқан Төлебаевтың музыкалық мұрасының қалыптасуы мен дамуы
1. Мұқан Төлебаевтың дүниетанымын қалыптастырған әлеуметтік жағдайлар
ҚССР халық артисі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Мұқан Төлебаевтың
есімі ТМД халықтарының мәдениетінің тарихына алтын әріппен жазылған. Аса
көрнекті композитор, қазақ музыкасының негізін қалаушылардың бірі – Мұқан
Төлебаевтің шығармалары өзіне тән идеялық мазмұндылығымен, көркемдік
құндылығымен, асқан шеберлік тілімен классикалық маңызға ие болып,
халқымыздың асыл мұрасына айналып отыр. Оның асқақ әуенді музыкасы
азаматтық үнімен, әдемі лирикалық сарынымен, эпикалық серпінімен, өзіне
ғана тән айшықты бояуымен жұртшылық жүрегіне жол тауып, өнер өлкесінде
өзінің лайықты бағасын алды.
Өлді деуге болама ойлаңдаршы,
Өлмейтұғын артында сөз қалдырған-
деп кемеңгер Абай айтқандай, қырық жеті жылдай ғана өмір сүріп, оның жиырма
екі жылын қазақ музыкасына арнаған, осы саланы ғылыми-зерттеу жұмысымен
айналысқан аса дарынды композиторлардың аз мерзімде қыруар жұмыс
тындырғанын замандастары да кейінгі толқын жастар да айрықша
бағалайды.Әрине, мұндай жетістіктерге Мұқан Төлебаевтың оңайшылықпен жете
қоймағаны белгілі.
Мұқан Төлебаев өмір сүрген кезең қазақ халқының басынан кешірген қилы-
қилы тарихи оқиғаларға- Ақпан, Қазан төңкерісіне, Кеңес үкіметінің
орнауына, азамат (1918-1920 жж.) және Ұлы Отан соғысы (1941-1945 жж.) мен
олардан кейінгі жылдардағы елеулі өзгерістерге (Қазақстанның жаңа
экономикалық саясатқа көшуі, халық шаруашылығын қайта құру, білім, өнер,
мәдениет, әдебиет салаларының дамыту және т.б.) тікелей байланысты болды.
Бұл жағдайлардың Мұқан Төлебаевтың дүниетанымдық көзқарасына ықпал
еткені даусыз. Әйткенменде, жеке тұлғаның қалыптасуын сөз еткенде оған ең
алдымен- отбасының, өскен ортаның және тағы басқа да факторлардың әсер
ететінін естен шығармаған дұрыс. Олай болса, Мұқан Төлебаевтың да
дүниетанымының қалыптасып, табиғи музыкалық дарының жетілуіне, ұлттық
музыкаға сүйіспеншілігінің артуына, сонымен бірге осындай биік деңгейге
көтеріліп, даңққа бөленуіне ықпал еткен факторлар болды. Енді соларға
тоқталайық.
Ата көрген оқ жанар, ана көрген тон пішер дегендей, Мұқан
Төлебаевтың жеке тұлға болып қалыптасып, ой-өрісінің кеңеюіне отбасы (әке-
шешесі) мен туған-туыстары ерекше әсер етті. Мұқан Төлебаевтың анасы
Тәжібала ерекше өнерлі адам болған. Оның өнері, суырып салма орындаушылық
қасиеті ел арасында кең тараған. Ол туралы кезінде ақын Қуат Терібаев
Мәриям Хакімжановамен болған әңгімесінде былай деген көрінеді:
Лепсі өзенінің бойында Қарашыған деп аталатын жер бар. Халық
ақындарын тізімге алып жатыр дегенді естісе, ол әйел де өзі келіп тіркелер
әлі. Азу тісі балғадай, жалын жалап, от шайнаған ақын. Қарапайым қазақ
әйелінің одан өткен сөзге жүйрік дүл-дүлін өзім көрген де, естіген де
емеспін. Тәжі-баланың әсерлі үні тыңдаушыларын еріксіз елжіретіп, еліктіріп
отыратын. Мен өзім айтысып көргенім жоқ. Бірен-саран жұрт жиналған жерде
кездесіп қалғаным бар. Сонда байқағаным, айтса айтқандай екен. От ауызды,
орақ тілді, өткір де өжет кісіні жасқандырып отыратын ғажайып қасиеті бар.
Айтысқа түскенде, ешкімнің бет жүзіне қарамайды. Қарсыласының еліндегі
парақорды да, жалақорды да тайға таңба басқандай, бар шындығымен әшкерелеп
суреттейді екен. Бір ғажабы, Тәжі-баланың ақындығымен қатар айтқыштығы,
саңқылдаған таза үні жиналғандарды еріксіз өзіне табындырып отырады. Мұндай
қасиет екінің бірінде кездесе бермейді. Ал, жай отырғанның өзінде
Тәжібаланың айбын келбеті, адуынды үні, бірбеткей мінезі өзінен өзі көзге
ұрып, әрі жарасып тұрады.Сондықтан да ол ескі әдет-ғұрыптың шеңберіне
сыймай, өнер жолына өз тірлігімен, өз таланты мен мүмкіндік алған дарынды
әйел.Бұл суреттемеден Мұқан Төлебаевтың анасының өнерлі, ер мінезді,
шыншыл болғанын байқаймыз.Демек, сазгердің бойына біткен дарын ана сүтінен
берілген. Жөргекте жатқан күндерінен бастап анасының бесік жырын айтып
әлдилеген әуенінен, асқақтата салған әнінен, ыстық аналық құшағынан,
домбырада күмбірлете тартқан күйінен, естіген халық әдебиеті үлгілерінен
сіңісті болған.
Мұқан тіпті есейген шағында да анасынан халық әндерін үйренуден
жалықпаған. Мұқанның асыл адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына әкесі
Төлебайдың да орны ерекше. Ол тумасынан ақылды, мейірімді, ұстамды, көпшіл,
ақыл, кеңес, көмек сұраушыларға әрдайым даяр тұратын адам болған. Мұқан да
әкесіне тартып көпшіл болды, оның да жұпыны, қарапайым пәтерінде жазушылар,
композиторлар, актерлер музыканттар жиі-жиі бас қосқан. Есімде қалғаны деп
жазады композитор Е.Рахымбердиев: ... ол кейбіреулерге ұқсап қарқылдап
күліп, не болмаса артық сөйлеп көп уәде беріп, көпіртіп айтып, жүре беретін
кісі болмайтын. Ақырындап қана сөйлеп, ақырындап миығынан күлетін [2.3]
Мұқан Төлебаевтың өнерге көзқарасының дұрыс қалыптасып, табиғи
дарынының жетіле түсуіне немере ағасы, ақын Апырбайдың ықпалы зор болды.
Мұқанның бала жастан ән-күйге деген ықыласын ерте байқаған Апырбай оны той-
жиын, ойын-сауықтарға, үлкен айтыстарға бірге қалдырмай алып жүрген. Мұндай
кездесулер Мұқанның адамдық асыл қасиеттерінің, мінез-құлқының дұрыс
қалыптасуына әсер етті. Оны Апырбайдың жұпайы Зылиханың:
Келсем де сексен асып, тоқсан жасқа
Ертеден пана болған біздің басқа,
Адамдық бар қасиет өз бойында
Кере қарыс маңдайы, нағыз қысқа!
деген сөзінен байқауға болады. Мұқанның ән айту қабілеті мен халық әуеніне
деген құштарлығына, сезімталдығына сүйіспеншілігіне де осы жиын –тойлардың
тікелей ықпалы болды. Есейе келе өзі де осы жиын-тойларда ән салып, домбыра
шертіп, сырнайда ойнаған, қобыз тартқан. Зылиха жеңешесінің сөзімен
айтқанды:
Шырқатып ән салғанда құйқылжытып,
Дауысы ұшқан құстай қалқып еді.
Тіпті қазақтың ұлттық ойындары- көкпар
тарту, қыз қуу, ат үстінде сайыс, теңге алу, жаяу жарыс, күреске де
қатысқан көрінеді.
Мұқан Төленбаевтың балалық шағы, өскен ауылы бір жағы жанатты
Жетісуға жататын Лепсі өзенінің жалғасы да, екінші жағы айдынды және Балқаш
көліне ұласқан. Ілияс Жансүгіровтің сөзімен айтқанды:
Ыстық көл жер айнасы мөлтілдейді,
Балқашты қамыс қамап желпілдейді
Аттанған алты өзені Жетісудің,
Балқашқа бауырымдап еңкілдейді
[3.198]
Табиғаттың осы бір ғажайып көріністері, жайқалып өскен ну ормандары,
жасыл кілем іспеттес шалғындары, сарқырап аққан өзен көлдері Мұқанның
жанына бала кезден ерекше әсер беріп, ләззат сезімін ұялатқаны сөзсіз. Оған
дәлел оның күн шұғыласындай жайдары, адамның жан-сезімін қозғайтын лирикаға
толы музыкалық шығармалары.
Мәселен, Мұқан Төлебаевтың туып-өскен жерінің табиғатының әсем де
әсерлі көріністерін оның Біржан-Сара операсының бірінші бөлімінен байқау
қиын емес. Бұл өңірдің тағы бір ерекшелігі- ол баршаға батырларының
ерлігімен (Қабанбай батыр), ақындарының, термешілерінің, жырау-жыршыларының
өнерімен (Апырбай Әуелбаев, Шашубай Қошқарбаев, Қадау Баймұхамедов және
т.б.) белгілі.Олардың өнерінен бала жастан ғибрат алуы Мұқанның ой-өрісінің
кеңеюіне, эстетикалық, музыкалық талғамының жетілуіне әсер етті.
Мұқан Төлебаев әрбір орындалған ән-күй, жыр толғаулардың шығу
тарихына, мазмұнына, мақамына мән берді. Олардан халықтың өткендегі
әлеуметтік жағдайын, тұрмыс-қарекетін, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын түсінді.
Халқының азаттығы үшін қасық қанын аямаған Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы
Бөгенбай, Шоқшақұлы Жәнібек, Сіргелі Тілеуке, Шапырашты Наурызбай,
Әлібекұлы Сыпатай, Кеңесары, Ләппай, Жауғыш, Райымбек сынды батырлардың
ерлік істеріне, биік адамгершілік қасиеттеріне тәнті болды.
Оның өз халқының мәдениетін, өнерін ауызекі шығармашылығы саласындағы
сарқылмас қазынасын бала жастан қанып тыңдауы, құйма құлағына сіңіріп,
олардың сазды әуеніне қызығуы бекер болған жоқ. Оларды өзінің
шығармаларының негізі етіп алды. Оны Мұқан Төлебаевтың: Осындай қызықты
думандардан алған әсерлерімді қазір музыка тілінде сөйлетіп жүрмін. Өз
көзіңмен көріп, құлағыңмен тыңдап, көкейіңе құйып алған дүниең ұмытылмайды
екен. Адамдардың шат-шадыман, қуанышты үндері мен күлкілері, жүйрік
аттардың әсем желісі мен шабысы, тұяқтарының дүбірі, жиналған халықтың
көтермелеген айқай-шуы есіме түскен сайын мені музыка сазына қарай жетектеп
тұрады,- деп жақын достарына айтқан сөздерінен және оның халық ақындарымен
болған семинарда (1951) бір жас ақынның мына сұрағына берген жауабынан
көруге болады. [1.88]
Сұрақ:
- Қадірлі Мұқа. Біз сізді тамаша композитор, тұлғалы туынды Біржан-
Сара операсының авторы ретінде білетін едік, ал сіз халық
поэзиясын музыкадан кем білмейтін сияқтысыз. Бұл неліктен?
Жауап:
- Сен шырағым, мысалы жас ақынсың. Ал ақындар да композитор, себебі
поэзиямен музыка бір-бірімен егіз. Ұлы Абайды алып қараңыз. Ол тек
ұлы ақын емес, сонымен бірге композитор да. Біржан, Ақан сері, Жаяу
Мұса, Әсет- осылардың бәрі суырып салма ақындар, сонымен бірге
тамаша композиторлар. Сондықтан да біздің халқымыз өз ішінен шыққан
талантты адамдарды ешқашан ұмытпайды. Ол басқа да, көптеген
мысалдар келтіреді. [4.3]
Бұдан біз Мұқан Төлебаевтың Абайды ұлттық поэзиясының алыбы, халықтық
композиторлар мектебінің үлгісі деп мақтаныш тұтқанын байқаймыз. Мұқанның
жастайынан халықтың музыкалық өнеріне осылай деп қоюы оған Жұмысшы жас
театрында режиссер болып қызмет атқарғаны да үлкен көмегін тигізеді.
Тәжірибесінің жоқтығына қарамастан музыка өнерінің көптеген сауалдарына сол
кездегі халық ақындары мен жыршыларының өлеңдерінен, жыр шежірелерінен
жауаптар табады. Бұрыннан білгілі драма үйірмелерінің қойған пьесаларын
есіне түсіреді, баспа беттеріне шығарып жүрген артистер, спектакльдер
туралы жазылған мақалаларды оқып ізденеді. Театрға аз мерзімнің ішінде
бірталай өнерпаздарды жинап (әнші, күйші, скрипкашы, баяншы, биші және
т.б.), олардың көп нәрсені үйреніп, ой-өрісін жетілдіреді, өнер сырларын
ұғып, көңіліне түйеді. Халық өнер сарқылмас мол қазына екендігін түсінеді.
Атақты артистер мен өнер тарландарының ойындары да Мұқанға үлкен әсер
етті, жүрегіне сенім нұрын ұялатты. Шоқтығы биік айтулы талант иелерімен
кездесіп, танысуы да (Құрманбек Жандарбеков, Қанабек Байсейітов, Күләш
Байсейітова, Евгений Брусиловский, Ахмет Жұбанов және т.б.) үлкен белеске
көтеріп, көңіліне күй сазын құйды, арман биігіне, өнер әлеміне
жетеледі.Мұқанның ерте жастан қызметке араласуы да (ауылдық кеңес хатшысы,
бухалтер), оқу орындарынан алған білімі де (педагогикалық техникум, студия,
консерватория) оның өмірі мен жалпы азаматтық көзқарасында өзіндік із
қалдырды. Оқу жылдарындағы білімін жетілдіру мақсатындағы дербес ізденісі
де тегін кетпеді. Мәселен, Мұқан студия мен консерваториядағы оқу жылдарын
мейлінше ұтымды пайдаланып, үздіксіз ізденудің нәтижесінде зор білімге ие
болады, сол кездегі музыка өнері саласындағы жетістіктермен кеңінен
танысады. Осы кезден-ақ, Мұқан өзін музыка зерттеушісі, соның ішінде, өз
ұлтының музыкасының білгір маманы болуға дайындағаны сезіледі. Осындай
мақсаттылық, табиғи дарындылықпен қосылып, көп кешікпей Мұқан өзінің
серіктестерінен оқшауланып көріне бастайды, оның музыкаға деген
қабілеттілігіне ұстаздары да айырықша көңіл бөліп, ілтипат білдіреді.Ескере
кететін бір жай, Мұқан Төлебаев студияға түскенге шейін музыка әліппесімен
(ноталармен) таныс еместін-ді.
Алайды, Мұқан Төлебаев қиыншылықтарды тез арада жоя білді. Тіпті
музыка саласында алғаш зерттеу жұмыстарын да, ол сол студияда жүргенде
бастайды. Мәселен, ол орыстың бұрынғы вокальдық туындыларын, әншілік өнерін
(Лемешев, Козловский және т.б.) мұқият зерттеді [5.145-150]
Мұқан Төлебаев осы бастамасының өзі-ақ оның алдағы зерттеулерінің
тақырыптық ауқымын айқындап берді десе артық болмайды.Мұқанның мұндай
зерттеу ісіне қызығушылығын оятып, бағыт-бағдар беруде, сондай-ақ
көркемдік, шығармашылық дүниетанымын қалыптастыруда орыс композиторларының
зор ықпалы болды. Олардың басшылығымен Мұқан Төлебаев орыс және шетел
классиктерінің музыка жазудағы тәжірибелерін үйренді, өзінің композиторлық
шеберлігін жетілдірді. Мұқан оқып жүрген кезден бастап- ақ әдебиет пен
музыканың бір-бірімен тығыз байланыстылығын жақсы түсінді, олардың қыр-
сырын меңгеруге талпынды, атақты ақын-жазушылар- А.Пушкин, М.Ю.Лермонтов,
Л.Толстой, М.Горькийдің, музыка қайраткерлері- М.Глинка, А.Бородин,
П.Чайковский, Ж.Бизенің туындыларымен танысты. Оқыған шығармаларынан мол
рухани азық жинады. Музыка өнерін терең меңгеріп, ұлы композиторлардың
шығармаларымен жақын танысқан сайын музыкаға деген құштарлығы артты.
П.Чайковскийдің Евгений Онегині, Қарғаның мәткесі, Бородиннің Князь
Игорі оның қолынан түспейтін кітабына айналды. Атақты музыка
майталмандарынан, мәселен, Борис Семенович Шехтерден, Рейнгольд Марицевич
Глиэрден, Н.Я.Мясковскийден дәріс алуы оның музыка дүниесінің ғажайып сырлы
тілін, құпиясын түсінуіне эмоционалды түрде сезініп, қабылдай білуіне, оны
жетік меңгеруіне ықпал етті. Әсіресе Р.М.Глиэрдің сабақ беру әдістемесі
Мұқанға айтарлықтай көмек болды. Глиэр композиция класына түскен
студенттерге көп жағдай жасады, олардың пәнді жүйелі меңгеруіне назар
аударды. Студенттерге жалпы музыкалық- теориялық пәндерінен де (гармония,
полифония, оркестрге өңдеп түсіру және т.б.) білім берді. Оларға қазіргі
заман музыкасын Шығыстың халық музыкасымен байыту қажеттігін ескертті. Өзі
де Шығыстың халық музыкасын зерттеп, меңгеруге талпынды. Мәселен, Гүлсара
музыкалық драмасында, Ләйлә мен Мәжнүн операсында өзбектің фольклорын,
Шахсенам операсында әзербайжан фольклорын пайдаланып оқушыларына үлгі
көрсетті. Демек, Мұқан Төлебаевтың да өзінің бүкіл шығармашылығында
қазақтың музыкасын арқау етуі кездейсоқ нәрсе емес, Ұяда не көрсең,
ұшқанда соны ілерсің дегендей көрнекті композитор Глиэрден алған тәлім-
тәрбиесінің нәтижесі, жемісі.
Менің ұстаздарымның бірі- көрнекті совет композиторы Рейнгольд Глиэр
өте қарапайым, сүйкімді адам болған. Ол сабақтарда жолдастық, іскерлік
қарым-қатнасқа әсер беретіні сонша, тіпті мен оған қуана-қуана көп сұрақтар
қоятынмын. Жұмыс басты бола тұрса да Рейнгольд Марицевич менің сұрақтарымды
елеусіз қалдырған кезі болған емес- деп Мұқан Төлебаев өзінің ұстазының
жоғары адамгершілік қасиетін, кішіпейілділігінің, студенттермен
психологиялық ара қатынасын аса бір ризашылықпен еске алатын [6.5]
Мұқан Төлебаевтың идеялық, мәдени және көркемдік ой-өрісінің кеңейе
түсуіне композитор Н.Я.Мясковский де көп көңіл бөліп отырған. Мұқанмен
жүргізген жеке сабақтарда клавиатуралар мен партитураларға мұқият талдаулар
жасауға үйретті. Симфониялық және камералық концерттерге, оркестрлік
репетицияларға сүйіспеншілігін арттырды. Өзінің әрбір шәкіртінің бойынан
дара қасиеттерін көре білді, олардың көркемдік ықыласын, дарындылығын,
көтермелеп отырды. Төлебаевтің бойынан ол лирикалық-эпикалық сипаттағы
дарынды, туған халқының музыкалық дәстүрлеріне деген ұмтылысты аңғарды.
Оған халықтың бастау көздерінің мүмкіндіктерін, пайдалану жолдарын
көрсетті. Өнерде шынайы болуға, адамның рухани әлемін шыншылдықпен
бейнелеуге, ойсыз, жылтырақ әсерге еліктеуге баулиды [7.25]
Мұқан Төлебаевтың дүниетанымына, ой-өрісіне, адамгершілік көзқарасы
мен шығармашылығына Ұлы Отан соғысы жылдарындағы кеңес халқы мен оның
армиясының интернационалдық патриоттық рухы, жауынгерлердің Отанға
қалтқысыз сүйіспеншілігі, оның бостандығы мен тәуелсіздігі жолындағы күресі
мен ерлік істерді елеулі өзгерістер әкелді.Ұлы Отан соғысы Мұқанның
Москвадағы оқуына кедергісін келтірді. Мұқан ден-саулығына байланысты армия
қатарына алынбай, Қазақстанға қайтты. Өзінің жан дүниесін тебіренткен ой-
толғанысын, туған елге, жерге патриоттық сезімін, көзқарасын:
Ал, жолдастар, келді күн біз аттанар,
Тұлпар мініп, ту алап, қайраттанар
Алып қылыш, ақ семсер, көк сүңгіні,
Жау шебіне кіретін бұзып қамал [8.59]
деп музыка тілімен жеткізді.Халыққа жігер беретіндей, идеялық-эстетикалық
мәні бар әндерді дүниеге әкелді.
Мысалы, Соқ барабан (Қалиев Қ), Қанатым (Н.Манашев), Жорық
(Т.Жароков), Семсер (Ж.Сыздыков), Аттан қазақ (С.Мұқанов), Комсомол
(Ф.Днислямов), Жеңіске (Ж.Сыздыков) және т.б.
Майданның қайнаған өтінде жүрген ақын Асқар Лекеровпен бірге
шығармашылық байланысы да Мұқанға өз әсерін қалдырмай қойған жоқ. Бүгінгі
күні халықтың сүйіп орындайтын Кестелі орамал, Тос мені тос романстары,
Майданға хат, Майданнан хат және т.б. шығармалары достық белгісінің
туындысы. Мұқан Төлебаев:
Кестелі ақ жібек орамал,
Алыстан жолдаған сүйген жар.
Жауынгер жарым- сен есіңе ал,
Деп жазған оюлап хаты бар [8-53]
деп майдан отында жүрген жауынгердің, махаббат отының өзегінен өрген
жалынды сағынышын, көңіл мұңын сүйген жарына үлкен сезіммен жеткізе білді.
Мұқан Төлебаевтың музыкалық көзқарасының қалыптасып, жетілуіне, соның
ішінде, әннің жанрлық ерекше қасиеттерін жан-жақты игеруіне, басқа да
жанрлар саласында өзінің шығармашылық мүмкіндіктерін болжап, байқауына
соғыс жылдарында республикаға эвакуациямен келген өнер қайраткерлерінің де
ықпалы зор болды. (Композитор С.Прокофьев, биші Г.Уланова, пианистер:
Э.Гилельс, Р.Тамаркина, Г.Гинзбург, дирижерлер: В.Пирадов, Л.Шаргородский
және т.б.).
Әлемге аттары әйгілі қазақ әдебиеті мен музыкасының көрнекті
қайраткерлерімен (М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Е.Брусиловский,
Л.Хамиди және т.б.) достық қарым-қатынаста, тығыз шығармашылық байланыста
болуы да өз нәтижесін берді. Олармен бірге жүргізген ізденістің арқасында
Мұқан үлкен жанрда шығармалар жазды. Мәселен, Ғ.Мүсіреповтың либреттосы
бойынша композитор Е.Брусиловскиймен бірге Амангелді операсын,
Х.Мұхамеджанов, Ә.Тәжібаев, Ғ.Мүсіреповтің сөзіне Е.Брусиловский және
Л.Хамидимен бірге Қазақ ССР- інің Әнұранының жазды.Сөйтіп өзінің көркем-
эстетикалық талғамын, профессионалдық дағдысын жетілдірді, шығармада қазақ
халқының дәстүрін, ұлттық музыканың өзіне тән ерекшелігін, реңкін білуге
үйренді.Мұқан Төлебаевтың ұлттық музыканың өрісін кеңейтіп, жанрлық
салаларын дамытуына, профессионал композитор болып қалыптасуына оның
әсіресе Е.Брусиловскиймен жақын араласта болуы айтарлықтай әсерін тигізді.
Жас композитордың қабілеттілігі мен сирек кездесетін мүмкіндіктерін
бірден байқап, Амангелді операсын жазуда шығармашылық достықты ұсынды.
Міне осылай екі автор бір-бірінің білімі мен тәжірибесін молайтып, байытты.
Егер жас композитор тәжірибелі композитордан музыканы оркестрге түсіруді
үйреніп, драмалық шығармалардың қыр-сырын меңгерсе, тәжірибелі композиторды
жас композитордың табиғи дарындылығы мен қазақ музыкасын терең білетіні
және еңбекке деген қабілеттілігі пысықтығымен айбындырды.
Әке балаға сыншы дегендей тәжірибелі композитордың Мұқанға деген
көзқарасын, сенімін оның мына бір сөзінен-ақ аңғаруға болады: Төлебаевтің
композитор ретінде өсуі айрықша 1936 жылы ол әлі нотаны білмейтін. Ал 5
жылдан кейін Мұқан Төлебаев Москвадан енді толық сауатты музыкант болып
оралды. Ал одан әрі: Көбіне былай болады: қажетті техникалық даярлығы жоқ
жас композитор ірі формамен жұмыс істеу үшін неғұрлым білікті композитормен
бірігеді... Төлебаевтің менімен серіктес авторлығының мүлдем басқаша
себептері бар еді... Ол сол кездің өзінде өз бетімен опера жаза алатын еді,
бірақ оның практикасы, тәжірибесі жетіспеді. Келесі операда дербес жұмыс
жасауға өзін даярлай отырып, Төлебаев Амангелді операсын жасауға белсене
қатысады. Либретто бірге талқыланады, музыкалық драматургиялық жоспар
жасалады, музыкалық сипаттама әзірленеді де, ақырында, операның бүкіл
музыкасы бірлесіп жазылады [7.19-20]
Е.Брусиловскийдің келесі опера деп отырғаны Біржан-Сара еді.
Тәжірибелі композитор Е.Брусиловский бұл жерде де операдан алған әсерін
былай деп жазды: ... Спектакль айрықша сәтті болды. Әншілер, хор, оркестр
үні айшықты, жоғары шеберлікте және мерекелі шықты. Автор мен спектакль
бақыт жұлдызы астында туды- олардың бірден және ақырына дейін жолы болды...
Мұның өзі қазақ музыкасының мерекесі еді. Біржан-Сараны қазақ аудиториясы
бірден ризашылықпен қабылдады және Біржанның әрбір спектаклі барынша
табысты өтті. Күні кеше ешкімге беймәлім Мұқан Төлебаев бірден атақты
адамға, қазақтың жұрт таныған және сүйікті тұңғыш кәсіпқой композиторы
болып шыға келді- деп Мұқанның жетістіктеріне қуанады, өзінің алғаш рет
қазақ операсын жазған қазақ композиторын даярлағанын мақтаныш етеді. [9]
Қазақ халқының сүйікті композиторы Мұқан Төлебаевтың ТМД халықтарының
айтулы композиторлары: У.Мұхатов, А.Малдыбаев, Ф.Әміров, Н.Жиганов,
М.Ашрафи, М.Бурханов, О.Тактакишвили, С.Туликов, Н.Пейко, Л.Афанасьевтермен
шығармашылық достық қарым-қатынаста болуы да оның дүниетанымына айтулы
ықпал жасады. Мұқан олардан үйренсе, олар Мұқаннан үйренеді, оның
адамгершілік қасиеттерін, бойындағы дарындылығын, шығармаларын жоғары
бағалап, қадір тұтты. Оны мына бір естеліктерден байқау қиын емес.
Ол бір кереметтей кісі еді. Мұқанның бойындағы рухани байлық пен
творчестволық тереңдік, әмәнда, оның азаматтық болмысынан табиғи туындап
жататын деп түркімен композиторы, СССР халық артисі, СССР Мемлекеттік
сыйлығының лауреаты Уали Мұхатов оның дара тұлға ретінде жеке басының асыл
қасиеттеріне тоқталса, қырғыз композиторы, СССР халық артисі А.Малдыбаев:
Мұқан Төлебаевпен жақсы дос болдым. Достық, адамгершілік қасиетін еш
ұмытпаймын. Мұқанның Біржан-Сара операсын, ерекше қадір тұтам. Әрдайым,
осы шығарманы естіген сайын үлкен суреткердің ортамыздан тым ерте кеткеніне
жаным ауырады деп оның музыкалық мұрасын жоғары бағалайды [10.199]
1.2 Мұқан Төлебаевтің педагогикалық және шығармашылақ жолы
Мұқан Төлебаев Талдықорған облысы Бөрлітөбе ауданының Сәмеке
(кейінірек Қарашыған) ауылында, қәзіргі Үлгі ұжымшарында 1913 жылғы 13
наурызда дүниеге келген. Ол 9 жасында сауат ашып, 1928 жылы бастауыш білім
алып шығады. Оны оқып, жаза білуге үйреткен алғашқы ұстазы- Айтжан
Танысбеков болған. Кейінірек Көктерек ауылынан шақырылған мұғалімдер қазақ
және орыс тілдерінде түрлі пәндерден дәріс бере бастайды. Мұқан мектепті
бітіргеннен кейін селолық кеңесте жұмыс істеп, өкіметтің іс-шараларын
жүргізуге белсене ат салысты.
1929 жылы Мұқан Төлебаев Қапал педагогикалық техникумының әдеби
бөліміне оқуға түсті. Алайда оқуды бітіріп шығудың сәті түспей, үшінші
курста оқып жүргенінде әкесінің қайтыс болуына байланысты ауылға қайтып
оралуға мәжбүр болады. Сөйтіп, ол 1933 жылы Үлгі ұжымшарына есепші-
бухгалтер болып орналасады.
Композитор өзінің тыңғылықты ісімен, белсенді жұмысымен және жан-
жақты қабілет-дарынымен жұртшылыққа танылып үлгерген М.Төлебаев 1934 жылдың
көктемінде Бөрлітөбе ауданы орталығындағы Жұмысшы жастар театрының
режиссері болып тағайындалады. Көп ұзамай көркемөнерпаздар үйірмесене
қатысушылар Еңлік пен Кебек, Келіншек спектакльдерінен үзінділер қойып,
оның үстіне қатысушылардың әрқайсысы өзінің жеке репертуарын әзірлеп жатты
- бірі ән салса, екіншісі домбыра мен сырнайды ойнап, енді бірі өлең
шығарды немесе белгілі халық өлеңдерін оқыды. Дайындық күн сайын жүріп
жататын. Осының нәтижесінде аудан орталығында екі бөлімнен тұратын үлкен
концерт берілді. Олардың орындаған шығармалары үлкен қызығушылық тудырып,
сол жылыдың шілде-тамыз айларында жергілікті халықтың өтінішімен концерттік
бригада Балқаш көлінің маңайында орналасқан елді мекендерге гастрольдік
сапар ұйымдастырды.
Сол сапарда көркемөнер ұжымы 13 балық аулау ұжымшарлары мен 4 балық
зауытында болды. Әдетте концерт алдында үгіт, ағартушылық сипатында
лекциялар оқылатын еді. Көрермен қауым арасында Жеті Арал, Кең Балқаш,
Әупілдек, Елігай, Аққұм секілді халық әндерін нақышына келтіріп
орындайтын Мұқан Төлебаев ерекше танымал болды. Ол сондай-ақ термелер
орындап, күй тартып, концертке қатысушыларды домбырамен, сырнаймен
сүйемелдеп отырды. Әсіресе ол орындаған Қосбасар күйі тыңдаушылардың
көңілінен шығатын.
Мұқан Төлебаевтің жетекшілік етуімен көркемөнерпаздар ұжымы 1936
жылдың күзіне дейін жемісті жұмыс істеді. Сол жылдың жазында Бөрлітөбеде
үлкен байқау болып өтті. Оған қатысушылардың ең таңдаулылары Алматыға
жіберілді. Онда жеке дауысты әншілермен қатар Мұқан жаңадан ұйымдастырған
домбырашылар ансамблі өнер көрсеткеп, бірнеше күй тартты. Оның өзі де осы
жолы қазақ әні Қанаталдыны орындады. Ал тамыз айында Алматыда өткен
байқаудан кейін Мұқан Төлебаев Москва консерваториясы жанынан ашылған Қазақ
студиясына оқуға жіберілді.Сөйтіп, 23 жасында Мұқан Төлебаев алғаш рет
қарапайым музыкалық сауат ала бастайды. Ол жеке дауыспен ән салуды сабағын
ала бастайды. Ол жеке дауыспен ән салу кафедрасының доценті Ксения Ивановна
Васкованың класында вокал бойынша дәріс алады. Қоюшы-режиссер Игорь
Константинович Липский басшылық ететін опера класына қызыға қатысып, Сергей
Михайлович Остроумов пен Нина Александровна Полозовадан сахна шеберлігін
үйренеді. Студиялардағылардың күшімен П.Чайковскийдің Евгений Онегинінен,
Э.Направниктің Дубровскийінен, А.Рубинштейннің Демонынан, Р.Планкеттің
Корневил қоңырауларынан, Ж.Массненің Манонынан, Дж. Пуччинидің Чио-
Чио-саны мен Богемасынан, Ш.Гуноның Фаустынан сахналық көріністер,
сондай-ақ Е.Брусиловскийдің Қыз Жібек, Жалбыр және Ер Тарғын секілді
алғашқы қазақ операларынан үзінділер қойылуы Мұқан Төлебаевтің музыкалық
таным-білімінің тереңдей түсуіне игі ықпалын тигізеді. Сол секілді үлкен
театрдың опералық спектакльдеріне, Москва консерваториясының Үлкен және
Кіші залдарындағы симфониялық, камералық музыка концерттеріне, Москваның
түрлі театрларындағы драмалық спектакльдерге үнемі баруы да Мұқанның
музыкалық талғамын тәрбиелеуде, оның кәсіби музыкант ретінде қалыптасуында
орасан рөл атқарғаны даусыз.
Олардың ішінде Мұқан Төлебаевқа А.Бородиннің Князь Игорь операсы
өте қатты әсер етеді. Ол қыпшақтар өмірінің сан қырын әдемі суреттеген
шексіз жазира даланың поэтикалық бейнесін көз алдыңа әкелетін қыпшақ әндері
мен билерінің шығысқа тән әуезіне толы көріністеріне тәнті болады. Сол
секілді М.Төлебаевқа қатыгездік пен қайырымдылықты, қулық пен
кеңпейілділікті бір мезгілде өз бойына жинаған Кончактың музыкалық портреті
өте ұнайтын. Сондай-ақ Мұқанды Ж.Бизеннің Карменінде Эскамильоның
сезімге, құштарлыққа толы ариялары, әдемі үндестік әуені, қанық оркестровқа
өзіне тартса, Р.Вагнердің операларында драмалық көріністердің ауқымдылығы,
қисынды дамып отыратын симфониялық полотна мен лейтмотивтік талдама баурап
алатын. Бірақ вокальдық бөлімде екі жыл оқығаннан кейін, өзінің әнші бола
алмайтынын әрі музыкадан да қол үзіп кете алмайтынын түсінген Мұқан
Төлебаев композиторлық бөлімге ауысады.
Оның композиция жөніндегі алғашқы ұстаздары Борис Семенович Шехтер
(1900-1961), ал кейінірек аса көрнекті композиторлардың бірі- Рейнгольд
Морицевич Глиэр (1875-1956) болды. Глиэр класына түсу оңай емес еді. Ол
үшін алдымен өз шығармаларынды көрсету және Глиэрдің келісімен алу қажет
болатын. Әйткенмен өз шәкіртінің қабілет-дарынын, әсіресе оның қазақ халық
музыкасын жақсы білетінін аңғарған Б.С.Шехтер, тегінде, Р.М.Глиэрге Мұқан
Төлебаевті өз класына алуды ұсынған болуы керек. Сол секілді Глиэрдің өзі
де Шығыстың халық музыкасын зерттеп, үйренуге ұмтылып жүруі де бұған игі
әсер еткені күмәнсіз. Р.М.Глиэрдің әрбір сабағы Мұқан Төлебаевтің кәсіптік
жағынан шыңдала түсуіне оң ықпалын тигізеді. Студияда оқып жүргенде
лирикалық жанрға жататын Тілеуқабақ, Шайтан қара, Қыпшақ, Барқыт
қалқам сияқты ежелгі қазақ әндерін дауыс пен фортепианоға арнап алғашқы
өңдеулері бұған дәлел бола алады.
1939 жылы Мұқан Төлебаев дауыс пен фортепианоға арнап тағы да бірнеше
өңдеулер жазды. Олардың ішінде фортепианолық партиялар полифониялық
тәсілдермен ерекшеленетін лирикалық-сүйіспеншілік әндер- Ғалия, Зұлқия
бар еді. Сол жылы Мұқан Төлебаев Москва консерваториясының вокалист-
студенті З.Илиясовтың (Ұлы Отан соғысында қаза тапқан) өлеңдеріне жазылған
Кешкі көк атты өзінің алғашқы вокальдық шығармасын жазады. Романс біршама
эпикалық ұстамдылықпен үйлесімде тікелей лирикалық көңіл күйге
құрылғандығымен ерекшеленеді. Кейінірек композитор романсқа екі мәрте қайта
айналып соғып, Көктемде (өлеңі С.Бегалиндікі) және Май кеші (өлеңі
автордікі) атты романстар жазады.
Қазақ студиясында оқыған жылдары Мұқан Төлебаев шығармашылық
жоспарларын жасап, симфониялық оркестрге, аспаптық ансамбль мен көп дауысты
хорға арналған шығармаларға тақырыптар іздестіре бастайды. Бұл кезеңде ол
опералық жанр туралы армандап қана қоймай, сонымен бірге бұл салада өз
күшін сынап көреді. Ол тіпті Сұлтанмахмұт Торайғыровтың аттас романы
бойынша Қамар сұлу операсын жазуды ойластырады. Либреттосын жазуды
З.Илиясов қолға алады. Басты кейіпкерлер бітім-болмысын ашып көрсету
мақсатында композитор Қамар сұлудың әнін және Ахметтің хаты атты элегияны
жазды.
Москвада, П.Чайковский атындағы консерватория жанындағы Қазақ
студиясында Мұқан Төлебаев бес жыл оқиды. Студияның бағдарламасы орта
музыкалық оқу орнының деңгейіне сай болғандықтан, емтихандарды ойдағыдай
тапсырған түлектер консерваторияның негізгі курстарына ауыстырылуға тиіс
болатын. Москвада оқыған жылдар талапкер композитор үшін тынымсыз еңбек,
қажетті білімді белсене игеру, дүниетанымының қалыптасу кезеңі болды.
Ұлы Отан соғысының басталуы Москвадағы оқуды одан әрі жалғастыруға
мүмкіндік бермеді. Басқа студенттер секілді халық жасағына кіргенімен,
денсаулығына байланысты одан әрі әскери қызметке жіберілмегендіктен, Мұқан
Қазақстанға қайтып оралды.
Алматыға келген соң М\ұқан Төлебаев шығармашылық қызметке белсене
араласып, Соқ, барабан (Қ.Қалиев), Қанатым (Н.Манашев), Жорық
(Т.Жароков), Семсер (Ж.Сыздыков), Аттан қазақ (С.Мұқанов), Комсомол
(Ф.Дінисламов), Жеңіске (Ж.Сыздыков) секілді көптеген патриоттық әндер,
ал 1942 жылы Зоя Космедемьянскаяның ерлігіне арналған Таня туралы ән
(С.Бегалин), сондай-ақ Тос, мені тос (Н.Баймұхамедов), Кестелі орамал
(А.Лекеров) атты әндер шығарады. Отан соғысы туралы республикалық конкурста
Таня туралы ән бірінші силяқты жеңіп алды.
1945 жылы М.Төлебаев, Е.Брусиловский және Л.Хамиди Қазақ ССР
Әнұранын (Қ.Мұхамеджанов, Ғ.Мүсірепов, Ә.Тәжібаев) дүниеге келтірді. Бұл
Әнұран қазақ халқының асқақ та байыпты лирикалық-эпикалық әуендерінің
нышандары ғана емес, сонымен бірге халқымыздың ерлік пен еркіндікке
ұмтылысын паш ететін салтанатты әуенді бойына жиған кесек шығарма болып
шықты. Оның мәртебесі елдің егемендік алуы кезеңінде тіпті арта түсті.
Мұқан Төлебаев әсіресе 40-жылдары жемісті еңбек еткенін баса айту
ләзім. Бұл кезде композитор түрлі (камералық-аспаптық, симфониялық,
опералық) жанрларда бір мезгілде қыруар тер төгіп, әндер шығарады және
дауыс пен фортопианоға арнап көптеген өңдеулер жасады.
Қазақ халық аспаптары оркестрінің бас дирижері және көркемдік
жетекшісі бола жүріп (1942-1944), ол осы оркестрдің репертуарын байытты,
оның әсерлілік мүмкіндіктерін кеңейтіп, оркестрлік жазбаның әрлілігін
жетілдіре түсті. Ол бірқатар өңдеулер мен оркестрге ыңғайланған шығармалар
жазды. Олардың ішінің Венгр тақырыбына фантазия (1944), Таня туралы ән,
Тос, мені тос, Кестелі орамал, Сүйген жарға секілді шығармаларын,
сондай-ақ дауыс пен фортепианоға арнап жазған жаңа әндер (Қыздар-ай,
Бесік жыры), халық әндеріне берген өңдеулерін (Өтебай, Әудемжер,
Ботагөз) атап өтуге болады. Оның үстіне М.Төлебаев нақ осы кезеңде
симфониялық және фортепианоға арнап Қобыланды увертюрасын, скрипкаға және
фортепианоға арнап Бесік жыры мен Романс пьесаларын, фортепианолық
триоға арнап Бесік жырын және шекті квартетке арнап Фантазияны жазған
болатын.
Осылардың ішінде М.Төлебаевтың Қобыланды увертюрасының дүниеге
келуіне Қазақстанда сол жылдары симфониялық музыкаға ынтаның өсе түскені
түрткі болғанын айта кеткеніміз орынды. Мәселен, 1943 жылы бірқатар ірі
шығармалар дүниеге келді. Атап айтқанда, Е.Брусиловский Жалғыз қайың
поэмасы мен Сары арқа симфониясын, В.Великанов Амангелді симфониялық
поэмасын, Б.Ерзакович Төлеген Тоқтаров симфониялық поэмасын, А.Жұбанов
Абай симфониялық сюитасын жазды. Осы шығармалардың атауларынан-ақ
Қазақстан композиторларының қазақ фольклорына сүйене отырып, музыка арқылы
халқымыздың көрнекті ұлдарының бейнесін жасауға, өткеннің ерлік дәстүрін
бүгінгі күнмен сабақтастыруға ұмтылғанын байқаймыз.
Кәсіби музыканың қалыптасу кезеңінде ұлттық дәстүрге негізделген
опера да қажет еді. Сондықтан 40-жылдардың басында жазушылар мен
драматургтар тарихи және ерлік-патриоттық тақырыптағы опералар үшін
либретто жазуды қолға алды. Ерлік-эпостық мазмұндағы бірнеше шығарма соғыс
қарсаңында-ақ жазылған болатын. Олардың ішінде Ғабит Мүсіреповтің Қыз
Жібек, Бейімбет Майлиннің Жалбыр, Сағыр Камаловтың Ер Тарғын
либреттосы сәтті шықты. Ал соғыс жылдары тарихи тақырыпқа Мұқтар Әуезов
(Қобыланды), Ғабит Мүсірепов (Амангелді) пен Қажығали Жұмағалиев
(Біржан-Сара) қалам тартты. Ерлік-патриоттық опералардың дүниеге келуіне
де біраз атсалысты. Нәтижесінде А.Жұбанов пен Л.Хамидидің шығармашылық
ынтымақтастығынан Абай (1944) және Төлеген Тоқтаров (1947), ал
Е.Брусиловский мен М.Төлебаевтің шығармашылық ынтымақтастығынан
Амангелді (1945) опералары дүниеге келді.
Амангелді операсымен қатар М.Төлебаев ХІХ ғасырда өмір сүрген
Біржан сал Қожағұлұлы мен атақты ақын қыз Сара Тастанбекқызының белгілі
айтысы туралы халық поэмасы негіз болған Біржан- Сара лирикалық-эпикалық
сарындағы операсын жазуға кірісті.
Бұл туындыда Мұқан Төлебаев пен либретто авторы Қ.Жұмалиев өнер мен
өз бақыты жолында күрескен, өзі өмір сүрген қоғамның кемшілік-кесапатын
қаймықпай батыл сынаған сегіз қырлы, бір сырлы өнерпаздың сом бейнесін
жасауды өз алдарына міндет етіп қойды. М.Төлебаев басты кейіпкер – Біржан
салдың ән мұрасын жетік меңгеру мақсатында түрлі орындаушылармен кездесіп
Біржанның көптеген әндерін тыңдады. Олардың ішінде әсіресе Қасымжан Бабақов
композиторды өзінің сазды дауысымен, айрықшы есте сақтау қабілетімен және
өзіндік музыкалық талантымен тәнті етті. Мұқан одан көптеген халық әндерін,
Біржанның Айтпай, Бұрылтай, Жанбота, Біржан сал, Адасқақ, Жамбас
сипар Жаяу Мұсаның Ақсиса, Хаулау, Сапар, Сұрша қыз, Гауһар қыз,
Шолпан секілді әндерін жазып алды. Бұнымен шектеліп қоймай жаңа
мәліметтер іздестіруін жалғастыра береді. Тіпті Біржан-Сараоперасымен
жұмыс басталған кезде Мұқан Төлебаев Балқашқа, өз ауылына барып, мұнда
халық әндері мен күйлері жазып алады. Бір жарым ай ішінде Бөрлітөбе
аудынының ауылдарынан Мұқан 35 халық әуенін жинады. Музыкалық фолклордың
осынау үлгілері қазақ халық музыкасының сипатына терең енуіне жәрдемдесті.
Біржанның бейнесін жасауда Қ.Бабақовтан жазып алған әуені негіз болды.
Сөйтіп М.Төлебаев драмалық шиеленісті жағдайлармен кемеліне келтірілген
опералық формаларды, кеңқұлашты әуендік құрылымдарды, арияларды, ариозаны,
ансамбльдерді, хорларды қолданумен шебер үйлестіре отырып, асқақ-
романтикалық әуендегі музыка жазып шығарды.
Біржан-Сара операсының премьерасы 1946 жылғы 7 қарашада Абай
атындағы Қазақ академиялық опера және балет театрының сахнасында қойылды.
Ал 1949 жылы М.Төлебаевқа, қоюшы режиссер Құрманбек Жандарбековке, суретші
Анатолий Ненашевке, басты рольдерді орындаушылар - Әнуарбек Үмбетбаевқа,
Күләш Байсейітоваға, Байғали Досымжанов пен Шабал Байсековаға КСРО
Мемлекеттік сыйлығы берілді.
Сол жылы Г.Столяровтың бастамасы бойынша Біржан-Сара операсы КСРО
Мемлекеттік радиокомитетінің солистері, хоры мен оркестрі орындауында орыс
тілінде (аударған С.Болотин мен Т.Сикорская) жазылды. Г.Столяровтың
жадығатында (архивінде) осы оқиға туралы М.Төлебаевтің мынадай хаты
сақталған: Қымбатты Григорий Анатольевич! Сіз және Сіздің табыстарыңыз
туралы маған... дыбыс жазу бригадасының мүшелері айтты. Олар Сізге және
Сіздің шеберлілігіңізге өте разы болып отыр. Мен де Сізге ризамын және
менің шығармаларымның тамаша орындалғаны үшін құрмет тұтамын.Мен
радиокомитеттің Көркемдік кеңесіне қатыстым. Барлық мүшелер... бір ауыздан
мақұлдады... және радиодан көпшілікке таныту үшін барлық республикаларға
жіберілсін деген қаулы алды [11.3.]
1958 жылы Москвада өткен Екінші әдебиет пен өнер онкүндігі кезінде
баспасөз спектакльдің табысы өткеннін атап көрсетті.
Осы декада күндері Роза Жаманова мен Мұқан Төлебаев (Қазақстанның
тұңғыш композиторы) КСРО халық артисі деген жоғары атаққа ие болды. Мұқан
Біржан-Сара операсының өте жоғары бағаланғанына қарамастан, шеберлігін
шыңдай түсу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz