Ислам банкінің Қазақстан Республикасындағы алатын орны мен құқықтық жағдайын анықтау
Кіріспе
1. Мұсылман банкі құқығының жүйесі, оған жалпы сипаттама және оның қалыптасу ерекшеліктері.
1.1. Мұсылман банкі құқығының жалпы сипаттамасы мен табиғаты
2. Исламдық банкілік жүйенің түсінігі, мәні және Қазақстан Республикасында алатын орны мен құқықтық жағдайы.
2.1. Исламдық банкілік құқықтың түсінігі мен оның орналастыру негіздері.
2.2.Ислам банктерінің Қазақстан Республикасындағы қызметінің негізгі бағыттары және олардың өзекті мәселелері.
2.2.1. Қазақстан Республикасындағы Ислам банкінің алдына қойған шарттары мен мақсаттары.
2.2.2 Таратылатын ислам банкінің мүлігі мен міндеттемелері берілетін ислам банкін таңдау тәртібі
2.2.3 Ислам банкінің Қазақстан заңнамасында алатын орны.
Қорытынды
1. Мұсылман банкі құқығының жүйесі, оған жалпы сипаттама және оның қалыптасу ерекшеліктері.
1.1. Мұсылман банкі құқығының жалпы сипаттамасы мен табиғаты
2. Исламдық банкілік жүйенің түсінігі, мәні және Қазақстан Республикасында алатын орны мен құқықтық жағдайы.
2.1. Исламдық банкілік құқықтың түсінігі мен оның орналастыру негіздері.
2.2.Ислам банктерінің Қазақстан Республикасындағы қызметінің негізгі бағыттары және олардың өзекті мәселелері.
2.2.1. Қазақстан Республикасындағы Ислам банкінің алдына қойған шарттары мен мақсаттары.
2.2.2 Таратылатын ислам банкінің мүлігі мен міндеттемелері берілетін ислам банкін таңдау тәртібі
2.2.3 Ислам банкінің Қазақстан заңнамасында алатын орны.
Қорытынды
Қазақстанның экономикалық бағытына исламдық қаржылық жүйені бейімдеуде мемлекеттік органдардың, коммерциялық банктердің және өзге де қаржылық ұйымдардың қызуғышылығы байқалады. 2009 жылдың 12 желтоқсанында Қазақстан Республикасының «Исламдық банктер және исламдық қаржыландыру ұйымдарының қызметі мен оларды ұйымдастыру мәселелері бойынша Қазақстан республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» қабылданған заңы, және Қазақстан Республикасының қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігімен қабылданған өзге де қаулылар соған дәлел ретінде зерттеу жұмысында терең қарастырылып кеткен. Әлемнің қаржы нарығында болып жатқан соңғы оқиғаларға байланысты, бұл қаржылық институттарды енгізу Қазақстан үшін маңызды, әрі өзекті мәселе болып тұр, сонымен қатар, Қазақстан экономикасының қаржылық нысанына жағымды, әрі тұрақты балама болуы мүмкін. Соған байланысты Қазақстанда исламдық қаржы жүйесінің қарқынды дамуы мен қалыптасу барысында шариаттың барлық нормаларына сәйкес болу мәселелері қарастырылған. Қазақстан үлкен экономикалық жетістіктерге келіп, халықаралық мамандардың ойынша, мемлекеттің элеуметтік-экономикалық жағдайы ТМД елдерімен салыстырғанда, алдыңғы қатарда тұр. Осылайша, Қазақстан әлемдік қаржы жүйесімен қатар исламдық қаржы принциптерге бейімделуде. Біздің мемлекет үшін исламдық қаржыландыру институттарын енгізу, жаңа мүмкіндіктер мен қаржы қайнар көздерін тарту болуда.
Исламдық экономикалық модельдің қаржылық институттары, концептуалды жағынан бірдей ережелерге негізделеді. Жалпы исламдық экономикалық теориялық негізі жеке тұлғаның мүдделерінен бастап, мемлекеттік мәселелерге дейін барлық шаруашылық аяларды қамтиды. Негізгі мәні пайыздар мен белгісіздік сипаттамасы бар мәмілелерден арылуда және пайыздық бөлісу мен үлестік қатысуға негізделуде жатыр. Исламдық қаржылық институттар Ислам экономикасының бір бөлігі ретінде мұсылман құқықтанушыларының, дінтанушыларының қоғам шаруашылығы және өмірінің принциптері мен ұйымдастырылу механизміне көзқарастарының жүйесі болып табылады. Бұл экономикалық модель мен қаржылық институттарға арналған еңбектер мен әдебиеттерді қарау барысында, ислам экономикасы Исламдық Конференция Ұйымына мүше ұлттық экономикалардың жиынтығы ретінде қарастырылады.
Исламдық экономикалық модельдің қаржылық институттары, концептуалды жағынан бірдей ережелерге негізделеді. Жалпы исламдық экономикалық теориялық негізі жеке тұлғаның мүдделерінен бастап, мемлекеттік мәселелерге дейін барлық шаруашылық аяларды қамтиды. Негізгі мәні пайыздар мен белгісіздік сипаттамасы бар мәмілелерден арылуда және пайыздық бөлісу мен үлестік қатысуға негізделуде жатыр. Исламдық қаржылық институттар Ислам экономикасының бір бөлігі ретінде мұсылман құқықтанушыларының, дінтанушыларының қоғам шаруашылығы және өмірінің принциптері мен ұйымдастырылу механизміне көзқарастарының жүйесі болып табылады. Бұл экономикалық модель мен қаржылық институттарға арналған еңбектер мен әдебиеттерді қарау барысында, ислам экономикасы Исламдық Конференция Ұйымына мүше ұлттық экономикалардың жиынтығы ретінде қарастырылады.
1. «Исламдық Конференция ұйымы» қысқаша ақпарат, news.bbc.co.uk.
2. Юридическая энциклопедия под ред. М. Ю.Тихомирова. М.1997г., 495 бет.
3. Н.Б. Калкаева «Шариғаттағы қылмыстық-құқықтық нормалардың ерекшеліктері» мақала.
4. Проф. Венде Зухауле «Фикх энциклопедиясы». - Стамбул, 1990. -620 б.
5. Массе Л. «Ислам». – М., 1982. – 147 б.
6. Саидов А. «Важнейший памятник шариата мусульманского Мира» // Хидоя. - Ташкент: Узбекистан, 1994. - Т. 1. – 322 с.
7. Капустин М. «История права». Ч. 1 / – Ярославль: Тип. Губ. зем. управы, 1872. – 279 с.
8. «Мусульманское право (внутренние и международно-правовые нормы)»: Учебник / Под ред. М.А. Сарсембаева. – Алматы: изд-во Института "Данекер”, 1999. - 309 с.
9. Ал-Бухари «Сахих ал-Бухари»,Т-1,Москва 2002,с.327.
10. Ибн Хаджар ал-Аскалани «Булуг ал-Марам». Кулиев Р.Э аудармасы, molites.narod.ru.
11. Субхи Махмасани. «Введение в возрождение шариатских норм».
12. Біріккен Араб Әмірлігінің 1987 жылғы Қылмыстық Кодексі .
13. Сюкияйнен Л.Р. «Мусульманское право» 1986 москва, 235б.
14. Лукоянов А.И. Взгляды шиитских идеологов Ирана на проблему собственности в контексте «исламской экономики» // Ислам: проблемы идеологии, права, политики и экономики. – М., 1985. – С.278.
15. Торноу Н. «Изложение начал мусульманского законоведения» Санкт-Петербург, 1991г.,652 бет.
16. Йусуф ал-Карадави «Дозволенное и запретное в исламе», lib.islamindex.org.
17. Беккин Р.И. «Проблема соответствия сущности коммерческого страхования нормам мусульманского права», Москва 2001, с.133.
18. Гариб ал-Джамал «Ат-таамин фи-ш-шариа ал- исламийа ва лка», Каир, 1975. 201 б.
19. Рахман Мухаммадшахри Абдул «The garar Sale in Share traiding», Лондон,1994 ж., www.jstor.org .
20. «Общие принципы мусульманского права», отв.редактор Л.К. Сюкияйнен-Москва,1999, 684 б.
21. Л.К. Сюкияйнен «Античность. Восточные цевелизации», москва,1999,с-672.
22. Нирши В.А. аудармасы «Сахих ал-Бузари», Москва,2002 с. 435-436, 1531б.
23. Лебедев В.В. «Читаем хадисы на арабском», Москва, 1999, с. 256 б.
24. Эррико Л. «Исламдық банкинг», Вашингтон, 1998, 286 б.
25. Карбасиан А. «Мемлекетте банктер саны өте көп» мақаласы, Ислам банкирі журналы, 1997ж. № 17,б.12.
26. “Менеджмент пен қадағалаудың кейбір сұрақтары», Ислам банкирі журналы.-1998ж, 27 сәуір, б.3.
27. Манан М.А. «Исламдық экономика: теория мен тәжірибе»,-Кембридж,1986ж,15 бет.
28. Дар Х.А.,Пресли Д.Р. «Исламдық қаржыландыру:Батыстық болашақ», Халықаралық исламдық қаржы журналы-1999ж,№1, сәуір-маусым.
29. Мирахор А.А. «Исламдық банкингке көзқарас», 1994ж., №3 қыркүйек, www.erf.eg.
30. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ислам банктерін ұйымдастыру мен олардың қызметі және исламдық қаржыландыруды ұйымдастыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” Заңы.
31. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» 1995 жылғы 31 тамыздағы Қазақстан Республикасының Заңы.
32. «Лицензиялау туралы» 2007 жылғы 11 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңы.
33. «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» 2007 жылғы 26 шілдедегі Қазақстан Республи¬касының Заңы.
34. «Ислам банктеріне арналған пруденциалдық нормативтер, олардың нормативтік мәндері және есептеу әдістемесі туралы» нұсқаулық, 2009 жыл 27 наурыз.
35. «Ислам банкін таңдау және оған таратылатын ислам банкінің инвестициялық депозит туралы шарты бойынша тартылған ақша есебінен сатып алынған мүлігі мен инвестициялық депозиттері бойынша міндеттемелерін беру ережесін бекіту туралы» 2009 жылғы 27 наурызда қаулы.
2. Юридическая энциклопедия под ред. М. Ю.Тихомирова. М.1997г., 495 бет.
3. Н.Б. Калкаева «Шариғаттағы қылмыстық-құқықтық нормалардың ерекшеліктері» мақала.
4. Проф. Венде Зухауле «Фикх энциклопедиясы». - Стамбул, 1990. -620 б.
5. Массе Л. «Ислам». – М., 1982. – 147 б.
6. Саидов А. «Важнейший памятник шариата мусульманского Мира» // Хидоя. - Ташкент: Узбекистан, 1994. - Т. 1. – 322 с.
7. Капустин М. «История права». Ч. 1 / – Ярославль: Тип. Губ. зем. управы, 1872. – 279 с.
8. «Мусульманское право (внутренние и международно-правовые нормы)»: Учебник / Под ред. М.А. Сарсембаева. – Алматы: изд-во Института "Данекер”, 1999. - 309 с.
9. Ал-Бухари «Сахих ал-Бухари»,Т-1,Москва 2002,с.327.
10. Ибн Хаджар ал-Аскалани «Булуг ал-Марам». Кулиев Р.Э аудармасы, molites.narod.ru.
11. Субхи Махмасани. «Введение в возрождение шариатских норм».
12. Біріккен Араб Әмірлігінің 1987 жылғы Қылмыстық Кодексі .
13. Сюкияйнен Л.Р. «Мусульманское право» 1986 москва, 235б.
14. Лукоянов А.И. Взгляды шиитских идеологов Ирана на проблему собственности в контексте «исламской экономики» // Ислам: проблемы идеологии, права, политики и экономики. – М., 1985. – С.278.
15. Торноу Н. «Изложение начал мусульманского законоведения» Санкт-Петербург, 1991г.,652 бет.
16. Йусуф ал-Карадави «Дозволенное и запретное в исламе», lib.islamindex.org.
17. Беккин Р.И. «Проблема соответствия сущности коммерческого страхования нормам мусульманского права», Москва 2001, с.133.
18. Гариб ал-Джамал «Ат-таамин фи-ш-шариа ал- исламийа ва лка», Каир, 1975. 201 б.
19. Рахман Мухаммадшахри Абдул «The garar Sale in Share traiding», Лондон,1994 ж., www.jstor.org .
20. «Общие принципы мусульманского права», отв.редактор Л.К. Сюкияйнен-Москва,1999, 684 б.
21. Л.К. Сюкияйнен «Античность. Восточные цевелизации», москва,1999,с-672.
22. Нирши В.А. аудармасы «Сахих ал-Бузари», Москва,2002 с. 435-436, 1531б.
23. Лебедев В.В. «Читаем хадисы на арабском», Москва, 1999, с. 256 б.
24. Эррико Л. «Исламдық банкинг», Вашингтон, 1998, 286 б.
25. Карбасиан А. «Мемлекетте банктер саны өте көп» мақаласы, Ислам банкирі журналы, 1997ж. № 17,б.12.
26. “Менеджмент пен қадағалаудың кейбір сұрақтары», Ислам банкирі журналы.-1998ж, 27 сәуір, б.3.
27. Манан М.А. «Исламдық экономика: теория мен тәжірибе»,-Кембридж,1986ж,15 бет.
28. Дар Х.А.,Пресли Д.Р. «Исламдық қаржыландыру:Батыстық болашақ», Халықаралық исламдық қаржы журналы-1999ж,№1, сәуір-маусым.
29. Мирахор А.А. «Исламдық банкингке көзқарас», 1994ж., №3 қыркүйек, www.erf.eg.
30. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ислам банктерін ұйымдастыру мен олардың қызметі және исламдық қаржыландыруды ұйымдастыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” Заңы.
31. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» 1995 жылғы 31 тамыздағы Қазақстан Республикасының Заңы.
32. «Лицензиялау туралы» 2007 жылғы 11 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңы.
33. «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» 2007 жылғы 26 шілдедегі Қазақстан Республи¬касының Заңы.
34. «Ислам банктеріне арналған пруденциалдық нормативтер, олардың нормативтік мәндері және есептеу әдістемесі туралы» нұсқаулық, 2009 жыл 27 наурыз.
35. «Ислам банкін таңдау және оған таратылатын ислам банкінің инвестициялық депозит туралы шарты бойынша тартылған ақша есебінен сатып алынған мүлігі мен инвестициялық депозиттері бойынша міндеттемелерін беру ережесін бекіту туралы» 2009 жылғы 27 наурызда қаулы.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі және мәселенің зерттеу дәрежесі. Дипломдық
жұмыстың өзектілігі қазіргі кезде Қазақстан Республикасының және жалпы
әлемнің нарығына исламдық қаржы институттарының енуімен, олардың
мемлекетіміздің заңнамалық аясында көрінісімен байланысты. Қазақстанның
экономикалық бағытына исламдық қаржылық жүйені бейімдеуде мемлекеттік
органдардың, коммерциялық банктердің және өзге де қаржылық ұйымдардың
қызуғышылығы байқалады. 2009 жылдың 12 желтоқсанында Қазақстан
Республикасының Исламдық банктер және исламдық қаржыландыру ұйымдарының
қызметі мен оларды ұйымдастыру мәселелері бойынша Қазақстан
республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы қабылданған заңы, және Қазақстан Республикасының қаржы
нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігімен қабылданған
өзге де қаулылар соған дәлел ретінде зерттеу жұмысында терең қарастырылып
кеткен. Әлемнің қаржы нарығында болып жатқан соңғы оқиғаларға байланысты,
бұл қаржылық институттарды енгізу Қазақстан үшін маңызды, әрі өзекті
мәселе болып тұр, сонымен қатар, Қазақстан экономикасының қаржылық нысанына
жағымды, әрі тұрақты балама болуы мүмкін. Соған байланысты Қазақстанда
исламдық қаржы жүйесінің қарқынды дамуы мен қалыптасу барысында шариаттың
барлық нормаларына сәйкес болу мәселелері қарастырылған. Қазақстан үлкен
экономикалық жетістіктерге келіп, халықаралық мамандардың ойынша,
мемлекеттің элеуметтік-экономикалық жағдайы ТМД елдерімен салыстырғанда,
алдыңғы қатарда тұр. Осылайша, Қазақстан әлемдік қаржы жүйесімен қатар
исламдық қаржы принциптерге бейімделуде. Біздің мемлекет үшін исламдық
қаржыландыру институттарын енгізу, жаңа мүмкіндіктер мен қаржы қайнар
көздерін тарту болуда.
Исламдық экономикалық модельдің қаржылық институттары, концептуалды
жағынан бірдей ережелерге негізделеді. Жалпы исламдық экономикалық
теориялық негізі жеке тұлғаның мүдделерінен бастап, мемлекеттік мәселелерге
дейін барлық шаруашылық аяларды қамтиды. Негізгі мәні пайыздар мен
белгісіздік сипаттамасы бар мәмілелерден арылуда және пайыздық бөлісу мен
үлестік қатысуға негізделуде жатыр. Исламдық қаржылық институттар Ислам
экономикасының бір бөлігі ретінде мұсылман құқықтанушыларының,
дінтанушыларының қоғам шаруашылығы және өмірінің принциптері мен
ұйымдастырылу механизміне көзқарастарының жүйесі болып табылады. Бұл
экономикалық модель мен қаржылық институттарға арналған еңбектер мен
әдебиеттерді қарау барысында, ислам экономикасы Исламдық Конференция
Ұйымына мүше ұлттық экономикалардың жиынтығы ретінде қарастырылады. Р.И.
Беккин исламдық шаруашылық жүйенің үш элементін бөліп шығарған: жеке
мұсылмандар мен мұсылман қоғамдастықтары (шариатпен тыйым салынған дәстүрлі
қызметтен бас тартып, ислам типтес инструменттерге жүгіну); исламдық емес
аяда исламдық институттың болуы (дәстүрлі қаржылық институттар басым болып
келетін мемлекеттерде қызмет ететін қаржылық ұйымдар); исламдандыру
саясаты бүкіл қоғамды қамтитын мемлекеттер.
Исламдық Конференция ұйымы 1969 жылдың 25 қыркүйегінде Рабат
қаласында (Морокко) мұсылман мемлекеттерінің басшылары мен үкімен
басшыларымен құралған. 1981 жылы меккалық декларация бойынша, Исламдық
Конференция ұйымының негізгі мақсатына исламдық ынтымақтастықты күшейту,
исламдық мемлекеттердің арасындағы қатынастарды дамыту, халықаралық
бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету жатады. Ұйымның құрамында
бірнеше жеке ұйымдар қызмет етуде. Олардың бірі Ислам Даму Банкі (ИДБ).
ИДБ 1975 жылдың 20қазанында өз қызметін бастап, мүше мемлекеттерде
қаржыландыру бағдарламаларын жүзеге асыру арқылы олардың экономикалық, әрі
әлеуметтік дамуын күшейтуді мақсат етіп алған [1].
1970 жылға дейін исламдық экономикалық модел бастапқы кезеңдерден
өткендіктен, көп мемлекеттер сенбеушілікпен қарайтын болған. Оған себеп
ретінде, мұсылман мемлекеттеріндегі капиталдың тапшылығы болды. Исламдық
қаржылық жүйе термині 1980 жылдың ортасынан пайда болып, пайыздан арылған
қаржылық жүйе ретінде сипатталды. Исламдық әлеуметтік-экономикалық
доктринаның бастапқа қайнар көзі болып Құран мен хадис жинақтарыныда
көрініс тапқан Мұхаммедтің жүріс-тұрыс ережелері, шарыиттың жалпы
нормалары.
1973 жылдың желтоқсанында Джидда қаласында мұсылман мемлекеттерінің
қаржы министрлерінің конференциясында исламдық Даму Банкін құру туралы
дикларацияға қол қойылды. Қазақстан өзге мемлекеттер сияқты 1995 жылдың
қарашасында мүше болды. Кейіннен ИДБ-ң өкілдігі Алматы қаласында ашылған
болатын. Қазіргі кезде негізгі мәселе Қазақстанның қаржылық принциптері,
салық заңнамасының шариаттың экономикалық заңдылықтарымен үйлесуінде жатыр.
Исламдық қаржы жүйесін қазақстанның нарығына енгізу арқылы, біздің
экономикамыздың инвестициялануы мен қаржыландырылуына аңа мүмкіндіктер
ашамыз.
Исламдық банктер қызметтерінің бастамасы – қоғамда кез-келген пайызға
тыйым салынуы, және банкілік операциялардың табыс пен шығыстың бөлінуіне
бағытталуы. Зерттеу жұмысында банктің ислам философиясы мен идеологиясына
сәйкес болуы үшін қойылатын талаптары айқындалған, оларға:
Капитал аккумуляциясының басты рөлін мемлекеттің орындауы;
Банк капиталын жинақтау кезінде және банкілік операцияларды жүргізу
барысында пайыздық әрекеттердің болмауы;
Зекет принципінің бекітілуі; және т.б.
Исламдық қаржы институттардың Қазақстан республикасының нарығында
бейімделуі мен құқықтық реттелуі, құқықтық аяда алатын орны зерттеу
жұмысының өзектілігін анықтайды.
Зерттеу жұмысында жасау барысында шетелдік және отандық ғалымдардың
әдебиеттеріне негізделдім, атап айтқанда: Беккин Р., Журавлев Ю.А., Манан
М.А., Гариб ал-Джамал, Биллах Масум, Сюкияйнен Л.Р., Карадави Й., Сахих ал-
Бухари, Крюков В.П., Роуз П.С., Присли Д.Р., Сухби Махмасани, Торнау Н.,
Тармиджи М., т.б.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты болып ислам банкінің Қазақстан Республикасындағы алатын орны мен
құқықтық жағдайын анықтау.
Осы мақсаттарға жету үшін, мына міндеттерді атқару керек:
• Исламдық қаржы жүйесі мен оның институтарнының табиғатын анықтау;
• Исламдық қаржы жүйесіндегі банк түсінігі мен табиғатын зерттеу;
• Исламдық банктердің Қазақстан республикасындағы алатын орны мен
құқықтық жағдайын анықтау.
Зерттеу жұмысының пәніне Исламдық қаржы жүйесі, оның құқықтық
аспектілері мен Ислам банкінің Қазақстан Республикасындағы құқықтық
жағдайы, орны жатады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің теориялық
және әдістемелік негізіне отандық, әрі шетелдік ғалым-экономисттерінің,
дінтанушыларының мұсылман құқығы, оның қаржылық институттары, банк пен
оның рөлін сипаттайтын тұжырымдамалар пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде
қазақстан Республикасының банк қызметін реттейтін, мұсылман құқығы мен оның
қаржылық институттарын реттейтін заңнамалар, мұсылман құқығы мен оның
қаржылық институттарын зерттейтін жергілікті және шетелдік басылымдағы
әдебиеттер, мақалалар. Ислам Даму банкі мен өзге ресми сайттардан алынған
ақпараттар пайдаланылды.
Зерттеу бойынша қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
1. Мұсылман қаржы құқығы мен оның институттарының жалпы сипаттамасы мен
табиғаты айқындалып, дәстүрлі қаржылық инстиуттардан қалыптасу
ерекшеліктері ашып көрсетілді.
2. Қазақстан Республикасының қаржылық жүйесіндегі исламдық банк
түсінігінің орны анықталып, исламдық банк жүзеге асыратын қызметке
қойылатын талаптар тұжырымдалды.
3. Қазақстан Республикасындағы ислам банкінің ұйымдастырылуының, онымен
жүзеге асырылатын қызметтің құқықтық жағдайы айқындалды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы,
глоссарийден, кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Мұсылман банкі құқығының жүйесі, оған жалпы сипаттама және оның
қалыптасу ерекшеліктері.
1.1. Мұсылман банкі құқығының жалпы сипаттамасы мен табиғаты
Ислам сөзі араптың сәләм сөзімен түбірлес болғанымен, өзін бір
аллаға беру мағынасын білдіретін етістік нысанынан шыққан. Мұсылман
мемлекетінің қазіргі өмірі, 1400 жыл бұрын Пайғамбардың тұсында болған
өмірге қарағанда, тарихи- табиғи себептермен өзгеріске ұшырады. Сонымен
қатар, исламда ғасырлар бойы танылып келе жатқан қалаушы принциптер бар.
Бұл постулаттар өмірдің экономикалық жағын да реттеп отырады. Қалаушы
принциптердің ең бастысына усул ад-дин принциптері жатады: құдайдың
әділдігіне сену, дінтанудың негізі, т.б. Біздің тақырыбымызға жақын құқық
негіздерін зерттейтін усул ал-фикх принциптері. Мұсылман құқықтанушылары
мен заңгелерінің факих арасында жалпы нормалар бойынша көз қарастары әр
түрлі. Сондықтан, исламдық дінтаным белгілі жағдайларға байланысты жаңарып
отырады. Мұхаммад Пайғамбардың хадисінде, ұқсас мәселелерге бірнеше
көзқарастың болуына тыйым салынбаған.
Шариат-Құран мен сунналардың негізінде құралған діни және құқықтық
нормалардың жиынтығы атты энциклопедияда, шариат- ислам теологиясынан
бөлінбес құқықтық ұйғарымдар деп көрсетілген[2, 48 б.]. Мұсылман құқығы
діни және моралды нормалармен тығыз байланысты. Араб халифаты мен ислам
дамуының ертедегі уақытында, мұсылман діні мен құқығы біртұтас институтты
құраған. Бірақ кейіннен мұсылман құқығы дінтанудан бөлініп, мұсылман
құқықтық мектептерінің қызметтерінде орын тапқан. Мұсылман құқығының
негізгі қайнар көзі Құран- Алланың Пайғамбарға ашылып айтылған ойлар
тәрізді берілген, қасиетті кітап. Ашылып айтылған ойлар Мұхаммедтің
сөзінен оның ізбасарларымен жазып алынған. Құран Осман халифінің тұсында
бір кітап болып жиналып, өнделіп, 114 бөлімге (сүреге) бөлінді. Сүрелер
үштен екі жүз сексен алтыға дейін айяттан тұрады. Жалпы құранда 6225
айят бар. Бастапқы исламда жай адамдар мен рухани тұлғалардың арасында,
мұсылмандық қоғамдастық пен мемлекеттік ұйым арасында, дін мен құқық
арасында айырмашылық болмады. Жетінші ғасырдың соңында мұсылман құқығының
негізгі қайнар көзіне , пайғамбардың өмірлік хадистеріне Сунна қосылды.
Себебі Пайғамбар қайтыс болғаннан кейін мұсылмандардың көптеген шешілмей
қалған сұрақтарына Құран да жауап бере алмады. Араб қоғамы дамып, өмір
қиындай түскеннен кейін, иджма (танымал дінтанушылар мен құқықтанушылардың
ақылдасып шешілген ойы) мен қияс (анология бойынша сот істерін шешу) пайда
болды. Мұсылман құқығының негізгі қайнар көзімен бірге әдеп-дәстүрлер мен
халифтердің фирмандары, мемлекеттің заңы-канундар қолданыста жүрген.
Араб Халифатының халқы сословиеге бөлінбеген. Діни белгілері бойынша,
мұсылмандар мен мұсылман еместер деп бөлінген. Құқыққабілеттілік пен
әрекетқабілеттілік толық көлемде, тек мұсылмандарда пайда болған. Яғни өзге
дінді ұстанған адамдардың мәртебесі төмен саналып, мұсылмандардың жерінде
тұрғаны үшін салық төлеп отырған. Шариат нормалары оларға заңды бұзушылық
не мұсылмандармен шартқа отыру кезінде ғана таралады.
Фикх-құқық пен фикх-заңның теориялық бастамаларының қайнар көзі
болып: Құран, сунна, иджма,қияс табылады. Мазхабтардың шешімдері ойларынан
құралатын иджтихад та құқықтық қайнар көз ретінде бола алады.
Иджтихад постулаты бойынша шариат пен фикхтің негізгі мақсаты:
• Мұсылмандардың дінін сақтан қалу;
• Олардың өмірін қорғау;
• Рухани денсаулығын қадағалау;
• Тұқым жалғасуын қамтамасыз ету;
• Мүлікті қорғау.
Иджтихад ислам құқығына кез-келген жағдайда жол табуға сілтейді. Жеке
мүліктік қатынастарды қоса алғанда, исламдық қоғамның кез-келген аясы діни-
этикалық постулаттарға бағытталған. Исламдық деп аталатын экономикалық
модель, доктриналдық жағынан бірнеше ережелерге негізделеді. Әділдік тек
экономикалық деңгей емес, жалпы экономикалық қызметтің негізгі мақсаты.
Ол осы қатынастар субьектілері арқылы қамтамасыз етіледі. Фикх-құқық,
қоғам субьектілері түсетін коллизияларға тәжірибелік шешім. Бұл
қатынастардың барлығы исламда шарт мәміле ретінде қарастырылады. Мұсылман
құқықтанушылардың ойынша шарттар, екі түрге бөлінеді: өзара ауыстыруға
және қайтарымсыз әрекеттерге байланысты. Жалпы алғанда адамдардың арасында
қатынастардың туындайтын кез-келген тараптарға міндеттер жүктеп, құқықтар
береді. Ал сол құқықтар мен міндеттердің құрылымы шариатпен белгіленеді.
Мысалы, сауда және қаржылық операциялардың тараптары өзара тиімді талаптар
орнатқаны мен, бастапқа принциптер, операция механизмі құран мен суннаға
негізделеді.
Исламдық экономикалық модел мен оның қаржылық құрылымы меншік мәселесін
шешу кезінде өкілетті, орынбасар концепцияларынан бастау алады. Бұл
жеке тұлғаның нарықтық құны бар ешбір затқа ие бола алмайтынын, тек
уақытша басқарушысы екенін білдіреді. Шариат бойынша, азаматтардың
меншігінде бола алатын және жер, су, ауа сияқты азаматтардың меншігінде
бола алмайтын заттарға бөлінген. Исламда Харам заттар Шариаттың
нормаларында көрсетілген. Адамға берілген байлық, молшылық тек қазына
ретінде сақталмай, барлық қоғамның қажетіне қарай жұмсалуы тиіс.
Мұхаммедтің кезіндегі экономикалық механизм, жиналған байлықтан
мұқтаждардың пайдасына зәкат салық жинауға бағытталған. Зәкаттың діни-
императивті сипаты, оның бес парыздың біреуіне жататынымен айқындалады.
Сонымен қатар салық арқылы әлеуметтік әлемнің тепе-теңдігі сақталып
отырған. Екіншіден, исламдық экономикалық моделде гарар үлкен орын алады.
Араб тілінен аудармасы қауіп, алдау, тәуекелге беру мағыналарын
береді.
Мына көрсеткіштер шартта гарардың бар екенін көрсетеді:
• Шарт жасау кезінде тауардың сатушыда болмауы;
• Тауардың сипаттамасы туралы толық ақпарат бермеу;
• Тауардың нақты нарықтық бағасын белгілеу;
• Шартты талаптар қою.
Жаулап алынған жерлер мемлекеттік меншік болып саналып, Халифтің
билігінде болған. Жаулап алынған халық жерге меншігінен айырылып,
мұсылмандармен шартқа отыруға тура келген. Жер қорының үлкен бөлігі
Халифаттың меншігінде болса, кіші бөлігі Халифтің отбасына берілген. Жеке
меншіктегі жерлер арнаы жер қорларына жататын болған.
Құранда шарт міндеттемелерін орындауға үлкен көңіл бөлінген. Негізінен
мұсылман құқығы әрекет қабілеттілігі бар адамдардың арасында жасалатын
шарттар міндеттемелерін реттеп отырған. Толық әрекетқабілеттілігі жоқ
адамдарға кәмелетке толмағандар, құлдар, кемістігі бар адамдар, т.б.
жатқан. Әрекетқабілеттілігі шектеулі адамдарға аурулар, т.б. жататын
болған. Шарттар жазбаша және ауызша нысанда жасалып, шариаттың нормаларына
сай келмеуі оның жарамсыздығына алып келген.
Мұсылман құқығында сату-сатып алу, рента, сыйға тарту, серіктестік,
тасымалдау шарттары көзделген. Сату-сатып алу шарты бойынша тауар, ақша
үш күнде тараптарға берілуі міндетті. Мерзім мен тауардың сапасындағы
кемшіліктері жарамсыздыққа әкеп соғады.
Шариат бұрыннан бері, кепілді міндеттемені қамтамасыз етудің тәсілі
ретінде қарастырған. Төлем қабілеттілігі төмен борышкерлері құлдыққа жіберу
мүмкін емес болғандықтан, олар қарыздарын еңбегімен өтейтін болған.Сонымен
қатар, Араб Халифатында серіктестік шарттары да кең таралған. Олар ортақ
сауда, құрылыс, жер өндеу жұмыстарын жүргізу мақсатында жасалған.
Әділеттіліктің бастапқы этапы Мұхаммед пайғамбармен тығыз байланысты.
Пайғамбар мұсылман қоғамдастығының мүшелері арасындағы және мұсылман
еместердің арасындағы дауларды өзі шешіп отыратын болған. Ол қайтыс
болғаннан кейін сот билігін Халифтер жүзеге асырды. Ал оның орынбасарлары
дауларды мұсылман құқықтанушыларға тапсырылып, кейіннен бұл тұлғалар кәсіби
судьяларға айналды. Араб Халифатында сот билігі мен атқарушы билік бір-
бірінен бөлек болмаған. Судьялар өз қызметін дінтанушылар коллегиясымен
бірігіп жүзеге асырды.
Мұсылман нормалары бойынша сот отырыстары күрделі емес. Сот жария түрде
мешіттерде жүргізілген. Араб Халифатында Прокурор және Адвокат түсініктері
болмаған. Сот отырысы жарыссөз ретінде өтіп, екі тараптың құқықтары мен
міндеттері тең болған.
Іс-жүргізуге келетін болсақ, мұсылман құқығында азаматтық және қылмыстық
істердің арасында айырмашылық болмаған. Белгілі категорияларына жататын
істер, құқығы бұзылған тараптың талап-арызымен қарастырылатын. Сот
қарауына жататын істер судьяның бастауымен де қозғалуы мүмкін. Сегізінші
ғасырға дейін сот отырыстары жазбаша нысанда рәсімделмеген, іс бойынша
шешім сол уақытта атқарылуға жататын. Дәлелдеме ретінде кінәні мойнына
алу, куәгер, жазбаша құжаттар,белгілі болған фактілердің негізінде
қалыптасқан судьяның ішкі нанымы саналған. Мұсылман құқығында куәгердің
сөзі ерекше орын алады, соның ішінде аса ауыр жаза тағайындалатын істерде
тек ер куәгерлердің сөздері ғана саналатын. Қалған қылмыстық істерде бір
ер адамның сөзі екі әйел адамның сөзіне теңестірілген.
Абай атындағы ҚазҰПУ қылмыстық құқық және іс жүргізу кафедрасының аға
оқытушысы, з.ғ.к. Н.Б. Калкаева өзінің Шариаттағы қылмыстық-құқықтық
нормалардың ерекшеліктері атты мақаласында, ата заңымыз өз қуатына
еніп, одан бөлініп шыққан Қылмыстық заң белгілі бір құрастырылған
ережелерге негізделген, заң атқарушының еркін білдіретін өзіндік нысаны
бар құрылымға ие екенін қарастырды. Шариаттың қылмыстық құқықтық
нормалары бастау ретінде қалыптаса отырып, төрт қайнар көзге
негізделген. Шариаттың қылмыстық-құқықтық нормалары құран, сүннет, иджма
және қияс сияқты негізгі төрт қайнар көздерге ие. Қылмыс пен жазаның
қылмыстық-құқықтық түсінігі дінді ұғыну немесе сезінуден туындаған ұғым
болып танылады. Олай болса, шариатта тыйым салынған әрекеттің барлығы да
қылмыстың қатарына жатқызылған. Жасалған қылмыстың қауіптілігі "Аллаһ”
алдында күнә деп танылып, келтірілген зиянның мөлшерімен байланысты
болды.
Құран Кәрім 114 сүреден тұратындығы белгілі. Олардың бір бөлігі Меккеде,
бір бөлігі Мадинада түскендігі мәлім. Құранда діни-әдептік
жол-жорықтармен бірге, құқықтық тізім де көрсетілген. Бірақ оны кодекс
заң жинағы деп айта алмаймыз, сол үшін ол - діни және құқықтық
мәселелерді қамтитын, бір-бірімен байланысты түрде жазылған кітап.
Мұсылман құқығының пайда болуын білдіретін жаратушы жаратқан құқықтың
түрі. Ислам құқықтанушы ғалымдары Құранның мұсылман құқығының қайнар
көзі ретінде өзіне тиісті абыройлы, оның құқықтық қайнар көзі Алланың
қалауы және оны ешкім шектей алмайды, тек өзіне ғана тәуелді деп
есептеледі. Шын мәнінде, Құран сүрелерінің аятында құқықтың барлық
салалары, оның ішінде қылмыстық құқыққа қатысты бірқатар заң ережелері
де бар, олар діни түсініктермен берілген. Құран пайда болған тарихи
жағдайды есепке алсақ, ол белгілі бір аумақта мемлекет және құқықтың
пайда болуымен байланысты болғандығы себепті, сол кездегі
әлеуметтік-экономикалық және саяси мәселелердің шешімін ашуға да
арналған сияқты. Бірақ арада бірнеше ғасырлардың, қоғамның өзінің
бірнеше ғасырлық тарихи даму жолын басып өтуіне байланысты бүгінгі
күндердегідей дамыған қоғам жағдайында, әлбетте қазіргі өмірдегі әрбір
мәселенің шешімін бұл кітаптан табуымыз мүмкін емес. Мұны тек қана дерек
ретінде пайдалануға және ондағы құқықтық нормаларды, әсіресе қылмыс пен
жаза мәселелерінің шешіміне байланысты ұғымдар мен ережелерді үйреніп,
талдауымызға болады. Құран Кәрімде тек бірнеше ауыр қылмыс түрлері
туралы сөз айтылған. Мысалы, ұрлық, басқыншылық, қастасып адам өлтіру,
біреуді ұрып жаралау, парақорлық, зинақорлық, жала жабу, спиртті
ішімдіктерді ішу, ата-ана жағынан қастандық орын алып, өз перзентін
өлтіру, сотқарлық және басқа әрекеттер. Бұл кітаптардағы көп сүрелердің
аятында адам қолымен істелген қылмыстар, Аллаһ алдында да қылмыс
саналатындығы туралы жазылған. Мұнымен қатар, жоғарыда көрсетілген
қылмыстардың кейбіреулері үшін қолданылатын жаза - өш алу бағытында да
қолданылатындығы айтылған. Шариғаттың негізгі қайнар көзі Құран Кәрімнің
ережелері исламға дейінгі дәуірде кейбір қылмыстар әділетсіздікпен
бағаланған немесе көрсетілген дегенге саяды, сондықтан шариғатта мұндай
кемшіліктердің алдын алу, қылмыс түрлерінің айырмашылығын, олардың
ауырлық дәрежелерін ескере отырып, жасалған қылмыстың ауырлығына қарай
жаза қолдану тәртібі көзделген, қылмысқа қарсы қатаң күрес жариялаған.
Мысалы, исламға дейінгі дәуірде қастасып адам өлтіру үшін тек қана
айыпталушы адамды жазалап қоймай, оның бүкіл отбасын, кейбір жағдайда
қылмыскерді бүкіл тайпасымен қырып тастауға дейін барған. Шариат бұған
басқаша көзқараспен қарап, әрбір қылмыскер өзінің қылмысына қарай
жазалануы керектігін айтқан.
Құрандағы қылмыс түрлерін екі топқа бөліп қарастырған жөн деп
есептейміз:
1) жаза шаралары анық белгіленген қылмыстар;
2)жаза белгіленбеген қылмыстар.
"Маида” сүресінің 33-аятында: "Алламен және оның елшісімен
жағаласқандардың және жер бетінде бұзақылық жасап жүргендердің жазасы:
өлтіру, не асу, яки; қол-аяқтарының қиғашталып кесілуі немесе ол жерден
қуылуы. Бұл олардың жазасы және олар үшін ахиретте ірі азап бар”,-
делінген. Тағы бұл сүреде діннен безу қылмыс болатындығы және осыған
белгіленген жаза туралы айтылған. Осы сүренің 38-аятында: "Ер және әйел
ұрының қылмыстарына жаза ретінде және Алладан бір өнеге түрінде қолдарын
кесіңдер. Алла (Т.) - аса үстем, хикмет иесі”, 45-аятында "Оларға
Тәуратта: жанға-жан, көзге-көз, мұрынға-мұрын, құлаққа-құлақ, тіске-тіс
және жарақат салуға да, қарама-қарсы төлеу (қысас) жаздық. Дегенмен
біреу оны кешірім етсе, сонда ол оған кәфарат болады. (Күнәсы кешіледі.)
Және кім Алла түсірген заң бойынша билік етпесе, міне, солар залымдар”
деп айтылған. Ұрлық және қасақана денеге зиян келтіру және т.б.
қылмыстар үшін Алла жаза белгілегендігі мәлім болды.
Бақара сүресінің 178-аятында: "Әй, мүміндер! Сендерге қысас (есе
қайтару) парыз етілді: Азатқа-азат, құлға-құл, әйелге-әйел (өлтіріледі.)
Дегенмен оған туыс жағынан кешірім берілсе, оның ережеге үйлесуі екінші
жақтың да оған дұрыс төлеуі қажет. (Егер қысас кешіріліп, құнға тоқтаса,
алушының орынсыз егеске қысас істемеуі, берушінің де дұрыс орындауы
керек.) Міне, осы, Раббылары жағынан жеңілдік және мәрхамет. Ал кім де
кім бұдан кейін шектен шықса (кек сақтаса), ол үшін ахиретте азап бар”
делінген. Нұр сүресінің 2-аятында "Зинақор әйел мен ердің әрбіріне жүз
дүреден соғыңдар. Егер Аллаға, ахирет күніне сенсеңдер; оларға
жұмсақтықтарың ұстамасын. Әрі екеуінің жазасын мүміндердің бір топ адамы
көріп тұрсын”- делінген. Осы аяттың талдауында бұл үкім бойдақ және тұл
немесе жесір (яғни отбасы жоқ) зинашылардың жазасы[3]. Егер отбасылы
еркек және әйел зинақорлық жасаса, олардың жазасы - тас атқылап өлтіру
деп айтылған және Нұр сүресінің 4-аятында "Абыройлы әйелдерге зина
жаласын жапсырғандар; кейін төрт айғақ келтіре алмаса , онда оларға
сексен дүре соғыңдар.
Зина – бір еркектің бір әйелмен арасында некесі болмай, екеуінің келісе
отырып жыныстық қатынасқа баруы. Зинаның жазасы муһсан (ақыл-есі дұрыс
отбасылы) болып, болмағанына қарай өзгереді[4, 215-217 б.]. Егер
ақыл-есі дұрыс отбасылы бола тұрып, зина жасаған болса, онда таспен ұрып
өлтіру жазасы қолданылады. Ал, муһсан болмаса (ақыл-есі дұрыс емес
немесе үйленбеген) қылмыс жасаушыларға 100 дүре ("Нұр” сүресі, 242)
соғылады.
Олардың куәліктерін мүлде қабыл етпеңдер. Міне, солар, бұзықтар”- деп
жалақор қылмысы үшін де жаза белгілеген. Сондай-ақ Ниса сүресінің
16-аятында "Сендер зина қылған екеуіне де жапа беріңдер. Егер екеуі де
тәубе етіп, түзелсе, олардан бет бұрыңдар (тиіспеңдер). Негізінен Алла
тәубені қабыл етуші ерекше мейірімді”- деп айтылған. Құран Кәрім
қылмыстық құқыққа қатысты бірқатар аяттарында діннен бас тарту,
басқыншылық, көтеріліс, ұрлық, зинақорлық, дәлелдеусіз зинақорлықты
айыптау-жалақор, адам өлтіру және денсаулыққа зиян келтіру қылмыстары
үшін түрлі жаза: өлім жазасын, қол-аяғын кесуді, 100-80 қамшы ұруды,
таспен атқылауды, айыппұл төлеуді және т.б. жазалар белгілеген. Бақара
сүресінің 188-аятында "Араларыңдағы малдарыңды харам жолмен жемеңдер.
Сондай-ақ біле тұра адамдардың малынан бір бөлім жеу үшін билерге
апармаңдар” - деп айтылған. Бақара сүресінің 276-278 аятында "Алла
өсімді жояды да сауданы арттырады. Әрі Алла барлық қарсы келуші
күнәһарды жақсы көрмейді ... . Әй, мүміндер! Алладан қорқыңдар. Егер
сенсеңдер өсімнен қалып қалғандарды (аласыларыңды) қалдырыңдар
(алмаңдар)” және Әли ғымран сүресінің 130-аятында "Әй, мүміндер!
Үсті-үстіне өсім жемеңдер, Алладан қорқыңдар” деп оны қатты қаралаған.
Өйткені ақшаны пайызға беру кісілерге мүліктік зиян алып келеді. Өз
уақытында қарызды қайтара алмағандар, мерзім өтуімен қарыз белгілі бір
пайызбен қайтарылуы талап етілуі қаралған ақшаның көлемі өз-өзінен
көбеюі мүмкін, сол үшін Құранда күнә - қылмыс деп түсіндірумен қатар оны
жасамауға шақырған. Бақара сүресінің кіріспе түрінде "Алла және
пайғамбар ақшаны қарызға беріп пайда көретіндерге соғыс жария еткендігі
көрсетілген. Әрбір мұсылман өзінің таныстары, достары және туысқандарына
мейірімді болуы, қаржы жағынан қиналғанда көмек қолын созуы керек. Әрбір
адам ақшаға қажеттілік туындағанда бөтен адамға емес, ең жақын досына,
танысына, туысқандарына барады. Мұсылман адамның ақшаны пайызға беріп
пайда табуы шариғат бойынша жиіркеніш болып саналады. Қоғамда әрбір адам
осымен күресуі керек қазіргі кезде Сауд Арабиясында ақшаны пайызға
бергендігі дәлелденген жағдайда екі жақта яғни ақша алған адам да, ақша
берген адам да жазаланады”.
Сол үшін көп ислам банктерінде есепте тұрған капитал ақшалар есебінен
пайда және пайыз немесе девиденттер төленбейді. Бұдан бөлек Құран
Кәрімдегі Ниса сүресінің 107-аятында "Өздеріңе кесір істегендер үшін сөз
таластырма. Өйткені Алла қиянатшы және қылмыскер болған адамдарды жақсы
көрмейді” - делінген. Қылмыс туралы хабарламау және қылмыстарды жасыру
да қылмыс болып саналады және жазаға тартылады. Бақара сүресінің
282-аятында "куәгерлер куәлік үшін шақырылғанда бас тартпасын”- делінген
және Ниса сүресінің 135-аятында "Әй, мүміндер! Әділдікте мықты тұрып,
егер өздеріңнің, әке-шешелеріңнің және жақындарыңның зиянына болса да,
ол бай немесе кедей болса да Алла үшін айғақ болыңдар. Өйткені Алла,
екеуіне де тым жақын. Ендеше әділдік істеуде нәпсіге ермеңдер. Егер
өтірік куәлік берсеңдер немесе куәліктен бас тартсаңдар, оның да жазасы
бар. Алла сіздердің жұмыстарыңыздан әрқашан хабардар”.
Маида сүресінің 32-аятында "Кім кісі өлтірмеген немесе өмірінде
бұзақылық қылмаған адамды өлтірсе, демек шынайы түрде барлық адамдарды
өлтіргенмен және кім оған өмір берсе, яғни өлтіруден бас тартса, демек,
барлық адамдарға өмір бергенмен тең” - деп көрсетілген. Осы аятта
қасақана адам өлтіру қылмысының қоғам үшін әлеуметтік жағынан өте
қауіпті екендігі келтірілген және исламда адамды тәрбиелеу идеясы
айтылған. Маида сүресінің 90-аятында "Әй, мүміндер, арақ сияқты мас
қылатын ішімдіктер ішу, құмарпаздық ойындар ойнау, пұттарға сыйыну,
шөптермен бал ашу шайтан ісіне ерген харам іс” деген және мұндай
әрекеттерді төрт түрдегі қылмыс деп санаған. Сондай-ақ, Хұжарат
сүресінің 12-аятында "Әй, мұсылмандар, күмән келтіруден шектеліңдер!
Өйткені кейбір күмән - күнә. Бұл аяттың ғылыми талдауында, осы аят
арқылы адамдарды үш жамандықтан қайтару назарға алынғандығы айтылады.
Біріншісі, басқа адамдар туралы жамандыққа күмәндану, екіншісі,
біреулердің айыптарын іздеп табу үшін жамандық жасау, үшіншісі,
біреулердің артынан өсек айту. Өсек - өте ауыр қылмыс, өсек арқылы
жалақорлық туындайды. Сол үшін пайғамбарымыз Мұхаммед ғ.с., өсек айту
-біреуді өлтіруден жаман” - деген.
Исра сүресінің 31-аятында "Кедейшіліктен қорқып балаларыңызды
өлтірмеңдер” және осы сүренің 35-аятында "Өлшегенде толық өлшеп, тура
таразымен тартыңдар”. Осы ата-ананың баласын өлтіруі, сауда-саттықта
тапсырыс берушілерді алдағаны, сауда заңын бұзғандығы үшін шариғатта
жаза белгіленген. Бұл қылмыстар жаза түрі дәл көрсетілмеген қылмыс
түрлеріне жатады. Бұл қылмыстарға қарсы бүкіл қоғам болып күресу
көрсетілген.
Сондай-ақ, Исра сүресінің 32-аятында "Зинақорлыққа жақындаспаңдар!
Өйткені бұл бұзықтық – ең жаман жол”- деп, шариатта өте ауыр қылмыс
қатарына жатқызып, зинақорлыққа қарсы күресу көрсетілген.
Хашыр сүресінің 7-аятында "... Пайғамбар сендерге не берсе де алыңдар
да, неменеден тыйса, одан тыйылыңдар әрі Алладан қорқыңдар. Әлбетте
Алланың жазасы қатаң” - деп айтылған. Бақара сүресінің 179-аятында "Әй,
ақыл иелері! Сіздер үшін қысаста тіршілік бар. Қылмыстан сақтаныңыздар!”
- деп айтылған. Жоғарыда көрсетілген аяттардың мағынасына талдау
жасасақ, қоғамдағы экономика, әлеуметтік-мәдени, тәрбие және құқықтық
шаралар бір-бірімен келіскен жағдайда қолданылса, қылмыстылыққа қарсы
күрес өз нәтижесін береді. Шариғаттың екінші негізгі қайнар көзі -
Сүннет. Құран Кәрімнің "Ниса” сүресінің 59-аятында "Егер бір нәрсеге
талассаңдар, Алланың кітабы Құран Кәрімге және Расуллахтың сүннеттеріне
сүйеніңдер. Міне, осылай жасасаңдар, сіздерге өте жақсы болады. Әрі
дұрыс, тамаша жол тапқан боласыңдар” - деп жазылған. "Сүннет” сөзі араб
сөздігінде дәстүр, әдептілік нормалары деген мағынаны береді. Сүннет
Құранның қосымшасы болып есептеледі және Кұранмен бірге шариғаттың
негізін құрайды. Белгілі француз шығыстанушысы ғалым Л.Массенің
пікірінше, сүннетті Құрансыз қолдауға болады, бірақ Құранды сүннетсіз
қолдай алмайсыз[5,61б.].
Хадистану ғалымдары сүннет - пайғамбарымыз Мұхаммедтің айтқан сөздері,
жасаған жұмыстары деп есептейді. Шын мәнінде сүннет - Хадистер жинағы
болып табылады. Ол - Мұхаммед пайғамбардың Құранда көрсетілмеген,
әртүрлі мәселелерді шешу үшін берген көрсетпелері, айтқан баяндамалары,
пікірлері, сөздері. Шариғат нормалары қолданылған барлық мұсылман
мемлекеттердің әлеуметтік өмірінде ислам құқығы және діни мәселелерді
шешуде, әсіресе, мұсылман заң-ережелерін жаратуда негізінен сүннетті
пайдаланған. Сол үшін де ол шариаттың негізгі қайнар көздерінің бірі
болып есептелген.
Пайғамбарымыз кезінде жаза түрлері, қылмыстың әлеуметтік қауіпсіздік
дәрежесіне қарап, ауыр және жеңіл түрлеріне бөлінгендігін хадистерден
көруге болады. Хадд жазасына тартылған адамдар жасаған қылмысына шын
жүрегінен өкінсе, тәубе жасап, дұрыс жолға түскендігі жамағат жағынан
қолдау тапқан соң, оның куәлігі қабылданған. Тағы бір хадисте мұсылман
дінін қабылдаған бір тайпалардың адамы пайғамбардың төл бағатын адамын
өлтіріп, түйелерін айдап қашып кеткенінен хабар алған Мұхаммед
пайғамбарымыз оларды ұстап әкеліп, қол-аяқтарын кесіп, олардың қансырап
өлгендіктері туралы айтылған. Бұл жерде үш түрлі қылмыстарды: ұрлық,
қастандықпен адам өлтіру және діннен безген айыпталушылардың
жазалағандығы, яғни бірнеше ауыр қылмыстар үшін ең ауыр жаза ретінде
өлім жазасын қолданылғанын көреміз. Әйелі бар еркек ойнас жасаса, ері
бар әйел басқа еркектен жүкті болса, таспен атқылап өлтіру хадисте
көрсетілген. Бойдақ еркек, әйелдер ойнас жасаса, олардың әрбіріне 100
қамшы ұрылған[6,17-19б].
Ақыл-есі жоқ еркек немесе әйел ойнас жасаса, оларға тиісті жаза жоқтығы
да жазылған. Мұхаммед ғ.с. жамағатты жеті қылмыс жасамауға шақырған:
Аллаға күмән келтіру, дуалау немесе дуамен айналысу, бейкүнә біреуді
өлтіру, қарыз ақшадан өсім алу, жетімнің ақысын жеу, соғыс алаңынан қашу
және пәк әйелге күнә жабу. Пайғамбарымыз Мұхаммед "Аллаға күмән
келтірген адамның – күнәсі өте ауыр”, деп, оларды қылмыскер ретінде
белгілегендігін көреміз. Діннен безген еркек немесе әйел тәубеге
келтіріледі немесе өлтірілді - деп хадд жазасын қолдау тіркелген. Егер
діннен безген айыпталушы тәубеге келіп, айыбын мойындап, жасаған қылмысы
үшін өкінсе және қайтадан мұсылман дінін қабылдаса, жазадан босатылады.
Егер ол қайтадан діннен шықса, қылмысы қауіпті болып есептеледі, оған
өлім жазасы хадд қолданылады. Тағы бір хадисте "Күнәсіз адамды қорғап,
залым адамды өлтірген адамға табан жаза, кек алу жаза қолданылмайды”
делінген. Бұл хадис төмендегідей түрде келтіріледі: әрқандай
мәжбүрленген, зорланған адам өзін-өзі қорғай алмайды, сол үшін оны басқа
біреудің көмегімен қорғауға рұқсат беріледі. Оның бұл қылмысына тосқауыл
қойылмайды. Шариатта "қажетті қорғану және аса қажеттілік жағдайда
жасалған әрекет жауапкершілікке тартылмайды” деп белгіленген. "Бақара”
сүресінің соңғы аяттарында өсімқорлық туралы жазылған, Расуллуаллаһ
мешіттен шығып, оларды адамдарға оқып берді, кейін арақ саудасының
харамдығын айтып: "Егер осындай жасасаңдар, Алла мен оның расулі
сіздерге соғыс жариялайды” - деп жамағатқа ескерткен. Бұл хадистің
тақырыбын "Алла бизнесті халал қылып, өсімді харам қылған” деп аталады.
Осы хадистер жинағында басқа түрдегі қылмыстар, мысалы, базарды
талан-таражға ұшырату: саудасын жүргізбеу үшін арнайы бағаны көтеру,
саудада алдау және тапсырыс бергенді алдау, сауда заңын бұзу, пара алу,
әкімшілік жағынан заңсыз үкім шығару сияқты әрекеттер ислам шариатында
алдау болып саналатыны келтірілген. Күнәлар – қылмыстар туралы сол
кездегі тәжірибеге мысал болып отырған. Сондай-ақ қылмысты жасырғандығы
және қылмыс туралы хабар бермегендігі үшін қатал жазаланған. Тағы бір
хадисте Расулуаллаһтың сахнаға шығып "Хамр – яғни адамды мас қылатын
ішімдік харам екендігі туралы аят түскен. Хамр бес заттан – жүзім,
құрма, бидай, арпа және балдан дайындалған, ақылды аздырушы ішімдік. Мас
қылатын қандай да болмасын ішімдік - харам”. Құран немесе сүннет өз
орнын таппаған қылмыс түрлері, әсіресе, таъзир жаза түрлері, қылмыстық
құқыққа тиісті болған қылмысқа қатысушылық, қылмыстық жауапкершілікті
айқын етуші мән-жайлар және басқа да мәселелерді белгілі бір дәрежеде
көрсетіп кеткендігін көреміз, хадистегі қылмыс пен жаза түсініктеріне,
оның түрлеріне, сол кездегі тәжірибенің жинағы ретінде талдау жасалған
десек қателеспейміз. Сол үшін, сүннет Құран Кәрімнен кейін оны байытқан
және толықтырған, кең және бай тәжірибені өзінде жинаған, шариғаттың
қайнар көзі болып есептеледі. Жоғарыда айтылғандардың негізінде
шариаттың жазаға деген бағыты кең тұрғыда және кешірімді сипатта
екендігін байқауымызға болады, әсіресе дене жарақатын салу, өлім жазасы
т.б. Мұндай жазаларды қолданудан босатылғандар, яғни қорғаушылары бар
немесе келтірілген зиянның орнын толтырғандар ғана табылған. Мысалы, М.
Капустин Түркия мен Парсының тарих құқығын арнайы зерттей отырып, бай
адамдар үшін жаза орнын айып салу немесе мүлікті тәркілеумен
ауыстырылған, - дейді[7, 115-117 б.]. Иджма – арабша бірлік,
біржүректік, бірпікірлік деген мағынаны білдіреді. Пайғамбарымыз
Мұхаммед ғ.с. қайтыс болған соң, ол кісімен бір заманда өмір сүрген,
шариат ғылымын өте жақсы меңгерген ғалымдардың Құран және сүннетте дәл
жауап табылмаған мәселелері туралы пікір болып, бір ауыздан үкім
қабылдау "иджма” делінген. "Иджма” негізінде шариаттың барлық құқық
саласы, солардың ішінде қылмыс пен жазаға тиісті мәселелер шешілген.
Иджманың әділ және заңды болуы үшін төмендегі жағдайлардың болуы талап
етілген:
- оны қабылдауда бір дәуірде өмір сүрген ғалымдардың әрқашан болуы және
олар мәселені шешуде үзілді-кесілді бір пікірде болулары қажет;
- ғалымдар әртүрлі қалалар мен мемлекеттерде өмір сүрсе де, олар бір
уақытта біршама істер атқарған болулары керек;
- иджма пайғамбарымыз Мұхаммед қайтыс болған соң ғана болуы мүмкін.
Мұсылман құқығының құқықтану ғалымдары иджманы "иджма сарих” және "иджма
сукути” деп екі түрге бөлген[8. 256 б.]. "Иджма сарих” - талдау жасаған
мәселелер бойынша пікір білдіру, "иджма сукути” - үндемей риза екендігін
білдіру. Бірақ үндемей ризашылық білдірудің төмендегідей шарттары бар:
біріншіден, ғалым көрсетілген мәселелерден хабардар болуы, екіншіден,
өзінің бірде-бір әрекетімен немесе белгісімен қарсылық білдірмеуі,
үшіншіден, ең керектісі, үндемей тұру заң қабылданғанша талап етіледі.
Иджма негізінде қабылданған шешім, әлбетте, Құран Кәрім және сүннет
талаптарына сай болуы керек. Сол себепті оның қатал орындалуы әрбір
мұсылманнан талап етіледі. Иджмаға келісілгеннен кейін ешкім, оған қарсы
шығуға құқығы жоқ, бұл мәселе қайта каралмайды. Мұсылман құқығына тиісті
теория деректерінде көрсетілгендей, барлық мазхабтарға тиісті құқықтану,
ғалымдар бір жерге жиналып, бір дауыстан қабылданған иджма мәселелері
оншалықты көп емес. Бірақ шариғат заңдарынан туындаған мәселе бойынша
мазхабқа тиісті құқықтану ғалымдардың бір-бірімен келісуі жетеді деп
есептеген жағдайлар кездеседі. Бұл тәртіп заңтанушылардың заң қабылдау
жұмысын іске асыруын жеңілдетеді. Мұндай жағдай Ханафи мектебінде көп
кездеседі. Жоғарыда айтылған үш заңнан да дәл жауап табылмаған жағдайда
салыстырумен шешу керек. Қияс (Салыстыру) жаңадан пайда болған мәселенің
себебін Құран Кәрімде, Сүннетте немесе Иджмада өз шешімін тапқан
мәселелердің себептерін салыстыру жолымен үкім шығаруға мүмкіндік
береді. Құран Кәрімде мас қылатын ішімдік ішкені туралы мынандай аят
айтылған: "Әй, мүміндер, арақ құмар, Алладан басқаның атына сойылған мал
және бал ашу – бұлардың барлығы - сайтанның ісі, бұл - іс харам іс.
Жақсылық табу үшін бұлардан алыс болыңыз!”
Мысалы, ҚР ҚК Жалпы бөлімі 18-бабында "мас күйінде қылмыс жасаған
адамның қылмыстық жауаптылықтан босатылмайтындығы” туралы норманы
көздесе, шариғатта мас қылатын ішімдіктерді ішуге тыйым салынғандығын
кездестіреміз. Мұның өзі шариғат пен қылмыстық заңның арасындағы
байланысты айқындай түседі. Демек, бұл харамдыққа қатаң тыйым салынған
деп есептеледі. Оны қылмыс деудің себебі, ол - адамның мал-мүлкіне,
денсаулығына, арына, намысына зиян келтірумен, яғни оларды әртүрлі
қылмысқа итермелейді. Сол үшін ішімдік ішуге тыйым салынған және оны
қылмыс деп тапқан. Құранда арақтан басқа мас қылатын ішімдіктер
айтылмаған. Алғашқы исламда арабтар жүзімнен алынған, қайнатылмаған және
өңделмеген зат "арақ”, "хамр” деген. Сол үшін құқықтану ғалымдары мас
қылатын ішімдіктердің барлық түрлерін, арақтың теріс нәтижелер беруін
есепке алып, онымен салыстырып, бұл сияқты ішімдіктерді харам деп қатаң
тыйым салған. Негізгі мәселе – хамр, оның Құрандағы үкімі – қатаң тыйым
салынған деп белгіленген. Мұның себебі харам заттарды тұтыну адамның
ақылы, саулығы, мал-мүлкі, арына, намысына зиян келтіретін бірнеше
қылмыстарға шақырады. Мас қылатын ішімдіктерге харам деп қатаң тыйым
салынғандықтан, бұл мәселе үзілді-кесілді өз шешімін тапқан және қылмыс
деп белгіленген. Мұсылман құқығы тізімінде қиясты құқықтың қайнар көзі
ретінде пайдалануға негізгі себеп, ол кісілік қоғамның дамуы және оның
даму үрдісінде болған әлеуметтік-экономикалық және саяси, рухани
өзгерістерді үйреніп, оларды талдау негізінде барлық құқық салаларының
өмірден артта қалмауын қамтамасыз ету, сондай-ақ, заңшылдықты дамыту
немесе шешу. Құран, сүннет және иджмада жазылғандардың негізінде қандай
себеп, мақсат, пайда, негіз және ұғым жатқанын аңдаған жағдайда мұсылман
құқықтанушылары салыстыруға өткен. Шариатта салыстыруды пайдалану барлық
мазхабтардың ғалымдары жағынан қолдау тапқан. Ол тек қана жоғары
мамандар, құқықтанушылар қолданғанда заң күшіне ие болған. Салыстыруды
пайдалану туралы Құран Кәрім және Сүннеттерде көрсетілген. Мысалы, Құран
Кәрімде Алланың ғибратын алыңдар. "Әй, көзі ашық адамдар, әлбетте
бұларда білетіндер үшін үлкен белгілер бар, бұл жағдайларда ақылы бар
жамағат үшін зор аяттар бар” деп адам санасының тағы да терең талдау
жасап, ақылмен іс жүргізуге шақырған. Біз жоғарыда шариғаттың төрт
негізгі қайнар көзі туралы тоқталып өттік. Ислам мемлекетінің дамуы
кезеңінде және төрт Халифа кезінде заң және заңға қатысты құқықтық
актілер болмаған, тек қана шариғат қайнар көздерін пайдаланған деп
түсіну дұрыс емес. Сол уақыттағы мемлекет өзінің заң туралы жұмыстарын
екінші дәрежелі жолмен, яғни дәл жаза белгілейтін сот тәжірибесі және
діни құқықтық білім арқылы іске асырған.
Шариаттың қылмыстық-құқықтық нормаларының қалыптасуы өзіндік тарихи
ерекшеліктерге ие болды. Осыған байланысты құқықтанушы ғалымдар
шариаттың қайнар көздерін жоғары бағалап, оны ешнәрсемен салыстырмайтын
епшіл деген көзқараста. Демек, жоғарыда айтылғандай, шариаттың
қылмыстық-құқықтық қайнар көздері белгілі бір деңгейде қалыптасып, өзіне
тән құқықтық тұрғыда реттеушілік қасиеттерін құрастырды. Қылмыстық
заңның құрылымы шариаттың қылмыстық-құқықтық нормаларымен байланыстырыла
отырып, заңи тұрғыда қылмыстық заңның ережелерін реттейді.
2. Исламдық банкілік жүйенің түсінігі, мәні және Қазақстан Республикасында
алатын орны мен құқықтық жағдайы.
2.1. Исламдық банкілік құқықтың түсінігі мен оның орналастыру негіздері.
Исламдық қаржының басты мәтінімен танысқан кел-келген адам, дәстүрлі
және исламдық қаржыландыру тәсілдерінің, банкілік істің арасындағы
айырмашылықтың аз екенін байқайды. Бұл бір жағынан дұрыс, себебі
мұсылмандық құқық аясының көп қалаушылары капитализм мен демократиялық
принциптерден құралған батыстық жүйеден тәжірибе мен білім алды. Бірақ екі
жүйенің арасында идеологиялық деңгейде, фундаменталды айырмашылық бар.
Батыстық экономикалық жүйе басты құндылықтары капитал мен материалдық
қажеттіліктерден тұратын капитализсмге негізделсе, Исламдық экономикалық
жүйе Құран мен сунналардың идеалдарына негізделеді. Соңғы кезде әлем
исламдық экономика атты жаңа, әрі күрделі құбылыстың дамуын байқай алады.
Исламдық қаржылық құрылымдар тек Шығыс емес, Еуропа мен АҚШ-тың нарығын
жаулап алуда. Исламдық экономиканың бұл жетістіктерін Исламдық банкілік
жүйенің инновациялығымен, икемділігімен түсіндіруге болады.
Дәстүр бойынша, бірінші банкілік істің тәжірибесі Египетте
Ұйымдастырылғаны белгілі. Бірақ исламдық фундаминтализм айып тағылу қаупі
болғандықтан, бұл жаңа институт ашық жарияланбаған. Мит Гамр Банкі 1963
ж Ахмет ан-Нагармен ашылып, 1967 ж таратылды. Жұмыс барысында
салымшыларының саны 250000 жетіп, депозиттік базасы 1830000 египеттік фунт
болды. Сол кездегі замандастар банк негізінен әлеуметтік-ағартушылық қызмет
атқарғанын атайды. 1971 ж осы банк негізінде Мемлекеттік Насер Саушл
Банк ұйымдастырылды. Жарғысында ислам мен шариатқа тікелей нұсқау болмаса
да, банк пайызсыз негізде жұмыс істеді. 1963 ж Мит Гамр Банкпен бірге
исламдық банк ісі Малайзияда дами түсті. Малайзиялық жинақтаушы
корпорацияның мақсаты хадж жасаушылардың қаражаттарын жинақтау болды.
1973 ж Филиппин аралдарында президент жарғысымен арнайы қаржылық институт
ұйымдастырылды. Бірақ Филиппин амана банк мемлекеттің оңтүстік мұсылман
халқына бағытталып, арнайы банкілік сауалдарға жауап берді. Банкті исламдық
институтқа толығымен аудару ниеті болса да, пайызсыз және пайызды
операциялар үлесіп жатты. 1975 ж БАӘ Дубай Исламик Банк және Джидда да
Исламдық Конференция Ұйымымен Исламдық Даму Банкі ұйымдастырылды. Исламдық
Даму Банкі – Исламдық конференция ұйымы мен кейбір мұсылмандық
қоғамдастықтары мемлекеттерінің әлеуметтік және экономикалық дамуын тепе-
теңдестіру мақсатымен ұйымдастырылған халықаралық қаржылық ұйым. 1975
жылдам бастап исламдық банк қозғалысы 40 мемлекеттегі 200-ге жуық қаржылық
ұйымға жетті. Исламдық банктер өзмемлекеттерінің ішкі нарықтарына
бағытталған. Әлемдік пайыздық гегамония мұсылман елдерінің қаржылық
тәжірибесінде із қалдырды. Исламдық банктердің көп бөлігі шаруашылық
өмірі батыстық нысанда ұйымдачтырылған мемлекеттерде құралған.
Батыстағыбірінші исламдық банк Исламик Банкинг Систем 1978ж Люксембургте
ашылды. Алдыңғы қатарлы банктер құрамында бұрыннан бері исламдық қызмет
бөлімшелері болған. 1997 ж Сити Банктің Бахрейнде Сити Исламик
Инвестмент Банкін ұйымдастыруы, қаржы әлеміндегі дүркіріс болды. Колумбия
Университетінен Ж.Ф. Сезнек: Исламдық қаржы сапа белгісін алды,-деді.
Мидл Ист журналының ақпары бойынша исламдық мәмілелерді ұйымдастырушы
батыстықтардың арасындағы ірілері Сити Банк, Эй-Эн-Зед Гриндлейз,
Кмейнворд Бенсон. Кейбір жағдайларды есте сақтау керек., Исламдық
банктердің қаржылық сипаттамамсының анализін шығару үшін жай банктердің
анализіне қолданылатын принциптер жарай бермейді. Мысалы исламдық банк
капиталын жоғары деңгейде ұстау керек, себебі дамыған мемлекеттердегі жүйе
бойынша салымшылардың салымдары сақтандырылады. Түрлі себептер салдарынан
исламдық банкілік іс тәжірибесінде мәселелер туып жатады. Өз сенім-
нанымдарына сай келмейтін, пайызға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі және мәселенің зерттеу дәрежесі. Дипломдық
жұмыстың өзектілігі қазіргі кезде Қазақстан Республикасының және жалпы
әлемнің нарығына исламдық қаржы институттарының енуімен, олардың
мемлекетіміздің заңнамалық аясында көрінісімен байланысты. Қазақстанның
экономикалық бағытына исламдық қаржылық жүйені бейімдеуде мемлекеттік
органдардың, коммерциялық банктердің және өзге де қаржылық ұйымдардың
қызуғышылығы байқалады. 2009 жылдың 12 желтоқсанында Қазақстан
Республикасының Исламдық банктер және исламдық қаржыландыру ұйымдарының
қызметі мен оларды ұйымдастыру мәселелері бойынша Қазақстан
республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы қабылданған заңы, және Қазақстан Республикасының қаржы
нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігімен қабылданған
өзге де қаулылар соған дәлел ретінде зерттеу жұмысында терең қарастырылып
кеткен. Әлемнің қаржы нарығында болып жатқан соңғы оқиғаларға байланысты,
бұл қаржылық институттарды енгізу Қазақстан үшін маңызды, әрі өзекті
мәселе болып тұр, сонымен қатар, Қазақстан экономикасының қаржылық нысанына
жағымды, әрі тұрақты балама болуы мүмкін. Соған байланысты Қазақстанда
исламдық қаржы жүйесінің қарқынды дамуы мен қалыптасу барысында шариаттың
барлық нормаларына сәйкес болу мәселелері қарастырылған. Қазақстан үлкен
экономикалық жетістіктерге келіп, халықаралық мамандардың ойынша,
мемлекеттің элеуметтік-экономикалық жағдайы ТМД елдерімен салыстырғанда,
алдыңғы қатарда тұр. Осылайша, Қазақстан әлемдік қаржы жүйесімен қатар
исламдық қаржы принциптерге бейімделуде. Біздің мемлекет үшін исламдық
қаржыландыру институттарын енгізу, жаңа мүмкіндіктер мен қаржы қайнар
көздерін тарту болуда.
Исламдық экономикалық модельдің қаржылық институттары, концептуалды
жағынан бірдей ережелерге негізделеді. Жалпы исламдық экономикалық
теориялық негізі жеке тұлғаның мүдделерінен бастап, мемлекеттік мәселелерге
дейін барлық шаруашылық аяларды қамтиды. Негізгі мәні пайыздар мен
белгісіздік сипаттамасы бар мәмілелерден арылуда және пайыздық бөлісу мен
үлестік қатысуға негізделуде жатыр. Исламдық қаржылық институттар Ислам
экономикасының бір бөлігі ретінде мұсылман құқықтанушыларының,
дінтанушыларының қоғам шаруашылығы және өмірінің принциптері мен
ұйымдастырылу механизміне көзқарастарының жүйесі болып табылады. Бұл
экономикалық модель мен қаржылық институттарға арналған еңбектер мен
әдебиеттерді қарау барысында, ислам экономикасы Исламдық Конференция
Ұйымына мүше ұлттық экономикалардың жиынтығы ретінде қарастырылады. Р.И.
Беккин исламдық шаруашылық жүйенің үш элементін бөліп шығарған: жеке
мұсылмандар мен мұсылман қоғамдастықтары (шариатпен тыйым салынған дәстүрлі
қызметтен бас тартып, ислам типтес инструменттерге жүгіну); исламдық емес
аяда исламдық институттың болуы (дәстүрлі қаржылық институттар басым болып
келетін мемлекеттерде қызмет ететін қаржылық ұйымдар); исламдандыру
саясаты бүкіл қоғамды қамтитын мемлекеттер.
Исламдық Конференция ұйымы 1969 жылдың 25 қыркүйегінде Рабат
қаласында (Морокко) мұсылман мемлекеттерінің басшылары мен үкімен
басшыларымен құралған. 1981 жылы меккалық декларация бойынша, Исламдық
Конференция ұйымының негізгі мақсатына исламдық ынтымақтастықты күшейту,
исламдық мемлекеттердің арасындағы қатынастарды дамыту, халықаралық
бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету жатады. Ұйымның құрамында
бірнеше жеке ұйымдар қызмет етуде. Олардың бірі Ислам Даму Банкі (ИДБ).
ИДБ 1975 жылдың 20қазанында өз қызметін бастап, мүше мемлекеттерде
қаржыландыру бағдарламаларын жүзеге асыру арқылы олардың экономикалық, әрі
әлеуметтік дамуын күшейтуді мақсат етіп алған [1].
1970 жылға дейін исламдық экономикалық модел бастапқы кезеңдерден
өткендіктен, көп мемлекеттер сенбеушілікпен қарайтын болған. Оған себеп
ретінде, мұсылман мемлекеттеріндегі капиталдың тапшылығы болды. Исламдық
қаржылық жүйе термині 1980 жылдың ортасынан пайда болып, пайыздан арылған
қаржылық жүйе ретінде сипатталды. Исламдық әлеуметтік-экономикалық
доктринаның бастапқа қайнар көзі болып Құран мен хадис жинақтарыныда
көрініс тапқан Мұхаммедтің жүріс-тұрыс ережелері, шарыиттың жалпы
нормалары.
1973 жылдың желтоқсанында Джидда қаласында мұсылман мемлекеттерінің
қаржы министрлерінің конференциясында исламдық Даму Банкін құру туралы
дикларацияға қол қойылды. Қазақстан өзге мемлекеттер сияқты 1995 жылдың
қарашасында мүше болды. Кейіннен ИДБ-ң өкілдігі Алматы қаласында ашылған
болатын. Қазіргі кезде негізгі мәселе Қазақстанның қаржылық принциптері,
салық заңнамасының шариаттың экономикалық заңдылықтарымен үйлесуінде жатыр.
Исламдық қаржы жүйесін қазақстанның нарығына енгізу арқылы, біздің
экономикамыздың инвестициялануы мен қаржыландырылуына аңа мүмкіндіктер
ашамыз.
Исламдық банктер қызметтерінің бастамасы – қоғамда кез-келген пайызға
тыйым салынуы, және банкілік операциялардың табыс пен шығыстың бөлінуіне
бағытталуы. Зерттеу жұмысында банктің ислам философиясы мен идеологиясына
сәйкес болуы үшін қойылатын талаптары айқындалған, оларға:
Капитал аккумуляциясының басты рөлін мемлекеттің орындауы;
Банк капиталын жинақтау кезінде және банкілік операцияларды жүргізу
барысында пайыздық әрекеттердің болмауы;
Зекет принципінің бекітілуі; және т.б.
Исламдық қаржы институттардың Қазақстан республикасының нарығында
бейімделуі мен құқықтық реттелуі, құқықтық аяда алатын орны зерттеу
жұмысының өзектілігін анықтайды.
Зерттеу жұмысында жасау барысында шетелдік және отандық ғалымдардың
әдебиеттеріне негізделдім, атап айтқанда: Беккин Р., Журавлев Ю.А., Манан
М.А., Гариб ал-Джамал, Биллах Масум, Сюкияйнен Л.Р., Карадави Й., Сахих ал-
Бухари, Крюков В.П., Роуз П.С., Присли Д.Р., Сухби Махмасани, Торнау Н.,
Тармиджи М., т.б.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты болып ислам банкінің Қазақстан Республикасындағы алатын орны мен
құқықтық жағдайын анықтау.
Осы мақсаттарға жету үшін, мына міндеттерді атқару керек:
• Исламдық қаржы жүйесі мен оның институтарнының табиғатын анықтау;
• Исламдық қаржы жүйесіндегі банк түсінігі мен табиғатын зерттеу;
• Исламдық банктердің Қазақстан республикасындағы алатын орны мен
құқықтық жағдайын анықтау.
Зерттеу жұмысының пәніне Исламдық қаржы жүйесі, оның құқықтық
аспектілері мен Ислам банкінің Қазақстан Республикасындағы құқықтық
жағдайы, орны жатады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің теориялық
және әдістемелік негізіне отандық, әрі шетелдік ғалым-экономисттерінің,
дінтанушыларының мұсылман құқығы, оның қаржылық институттары, банк пен
оның рөлін сипаттайтын тұжырымдамалар пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде
қазақстан Республикасының банк қызметін реттейтін, мұсылман құқығы мен оның
қаржылық институттарын реттейтін заңнамалар, мұсылман құқығы мен оның
қаржылық институттарын зерттейтін жергілікті және шетелдік басылымдағы
әдебиеттер, мақалалар. Ислам Даму банкі мен өзге ресми сайттардан алынған
ақпараттар пайдаланылды.
Зерттеу бойынша қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
1. Мұсылман қаржы құқығы мен оның институттарының жалпы сипаттамасы мен
табиғаты айқындалып, дәстүрлі қаржылық инстиуттардан қалыптасу
ерекшеліктері ашып көрсетілді.
2. Қазақстан Республикасының қаржылық жүйесіндегі исламдық банк
түсінігінің орны анықталып, исламдық банк жүзеге асыратын қызметке
қойылатын талаптар тұжырымдалды.
3. Қазақстан Республикасындағы ислам банкінің ұйымдастырылуының, онымен
жүзеге асырылатын қызметтің құқықтық жағдайы айқындалды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы,
глоссарийден, кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Мұсылман банкі құқығының жүйесі, оған жалпы сипаттама және оның
қалыптасу ерекшеліктері.
1.1. Мұсылман банкі құқығының жалпы сипаттамасы мен табиғаты
Ислам сөзі араптың сәләм сөзімен түбірлес болғанымен, өзін бір
аллаға беру мағынасын білдіретін етістік нысанынан шыққан. Мұсылман
мемлекетінің қазіргі өмірі, 1400 жыл бұрын Пайғамбардың тұсында болған
өмірге қарағанда, тарихи- табиғи себептермен өзгеріске ұшырады. Сонымен
қатар, исламда ғасырлар бойы танылып келе жатқан қалаушы принциптер бар.
Бұл постулаттар өмірдің экономикалық жағын да реттеп отырады. Қалаушы
принциптердің ең бастысына усул ад-дин принциптері жатады: құдайдың
әділдігіне сену, дінтанудың негізі, т.б. Біздің тақырыбымызға жақын құқық
негіздерін зерттейтін усул ал-фикх принциптері. Мұсылман құқықтанушылары
мен заңгелерінің факих арасында жалпы нормалар бойынша көз қарастары әр
түрлі. Сондықтан, исламдық дінтаным белгілі жағдайларға байланысты жаңарып
отырады. Мұхаммад Пайғамбардың хадисінде, ұқсас мәселелерге бірнеше
көзқарастың болуына тыйым салынбаған.
Шариат-Құран мен сунналардың негізінде құралған діни және құқықтық
нормалардың жиынтығы атты энциклопедияда, шариат- ислам теологиясынан
бөлінбес құқықтық ұйғарымдар деп көрсетілген[2, 48 б.]. Мұсылман құқығы
діни және моралды нормалармен тығыз байланысты. Араб халифаты мен ислам
дамуының ертедегі уақытында, мұсылман діні мен құқығы біртұтас институтты
құраған. Бірақ кейіннен мұсылман құқығы дінтанудан бөлініп, мұсылман
құқықтық мектептерінің қызметтерінде орын тапқан. Мұсылман құқығының
негізгі қайнар көзі Құран- Алланың Пайғамбарға ашылып айтылған ойлар
тәрізді берілген, қасиетті кітап. Ашылып айтылған ойлар Мұхаммедтің
сөзінен оның ізбасарларымен жазып алынған. Құран Осман халифінің тұсында
бір кітап болып жиналып, өнделіп, 114 бөлімге (сүреге) бөлінді. Сүрелер
үштен екі жүз сексен алтыға дейін айяттан тұрады. Жалпы құранда 6225
айят бар. Бастапқы исламда жай адамдар мен рухани тұлғалардың арасында,
мұсылмандық қоғамдастық пен мемлекеттік ұйым арасында, дін мен құқық
арасында айырмашылық болмады. Жетінші ғасырдың соңында мұсылман құқығының
негізгі қайнар көзіне , пайғамбардың өмірлік хадистеріне Сунна қосылды.
Себебі Пайғамбар қайтыс болғаннан кейін мұсылмандардың көптеген шешілмей
қалған сұрақтарына Құран да жауап бере алмады. Араб қоғамы дамып, өмір
қиындай түскеннен кейін, иджма (танымал дінтанушылар мен құқықтанушылардың
ақылдасып шешілген ойы) мен қияс (анология бойынша сот істерін шешу) пайда
болды. Мұсылман құқығының негізгі қайнар көзімен бірге әдеп-дәстүрлер мен
халифтердің фирмандары, мемлекеттің заңы-канундар қолданыста жүрген.
Араб Халифатының халқы сословиеге бөлінбеген. Діни белгілері бойынша,
мұсылмандар мен мұсылман еместер деп бөлінген. Құқыққабілеттілік пен
әрекетқабілеттілік толық көлемде, тек мұсылмандарда пайда болған. Яғни өзге
дінді ұстанған адамдардың мәртебесі төмен саналып, мұсылмандардың жерінде
тұрғаны үшін салық төлеп отырған. Шариат нормалары оларға заңды бұзушылық
не мұсылмандармен шартқа отыру кезінде ғана таралады.
Фикх-құқық пен фикх-заңның теориялық бастамаларының қайнар көзі
болып: Құран, сунна, иджма,қияс табылады. Мазхабтардың шешімдері ойларынан
құралатын иджтихад та құқықтық қайнар көз ретінде бола алады.
Иджтихад постулаты бойынша шариат пен фикхтің негізгі мақсаты:
• Мұсылмандардың дінін сақтан қалу;
• Олардың өмірін қорғау;
• Рухани денсаулығын қадағалау;
• Тұқым жалғасуын қамтамасыз ету;
• Мүлікті қорғау.
Иджтихад ислам құқығына кез-келген жағдайда жол табуға сілтейді. Жеке
мүліктік қатынастарды қоса алғанда, исламдық қоғамның кез-келген аясы діни-
этикалық постулаттарға бағытталған. Исламдық деп аталатын экономикалық
модель, доктриналдық жағынан бірнеше ережелерге негізделеді. Әділдік тек
экономикалық деңгей емес, жалпы экономикалық қызметтің негізгі мақсаты.
Ол осы қатынастар субьектілері арқылы қамтамасыз етіледі. Фикх-құқық,
қоғам субьектілері түсетін коллизияларға тәжірибелік шешім. Бұл
қатынастардың барлығы исламда шарт мәміле ретінде қарастырылады. Мұсылман
құқықтанушылардың ойынша шарттар, екі түрге бөлінеді: өзара ауыстыруға
және қайтарымсыз әрекеттерге байланысты. Жалпы алғанда адамдардың арасында
қатынастардың туындайтын кез-келген тараптарға міндеттер жүктеп, құқықтар
береді. Ал сол құқықтар мен міндеттердің құрылымы шариатпен белгіленеді.
Мысалы, сауда және қаржылық операциялардың тараптары өзара тиімді талаптар
орнатқаны мен, бастапқа принциптер, операция механизмі құран мен суннаға
негізделеді.
Исламдық экономикалық модел мен оның қаржылық құрылымы меншік мәселесін
шешу кезінде өкілетті, орынбасар концепцияларынан бастау алады. Бұл
жеке тұлғаның нарықтық құны бар ешбір затқа ие бола алмайтынын, тек
уақытша басқарушысы екенін білдіреді. Шариат бойынша, азаматтардың
меншігінде бола алатын және жер, су, ауа сияқты азаматтардың меншігінде
бола алмайтын заттарға бөлінген. Исламда Харам заттар Шариаттың
нормаларында көрсетілген. Адамға берілген байлық, молшылық тек қазына
ретінде сақталмай, барлық қоғамның қажетіне қарай жұмсалуы тиіс.
Мұхаммедтің кезіндегі экономикалық механизм, жиналған байлықтан
мұқтаждардың пайдасына зәкат салық жинауға бағытталған. Зәкаттың діни-
императивті сипаты, оның бес парыздың біреуіне жататынымен айқындалады.
Сонымен қатар салық арқылы әлеуметтік әлемнің тепе-теңдігі сақталып
отырған. Екіншіден, исламдық экономикалық моделде гарар үлкен орын алады.
Араб тілінен аудармасы қауіп, алдау, тәуекелге беру мағыналарын
береді.
Мына көрсеткіштер шартта гарардың бар екенін көрсетеді:
• Шарт жасау кезінде тауардың сатушыда болмауы;
• Тауардың сипаттамасы туралы толық ақпарат бермеу;
• Тауардың нақты нарықтық бағасын белгілеу;
• Шартты талаптар қою.
Жаулап алынған жерлер мемлекеттік меншік болып саналып, Халифтің
билігінде болған. Жаулап алынған халық жерге меншігінен айырылып,
мұсылмандармен шартқа отыруға тура келген. Жер қорының үлкен бөлігі
Халифаттың меншігінде болса, кіші бөлігі Халифтің отбасына берілген. Жеке
меншіктегі жерлер арнаы жер қорларына жататын болған.
Құранда шарт міндеттемелерін орындауға үлкен көңіл бөлінген. Негізінен
мұсылман құқығы әрекет қабілеттілігі бар адамдардың арасында жасалатын
шарттар міндеттемелерін реттеп отырған. Толық әрекетқабілеттілігі жоқ
адамдарға кәмелетке толмағандар, құлдар, кемістігі бар адамдар, т.б.
жатқан. Әрекетқабілеттілігі шектеулі адамдарға аурулар, т.б. жататын
болған. Шарттар жазбаша және ауызша нысанда жасалып, шариаттың нормаларына
сай келмеуі оның жарамсыздығына алып келген.
Мұсылман құқығында сату-сатып алу, рента, сыйға тарту, серіктестік,
тасымалдау шарттары көзделген. Сату-сатып алу шарты бойынша тауар, ақша
үш күнде тараптарға берілуі міндетті. Мерзім мен тауардың сапасындағы
кемшіліктері жарамсыздыққа әкеп соғады.
Шариат бұрыннан бері, кепілді міндеттемені қамтамасыз етудің тәсілі
ретінде қарастырған. Төлем қабілеттілігі төмен борышкерлері құлдыққа жіберу
мүмкін емес болғандықтан, олар қарыздарын еңбегімен өтейтін болған.Сонымен
қатар, Араб Халифатында серіктестік шарттары да кең таралған. Олар ортақ
сауда, құрылыс, жер өндеу жұмыстарын жүргізу мақсатында жасалған.
Әділеттіліктің бастапқы этапы Мұхаммед пайғамбармен тығыз байланысты.
Пайғамбар мұсылман қоғамдастығының мүшелері арасындағы және мұсылман
еместердің арасындағы дауларды өзі шешіп отыратын болған. Ол қайтыс
болғаннан кейін сот билігін Халифтер жүзеге асырды. Ал оның орынбасарлары
дауларды мұсылман құқықтанушыларға тапсырылып, кейіннен бұл тұлғалар кәсіби
судьяларға айналды. Араб Халифатында сот билігі мен атқарушы билік бір-
бірінен бөлек болмаған. Судьялар өз қызметін дінтанушылар коллегиясымен
бірігіп жүзеге асырды.
Мұсылман нормалары бойынша сот отырыстары күрделі емес. Сот жария түрде
мешіттерде жүргізілген. Араб Халифатында Прокурор және Адвокат түсініктері
болмаған. Сот отырысы жарыссөз ретінде өтіп, екі тараптың құқықтары мен
міндеттері тең болған.
Іс-жүргізуге келетін болсақ, мұсылман құқығында азаматтық және қылмыстық
істердің арасында айырмашылық болмаған. Белгілі категорияларына жататын
істер, құқығы бұзылған тараптың талап-арызымен қарастырылатын. Сот
қарауына жататын істер судьяның бастауымен де қозғалуы мүмкін. Сегізінші
ғасырға дейін сот отырыстары жазбаша нысанда рәсімделмеген, іс бойынша
шешім сол уақытта атқарылуға жататын. Дәлелдеме ретінде кінәні мойнына
алу, куәгер, жазбаша құжаттар,белгілі болған фактілердің негізінде
қалыптасқан судьяның ішкі нанымы саналған. Мұсылман құқығында куәгердің
сөзі ерекше орын алады, соның ішінде аса ауыр жаза тағайындалатын істерде
тек ер куәгерлердің сөздері ғана саналатын. Қалған қылмыстық істерде бір
ер адамның сөзі екі әйел адамның сөзіне теңестірілген.
Абай атындағы ҚазҰПУ қылмыстық құқық және іс жүргізу кафедрасының аға
оқытушысы, з.ғ.к. Н.Б. Калкаева өзінің Шариаттағы қылмыстық-құқықтық
нормалардың ерекшеліктері атты мақаласында, ата заңымыз өз қуатына
еніп, одан бөлініп шыққан Қылмыстық заң белгілі бір құрастырылған
ережелерге негізделген, заң атқарушының еркін білдіретін өзіндік нысаны
бар құрылымға ие екенін қарастырды. Шариаттың қылмыстық құқықтық
нормалары бастау ретінде қалыптаса отырып, төрт қайнар көзге
негізделген. Шариаттың қылмыстық-құқықтық нормалары құран, сүннет, иджма
және қияс сияқты негізгі төрт қайнар көздерге ие. Қылмыс пен жазаның
қылмыстық-құқықтық түсінігі дінді ұғыну немесе сезінуден туындаған ұғым
болып танылады. Олай болса, шариатта тыйым салынған әрекеттің барлығы да
қылмыстың қатарына жатқызылған. Жасалған қылмыстың қауіптілігі "Аллаһ”
алдында күнә деп танылып, келтірілген зиянның мөлшерімен байланысты
болды.
Құран Кәрім 114 сүреден тұратындығы белгілі. Олардың бір бөлігі Меккеде,
бір бөлігі Мадинада түскендігі мәлім. Құранда діни-әдептік
жол-жорықтармен бірге, құқықтық тізім де көрсетілген. Бірақ оны кодекс
заң жинағы деп айта алмаймыз, сол үшін ол - діни және құқықтық
мәселелерді қамтитын, бір-бірімен байланысты түрде жазылған кітап.
Мұсылман құқығының пайда болуын білдіретін жаратушы жаратқан құқықтың
түрі. Ислам құқықтанушы ғалымдары Құранның мұсылман құқығының қайнар
көзі ретінде өзіне тиісті абыройлы, оның құқықтық қайнар көзі Алланың
қалауы және оны ешкім шектей алмайды, тек өзіне ғана тәуелді деп
есептеледі. Шын мәнінде, Құран сүрелерінің аятында құқықтың барлық
салалары, оның ішінде қылмыстық құқыққа қатысты бірқатар заң ережелері
де бар, олар діни түсініктермен берілген. Құран пайда болған тарихи
жағдайды есепке алсақ, ол белгілі бір аумақта мемлекет және құқықтың
пайда болуымен байланысты болғандығы себепті, сол кездегі
әлеуметтік-экономикалық және саяси мәселелердің шешімін ашуға да
арналған сияқты. Бірақ арада бірнеше ғасырлардың, қоғамның өзінің
бірнеше ғасырлық тарихи даму жолын басып өтуіне байланысты бүгінгі
күндердегідей дамыған қоғам жағдайында, әлбетте қазіргі өмірдегі әрбір
мәселенің шешімін бұл кітаптан табуымыз мүмкін емес. Мұны тек қана дерек
ретінде пайдалануға және ондағы құқықтық нормаларды, әсіресе қылмыс пен
жаза мәселелерінің шешіміне байланысты ұғымдар мен ережелерді үйреніп,
талдауымызға болады. Құран Кәрімде тек бірнеше ауыр қылмыс түрлері
туралы сөз айтылған. Мысалы, ұрлық, басқыншылық, қастасып адам өлтіру,
біреуді ұрып жаралау, парақорлық, зинақорлық, жала жабу, спиртті
ішімдіктерді ішу, ата-ана жағынан қастандық орын алып, өз перзентін
өлтіру, сотқарлық және басқа әрекеттер. Бұл кітаптардағы көп сүрелердің
аятында адам қолымен істелген қылмыстар, Аллаһ алдында да қылмыс
саналатындығы туралы жазылған. Мұнымен қатар, жоғарыда көрсетілген
қылмыстардың кейбіреулері үшін қолданылатын жаза - өш алу бағытында да
қолданылатындығы айтылған. Шариғаттың негізгі қайнар көзі Құран Кәрімнің
ережелері исламға дейінгі дәуірде кейбір қылмыстар әділетсіздікпен
бағаланған немесе көрсетілген дегенге саяды, сондықтан шариғатта мұндай
кемшіліктердің алдын алу, қылмыс түрлерінің айырмашылығын, олардың
ауырлық дәрежелерін ескере отырып, жасалған қылмыстың ауырлығына қарай
жаза қолдану тәртібі көзделген, қылмысқа қарсы қатаң күрес жариялаған.
Мысалы, исламға дейінгі дәуірде қастасып адам өлтіру үшін тек қана
айыпталушы адамды жазалап қоймай, оның бүкіл отбасын, кейбір жағдайда
қылмыскерді бүкіл тайпасымен қырып тастауға дейін барған. Шариат бұған
басқаша көзқараспен қарап, әрбір қылмыскер өзінің қылмысына қарай
жазалануы керектігін айтқан.
Құрандағы қылмыс түрлерін екі топқа бөліп қарастырған жөн деп
есептейміз:
1) жаза шаралары анық белгіленген қылмыстар;
2)жаза белгіленбеген қылмыстар.
"Маида” сүресінің 33-аятында: "Алламен және оның елшісімен
жағаласқандардың және жер бетінде бұзақылық жасап жүргендердің жазасы:
өлтіру, не асу, яки; қол-аяқтарының қиғашталып кесілуі немесе ол жерден
қуылуы. Бұл олардың жазасы және олар үшін ахиретте ірі азап бар”,-
делінген. Тағы бұл сүреде діннен безу қылмыс болатындығы және осыған
белгіленген жаза туралы айтылған. Осы сүренің 38-аятында: "Ер және әйел
ұрының қылмыстарына жаза ретінде және Алладан бір өнеге түрінде қолдарын
кесіңдер. Алла (Т.) - аса үстем, хикмет иесі”, 45-аятында "Оларға
Тәуратта: жанға-жан, көзге-көз, мұрынға-мұрын, құлаққа-құлақ, тіске-тіс
және жарақат салуға да, қарама-қарсы төлеу (қысас) жаздық. Дегенмен
біреу оны кешірім етсе, сонда ол оған кәфарат болады. (Күнәсы кешіледі.)
Және кім Алла түсірген заң бойынша билік етпесе, міне, солар залымдар”
деп айтылған. Ұрлық және қасақана денеге зиян келтіру және т.б.
қылмыстар үшін Алла жаза белгілегендігі мәлім болды.
Бақара сүресінің 178-аятында: "Әй, мүміндер! Сендерге қысас (есе
қайтару) парыз етілді: Азатқа-азат, құлға-құл, әйелге-әйел (өлтіріледі.)
Дегенмен оған туыс жағынан кешірім берілсе, оның ережеге үйлесуі екінші
жақтың да оған дұрыс төлеуі қажет. (Егер қысас кешіріліп, құнға тоқтаса,
алушының орынсыз егеске қысас істемеуі, берушінің де дұрыс орындауы
керек.) Міне, осы, Раббылары жағынан жеңілдік және мәрхамет. Ал кім де
кім бұдан кейін шектен шықса (кек сақтаса), ол үшін ахиретте азап бар”
делінген. Нұр сүресінің 2-аятында "Зинақор әйел мен ердің әрбіріне жүз
дүреден соғыңдар. Егер Аллаға, ахирет күніне сенсеңдер; оларға
жұмсақтықтарың ұстамасын. Әрі екеуінің жазасын мүміндердің бір топ адамы
көріп тұрсын”- делінген. Осы аяттың талдауында бұл үкім бойдақ және тұл
немесе жесір (яғни отбасы жоқ) зинашылардың жазасы[3]. Егер отбасылы
еркек және әйел зинақорлық жасаса, олардың жазасы - тас атқылап өлтіру
деп айтылған және Нұр сүресінің 4-аятында "Абыройлы әйелдерге зина
жаласын жапсырғандар; кейін төрт айғақ келтіре алмаса , онда оларға
сексен дүре соғыңдар.
Зина – бір еркектің бір әйелмен арасында некесі болмай, екеуінің келісе
отырып жыныстық қатынасқа баруы. Зинаның жазасы муһсан (ақыл-есі дұрыс
отбасылы) болып, болмағанына қарай өзгереді[4, 215-217 б.]. Егер
ақыл-есі дұрыс отбасылы бола тұрып, зина жасаған болса, онда таспен ұрып
өлтіру жазасы қолданылады. Ал, муһсан болмаса (ақыл-есі дұрыс емес
немесе үйленбеген) қылмыс жасаушыларға 100 дүре ("Нұр” сүресі, 242)
соғылады.
Олардың куәліктерін мүлде қабыл етпеңдер. Міне, солар, бұзықтар”- деп
жалақор қылмысы үшін де жаза белгілеген. Сондай-ақ Ниса сүресінің
16-аятында "Сендер зина қылған екеуіне де жапа беріңдер. Егер екеуі де
тәубе етіп, түзелсе, олардан бет бұрыңдар (тиіспеңдер). Негізінен Алла
тәубені қабыл етуші ерекше мейірімді”- деп айтылған. Құран Кәрім
қылмыстық құқыққа қатысты бірқатар аяттарында діннен бас тарту,
басқыншылық, көтеріліс, ұрлық, зинақорлық, дәлелдеусіз зинақорлықты
айыптау-жалақор, адам өлтіру және денсаулыққа зиян келтіру қылмыстары
үшін түрлі жаза: өлім жазасын, қол-аяғын кесуді, 100-80 қамшы ұруды,
таспен атқылауды, айыппұл төлеуді және т.б. жазалар белгілеген. Бақара
сүресінің 188-аятында "Араларыңдағы малдарыңды харам жолмен жемеңдер.
Сондай-ақ біле тұра адамдардың малынан бір бөлім жеу үшін билерге
апармаңдар” - деп айтылған. Бақара сүресінің 276-278 аятында "Алла
өсімді жояды да сауданы арттырады. Әрі Алла барлық қарсы келуші
күнәһарды жақсы көрмейді ... . Әй, мүміндер! Алладан қорқыңдар. Егер
сенсеңдер өсімнен қалып қалғандарды (аласыларыңды) қалдырыңдар
(алмаңдар)” және Әли ғымран сүресінің 130-аятында "Әй, мүміндер!
Үсті-үстіне өсім жемеңдер, Алладан қорқыңдар” деп оны қатты қаралаған.
Өйткені ақшаны пайызға беру кісілерге мүліктік зиян алып келеді. Өз
уақытында қарызды қайтара алмағандар, мерзім өтуімен қарыз белгілі бір
пайызбен қайтарылуы талап етілуі қаралған ақшаның көлемі өз-өзінен
көбеюі мүмкін, сол үшін Құранда күнә - қылмыс деп түсіндірумен қатар оны
жасамауға шақырған. Бақара сүресінің кіріспе түрінде "Алла және
пайғамбар ақшаны қарызға беріп пайда көретіндерге соғыс жария еткендігі
көрсетілген. Әрбір мұсылман өзінің таныстары, достары және туысқандарына
мейірімді болуы, қаржы жағынан қиналғанда көмек қолын созуы керек. Әрбір
адам ақшаға қажеттілік туындағанда бөтен адамға емес, ең жақын досына,
танысына, туысқандарына барады. Мұсылман адамның ақшаны пайызға беріп
пайда табуы шариғат бойынша жиіркеніш болып саналады. Қоғамда әрбір адам
осымен күресуі керек қазіргі кезде Сауд Арабиясында ақшаны пайызға
бергендігі дәлелденген жағдайда екі жақта яғни ақша алған адам да, ақша
берген адам да жазаланады”.
Сол үшін көп ислам банктерінде есепте тұрған капитал ақшалар есебінен
пайда және пайыз немесе девиденттер төленбейді. Бұдан бөлек Құран
Кәрімдегі Ниса сүресінің 107-аятында "Өздеріңе кесір істегендер үшін сөз
таластырма. Өйткені Алла қиянатшы және қылмыскер болған адамдарды жақсы
көрмейді” - делінген. Қылмыс туралы хабарламау және қылмыстарды жасыру
да қылмыс болып саналады және жазаға тартылады. Бақара сүресінің
282-аятында "куәгерлер куәлік үшін шақырылғанда бас тартпасын”- делінген
және Ниса сүресінің 135-аятында "Әй, мүміндер! Әділдікте мықты тұрып,
егер өздеріңнің, әке-шешелеріңнің және жақындарыңның зиянына болса да,
ол бай немесе кедей болса да Алла үшін айғақ болыңдар. Өйткені Алла,
екеуіне де тым жақын. Ендеше әділдік істеуде нәпсіге ермеңдер. Егер
өтірік куәлік берсеңдер немесе куәліктен бас тартсаңдар, оның да жазасы
бар. Алла сіздердің жұмыстарыңыздан әрқашан хабардар”.
Маида сүресінің 32-аятында "Кім кісі өлтірмеген немесе өмірінде
бұзақылық қылмаған адамды өлтірсе, демек шынайы түрде барлық адамдарды
өлтіргенмен және кім оған өмір берсе, яғни өлтіруден бас тартса, демек,
барлық адамдарға өмір бергенмен тең” - деп көрсетілген. Осы аятта
қасақана адам өлтіру қылмысының қоғам үшін әлеуметтік жағынан өте
қауіпті екендігі келтірілген және исламда адамды тәрбиелеу идеясы
айтылған. Маида сүресінің 90-аятында "Әй, мүміндер, арақ сияқты мас
қылатын ішімдіктер ішу, құмарпаздық ойындар ойнау, пұттарға сыйыну,
шөптермен бал ашу шайтан ісіне ерген харам іс” деген және мұндай
әрекеттерді төрт түрдегі қылмыс деп санаған. Сондай-ақ, Хұжарат
сүресінің 12-аятында "Әй, мұсылмандар, күмән келтіруден шектеліңдер!
Өйткені кейбір күмән - күнә. Бұл аяттың ғылыми талдауында, осы аят
арқылы адамдарды үш жамандықтан қайтару назарға алынғандығы айтылады.
Біріншісі, басқа адамдар туралы жамандыққа күмәндану, екіншісі,
біреулердің айыптарын іздеп табу үшін жамандық жасау, үшіншісі,
біреулердің артынан өсек айту. Өсек - өте ауыр қылмыс, өсек арқылы
жалақорлық туындайды. Сол үшін пайғамбарымыз Мұхаммед ғ.с., өсек айту
-біреуді өлтіруден жаман” - деген.
Исра сүресінің 31-аятында "Кедейшіліктен қорқып балаларыңызды
өлтірмеңдер” және осы сүренің 35-аятында "Өлшегенде толық өлшеп, тура
таразымен тартыңдар”. Осы ата-ананың баласын өлтіруі, сауда-саттықта
тапсырыс берушілерді алдағаны, сауда заңын бұзғандығы үшін шариғатта
жаза белгіленген. Бұл қылмыстар жаза түрі дәл көрсетілмеген қылмыс
түрлеріне жатады. Бұл қылмыстарға қарсы бүкіл қоғам болып күресу
көрсетілген.
Сондай-ақ, Исра сүресінің 32-аятында "Зинақорлыққа жақындаспаңдар!
Өйткені бұл бұзықтық – ең жаман жол”- деп, шариатта өте ауыр қылмыс
қатарына жатқызып, зинақорлыққа қарсы күресу көрсетілген.
Хашыр сүресінің 7-аятында "... Пайғамбар сендерге не берсе де алыңдар
да, неменеден тыйса, одан тыйылыңдар әрі Алладан қорқыңдар. Әлбетте
Алланың жазасы қатаң” - деп айтылған. Бақара сүресінің 179-аятында "Әй,
ақыл иелері! Сіздер үшін қысаста тіршілік бар. Қылмыстан сақтаныңыздар!”
- деп айтылған. Жоғарыда көрсетілген аяттардың мағынасына талдау
жасасақ, қоғамдағы экономика, әлеуметтік-мәдени, тәрбие және құқықтық
шаралар бір-бірімен келіскен жағдайда қолданылса, қылмыстылыққа қарсы
күрес өз нәтижесін береді. Шариғаттың екінші негізгі қайнар көзі -
Сүннет. Құран Кәрімнің "Ниса” сүресінің 59-аятында "Егер бір нәрсеге
талассаңдар, Алланың кітабы Құран Кәрімге және Расуллахтың сүннеттеріне
сүйеніңдер. Міне, осылай жасасаңдар, сіздерге өте жақсы болады. Әрі
дұрыс, тамаша жол тапқан боласыңдар” - деп жазылған. "Сүннет” сөзі араб
сөздігінде дәстүр, әдептілік нормалары деген мағынаны береді. Сүннет
Құранның қосымшасы болып есептеледі және Кұранмен бірге шариғаттың
негізін құрайды. Белгілі француз шығыстанушысы ғалым Л.Массенің
пікірінше, сүннетті Құрансыз қолдауға болады, бірақ Құранды сүннетсіз
қолдай алмайсыз[5,61б.].
Хадистану ғалымдары сүннет - пайғамбарымыз Мұхаммедтің айтқан сөздері,
жасаған жұмыстары деп есептейді. Шын мәнінде сүннет - Хадистер жинағы
болып табылады. Ол - Мұхаммед пайғамбардың Құранда көрсетілмеген,
әртүрлі мәселелерді шешу үшін берген көрсетпелері, айтқан баяндамалары,
пікірлері, сөздері. Шариғат нормалары қолданылған барлық мұсылман
мемлекеттердің әлеуметтік өмірінде ислам құқығы және діни мәселелерді
шешуде, әсіресе, мұсылман заң-ережелерін жаратуда негізінен сүннетті
пайдаланған. Сол үшін де ол шариаттың негізгі қайнар көздерінің бірі
болып есептелген.
Пайғамбарымыз кезінде жаза түрлері, қылмыстың әлеуметтік қауіпсіздік
дәрежесіне қарап, ауыр және жеңіл түрлеріне бөлінгендігін хадистерден
көруге болады. Хадд жазасына тартылған адамдар жасаған қылмысына шын
жүрегінен өкінсе, тәубе жасап, дұрыс жолға түскендігі жамағат жағынан
қолдау тапқан соң, оның куәлігі қабылданған. Тағы бір хадисте мұсылман
дінін қабылдаған бір тайпалардың адамы пайғамбардың төл бағатын адамын
өлтіріп, түйелерін айдап қашып кеткенінен хабар алған Мұхаммед
пайғамбарымыз оларды ұстап әкеліп, қол-аяқтарын кесіп, олардың қансырап
өлгендіктері туралы айтылған. Бұл жерде үш түрлі қылмыстарды: ұрлық,
қастандықпен адам өлтіру және діннен безген айыпталушылардың
жазалағандығы, яғни бірнеше ауыр қылмыстар үшін ең ауыр жаза ретінде
өлім жазасын қолданылғанын көреміз. Әйелі бар еркек ойнас жасаса, ері
бар әйел басқа еркектен жүкті болса, таспен атқылап өлтіру хадисте
көрсетілген. Бойдақ еркек, әйелдер ойнас жасаса, олардың әрбіріне 100
қамшы ұрылған[6,17-19б].
Ақыл-есі жоқ еркек немесе әйел ойнас жасаса, оларға тиісті жаза жоқтығы
да жазылған. Мұхаммед ғ.с. жамағатты жеті қылмыс жасамауға шақырған:
Аллаға күмән келтіру, дуалау немесе дуамен айналысу, бейкүнә біреуді
өлтіру, қарыз ақшадан өсім алу, жетімнің ақысын жеу, соғыс алаңынан қашу
және пәк әйелге күнә жабу. Пайғамбарымыз Мұхаммед "Аллаға күмән
келтірген адамның – күнәсі өте ауыр”, деп, оларды қылмыскер ретінде
белгілегендігін көреміз. Діннен безген еркек немесе әйел тәубеге
келтіріледі немесе өлтірілді - деп хадд жазасын қолдау тіркелген. Егер
діннен безген айыпталушы тәубеге келіп, айыбын мойындап, жасаған қылмысы
үшін өкінсе және қайтадан мұсылман дінін қабылдаса, жазадан босатылады.
Егер ол қайтадан діннен шықса, қылмысы қауіпті болып есептеледі, оған
өлім жазасы хадд қолданылады. Тағы бір хадисте "Күнәсіз адамды қорғап,
залым адамды өлтірген адамға табан жаза, кек алу жаза қолданылмайды”
делінген. Бұл хадис төмендегідей түрде келтіріледі: әрқандай
мәжбүрленген, зорланған адам өзін-өзі қорғай алмайды, сол үшін оны басқа
біреудің көмегімен қорғауға рұқсат беріледі. Оның бұл қылмысына тосқауыл
қойылмайды. Шариатта "қажетті қорғану және аса қажеттілік жағдайда
жасалған әрекет жауапкершілікке тартылмайды” деп белгіленген. "Бақара”
сүресінің соңғы аяттарында өсімқорлық туралы жазылған, Расуллуаллаһ
мешіттен шығып, оларды адамдарға оқып берді, кейін арақ саудасының
харамдығын айтып: "Егер осындай жасасаңдар, Алла мен оның расулі
сіздерге соғыс жариялайды” - деп жамағатқа ескерткен. Бұл хадистің
тақырыбын "Алла бизнесті халал қылып, өсімді харам қылған” деп аталады.
Осы хадистер жинағында басқа түрдегі қылмыстар, мысалы, базарды
талан-таражға ұшырату: саудасын жүргізбеу үшін арнайы бағаны көтеру,
саудада алдау және тапсырыс бергенді алдау, сауда заңын бұзу, пара алу,
әкімшілік жағынан заңсыз үкім шығару сияқты әрекеттер ислам шариатында
алдау болып саналатыны келтірілген. Күнәлар – қылмыстар туралы сол
кездегі тәжірибеге мысал болып отырған. Сондай-ақ қылмысты жасырғандығы
және қылмыс туралы хабар бермегендігі үшін қатал жазаланған. Тағы бір
хадисте Расулуаллаһтың сахнаға шығып "Хамр – яғни адамды мас қылатын
ішімдік харам екендігі туралы аят түскен. Хамр бес заттан – жүзім,
құрма, бидай, арпа және балдан дайындалған, ақылды аздырушы ішімдік. Мас
қылатын қандай да болмасын ішімдік - харам”. Құран немесе сүннет өз
орнын таппаған қылмыс түрлері, әсіресе, таъзир жаза түрлері, қылмыстық
құқыққа тиісті болған қылмысқа қатысушылық, қылмыстық жауапкершілікті
айқын етуші мән-жайлар және басқа да мәселелерді белгілі бір дәрежеде
көрсетіп кеткендігін көреміз, хадистегі қылмыс пен жаза түсініктеріне,
оның түрлеріне, сол кездегі тәжірибенің жинағы ретінде талдау жасалған
десек қателеспейміз. Сол үшін, сүннет Құран Кәрімнен кейін оны байытқан
және толықтырған, кең және бай тәжірибені өзінде жинаған, шариғаттың
қайнар көзі болып есептеледі. Жоғарыда айтылғандардың негізінде
шариаттың жазаға деген бағыты кең тұрғыда және кешірімді сипатта
екендігін байқауымызға болады, әсіресе дене жарақатын салу, өлім жазасы
т.б. Мұндай жазаларды қолданудан босатылғандар, яғни қорғаушылары бар
немесе келтірілген зиянның орнын толтырғандар ғана табылған. Мысалы, М.
Капустин Түркия мен Парсының тарих құқығын арнайы зерттей отырып, бай
адамдар үшін жаза орнын айып салу немесе мүлікті тәркілеумен
ауыстырылған, - дейді[7, 115-117 б.]. Иджма – арабша бірлік,
біржүректік, бірпікірлік деген мағынаны білдіреді. Пайғамбарымыз
Мұхаммед ғ.с. қайтыс болған соң, ол кісімен бір заманда өмір сүрген,
шариат ғылымын өте жақсы меңгерген ғалымдардың Құран және сүннетте дәл
жауап табылмаған мәселелері туралы пікір болып, бір ауыздан үкім
қабылдау "иджма” делінген. "Иджма” негізінде шариаттың барлық құқық
саласы, солардың ішінде қылмыс пен жазаға тиісті мәселелер шешілген.
Иджманың әділ және заңды болуы үшін төмендегі жағдайлардың болуы талап
етілген:
- оны қабылдауда бір дәуірде өмір сүрген ғалымдардың әрқашан болуы және
олар мәселені шешуде үзілді-кесілді бір пікірде болулары қажет;
- ғалымдар әртүрлі қалалар мен мемлекеттерде өмір сүрсе де, олар бір
уақытта біршама істер атқарған болулары керек;
- иджма пайғамбарымыз Мұхаммед қайтыс болған соң ғана болуы мүмкін.
Мұсылман құқығының құқықтану ғалымдары иджманы "иджма сарих” және "иджма
сукути” деп екі түрге бөлген[8. 256 б.]. "Иджма сарих” - талдау жасаған
мәселелер бойынша пікір білдіру, "иджма сукути” - үндемей риза екендігін
білдіру. Бірақ үндемей ризашылық білдірудің төмендегідей шарттары бар:
біріншіден, ғалым көрсетілген мәселелерден хабардар болуы, екіншіден,
өзінің бірде-бір әрекетімен немесе белгісімен қарсылық білдірмеуі,
үшіншіден, ең керектісі, үндемей тұру заң қабылданғанша талап етіледі.
Иджма негізінде қабылданған шешім, әлбетте, Құран Кәрім және сүннет
талаптарына сай болуы керек. Сол себепті оның қатал орындалуы әрбір
мұсылманнан талап етіледі. Иджмаға келісілгеннен кейін ешкім, оған қарсы
шығуға құқығы жоқ, бұл мәселе қайта каралмайды. Мұсылман құқығына тиісті
теория деректерінде көрсетілгендей, барлық мазхабтарға тиісті құқықтану,
ғалымдар бір жерге жиналып, бір дауыстан қабылданған иджма мәселелері
оншалықты көп емес. Бірақ шариғат заңдарынан туындаған мәселе бойынша
мазхабқа тиісті құқықтану ғалымдардың бір-бірімен келісуі жетеді деп
есептеген жағдайлар кездеседі. Бұл тәртіп заңтанушылардың заң қабылдау
жұмысын іске асыруын жеңілдетеді. Мұндай жағдай Ханафи мектебінде көп
кездеседі. Жоғарыда айтылған үш заңнан да дәл жауап табылмаған жағдайда
салыстырумен шешу керек. Қияс (Салыстыру) жаңадан пайда болған мәселенің
себебін Құран Кәрімде, Сүннетте немесе Иджмада өз шешімін тапқан
мәселелердің себептерін салыстыру жолымен үкім шығаруға мүмкіндік
береді. Құран Кәрімде мас қылатын ішімдік ішкені туралы мынандай аят
айтылған: "Әй, мүміндер, арақ құмар, Алладан басқаның атына сойылған мал
және бал ашу – бұлардың барлығы - сайтанның ісі, бұл - іс харам іс.
Жақсылық табу үшін бұлардан алыс болыңыз!”
Мысалы, ҚР ҚК Жалпы бөлімі 18-бабында "мас күйінде қылмыс жасаған
адамның қылмыстық жауаптылықтан босатылмайтындығы” туралы норманы
көздесе, шариғатта мас қылатын ішімдіктерді ішуге тыйым салынғандығын
кездестіреміз. Мұның өзі шариғат пен қылмыстық заңның арасындағы
байланысты айқындай түседі. Демек, бұл харамдыққа қатаң тыйым салынған
деп есептеледі. Оны қылмыс деудің себебі, ол - адамның мал-мүлкіне,
денсаулығына, арына, намысына зиян келтірумен, яғни оларды әртүрлі
қылмысқа итермелейді. Сол үшін ішімдік ішуге тыйым салынған және оны
қылмыс деп тапқан. Құранда арақтан басқа мас қылатын ішімдіктер
айтылмаған. Алғашқы исламда арабтар жүзімнен алынған, қайнатылмаған және
өңделмеген зат "арақ”, "хамр” деген. Сол үшін құқықтану ғалымдары мас
қылатын ішімдіктердің барлық түрлерін, арақтың теріс нәтижелер беруін
есепке алып, онымен салыстырып, бұл сияқты ішімдіктерді харам деп қатаң
тыйым салған. Негізгі мәселе – хамр, оның Құрандағы үкімі – қатаң тыйым
салынған деп белгіленген. Мұның себебі харам заттарды тұтыну адамның
ақылы, саулығы, мал-мүлкі, арына, намысына зиян келтіретін бірнеше
қылмыстарға шақырады. Мас қылатын ішімдіктерге харам деп қатаң тыйым
салынғандықтан, бұл мәселе үзілді-кесілді өз шешімін тапқан және қылмыс
деп белгіленген. Мұсылман құқығы тізімінде қиясты құқықтың қайнар көзі
ретінде пайдалануға негізгі себеп, ол кісілік қоғамның дамуы және оның
даму үрдісінде болған әлеуметтік-экономикалық және саяси, рухани
өзгерістерді үйреніп, оларды талдау негізінде барлық құқық салаларының
өмірден артта қалмауын қамтамасыз ету, сондай-ақ, заңшылдықты дамыту
немесе шешу. Құран, сүннет және иджмада жазылғандардың негізінде қандай
себеп, мақсат, пайда, негіз және ұғым жатқанын аңдаған жағдайда мұсылман
құқықтанушылары салыстыруға өткен. Шариатта салыстыруды пайдалану барлық
мазхабтардың ғалымдары жағынан қолдау тапқан. Ол тек қана жоғары
мамандар, құқықтанушылар қолданғанда заң күшіне ие болған. Салыстыруды
пайдалану туралы Құран Кәрім және Сүннеттерде көрсетілген. Мысалы, Құран
Кәрімде Алланың ғибратын алыңдар. "Әй, көзі ашық адамдар, әлбетте
бұларда білетіндер үшін үлкен белгілер бар, бұл жағдайларда ақылы бар
жамағат үшін зор аяттар бар” деп адам санасының тағы да терең талдау
жасап, ақылмен іс жүргізуге шақырған. Біз жоғарыда шариғаттың төрт
негізгі қайнар көзі туралы тоқталып өттік. Ислам мемлекетінің дамуы
кезеңінде және төрт Халифа кезінде заң және заңға қатысты құқықтық
актілер болмаған, тек қана шариғат қайнар көздерін пайдаланған деп
түсіну дұрыс емес. Сол уақыттағы мемлекет өзінің заң туралы жұмыстарын
екінші дәрежелі жолмен, яғни дәл жаза белгілейтін сот тәжірибесі және
діни құқықтық білім арқылы іске асырған.
Шариаттың қылмыстық-құқықтық нормаларының қалыптасуы өзіндік тарихи
ерекшеліктерге ие болды. Осыған байланысты құқықтанушы ғалымдар
шариаттың қайнар көздерін жоғары бағалап, оны ешнәрсемен салыстырмайтын
епшіл деген көзқараста. Демек, жоғарыда айтылғандай, шариаттың
қылмыстық-құқықтық қайнар көздері белгілі бір деңгейде қалыптасып, өзіне
тән құқықтық тұрғыда реттеушілік қасиеттерін құрастырды. Қылмыстық
заңның құрылымы шариаттың қылмыстық-құқықтық нормаларымен байланыстырыла
отырып, заңи тұрғыда қылмыстық заңның ережелерін реттейді.
2. Исламдық банкілік жүйенің түсінігі, мәні және Қазақстан Республикасында
алатын орны мен құқықтық жағдайы.
2.1. Исламдық банкілік құқықтың түсінігі мен оның орналастыру негіздері.
Исламдық қаржының басты мәтінімен танысқан кел-келген адам, дәстүрлі
және исламдық қаржыландыру тәсілдерінің, банкілік істің арасындағы
айырмашылықтың аз екенін байқайды. Бұл бір жағынан дұрыс, себебі
мұсылмандық құқық аясының көп қалаушылары капитализм мен демократиялық
принциптерден құралған батыстық жүйеден тәжірибе мен білім алды. Бірақ екі
жүйенің арасында идеологиялық деңгейде, фундаменталды айырмашылық бар.
Батыстық экономикалық жүйе басты құндылықтары капитал мен материалдық
қажеттіліктерден тұратын капитализсмге негізделсе, Исламдық экономикалық
жүйе Құран мен сунналардың идеалдарына негізделеді. Соңғы кезде әлем
исламдық экономика атты жаңа, әрі күрделі құбылыстың дамуын байқай алады.
Исламдық қаржылық құрылымдар тек Шығыс емес, Еуропа мен АҚШ-тың нарығын
жаулап алуда. Исламдық экономиканың бұл жетістіктерін Исламдық банкілік
жүйенің инновациялығымен, икемділігімен түсіндіруге болады.
Дәстүр бойынша, бірінші банкілік істің тәжірибесі Египетте
Ұйымдастырылғаны белгілі. Бірақ исламдық фундаминтализм айып тағылу қаупі
болғандықтан, бұл жаңа институт ашық жарияланбаған. Мит Гамр Банкі 1963
ж Ахмет ан-Нагармен ашылып, 1967 ж таратылды. Жұмыс барысында
салымшыларының саны 250000 жетіп, депозиттік базасы 1830000 египеттік фунт
болды. Сол кездегі замандастар банк негізінен әлеуметтік-ағартушылық қызмет
атқарғанын атайды. 1971 ж осы банк негізінде Мемлекеттік Насер Саушл
Банк ұйымдастырылды. Жарғысында ислам мен шариатқа тікелей нұсқау болмаса
да, банк пайызсыз негізде жұмыс істеді. 1963 ж Мит Гамр Банкпен бірге
исламдық банк ісі Малайзияда дами түсті. Малайзиялық жинақтаушы
корпорацияның мақсаты хадж жасаушылардың қаражаттарын жинақтау болды.
1973 ж Филиппин аралдарында президент жарғысымен арнайы қаржылық институт
ұйымдастырылды. Бірақ Филиппин амана банк мемлекеттің оңтүстік мұсылман
халқына бағытталып, арнайы банкілік сауалдарға жауап берді. Банкті исламдық
институтқа толығымен аудару ниеті болса да, пайызсыз және пайызды
операциялар үлесіп жатты. 1975 ж БАӘ Дубай Исламик Банк және Джидда да
Исламдық Конференция Ұйымымен Исламдық Даму Банкі ұйымдастырылды. Исламдық
Даму Банкі – Исламдық конференция ұйымы мен кейбір мұсылмандық
қоғамдастықтары мемлекеттерінің әлеуметтік және экономикалық дамуын тепе-
теңдестіру мақсатымен ұйымдастырылған халықаралық қаржылық ұйым. 1975
жылдам бастап исламдық банк қозғалысы 40 мемлекеттегі 200-ге жуық қаржылық
ұйымға жетті. Исламдық банктер өзмемлекеттерінің ішкі нарықтарына
бағытталған. Әлемдік пайыздық гегамония мұсылман елдерінің қаржылық
тәжірибесінде із қалдырды. Исламдық банктердің көп бөлігі шаруашылық
өмірі батыстық нысанда ұйымдачтырылған мемлекеттерде құралған.
Батыстағыбірінші исламдық банк Исламик Банкинг Систем 1978ж Люксембургте
ашылды. Алдыңғы қатарлы банктер құрамында бұрыннан бері исламдық қызмет
бөлімшелері болған. 1997 ж Сити Банктің Бахрейнде Сити Исламик
Инвестмент Банкін ұйымдастыруы, қаржы әлеміндегі дүркіріс болды. Колумбия
Университетінен Ж.Ф. Сезнек: Исламдық қаржы сапа белгісін алды,-деді.
Мидл Ист журналының ақпары бойынша исламдық мәмілелерді ұйымдастырушы
батыстықтардың арасындағы ірілері Сити Банк, Эй-Эн-Зед Гриндлейз,
Кмейнворд Бенсон. Кейбір жағдайларды есте сақтау керек., Исламдық
банктердің қаржылық сипаттамамсының анализін шығару үшін жай банктердің
анализіне қолданылатын принциптер жарай бермейді. Мысалы исламдық банк
капиталын жоғары деңгейде ұстау керек, себебі дамыған мемлекеттердегі жүйе
бойынша салымшылардың салымдары сақтандырылады. Түрлі себептер салдарынан
исламдық банкілік іс тәжірибесінде мәселелер туып жатады. Өз сенім-
нанымдарына сай келмейтін, пайызға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz