Монополиялық құрылымдарды мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 МОНОПОЛИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Рынок құрылымының және монополия белгісінің сипаттамасы ... ... ... .6
1.2 ҚР Монополияны реттеу және оған қарсы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2. «ҚАЗАҚТЕЛЕКОМ» АҚ ФИЛИАЛЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.1 «Қазақтелеком» АҚ филиалының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 «Қазақтелеком» АҚ филиалының тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3 Кәсіпорындағы көрсететін қызмет түрлерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3 ҚР МОНОПОЛИЯЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.1 Монополия қабілеттілігін арттыруда сапа және баға саясатын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3.2 Монополия тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
1 МОНОПОЛИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Рынок құрылымының және монополия белгісінің сипаттамасы ... ... ... .6
1.2 ҚР Монополияны реттеу және оған қарсы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2. «ҚАЗАҚТЕЛЕКОМ» АҚ ФИЛИАЛЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.1 «Қазақтелеком» АҚ филиалының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 «Қазақтелеком» АҚ филиалының тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3 Кәсіпорындағы көрсететін қызмет түрлерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3 ҚР МОНОПОЛИЯЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.1 Монополия қабілеттілігін арттыруда сапа және баға саясатын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3.2 Монополия тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Рынок құрылымы фирмалардың саладағы санына, фирманың көлемiне, тауар сипатына, оның рынокқа ену жеңiлдiгiне немесе ақпараттың қолда болуына байланысты. Осындай рынок құрылымдарының бiр түрi – монополия. Монополия дегенiмiз белгiлi бiр тауарды немесе қызметтi өндiретiн жалғыз фирма және осы тауарды жақын алмастырушысы жоқ нарықты айтамыз. Монополия өз кезегінде нарықтың еркін қызмет етуіне кері әсерін тигізіп, тұтынушы талғамымен санаспайды және ұлттцқ экономиканың шикізат саласында қызмет ете беруін қолдайды. Сондықтан мемлекеттің монополияға қарсы өте қатаң шаралар жүргізуінің, оларды реттеп отыруының қажеттігі туындайды.
Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты экономикамызда микро және макродеңгейде қатынастары күрделенiп, экономикамызға әр түрлi әсерiн тигiзуде.
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн тек қана сұраныс пен ұсыныс деп төте айту қиындау. Өйткенi фирмалар белгiлi бiр рынокта, белгiлi бәсеке жағдайында және белгiлi рынок құрылымының негiзiнде әрекет жасайды.
Бiрақ рыноктық экономикада қандай-да болмасын монополиялық әрекеттердi өз бетiнше жiбермейдi, оны мемлекет белгiлi бiр деңгейде әр түрлi шаралармен реттеп отырады. Оны экономикада “антимонополиялық саясат” дейдi.
Қазақстан Республикасы экономикалық даму кезеңінің жаңа белесіне аяқ басты. Нарықтық талаптардың ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттің ішкі экономикалық мүмкіндіктері мен өндірістік ахуалын одан ары жақсарту мақсатында жаңа бағыттар белгіленуде. Өндірісті жаңаша құрудың, шығарылатын өнімдердің сұранысын арттырудың маңыздылығы да артуда.
Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты ішкі өндірісті өркендету екені белгілі. Бүл түрғыда, өнім өңдеудің түпкі кезеңіне дейінгі жүмыстарды қамтитын өндірістік кәсіпорындарға деген жауапкершілік те ұлғая түспек. Осы тектес кәсіпорындардың қатарына тамақ өнеркәсібіндегі нан өнімдерін өңдеумен айналысатын өндіріс орындарын жатқызуға болады. Аталған саланың ел экономикасындағы маңызы оның ішкі нарықтағы азық-түлік қауіпсіздігін сақтауда, отандық өзара байланысты кәсіпорындардың тиімділігін арттыруда, ауыл шаруашылығы өнімдерін мақсатты пайдалануда және монополия қабілетті өнімдер шығару арқылы мемлекеттің беделін арттыруда көрініс табады.
Жарнама саласының белсенді қызмет жасау кезеңі ортағасырлар болып табылады. Сол кездері Қазақстан арқылы бірқатар сауда транспорттық жолдар өтті, олардың бірі Ұлы Жібек Жолы. Осы жолдар бойындағы қалалар Шығыс және Батыс арасындағы тауар айналымының орталықтары болды. Жәрмеңкелер жиі өткізілді. Әлемнің әр түрлі жерлерінен келген саудагерлер өз тауарларын сатқан кезінде “жарнамалаумен” айналысты. Бірақ қазіргі түсінігіміздегі жарнама Қазақстанда тек қана Жаңа Экономикалық Саясат кезінде пайда болды. Кеңес үкіметі кезінде жарнаманың мақсаты бәсекелестікті ынталандыру емес, насихаттаудың құралы болды. Сол кездері, шын мәнінде жарнаманың тұтынушыларға қажеті болған жоқ, тауар ассортиметін мемлекет анықтады және көбінесе таңдауға мүмкіншілік болған жоқ, яғни мысалы “Рубин” теледидары ғана болды және ешқандай “Sony” немесе “Panasonіc” болған жоқ. Немесе “Аэрофлоттың ұшақтарымен ұшыңдар”, “Жинақкассаларында ақшаны сақтаңыздар” сияқты жарнаманың ешқандай экономикалық маңызы болған жоқ. Өйткені, Аэрофлоттан басқа әуекомпаниялар, Жинақкассасына бәсекелес болатын мекемелер болған жоқ. Қиыншылық тауарды таңдауда емес, қандай болса да тауарды табуда болды. Басқа жағынан, жарнаманың мемлекетке де қажеті болған жоқ, мемлекеттің өзі тапсырыс берген тауарлардың бағасын өзі бекітіп, өзі өндіріп, өзі сатып алатын еді.
Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты экономикамызда микро және макродеңгейде қатынастары күрделенiп, экономикамызға әр түрлi әсерiн тигiзуде.
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн тек қана сұраныс пен ұсыныс деп төте айту қиындау. Өйткенi фирмалар белгiлi бiр рынокта, белгiлi бәсеке жағдайында және белгiлi рынок құрылымының негiзiнде әрекет жасайды.
Бiрақ рыноктық экономикада қандай-да болмасын монополиялық әрекеттердi өз бетiнше жiбермейдi, оны мемлекет белгiлi бiр деңгейде әр түрлi шаралармен реттеп отырады. Оны экономикада “антимонополиялық саясат” дейдi.
Қазақстан Республикасы экономикалық даму кезеңінің жаңа белесіне аяқ басты. Нарықтық талаптардың ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттің ішкі экономикалық мүмкіндіктері мен өндірістік ахуалын одан ары жақсарту мақсатында жаңа бағыттар белгіленуде. Өндірісті жаңаша құрудың, шығарылатын өнімдердің сұранысын арттырудың маңыздылығы да артуда.
Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты ішкі өндірісті өркендету екені белгілі. Бүл түрғыда, өнім өңдеудің түпкі кезеңіне дейінгі жүмыстарды қамтитын өндірістік кәсіпорындарға деген жауапкершілік те ұлғая түспек. Осы тектес кәсіпорындардың қатарына тамақ өнеркәсібіндегі нан өнімдерін өңдеумен айналысатын өндіріс орындарын жатқызуға болады. Аталған саланың ел экономикасындағы маңызы оның ішкі нарықтағы азық-түлік қауіпсіздігін сақтауда, отандық өзара байланысты кәсіпорындардың тиімділігін арттыруда, ауыл шаруашылығы өнімдерін мақсатты пайдалануда және монополия қабілетті өнімдер шығару арқылы мемлекеттің беделін арттыруда көрініс табады.
Жарнама саласының белсенді қызмет жасау кезеңі ортағасырлар болып табылады. Сол кездері Қазақстан арқылы бірқатар сауда транспорттық жолдар өтті, олардың бірі Ұлы Жібек Жолы. Осы жолдар бойындағы қалалар Шығыс және Батыс арасындағы тауар айналымының орталықтары болды. Жәрмеңкелер жиі өткізілді. Әлемнің әр түрлі жерлерінен келген саудагерлер өз тауарларын сатқан кезінде “жарнамалаумен” айналысты. Бірақ қазіргі түсінігіміздегі жарнама Қазақстанда тек қана Жаңа Экономикалық Саясат кезінде пайда болды. Кеңес үкіметі кезінде жарнаманың мақсаты бәсекелестікті ынталандыру емес, насихаттаудың құралы болды. Сол кездері, шын мәнінде жарнаманың тұтынушыларға қажеті болған жоқ, тауар ассортиметін мемлекет анықтады және көбінесе таңдауға мүмкіншілік болған жоқ, яғни мысалы “Рубин” теледидары ғана болды және ешқандай “Sony” немесе “Panasonіc” болған жоқ. Немесе “Аэрофлоттың ұшақтарымен ұшыңдар”, “Жинақкассаларында ақшаны сақтаңыздар” сияқты жарнаманың ешқандай экономикалық маңызы болған жоқ. Өйткені, Аэрофлоттан басқа әуекомпаниялар, Жинақкассасына бәсекелес болатын мекемелер болған жоқ. Қиыншылық тауарды таңдауда емес, қандай болса да тауарды табуда болды. Басқа жағынан, жарнаманың мемлекетке де қажеті болған жоқ, мемлекеттің өзі тапсырыс берген тауарлардың бағасын өзі бекітіп, өзі өндіріп, өзі сатып алатын еді.
1. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, ақпан 2008 ж.
2. Есали А.Р. «Егемен Қазақстан» Алматы: 2000, №12, 5 б.
3. Абсаттаров Р.Б. «Аграрлық нарық проблемалары» Алматы: 2003, №1,2,3,4,5,6, 22-28 б.
4. Алмашев Ж.А. «Үкімет Бюллетені» Астана: 2004, №2, 56-60 б.
5. Саханов А.Н. «КазЭУ хабаршысы» Алматы: 2004, №5, 22-24 б. Кушербаев К.А. «Астана ақшамы» Астана: 2001, №4, 6 б.
6. Әділбекұлы Т.К. «Жас алаш» Алматы: 2004, №10, 4 б.
7. Ерали А.К. «Қаржы-қаражат» Алматы: 1996, №6, 10-13 б.
8. Әмсұлтан Қ.Н. «Егемен Қазақстан» Алматы: 2005, №5, 3 б.
9. Нурмаков А.Р. «Заман Қазақстан» Алматы: 1998, №8, 6 б.
10. Куатова Д.Я. "Экономика предприятия" Алматы: 2005, 27-29 б.
11. Садырова М.С. «Агро Информ» Астана: 2005, №6, 17-20 б.
12. Нургалиев Б.М. «Қаржы-қаражат» Алматы: 2003, №3, 52-57 б.
13. Иванов Ю.Н. «Экономика Статистика» Москва: 2005, №1, 33-36 б.
14. Мақсат Тәж-Мұрат «Ана тілі» Алматы: 2006, №3, 5 б.
15. Нурмуханбетов М.Т. «Солтүстік Қазақстан» Астана: 2004, №11, 2 б.
16. Абытханұлы Е.С. «Заң» Алматы: 2002, №7, 4 б.
17. Аудит и анализ финансовой отчетности, под редакцией Дюсембаева К.Ш., А. 1999г. Контроль качества продукции: Учебное пособие. – М.: Издательство стандартов, 2001г.
18. Управление издержками организации. / учебник под ред. Кибанова А.Я. М.: «Инфра-М», 1997г.
19. Издержки промышленной продукции по двум категориям качества: Методические документы. – М. Издательства стандартов, 2001г.
20. Котляров С.А. Управление затратами. – СПб: Питер, 2001г.
21. Экономика предприятия // под. ред. проф. Сафронова – М.: Юрист, 2002г.
22. Менеджмент организации. //учеб. пособие под. ред. Румянцевой З.П., Саломатина А.Н., М.: 1999г.
23. Друри К. Ведение в управленческий и производственный учет // пер. с англ. – М.: аудит, Юнити, 1998г.
24. Сергеев М.В. Экономика предприятия – 2- издание переработана и дополнена М.: 2000г.
25. Стратегия индустриально-инновационного развития Казахстана на 2003 – 2015 годы. – Астана, 2003 г.
26. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: 4-е изд., перераб. и доп. – Минск: ООО «Новое знание»,2002. –688с.
27. Дейян А. Реклама.//М.: “Прогресс”, 1993.
28. Котлер Ф. Маркетинг.//М.: “Прогресс”, 1998.
29. Кэмпбелл Р. Макконелл, Стэнли Л. Брю. Экономикс.//Таллин, 1993.
30. Маркетинг: учебное пособие, под ред. Уткина З.А.//М.: ЭКСМОС, 1998.
31. Маркетинг: учебник для ВУЗов, под ред. Романова А.И.//М.: “Банки и биржи”, ЮНИТИ, 1995.
32. Найти свой путь в рекламном деле, перевод с англ. Кукушкиной В.А.//М.: ГПНТ, 1997.
33. Отчет о деятельности ТОО “Рекламное агентство “Рута”” за 1997 год.
34. Реклама: экономика, политика, искусство.//М.: ГПНТ, 1997.
35. Рожков И.Я. Международное рекламное дело.//М.: “Банки и биржи”, ЮНИТИ, 1994.
36. Статистические данные по развитию ЮКО за 1997 год.// Шымкент, “Статистика”, 1998.
37. Сэндидж Ч. Реклама: теория и практика.//М.: “Прогресс”, 1998.
38. Устав ТОО “Рекламное агентство “Рута””, 1996.
39. Ученова В.В., Старых Ю.В. История рекламы: детство и отрочество.//М.: “Мысль”, 1994.
40. Шеденов У.К., Романов А.С. Формирование современного рынка рекламы в Республике Казахстан.// “Экономика Казахстана”, № 1, 1997.
41. Эванс Н. Маркетинг.//М.: “Прогресс”, 1996.
42. Закон РФ “О рекламе” от 18 июля 1995 г.
43. Гермогенова Л. Эффективная реклама в России. М., 1994.
44. Дейян А. Стимулирование сбыта и рекламы. – М., 1994, 190 с.
45. Панкратов Ф.Г., Рекламная деятельность, М., 2001, 364 с.
46. Раджиев Б. Рекламный менеджмент. –М., СПб, К.2001, 784 с.
47. Рожков И.Я. Реклама: планка для “профи”. М. 1997, 208 с.
48. Рожков И.Я. Международное рекламное дело. –М., 1994.
49. Семенов А. Рекламный менеджмент, -М., 2001, 272 с.
50. Уэллс У. “Реклама. Пинципы и практика”. СПб, 1999, 736 с.
51. Феофанов О.А. Реклама: новые технологии в России. –СПб., 2000, 384 с.
52. Боткина О. Психология рекламы: откуда она пошла.// Рекламные технологии. 2001. № 8, с. 42-43.
53. Горюнова Н.Б. Механизм психологической идентификации в телевизионной рекламе.//Реклама и жизнь. 2002 г. № 3,с. 23-27.
54. Габривлян Ж. Еще раз о цвете…//Реклама. 1999. № 4, с. 28-30.
55. Дударева А. Красный, синий… цвет морской волны.//Лаборатория технологии. 2002 г. № 5, с. 22-25.
56. Коган Е. Методы оценки эффективности РК.//Рекламные технологии. 2002 г. № 4, с. 9-11.
2. Есали А.Р. «Егемен Қазақстан» Алматы: 2000, №12, 5 б.
3. Абсаттаров Р.Б. «Аграрлық нарық проблемалары» Алматы: 2003, №1,2,3,4,5,6, 22-28 б.
4. Алмашев Ж.А. «Үкімет Бюллетені» Астана: 2004, №2, 56-60 б.
5. Саханов А.Н. «КазЭУ хабаршысы» Алматы: 2004, №5, 22-24 б. Кушербаев К.А. «Астана ақшамы» Астана: 2001, №4, 6 б.
6. Әділбекұлы Т.К. «Жас алаш» Алматы: 2004, №10, 4 б.
7. Ерали А.К. «Қаржы-қаражат» Алматы: 1996, №6, 10-13 б.
8. Әмсұлтан Қ.Н. «Егемен Қазақстан» Алматы: 2005, №5, 3 б.
9. Нурмаков А.Р. «Заман Қазақстан» Алматы: 1998, №8, 6 б.
10. Куатова Д.Я. "Экономика предприятия" Алматы: 2005, 27-29 б.
11. Садырова М.С. «Агро Информ» Астана: 2005, №6, 17-20 б.
12. Нургалиев Б.М. «Қаржы-қаражат» Алматы: 2003, №3, 52-57 б.
13. Иванов Ю.Н. «Экономика Статистика» Москва: 2005, №1, 33-36 б.
14. Мақсат Тәж-Мұрат «Ана тілі» Алматы: 2006, №3, 5 б.
15. Нурмуханбетов М.Т. «Солтүстік Қазақстан» Астана: 2004, №11, 2 б.
16. Абытханұлы Е.С. «Заң» Алматы: 2002, №7, 4 б.
17. Аудит и анализ финансовой отчетности, под редакцией Дюсембаева К.Ш., А. 1999г. Контроль качества продукции: Учебное пособие. – М.: Издательство стандартов, 2001г.
18. Управление издержками организации. / учебник под ред. Кибанова А.Я. М.: «Инфра-М», 1997г.
19. Издержки промышленной продукции по двум категориям качества: Методические документы. – М. Издательства стандартов, 2001г.
20. Котляров С.А. Управление затратами. – СПб: Питер, 2001г.
21. Экономика предприятия // под. ред. проф. Сафронова – М.: Юрист, 2002г.
22. Менеджмент организации. //учеб. пособие под. ред. Румянцевой З.П., Саломатина А.Н., М.: 1999г.
23. Друри К. Ведение в управленческий и производственный учет // пер. с англ. – М.: аудит, Юнити, 1998г.
24. Сергеев М.В. Экономика предприятия – 2- издание переработана и дополнена М.: 2000г.
25. Стратегия индустриально-инновационного развития Казахстана на 2003 – 2015 годы. – Астана, 2003 г.
26. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: 4-е изд., перераб. и доп. – Минск: ООО «Новое знание»,2002. –688с.
27. Дейян А. Реклама.//М.: “Прогресс”, 1993.
28. Котлер Ф. Маркетинг.//М.: “Прогресс”, 1998.
29. Кэмпбелл Р. Макконелл, Стэнли Л. Брю. Экономикс.//Таллин, 1993.
30. Маркетинг: учебное пособие, под ред. Уткина З.А.//М.: ЭКСМОС, 1998.
31. Маркетинг: учебник для ВУЗов, под ред. Романова А.И.//М.: “Банки и биржи”, ЮНИТИ, 1995.
32. Найти свой путь в рекламном деле, перевод с англ. Кукушкиной В.А.//М.: ГПНТ, 1997.
33. Отчет о деятельности ТОО “Рекламное агентство “Рута”” за 1997 год.
34. Реклама: экономика, политика, искусство.//М.: ГПНТ, 1997.
35. Рожков И.Я. Международное рекламное дело.//М.: “Банки и биржи”, ЮНИТИ, 1994.
36. Статистические данные по развитию ЮКО за 1997 год.// Шымкент, “Статистика”, 1998.
37. Сэндидж Ч. Реклама: теория и практика.//М.: “Прогресс”, 1998.
38. Устав ТОО “Рекламное агентство “Рута””, 1996.
39. Ученова В.В., Старых Ю.В. История рекламы: детство и отрочество.//М.: “Мысль”, 1994.
40. Шеденов У.К., Романов А.С. Формирование современного рынка рекламы в Республике Казахстан.// “Экономика Казахстана”, № 1, 1997.
41. Эванс Н. Маркетинг.//М.: “Прогресс”, 1996.
42. Закон РФ “О рекламе” от 18 июля 1995 г.
43. Гермогенова Л. Эффективная реклама в России. М., 1994.
44. Дейян А. Стимулирование сбыта и рекламы. – М., 1994, 190 с.
45. Панкратов Ф.Г., Рекламная деятельность, М., 2001, 364 с.
46. Раджиев Б. Рекламный менеджмент. –М., СПб, К.2001, 784 с.
47. Рожков И.Я. Реклама: планка для “профи”. М. 1997, 208 с.
48. Рожков И.Я. Международное рекламное дело. –М., 1994.
49. Семенов А. Рекламный менеджмент, -М., 2001, 272 с.
50. Уэллс У. “Реклама. Пинципы и практика”. СПб, 1999, 736 с.
51. Феофанов О.А. Реклама: новые технологии в России. –СПб., 2000, 384 с.
52. Боткина О. Психология рекламы: откуда она пошла.// Рекламные технологии. 2001. № 8, с. 42-43.
53. Горюнова Н.Б. Механизм психологической идентификации в телевизионной рекламе.//Реклама и жизнь. 2002 г. № 3,с. 23-27.
54. Габривлян Ж. Еще раз о цвете…//Реклама. 1999. № 4, с. 28-30.
55. Дударева А. Красный, синий… цвет морской волны.//Лаборатория технологии. 2002 г. № 5, с. 22-25.
56. Коган Е. Методы оценки эффективности РК.//Рекламные технологии. 2002 г. № 4, с. 9-11.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. монополиялық құрылымдарДЫ мемлекеттік реттеуДІҢ теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Рынок құрылымының және монополия белгісінің сипаттамасы
... ... ... .6
2. ҚР Монополияны реттеу және оған қарсы саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... .16
2. Қазақтелеком АҚ филиалының экономикалық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...22
2.1 Қазақтелеком АҚ филиалының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Қазақтелеком АҚ филиалының тиімділігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3 Кәсіпорындағы көрсететін қызмет түрлерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ...39
3 ҚР монополиялық мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .45
3.1 Монополия қабілеттілігін арттыруда сапа және баға саясатын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.2 Монополия тиімділігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Рынок құрылымы фирмалардың саладағы
санына, фирманың көлемiне, тауар сипатына, оның рынокқа ену жеңiлдiгiне
немесе ақпараттың қолда болуына байланысты. Осындай рынок құрылымдарының
бiр түрi – монополия. Монополия дегенiмiз белгiлi бiр тауарды немесе
қызметтi өндiретiн жалғыз фирма және осы тауарды жақын алмастырушысы жоқ
нарықты айтамыз. Монополия өз кезегінде нарықтың еркін қызмет етуіне кері
әсерін тигізіп, тұтынушы талғамымен санаспайды және ұлттцқ экономиканың
шикізат саласында қызмет ете беруін қолдайды. Сондықтан мемлекеттің
монополияға қарсы өте қатаң шаралар жүргізуінің, оларды реттеп отыруының
қажеттігі туындайды.
Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты экономикамызда микро
және макродеңгейде қатынастары күрделенiп, экономикамызға әр түрлi әсерiн
тигiзуде.
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн тек
қана сұраныс пен ұсыныс деп төте айту қиындау. Өйткенi фирмалар белгiлi бiр
рынокта, белгiлi бәсеке жағдайында және белгiлi рынок құрылымының негiзiнде
әрекет жасайды.
Бiрақ рыноктық экономикада қандай-да болмасын монополиялық әрекеттердi
өз бетiнше жiбермейдi, оны мемлекет белгiлi бiр деңгейде әр түрлi
шаралармен реттеп отырады. Оны экономикада “антимонополиялық саясат” дейдi.
Қазақстан Республикасы экономикалық даму кезеңінің жаңа белесіне аяқ
басты. Нарықтық талаптардың ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттің ішкі
экономикалық мүмкіндіктері мен өндірістік ахуалын одан ары жақсарту
мақсатында жаңа бағыттар белгіленуде. Өндірісті жаңаша құрудың, шығарылатын
өнімдердің сұранысын арттырудың маңыздылығы да артуда.
Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты
ішкі өндірісті өркендету екені белгілі. Бүл түрғыда, өнім өңдеудің түпкі
кезеңіне дейінгі жүмыстарды қамтитын өндірістік кәсіпорындарға деген
жауапкершілік те ұлғая түспек. Осы тектес кәсіпорындардың қатарына тамақ
өнеркәсібіндегі нан өнімдерін өңдеумен айналысатын өндіріс орындарын
жатқызуға болады. Аталған саланың ел экономикасындағы маңызы оның ішкі
нарықтағы азық-түлік қауіпсіздігін сақтауда, отандық өзара байланысты
кәсіпорындардың тиімділігін арттыруда, ауыл шаруашылығы өнімдерін мақсатты
пайдалануда және монополия қабілетті өнімдер шығару арқылы мемлекеттің
беделін арттыруда көрініс табады.
Жарнама саласының белсенді қызмет жасау кезеңі ортағасырлар болып
табылады. Сол кездері Қазақстан арқылы бірқатар сауда транспорттық жолдар
өтті, олардың бірі Ұлы Жібек Жолы. Осы жолдар бойындағы қалалар Шығыс және
Батыс арасындағы тауар айналымының орталықтары болды. Жәрмеңкелер жиі
өткізілді. Әлемнің әр түрлі жерлерінен келген саудагерлер өз тауарларын
сатқан кезінде “жарнамалаумен” айналысты. Бірақ қазіргі түсінігіміздегі
жарнама Қазақстанда тек қана Жаңа Экономикалық Саясат кезінде пайда болды.
Кеңес үкіметі кезінде жарнаманың мақсаты бәсекелестікті ынталандыру емес,
насихаттаудың құралы болды. Сол кездері, шын мәнінде жарнаманың
тұтынушыларға қажеті болған жоқ, тауар ассортиметін мемлекет анықтады және
көбінесе таңдауға мүмкіншілік болған жоқ, яғни мысалы “Рубин” теледидары
ғана болды және ешқандай “Sony” немесе “Panasonіc” болған жоқ. Немесе
“Аэрофлоттың ұшақтарымен ұшыңдар”, “Жинақкассаларында ақшаны сақтаңыздар”
сияқты жарнаманың ешқандай экономикалық маңызы болған жоқ. Өйткені,
Аэрофлоттан басқа әуекомпаниялар, Жинақкассасына бәсекелес болатын
мекемелер болған жоқ. Қиыншылық тауарды таңдауда емес, қандай болса да
тауарды табуда болды. Басқа жағынан, жарнаманың мемлекетке де қажеті болған
жоқ, мемлекеттің өзі тапсырыс берген тауарлардың бағасын өзі бекітіп, өзі
өндіріп, өзі сатып алатын еді.
Осы орайда, өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру бойынша сараптаулар
мен талдауларды, тиімді және маңызды факторларды, аталған тетіктерді
қолдануға қатысты ұсыныстар мен пайымдауларды ғылыми негіздеудің маңызы да
жетіле түспек. Бұл ерекшеліктер зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды
және оның ғылыми-тәжірибелік құндылығын арттырады.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Аталған мәселе бойынша ғылыми
көзқарастарды теориялық және әдіснамалық тұрғыда көптеген ғалымдар өз
еңбектерінде қарастырып өткен. Олардың қатарына батыстық А.Смит, Д.Рикардо,
Й.Шумпетер, Б.Клейн, П.Самуэльсон, Ф.Хайек, Д.С.Милль, М. Портер сынды
ғалымдарды жатқызуға болады.
ТМД елдерінде бәсекелік қабілетті арттыруға қатысты мәселелерді әртүрлі
деңгейде талқылап, экономикалық маңыздылығын зерттеген ғалымдар да көптеп
кездеседі. Мемлекеттің бәсекелік артықшылықтарын қалыптастыру жолдарынан
өнімнің бәсекелік қабілетін арттыру тетіктеріне дейінгі пікірлер ресейлік
ғалымдар Г.Л.Азоев, Т.М.Ахмадалиев, Г.Н.Бобровников, И.Н.Герчикова,
Е.А.Горбашко, И.И.Дуданов, Н.К.Моисеева, Р.М.Тихонов, А.Трубилин,
Р.А.Фатхутдинов, А.П.Челенков, А.Ю.Юданов және басқаларының еңбектерінде
кездеседі. Қазақстандағы экономикалық өзгерістерге сай мемлекеттің,
саланың, өндірістің, өнімнің, қызметтің бәсекелік қабілетін арттыру
бағыттары мен оларды іске асыруға ықпал ететін экономикалық, ғылыми-
техникалық, өндірістік және басқа да маңызды тұтқалардың тиімділігі жайында
елімізге белгілі ғалым-экономистер А.Т.Әшімбаев, Р.А.Алшанов,
С.Б.Ахметжанова, О.Б.Баймүратов, К.Б.Бердалиев, Ө.Қ.Есқараев, Р.К.Жоламан,
Ж.О.Ихданов, М.Б.Кенжеғозин, Д.Қ.Қабдиев, К.Қажымұрат, А.Қ.Қошанов,
Н.Қ.Мамыров, Н.К.Нұрланова, К.Р.Нұрмағанбетов, Қ.О.Оқаев, К.А.Сағадиев және
басқалар өз зерттеулерінде қарастырып, олардың қолданыс табуына қомақты
үлестерін қосты.
Бәсекелік қабілетті зерттеу аясының кеңдігі әлі де болса көптеген
мәселелер бойынша, әсіресе, өндеу өнеркәсібі салаларында, соның ішінде нан
өнімдер өндірісі мен оның өнімдеріне қатысты сұрақтарды терең зерттеуді,
кәсіпорынның нарық талаптарына тез икемделуін, ауыл шаруашылығымен өзара
тығыз байланысын назарға ала отырып, екі жақты тиімді жүйе құруды жан-жақты
сараптауды талап етеді. Сол сияқты, жылдам қарқынмен өзгеріп жатқан нарық
талаптары соңғы ғылыми-техникалық, технологиялық, инновациялық
жетістіктерді зерделей отырып, тұтынушылардың талғамынан шығатын өнім
түрлерін өндіру жолдарын айқындауды міндеттейді. Сондықтан да, аталған
мәселені теориялық және әдіснамалық тұрғыда саралау қажеттілігі дипломдық
зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтауға түрткі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жүмыстың мақсаты - нан
өнімдерін өңдеуші кәсіпорындардың қызметтерін жан-жақты сараптай отырып,
олардың өнімдерінің бәсекелік қабілеттерін арттыру тетіктерін негіздеу және
оларды қолдану бойынша нақты ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі АҚ Қазақтелеком жатады.
Зерттеудің ғылыми және әдіснамалық негізіне отандық және шетелдік
ғалым-экономистердің бәсекелік қабілетті арттыру аясындағы
ақыл-ой еңбектері мен зерттеу нәтижелері алынды. Қазақстан
Республикасының ұлттық экономиканы реттеу мен өркендетуге
бағытталған зандары мен нормативтік-құқықтық құжаттары зерттелді
және қолданылды. Олар: Есали А.Р., Абсаттаров Р.Б., Алмашев Ж.А., Саханов
А.Н. және т.б.
Құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттен тұрады.
1 монополиялық құрылымдарДЫ мемлекеттік реттеуДІҢ теориялық негіздері
1.1 Рынок құрылымы ретінде монополияның сипаттамасы
Монополия (грек – moons –жалғыз, polio – сатамын) жеке өндіруші
тауар рыногын бақылап және сол рынокта үстем орын алған кезде пайда
болады. Монополия деген термин сөзбе-сөз мағынасында тауардың жалғыз
сатушысы деген ұғым береді.
Монополизмнің негізгі көрсеткішіне монополиялық баға және монополиялық
пайда жатады. Фирманың қарамағында сирек кездесетін ,ұдайы өндірілмейтін
ресурстары болса, оның монополистік болмысы табиғи болады. Ал егер осы
фирма өзі ұйымдастырудың әр түрлі әдістерін ұтымды пайдаланып, монополия
құрған болса, фирманың монополиялық болмысы жасанды болады. 20 ғ
дейін монополиялар шектелген сфераларда болған. Кейін монополиялану
процестері заңдылықа айналды. Бұл өндірістің, бәсекенің,
ұйымдастырулық бастаманың күшейуімен байланысты болды.
Монополияның мақсаты - рынокта баға мен өндіріс көлемін бақылау
арқылы мүмкін болатын жоғары табыс алу. Мақсатқа жету құралы
болып орташадан жоғары пайданы қамтамасыз ететін монополиялық
баға құрылуын ұсынады.
Капитализмнің жоғары даму сатысындағы ең басты құбылыс-бәсекенің
монополияға айналып кетуі. (Монополиялар еркін бәсекеден өсіп шығып, оны
жоймайды, қайта еркін бәсекенің үстінде және сонымен қатар өмір сүреді,
сөйтіп осы арқылы бірқатар мейлінше шиеленіскен жне қатты қайшылықтар,
кикілжіңдер, жанжалдар туғызады). Монополиялық капитализм еш уақытта бәсеке
күресін жоймайды, формасын өзгертіп, тереңдетеді және шиеленістіреді.
Империализм тұсындағы бәсекенің түрі әлдеқайда көп және өте күшті.
Монополия бәсекесінің халін нашарлатумен оған шектелмейді, оны әбден
тұншықтырып, құртқанша күресе береді. Өткір бәсеке күресінде аз адамның
басқаларға қарсы астыртын келісім ымырасының құрбаны болып қала береді.
ерекше белгісғарыда айтып өткеніміздей бағалық бәсекеге қарама қайшы
келетін бәсеке түрі бағалық.
Бәсеке мен монополия қайшылықты бірлестікте ғұмыр кешеді. Бұл құбылыс
бәсекенітылы формасынан көрініс алады. Қайырымсыз бәсеке түрлері барлық
бағытта толықсуды білмейтін дәрежеде жүріп жатады. Монополиялық бәсеке
кезінде рынокта сатушылар мен алушылардың саны бірнешеу болады. Бірақ жаңа
құбылыс пайда болады- өнімнің дифференциясы, яғни өнімнің даярлығы оны
басқа бәсекелестің ұқсас тауарларынан айырып тұратын қасиетінің болуы.
Ондай қасиеттер - өнімнің жоғары сапасы, әдемі орамы, сатудағы жақсы
шарттар, дүкеннің жағымды орынға орналасуы, жоғары деңгейдегі сервис және
т.б. болып табылады.
Осындай артықшылықтарға ие бола отырып, дифференциалданған өнімнің
иесі белгілі бір деңгейде монополист болады және бағаға әсер ету
мүмкіндігіне ие. Бірақ әрбір сатушының сату көлемі жоғары болмағандықтан,
бірде монополист фирмалар көп болады да, олардың әрбіреуі рыноктық бағаны
шектелген түрде бақылай алады- бұл монополиялық бәсекенің бағалық емес
бәсеке болып табылады. Бағалық емес бәсеке техникалық артықшылықтардың
арқасында жететін тауардың жоғарғы сапасымен және сенімділігімен сатуға
негізделген. Рыноктық қатынастардың қатысушыларының өзара қалай
бәсекелесуіне байланысты жетілген(еркін) және жетілмеген бәсеке рыногі деп
бөлінеді. Жеке фирмалардың өнім бағасына(базар нарқына) әсер етуі неғұрлым
аз болса, соғұрлым рынок бәсекелік деп саналады.
Жетілген бәсеке(еркін бәсеке рыногі) дегеніміз рыногта бір-біріне
тәуелсіз көптеген татушылар мен сатып алушылар қызмет ететін және тең
мүмкіндіктері мен құқықтары бар бәсекенің идеалды бейнесін айтады. Жетілген
еркін(таза немесе толық) бәсеке – көп фирмалар стандарттық тауарлар сататын
және олардың біреуініңде нарық пен бағаны бақылауға жетімді үлесі болмайтын
нарық. Жетілген бәсекенің негізгі белгісі-әрбір фирманың үлесі жалпы өнімге
шаққанда аз болғандықтан, ешқайсысының бөлшек бағаға әсері өте төмен
болады. Ұсыныс бағалары төменгі шекте теңеледі. Жетілген бәсеке толық түрде
болмайды. Оғантек жуық шамада жақындауға болады. Еркін бәсеке деп
19ғасырдың ортасында болған бәсекені нақты айтуға болады. 19ғасырдың екінші
жартысынан бастап ҒТП-ң әсерінен өндірісті шоғырландыру жүріп жатты, ол ірі
және аса ірі кәсіпорындардың, яғни монополияның құрылуына әкеп соқты.
Монополияның пайда болуы бәсекені жетілмеген(жетілмеген бәсеке
рыногы)сипатта дамыды. Жетілмеген бәсеке деп еркін бәсекенің шарттарының
кемдегенде біреуі орындалмайтын рынокты атайды. Жетілмеген бәсеке үш типке
бөлінеді-монополиялық бәсеке, олигополиялық, таза монополия,доуполия,
билатеральдік монополия.
Монопсония-белгілі тауарды сатып алуға жалғыз сатып алушының
монополиясы болуымен сипатталатын нарық құрлымының типі. Өзінің сатып алуын
шектей отырып, сатып алушы сатушы табыстарының есебінен монополдық пайдаға
ие болады. Монопсония жетілмеген бәсекенің құрамды бөлігі болып саналады.
Бағаның 2-і түрін айттық, енді Монополдық баға дегеніміз берілген
сұраныс жағдайында монополиялардың белгілі өнім көлемін өткізе алатын ең
жоғарғы баға.
Монополдық рента-тауарды монополдық бағамен сатқанда пайда болатын
қосымша табыс.
Монополист-кейбір тауардың ұсынысының елеулі көлеміне бақылау жүргізетін
сатушы.
Монополистік бәсеке-жаңа сатушылардың келіп кіруіне мүмкіндігі бар
нарықта сараланған тауарлар ұсынып сатушылар бір-бірімен бәсекелес болады.
Монополия-кейбір өнімді сатуға немесе кейбір іс-әрекетпен айналысуға
айрықша құқықты болу.
Монополияға қарсы заңдар-монополиялардың практикасы және олардың күштерінің
өсуіне тыйым салатын заңдар.
Монополиялық билік-тауар бағасына әсер етуге және нарықта өзінің шарттарын
орындауға қабілетті болу, бұл өнімнің осы түрі өндірісінің және оны
өткізудің елеулі бөлігін шоғырландыру арқылы жүзеге асырылады.
Монополиясыздандыру- нарықта өзінің шарттарын орындауға мәжбүр ететін
мемлекеттік немесе басқа монополияларды жою.
Олигопсония- белгілі тауарды сатып алушы топтары болатын нарық
құрылымының типі. Осылар сатып алуын шектей отырып, сатушы табыстарының
есебінен өздеріне монополдық пайда түсіреді.
Олигополия дегеніміз бірнеше ірі фирмалар үстемдік ететін нарық (грек.
Oligos- аздаған, polio- сату).Оған біртекті немесе әр түрлі өнімді
сипаттама тән, ал басты белгісі-баға лидердің принципі бойынша бекітіледі.
Бұл принцип көптеген фирмалардың бағаны осы рыноктағы мықты фирманың бағасы
сияқты қоюға ұмтылатынын білдіреді. Олгополия жағдайында нарықтың үш түрі
болуы мүмкін.
Бірсалалық сауда- өнеркәсіптік фирма әрекет ететін нарықтық құрылым.
Ешқандай келісіммен байланысты емес, бір-бірімен бәсекелес бірнеше ірі
жеткізушілер болатын нарықтық құрылым.
Өндірістік өзара байланыстар егжей-тегжей мамандандыру түрінде
болатын, (өндірістік пирамида) типтес корпорациялардың бірнеше топтары
үстемдік ететін нарық, әдетте (олгополия) деген термин өте ірі
әртараптандырылған корпорациялар әрекет ететін нарықты сипаттау үшін
қолданылады. Ологополияға қарама-қайшы құбылыс болып олигопсония табылады.
Ол рынокта бірнеше сатушы емес, сатып алушылардың қызмет етуін қарастырады,
яғни тұтынушылар рыногі монополиясы белең алады.
Таза монополия рынокта ешқандайсыз бәсекелестерсіз бір ғана сатушы
болған кезде пайда болады. Орнына жүретіні болмайтын, бір фирма жасаған
өнім нарығы, осы нарыққа ену жабық болады және бұнда монополия өзінің
тауарына баға белгілей алады.Оның ерекшелігі, сатушы өз бағасын өте кең
шектікте ауыстыра алады, ал максималды жоғары баға тек төлем қабілеттік
сұраныспен шектеледі.
Қазіргі рынок жүйесінде монополиялық емес және монополиялық бағалар бар.
• Бірінші- монополияға тартылмаған кәсіпорындардың өз тауарларын сатып
өткізетін бағасы.
• Екінші- монополиялар өз тауарларынсатып өткізу үшін әдейі қойған бағалар.
Әдетте,монополиялық бағалар тауардың нақты құнынан да және өндіріс
бағаларынан да жоғары болып келеді. Тауардың қоғамдық құнынан әрқашан
төмен болады.
Монополиялық бағалар дәрежесіне сұраныс пен ұсыныстың арақатынастары
әсер етеді. Алайда, монополистер сұраныс төмендеп кеткен жағдайдың өзінде
де тауарларының бағаларын жоғары ұстай алады. Өйткені бағаның тиісті
дәрежесі келісім- шарт жасау арқылы іске асып, баға қоюдың (басшылық)
жүйесі ең ірі компанияның қолына көшеді. Дегенмен бұған қауіп төндіретін
жағдайлар бар. Олар- келісімге келмеген бөгде фирмалардың, копорациялардың
және шетелдік ірі капитал топтары тарапынан көрсетілетін қысымдар және
ұсыныстың сұраныстан асып кетуі. Бұл жерде ашық құралдардан басқа
бүркемеленген әдістер де қолданылады.
Монополиялық баға дәрежесін төмендетуге мемлекет көмектеседі, қажетті
шаралар жүйесін іске асырады. Бастамалары мыналар- мемлекеттің арнайы заң
шығаруы, мемлекеттік заказдың үлесін ұлғайту, мемлекеттің тауарлары
экспорты мен импортының арасындағы ұлттық және әлемдік рыноктағы
саясаттары, мемлекеттік- монополистік реттеу, ақша айналымы,несие,салық
және айлалы әлеументтік саясаттары т.б. Монополияның мақсаты- жоғары табыс
алу. Мақсатқа жету үшін орташадан жоғары пайданы қамтамасыз ететін
монополиялық баға құрылуын ұсынады. Монополиялық бірнеше компаниялардың
қосылуы арқылы құрылады және ұйымдық формалары бар:
Картель- шығарылып отырған өнім мен өткізу рыногын бөлу туралы келісім
квотасы (саны).Және монополистік пайда алу мақсатпен, баға, нарықты
бөлісу,патенттерімен айырбас жүргізу туралы, өндірістің дербестігін сақтай
отырып, мүшелері өзара келісімге келетін монополияның нысаны.
Синдикат - өнімді бірлесіп өткізуді ұйымдастыру мақсатымен бірігу.
Трест – монополияға енетін фирмалардың меншік, өндіріс және өнімді
өткізуге байланысты бірігуін айқындайды. Кейбір тауарларды өндіретін
монополистік бірлестіктің белгілі бір типі.
Концерн – қаржы орталығы бір, бірақ жалпы технологиясы кіріккен әр
түрлі фирма, салалардың ұйымдық мормалары кіретін монополия. Өнеркәсіп
сферасында көп тараған корпорациялардың нысаны, бұлар іс- әрекеттерге көп
салалы талдау жүргізеді. Ерекшелігі: капитал салымы саласында қатал
орталықтанған басқарудың кәсіпорындарынынң, бөлімшелердің, филиалдардың кең
шаруашылық дербестігімен ұштасу және басқарудың орталықсыздандырумен
ұштасуы.
Конгламерат – басты фирманың қызмет өрісімен өндірістік және
технологиялық байланысы жоқ ірі корпорациялардың салаға кіруіне негізделген
бірлестік.Технологиялық жағынан бір- бірімен байланысты емес
кәсіпорындардың бір басқару құрылымында бірлесуі. Концерннің құрамына
бүтіндей акционерлік компаниялар, тіпті трестерде кіреді. Әрбір концернді
өте бай бір немесе бірнеше капиталист басқарады. Концернде капитал мен
өндірістің шоғырлану дәрежесі аса жоғары. Иелері адам айтқысыз көп пайда
табады.
Монополиялардың формалары үндестікте болады. Олар жалдамалы еңбекті
капиталды қанауын бейнелейді. Монополия түрлерінде ортақ заңдылық бар.
Монополияның объективті негізі өндірістің шоғырлануы.
Монополиялардың бір-бірінен өзгешеліктері де бар. Атап
айтқанда:өндірісті қоғамдастыру және капиталистердің меншігін біріктіру
дәрежесі, нақтылы объекті түрін монополиялау. Мысалы: монополиялау
объектісі тек тауарларды сатып өткізу болса- картель, синдикат, бұған қоса
өндірістің монополиясы- трест, ал осыларға қоса әр түрлі салалардың өндіріс
несие берсе- концерн формасына ие болады.
Ғасырымыздың 60жылдарында өмірге монополияның жаңа түрі –
Конгломераттар келді. Бір- біріне ешбір өндірістік, немесе басқалай қатысы
жоқ, әртүрлі саладағы бірнеше ондаған ұсақ және орташа фирмалардың басын
біріктіру жолымен құрылған монополия формасын конгломерант деп атаймыз.
Негізгі мақсаты- акция курсы ойыны арқасында қосымша пайда табу.
Сондықтан өмір сүру коньюктураға (шаруашылық жағдайына) тікелей байланысты.
Шаруашылық жағдайы өзгермелі құбылыс. Өзгерістерге шыдай алмай көпшілігі
тарап кетеді. Жай диверсиффициралдық концернге айналады. Кейбіреулері
бұндай жағдайларға өміршең екендігін, өзгермелі шаруашылық жағдайларына
бейімделу қабілеті күшті екендігін танытты.
Шаруашылық жүргізудің монополистік формасы жағдайында бәсекенің сипаты
өте күрделі болады.
• Біріншіден, бүгінгі жағдай, моноплияның тұтынушылар мен потенциалдық
бәсекелестері туралы толық мағлұмат алады.
• Екіншіден, монополия жарнама арқылы тұтынушылардың сұранысының
қалыптасуына елеулі әсер етеді, өйткені ірі монополиялар үшін жарнаманы
пайдалану жеңілірек түседі.
• Үшіншіден, монополия өзінің саяси және қаржылық салаларындағы
байланыстарын пайдаланып,тапсырма берушілерге (мемлекеттік мекемелерге,
немесе, контрагентердің компанияларына) елеулі ықпал етеді. Осы
жағдайлар, әдете, бәсеке процесіндегі қауіпті төмендетеді және
монополиялық пайда түсуін қамтамасыз етеді.
Монополистік бәсекенің бірнеше формалары болады, оның негізгілері
мыналар: ғылыми- техникалық тіресу; өнеркәсіптік -өндірістік тіресу; сауда-
саттық тіресу (сайысу).
Ғылыми- техникалық тіресу. Бұнда фирмалардың бәсекелестік сайысы мына
жолдармен жүреді:
- жаңа өнім дайындау; осы замандағы жаңа технологиялық процестерді қолдану;
- ғылыми – техникалық ақпараты жинақтап пайдалану; патенттерді сатып алып
пайдалану.
Ғылыми – техникалық сайыста әдетте екі үлгі қолданылады:
Бәсекелестік үлгі мынадай жағдаймен есептесуді талап етеді: бәсекелес
фирмалар белгілі өндірістік техниканың ең тиімдісін қолданатынына
негізделеді; ҒТП әкелетін пайда ұзақ мерзімді болуы мүмкін. Себебі
бәсекелес фирмалар техникалық жаңалықтың қандайын болмасын игеріп алуы
ықтимал. Жаңалықтарды енгізіп пайданы барлық бәсекелес фирмалар ала алады,
бірақ техникалық зерттеу шығындарын жасайтын тек осы зерттеуді жүргізіп
дайындаушы ғана болады.
Монополистік үлгі. Бұнда жаңалықтар енгізудің арқасында таза монополист
тұрақты түрде елеулі көлемде пайда алу мүмкіндігіне ие болады. Оның ҒТП
үшін мол қаржы ресурстары болады және олар жаңадан жасалған техникалар мен
өнімді жасыра алатын мүмкіндігі болады.
Өнеркәсіптік-өндірістік сайыстың көрінісі: өндірістік мүмкіндіктің
күшейуі, өнімнің жаңа түрлерінің шығарылуы, өндіріс шығындарының төмендеуі.
Жетілген бәсеке жағдайында фирмалар нарыққа еркін кіріп, еркін шыға алатын
болған, фирмалар өндірудің оптималдық нормасын көздеп әрекеттенеді- өндіріс
тиімді болу үшін, үлес шығындарының барынша төмен болуы үшін, өнімдердің
бағасы төменгі дәрежеде белгіленіп, орташа жалпы шығындармен үйлесімді
түрде болады.
Таза монполия жағдайында фирма өнім шығару көлемін азайтып, бағаны
жоғарлатып, соның тәтижесінде ресурстар шығынын төмендетіп, пайдасын
барынша жоғарлата алады. Бірақ, бәсәкелестік кезінде шығындар біресе өсіп,
біресе кеміп ауытқып тұрғанда, жағдай шиеленісе түседі.
Бұнда екі жағдай қолданылады – ауқым нәтижесі және “Х- тиімсіздік”
түсінігі.
Ауқым нәтижесі. Көп фирмалардың өндіріс көлемі, олардың әрқайсына
масштабтың өсуінен болып тұрған нәтижені жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Ал технология және өндіріс шығындары берілген болғанда көп бәсекелес
фирмаларды қолдауға тұтынушылық сұраныс жетімсіз болуы мүмкін. Бұндай
жағдайда нарыққа қатынасы жағынан фирма ірі монополистік болуға
тиісті,шығарылатын өнімнің бірлігіне келетін өндіріс шығындары төмен
болғанда өнімді тиімді өндіруге қабілетті болуы керек.
“Х- тиімсіздік.” Әдетте,өндіріс шығындарын зерттегенде, мына жағдай
болады деп есептеледі: барлық технологиялардан фирма ең жақсысын, ең
тиімдісін, шығарылымның әр дәрежесінде оған орташа шығындардың барынша
төмен шамасын жұмсалуын қамтамасыз ететінін таңдап алады деп. Ал нақты
өмірде, фирманың қандай болмасын, шығындарды төмендетудің бар мүмкіндігін
толық қолданбайды. Шығындарды орташа шығындардың ең төменгі дәрежесіне
жеткізудің потенциалдық мүмкіндігін бағалау үшін “Х- тиімсіздігі” түсінігі
енгізілген. Бұл мына жағдайда орын алады - өндірістің көлемі қандай
болмасын, фирманың нақты шығындары минималдық мүмкін шығындардан артық
болғанда. Осындай артықшылық фирма кәсіпкерлік тәуелділіктен бас тартқанда,
қабілеті төмен жолдас- жораларды, туыстарды жұмыспен қамтамасыз еткенде,
фирма жұмыскерлерін орынсыз қолдап ынталандырғанда орын алады.
Сауда- саттық сайысы. Бұл сайыс бағаны қолдану арқылы жүреді. Ал бағаның
өзі үш жақты сайыстың нәтижесінде белгіленеді:
• Біріншіден, жоғары бағамен сату үшін сатушылар арасындағы;
• Екіншіден, тауарларды төмен бағамен алу үшін сатып алушылар арасында;
• Үшіншіден, тауарларды қымбат бағамен сату үшін сатушылар және оларды
арзан бағамен сатып алу туралы сатып алушылар арасындағы сайысу
нәтижесінде.
Осыған байланысты бәсеке бағаға қатысты және бағаға қатыссыз болып
бөлінеді. Әдетте, бағаға қатысты бәсеке белгілі өнімнің бағасын әдейі,
жасанды түрде төмендетуді көздейді: мұнда бағалық алалаушылық кең
қолданылады- шығындардың дәрежесінің әр түрлі болуымен дәлелденбесе де,
тауарлар әр түрлі бағамен сатылады. Бағалық алалаушылық үш шарт болуын
тілейді:
• Сатушының монополист болуын;
• Сатушының сатып алушыларды төлем қабілеттеріне сәйкес топтарға бөле
алатын мүмкіндігің болуы;
Алғашқы сатып алушы осы тауарды немесе қызметті қайтасата алмауы керек.
Бағалық алалаушылық мынадай жағдайдаларда кең қолданылады: қызмет
көрсетуде (дәрігерлердің, адвокаттардың, қонақ үйлерін басқарушылардың),
өнімді көлікпен тасу қызметін көрсетуде, тауарды сатуда, егер оны нарықтың
біреуінен екіншісінежетгізу мүмкіндігі болмағанда (тез бүлінетін өнімдерді
бір нарықтан екіншіге көлікпен жекізуде.)
Баға қатысыз бәсеке көбіне өнім сапасын көтеру, сатужағдайларын
жақсарту, сервистік қызметтерді көбейту арқылы жүреді. Сапаны екі бағыта
көрсетуге болады: бірінші- тауардың техникалық сипаттамаларын жетілдіру;
екінші:тұтынушылар қажеттілігіне қолалайлы қызмет көрсету. Өнімнің сапасын
жақсарту, жоғарлату арқылы жүретін баға қатысыз бәсеке өнім бәсекесі деп
аталады. Бәсекенің бұл түрі немесе ескі үлгіден елеулі айырмашылығы бар,
немесе, соның модернизацияланған баламасы болып табылатын жаңа тауар шығару
арқылы, салалық нарықтың бір бөлігіне ие болуды көздейді. Сапаны жақсартуға
негізделген бәсекенің қайшылықтары аз емес. Бір жақтан, сапаның жоғарлауы
бағаны бүркемелі түрде төмендетудің және өткізуді көбейтудің әдісі;
екіншіден- сапа деген субъективтік бағалау, сондықтан жарнама және көз
тартатын буып- оралу арқылы оны бұрмалауға және көзбояушылыққа мүмкіндік
тудырады.
Өнімді өткізуді жетілдіру туралы жүретін бағаға қатыссыз бәсеке сату
шарттары туралы бәсеке деп аталады. Бұл бәсекенің негізінде сатып алушыға
жақсарған сервистік қызметтерді көрсету жатады: жарнама арқылы тұтынушыға
әсер ету, сауданы жетілдіру, сатып алушыларға тауарларды олар алғаннан
кейін сол тауарды қолдануына яғни пайдалану процесінде қызмет көрсету.
Бәсекенің түрлері және іске асу әдістері әр сан қилы. Негізгілері
мыналар:
Импереализмде мала ішіндегі бәсекеге шетел монополиялары да қатысып
ерекше шиеленіскен сипатқа ие болады.
Салалық бәсеке күресі жойылмайды отқа май құйғандай өршіп кетеді.Жаңа
жағдайларға бейімді ерекше түрлері пайда болады. Мысалы, “тұтынушылардың
доллары үшін” және т.б.
Монополиялар “бөгде” деп аталатын, яғни монополистік бірлестіктерге
кірмейтін кәсіпорындармен үнемі күресе береді. Күрестің айлалы, жауыздық
әдістерге толы көптеген түрлерін қолдана отырып “бөгделерді”құртып
жібереді. Егер “бөгде” кәсіпорындары аз жұмысын тоқтатпаса, онда шамалы
шамалы пайданы қанағат тұтқандығы. Осы бәсеке күрес сала ішіндегі, бір
саладағы және салааралық бәсекелерді қамтиды.
Бәсеке күресі жеке капиталистердің ұсақ кәсіпорындарының, сондай-ақ
экономикалық күшті монополиялардың ірі кәсіпорындарының араларында жүреді.
Орта пайда алу мақсатындағы бәсеке күресімен қатар үстем пайда үшін күрес
бір сәтте тоқтамайды.
Тіпті бәсеке күресің шеңбері ұлғайып барады. Ұлттық рынока ғана емес,
әлемдік рынокка қол салады. Қиянкескі күрес тауарларды өткізу рыногы үшін
ғана жүргізілмейді, сонымен қатар шикі зат көздерін иемденуді көздейді.
Кейбір монополиялар бәсеке күресінде мемлекетке арқа сүйейді.
Монополиялардың бірімен- бірінің күресі әрдайым қатыгездік, қауіпті
сипатта болады Бір саладағы монополиялар, саланы бүтіндей қожалығына
айналдыру, тек өз үстемдігін жүргізу үшін күреседі.
Өнімдері бір- бірімен алмастыруға болатын және біртектес өнім өндіретін,
сонымен қатар бірімен- бірінің сорпасы қайнамайтын монополиялар арасындағы
бәсеке күресі де жандана береді. Олардың мақсаты- “ сатып алшылардың
доллары” үшін күресте бәсекелестерін түбірімен құртып жіберуі.
Монополияланған және монополияға кірмеген өндіріс орындары орындары
арасындағы күресте сан- алуан түрге енеді.
Бәсеке күресі шетелге тауар сатып өткізу рыногы және шикізаттың шоғыр
көздері, сондай- ақ капиталды пайдалы жұмсау сферасы үшін жүргізіледі.
Монополияөзінің қалыптасып және дамуында үш кезеңді басынан өткізді.
Бірінші кезең- 19ғасырдың 60-70жылдарын қамтиды.Еркін бәсеке дамуының
шарықтау дәрежесіне жетті. Дегенмен монополиялар пайда бола бастады.Алайда
олардың пайда болуы ерекше айқын көрінбеді. Көзге көрінер- көрінбес, түсер-
түспес кескінде болады
Екінші кезең- тұңғыш рет капитализм әлемін жайлаған 1873жылғы
экономикалық дағдарыстан бастап 19ғасырдың соңына дейін созылды. Монополия
біршама кең тарады. Алайда экономиканың тұтқасына әлі де болса ие болмады,
қолы тізгінге тимеген кезі еді.
Үшінші кезең- 19ғасырдың соңын ала 20ғасырдың бірінші он жылдық мерзімі
боынша дарыды. Бұл кезең капиталистік өндірістің өрлеу фазасынан басталып,
1900- 1903жылдары болған дағдарысының салдарымен сипатталады. Өндірістің
шоғырлануы шапшаң қарқынмен күшейді.монополиялар шаруашылықтың буынды
салаларына үстемдігін жүргізді. Экономикалық өмірде шешуші күшке айналды.
Сөйтіп капитализімнің жоғарғы сатысы импереализмге ұласты. Өндірісті
қоғамдастыруға бұрын болмаған әрекеттерді жасады. Сөйтіп экономикалық
өмірге монополияларды алып келді және одан әрі жандандырды. Осылардың
негізінде құрылған монополиялар толып жатқан ұсақ, орташа және ірі
корпорациялардың үстінен қарап қожалық ететін ұлттық, немесе ұлтаралық
шоғырланған ккапитал.
Нарық құрылымының ерекшелiктерiн сипаттайтын ең басты көрсеткiштердiң
бiрi, осы қарастырылып отырған нарықтағы фирмалардың саны боп табылады.
Экономикада рынокты анықтайтын, оны зерттейтiн, бағаны белгiлейтiн
сұраныс пен ұсыныс қана емес, сондай-ақ рынок құрылымы болып табылады.
Өйткенi әр рынок құрылымында бәсеке түрлерi де әр түрлi, соған сәйкес баға
құру тәсiлi және фирманың қызмет етуi де өзгеше болып келедi.
Рынок құрылымының негiзгi түрiне келесiлер жатады:
1) Жетiлген бәсеке нарығы;
2) Монополия;
3) Монополиялық бәсеке;
4) Олигополия [1].
Жетiлген бәсеке қалыптасу үшiн ондаған фирмалар әрекет жасап, олардың
өзара келiсiм жасауға мүмкiндiгi болмауы тиiс.
Жетiлген бiсекелес нарығы дегенiмiз - төмендегi шарттар
орындалатын нарық:
Нарықта өнiм ұсынатын тәуелсiз сатушылар саны көп және өнiмдерi
бiртектi болып келетiн;
1. Iр фирманың жалпы нарықтық ұсыныстағы сату үлесi елеусiз. Сондықтан,
оның өнiм көлемi туралы өндiрiстiк шешiмдерi жалпы ұсынысқа ықпал
етпейдi, соған орай фирмалар нарықтар бағасына да әсер ете алмайды;
2. Баға, техология, ықтимал пайда жөнiндегi ақпараттар белгiлi болады;
3. Жаңа фирмалардың салаға кiруiне немесе одан шығуына тосқауылдар жоқ.
Бәсекелесу деген сөздiң өзi экономикалық пайданы бөлу және ұтынушының
таңдауының бар екендiгiн көрсетедi. Дәл осы себептен де өндiрушiлер
тұтынушының сұранысын арттыру үшiн әрекеттер жасайды.
Жетiлген бәсекелес нарығында тауарды сатушылар және стаып алушылар
саны өте көп болады, сондықтан олардың әрқайсысы жеке түрде тауардың
нарықтық бағасына әсер ете алмайды. Тауардың бағасы нарықтағы сұраныс пен
ұсыныс арасындағы байланыс арқылы анықталады. Осының салдарынан тұтынушылар
мен сатушылар жетiлген бәсеке нарығында тауардың бағасын тұрақты деп және
өздерiнiң бақылауынан тыс деп қабылдайды. Өнiм өндiрушiлердiң басты мақсаты
пайданы ең жоғары деңгейге жеткiзу, сондықтан олар әрдайым ұтымды өнiм
көлемiн анықтауға ынталанады.
Жетiлген бәсекеге қарама-қарсы бәсеке түрi монополия болып табылады.
Ал монополия жағдайында тұтынушының алдында бiр ғана iрi өндiрушi тұрады.
Тұтынушы қаласа да, қаламаса да монополистiң өнiмiн пайдаланып, оның
тағайындалған бағасын қабылдауға мәжбүр болады. Монополистiң үлкен билiкке
ие болуына оның тауарының ерекшеленуiмен қатар, осы тауардың алмастырушысы
аз болуы да әсерiн тигiзедi [5].
Берiлген тауарды өндiретiн тек бiр ғана жеке фирма бар және осы
тауарды ауыстыратын басқа тауралар жоқ деп ұйғарсақ, онда мұндай нарық –
монополия, ал фирма – монополист деп аталады. Монополист берiлген тауарды
өндiретiн жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығы бiр мезгiлде
нарықтың сұраныс қисығы болып табылады және ұсынылған тауардың шамасының
бағасын анықтайды. Монополист өзiнiң ерекше жағдайын пайдаланып, тауардың
бағасын бәсекелес бағасынан жоғары деңгейде белгiлейдi және де бәсекелес
фирмаға қарағанда тауарды аз мөлшерде ұсынады. Егер сатушы өз тауарының
шығару көлемiн өзгерту арқылы нарықтық бағаға әсерiн тигiзе алса, онда ол
монополиялық билiкке ие болады деп айта аламыз.
Егер нарықта жеке өндiрушiнiң монополиялық билiгi орнықса, онда қоғам
жалпы белгiлi шығындарға ұшырайды, себебi тұтынушылар тауарды тұтынудың
көлемiн азайта отырып, тауарға жоғары баға төлейдi. Сондықтан да көптеген
елдерде нарықты монополиялауды шектейтiн монополияға қарсы заңдар
қабылданып, iске асырылуда. Бұл заңдарға қарамастан әлемнiң барлық
елдерiнде өндiрушi-монополистер бар.
Бұл шектеулер төмендегiдей:
1) Iрi өндiрiстiң басымдылығы;
2) Легальды тосқауылдар ( шикiзат қорын, жердi ғылым мен техниканың
жетiстiктерiн монополиялық түрде иелену, тауарды жеке өндiру үшiн
үкiметтен алынған ерекше құқықтар);
3) Бәсекелесудi әдiлетсiз жүргiзу [1].
Iрi өндiрушiлердiң ұсақ өндiрушiлермен салыстырғанда өте көп
артықшылықтары бар. Монополиялық өндiрсте iрi фирмалардың жұмыс iстеуi
тиiмдi, себебi iрi өндiрiстiң шығындары ұсақ өндiрiстiң шығындарынан гөрi
төмен болатыны практика жүзiнде дәлелденген.
Монополияны тек қана экономикалық шектеулер ғана емес, сонымен қатар
құқықтық шектеулер де қорғайды. Құқықтық шектеулердiң көп тараған түрлерi –
жеке меншiк құқығы. Егер бiр фирманың меншiгiнде өте сирек кездесетiн
шикiзат болса, онда ол фирма монополист болады. Легальды тосқауылдарға
патенттер мен авторлық құқықтар жатады. Жаңалық ашқан адам патент алмаса,
онда ол өзiне берiлген ерекше жеңiлдiлiктерге ие бола алмайды. Бұл
жағдайдың бiздiң мемлекетiмiз үшiн маңызы зор, өйткенi Кеңес үкiметi
кезiнде ойлап тапқан жаңалықтардың көбiнiң мемлекет аралық патентi жоқ
болды, сондықтан да бұларды шет елдiң адамдары тегiн пайаланды.
Бәсекенi әдiлетсiз түрде жүргiзудiң негiзгi түрi – демпинг –
бәсекелесiн ығыстыру мақсатында өнiмдi өзiдiк құнынан төмен бағамен сату.
Iрi фирмалар – мүмкiндiгi мол монополистер. Олардың қаржы мүмкiндiктерi де
жоғары. Сондықтан да тауарларды өздерiне тиiмсiз бағамен ұзақ уақыт сату
арқылы, ұсақ фирмаларды нарықтан ығыстырады.
Монополист өзiнiң ерекше жағдайын пайдаланып, тауардың бағасын
бәсекелес бағасынан әлдеқайда жоғары деңгейде белгiлейдi де бәсекелес
фирмаға қарағанда тауарды аз мөлшерде ұсынады. Мұнда сатушы өз тауарының
шығару көлемiн өзгерту арқылы рыноктық қалыптасқан бағаға әсерiн тигiзе
алады, онда ол монополиялық билiкке ие болады деп атаймыз.
Кейбiр жағдайда әлемдiк тұрғыдан бәсекенiң күшеюi ұлттық экономикада
белгiлi салаға ұлттық монополияны немесе табиғи және жоғары дамыған
монополиялардың қажеттi екенiн дәлелдеп отыр.
Мысалы, АҚШ-тың “Microsoft” компаниясы әлемдегi “Windows” жүйесiнiң
бiрден-бiр монополист компаниясы болып отыр, яғни, осы компанияның
компьютерлiк бағдармалары арқылы АҚШ-тың әлемге аты танылып, жоғары пайда
табуда [4].
1.2 ҚР монополияны реттеу мен оған қарсы саясаты
Нарықтық экономиканың басты қағидасы бұл кәсіпорындар мен
кәсіпкерлердің шаруашылық өмірде еркін, бәсекелік ортада қызмет етуі болып
табылады. Ал бәсекенің негізінде нарықтық экономика өзін-өзі реттеп, ылғи
да дамуға бет алып отырады. Алайда нарықтық экономиканың қаншалықты
дамығаны қарамастан шаруашылық өмірде монополиялар қызмет етеді және олар
пайда болып отырады. Бұл монополиялар өздігінен немесе белгілі бір
мемлекеттің ықпалымен пайда болады. Мемлекеттің ықпалымен қызмет етіп
отырған монополиялар ұлттық монополиялық компаниялар ретінде елдің маңызды
салалары мен өнеркәсіптерін (уран өндірісі, байланыс саласы, басқа ұлттық
маңызды өндірістер) қамтиды. Оларға мемлекет өз мүддесін және қауіпсіздігін
қорғау үшін белгілі бір қолдаулар көрсетіп, олардың қызметіне араласып
отырады. Мұндай монополиялар мемлекеттің қарауында болғандықтан нарыққа
өзінің ықпалын тигізбейтін негізде қызмет етеді [6].
Нарықтық экономиканың заңдылықтарына кері әсерлі және еркін болып
табылатын қоғамда табиғи монополиялар немесе бірнеше ғана өндірушіден
құралған олигополиялар кездеседі. Олар өз кезегінде бәсекелік ортаның
дамуына, нарық тепе-теңдігіне, баға деңгейіне әкономикалық және әлеуметтік
кері ықпалдарын тигізеді.
Рынок құрылымында жетiлген бәсеке рыногына қарама-қайшы рынок түрi
бұл монополиялық рынок. Монополия жағдайында тұтынушылардың алдында бiр
ғана iрi өндiрушi тұрады. Демек, мұнда фирма және монополия түсiнiктерi
теңескен. Тұтынушы қаласа да, қаламасада монополистiң өнiмiн пайдалаып,
оның тағайындаған бағасын қабылдауға мiжбүр болады.
Мысалы, жетiлген бәсеке мен монополия нақты түрде шын өмiрде сирек
кездеседi. Олар көбiнесе рынокта араласып, бiрақ бiр жағы басымырақ
болып келедi. Өйткенi жетiлген бәсекеде бiрдей тауар олар мен үшiн әр
түрлi болып көрiнуi мүмкiн. Ондай жалған көрiнiс дүкендердiң орналасқан
жерiне, қызмет көрсету деңгейiне, жарнамаға және тауар орамының
ерекшелiгiне байланысты.
Бiздiң өмiрiмiзде жетiлген бәсеке көбiнесе астық, құнды қағаздар
және жемiс-жидек рыногында көп кездеседi.
Ал монополияның толық қамтитын түрi ол сол өнiмнiң алмастырушысы жоқ,
сол өнiмдi қайта тұтынуға келмейтiн немесе белгiлi фирмаға ерекше
құқықтар беру арқылы көрiнуi мүмкiн. Сондықтан монополия көбiнесе қызмет
көрсету саласында орын алады.
Мысалы, елiмiзде монополиялық көрiнiс халыққа қызмет көрсету
саласында, яғни телекомуникация, электроэнергиясы, жылумен және ауыз суымен
қамту салаларында көрiнiс табуда. Өйткенi мұндай салаларда монополияның
көрiнiс табуы орынды, себебi электр торабын алатын болсақ, егер нарықта
екiншi бәсекелес фирма келу үшiн ол бүкiл сол аумаққа өз алдына электр
тораптарын таратуға алып келедi, ол дегенiмiз артық шығындарды туғызады.
Монополиялы рыноктың қалыптасуының ежелгi тәсiлi бұл - басты
ресурстардың жалғыз өндiрушi фирманың қолында болуы. Ол ресурстарға:
негiзгi немесе ерекше шикiзат көздерi, инновациялық жаңалық, жоғары ғылыми
немесе бiлiм жетiстiктерi, қызмет көрсетудiң ерекше түрi сияқты ресурстар
жатады. Яғни, бұл рыноктың түрiнде монополистер сол ерекше ресурстары
арқылы ел iшiнде немесе әлемдiк рынокта монополис болып табылады. Бұған
қарапайым мысал ретiнде, бiр қала iшiнде бiр ғана су құдығы болып, ал
басқа су құдықтары болмаса, онда осы құдықтың иесi ерекше ресурс көзiне ие
болған монополис болып табылады. Егер шынымен де монополис тауары ең
бiрiншi қажеттi тауарларға жатса, бiздiң мысалымыздағыдай “су” , онда
монополис ол өнiмi максималды баға деңгейiн белгiлей алады.
Бiрақ мұндай ерекше ресурстар рынокта болғанымен, бiрақ шын өмiрде
мұндай ресурстық монополиялы рынок өте сирек кездеседi. Олардың әлем
бойынша бiрнеше түрлерiн атап өтуге болады.
Мысалы, бiрiншiден Оңтүстiк Африка республикасында әлемдегi алмаз
өндiрiсiнiң 80-85% өндiрiледi және ол өндiрiс тек қана бiр компанияда, яғни
“De Beers” компаниясы 100% өндiрiс көлемiн иемденген. Әрине мұндай ауқымды
көлеммен монополис компания әлемдiк алмаз және брилиант бағаларына өзгерiс
енгiзе алады. Сондықтан, бұл компания ұлттық экономика деңгейiнде қолдау
тауып, оған мемлекет ерекше құқық беру арқылы өз елiнiң әлемдегi рыногының
орнын сақтауға тырысады. Өйткенi, бұлай ерекше қолдау көрсетудiң басты
мәселесi осы алмазды алмастыратын басқа да асыл тастардың көп болуы. Осы
себептен бұл компанияның әлемдiк рыноктағы жарнамалық бюджетi өте көлемдi.
Ол жарнамалардың мақсаты брилиант пен алмаздың басқа асыл тастардан өзiндiк
қасиеттерiн арттыру, ылғи да бұрынғы сұраныс көлемiн сақтап қалу және
рынокта қосымша билiкке ие болу екендiгi белгiлi.
Екiншiден, Американың “алюминиум компаниясының” нарықта ресурстық
монополиялы рыногының қалыптасуы және әлi күнге дейiн сақталып келе жатуы.
Ол бұл жағдайға өзiнiң алюминий өндiрiсiнде қолданылатын негiзгi шикiзат
бокситтiң қайнар көздерiне жоғары дәрежеде бақылау жасауы арқылы жеттi.
Үшiншiден, көптеген жылдар бойы “Ксерокс” компаниясы әлемде өзiнiң
өнiмдерiне жоғары және ерекше технологиялар енгiзу арқылы монополист болып
келе жатыр, яғни бұл рынокқа басқа фирмалардың кiруге мүмкiншiлiгi
болмауда.
Нарықты монополиялаудың негiзгi себептерiне байланысты қысқаша
айтқанда монополияның төмендегiдей түрлерi бар:
1) Жабық монополия, ол бәскелестен заңды шектеулер көмегiмен қорғлған;
2) Табиғи монополия, белгiлi бiр көлемдегi өнiмдi бiр фирмада өндiру, оны
екi немесе одан да көп фирмаларда өндiргеннен арзанға түсетiн өндiрiс
саласы;
3) Ашық монополия, берiлген тауарды өндiретiн тек қана бiр фирма болып және
олардың бәсекелестiктен ешқандай арнайы қорғаныш жоқ болатын жағдай [5].
Бiрақ монополиялы рыноктың жалпы қызмет етуiнiң негiзгi шарты
монополияда кедергiлердiң болуы. Бұл көрсеткiштерге кешегi жағдайларды
жатқыссақ болады:
1) Өндiрiстiң басты ресурстарын жалғы фирманың иемденуi. Бұл монополияның
пайда болуының ежелгi үлгiсi. Мұнда сирек кездесетiн ресурстарға
легальды тосқауылдар қояды, яғни оларға патенттер мен авторлық құқықтар
жатады.
Бұған бiр мысал ретiнде АҚШ-тың “Microsft” деген компьюерлiк
бағдарламалар өндiретiн компаниясын айтсақ болады. Яғни, ұлттық экономика
мұндай бәсекеқабiлеттi ұлттық табиғи монополияға жағдай жасайды. Сондықтан
мұндай монополияларға мемлекет монополиялық құқық берiп, оны қолдап
отырады.
2) Iрi өндiрiстiң басымдығы болуы. Бiр фирманың өзiнiң бiр салаға
мамандануы соншалық, ол фирманың рыноктағы өндiрiсi максималды
тиiмдiлiкте қызмет етуi, яғни бәсекелес фирмаларға қарағанда
шығындардың төмен болуы, сапаның жоғарылығы.
3) Жеке өндiрушiге мемлекет тарапынан ерекше құқық беру. Бұл көп
жағдайда қару-жарақ шығару, елiмiз үшiн маңызды стратегиялық өнiмдер шығару
бұл бiр ғана мемлкеттiк немесе жеке фирмада шығарылады. Егер де шығарылған
өнiм инновациялы болып, осы елде алғаш ретшығарылса, оған мемлкет патент
және авторлық құқық бередi. Бұл шара сол фирманың өз өнiмдерiн шығарып,
оның бәсеке қабiлетiн арттыру үшiн қажеттi.
Бәсекелесудiң әдiлетсiз жүргiзiлуi, оның негiзгi түрi – демпинг –
бәсекелесiн ығыстыру мақсатында өнiмдi өзiдiк құнынан төмен бағамен сату.
Iрi фирмалар – мүмкiндiгi мол монополистер. Олардың қаржы мүмкiндiктерi де
жоғары. Сондықтан да тауарларды өздерiне тиiмсiз бағамен ұзақ уақыт сату
арқылы, ұсақ фирмаларды нарықтан ығыстырады. Бұл дегенiмiз рынокты
экономикада кәсiпкерлiктiң дамуына керi әсерiн тигiзедi, сондықтан мемлекет
тарапынан бәсекенi әдiлетсiз жүргiзу қадағаланады.
Экономикамыздың нарықтық қатынастарға өтуiне байланысты бәсеке түралы
көп кездестiремiз. Бәсеке өз кезегiнде рыноктық экономиканың сұраныс пен
ұсыныс сияқты негiзгi элементi болып табылады. Бiрақ қазiргi жағдайда
қайбiр елдiң болмасын, оларда таза бәсекелестiк экономикалық рынок жоқ.
Өйткенi қоғамның кейбiр салаларында көптеген кәсiпорындар бiрдей қызмет ете
алмайды. Мысалы, ел аумағындағы электр желiсiн алатын болсақ ол табиғи
монополия болып табылады, өйткенi бұл рынокқа бәсекелес фирма кiру үшiн ол
фирма тағы да бүкiл ел аумағына электр тораптарын жүргiзуге тура келедi, ал
бұл өз кезегiнде жалпы қоғамға немесе ұлттық экономикаға зиян шығындарды
туғызады. Ол мемлекет антимонополиялық саясатты жүргiзедi.
Ұзақ мерзiмдi кезеңде монополиялық жағдайдағы тепе-теңдiкке келетiн
болсақ келесi жағдайларды ескеруiмiз керек:
1. Қандай жағдайда жалғыз өндiрушi ұзақ уақыт кезеңiнде өзiнiң
монополиялық билiгiн сақтай алады.
2. Егер салада ұзақ мерзiмдi кезеңде тепе- теңдiк орнаса онда
манополист бiрнеше зауыттар салу арқылы өндiрiс уқымын көбейтуге өандай
күштер итермелейдi.
Монополиялық бәсеке нарығы төмендегідей негізгі ерекшеліктермен
сипатталады:
1) нарықта тауарды сатушылар мен сатып алушылар саны көп болады.
Тауарды өндіруде, сатуда көбінесе ұсақ фирмалар жұмыс істейді, тіпті ірі
фирмалар ұсақ фирмалардың жұмысына кедергі келтермейді:
а) монополиялық бәсеке саласына кіруге жаңа фирмаларға тосқауыл
оншалық қойылмайды және бұл саладан шығыпкету де оңай. Мысалы, шаштараз
немесе жиһаз жасайтын шағын шеберхана салуға өте көп қаражат қажет емес,
фирма бұндай кәсіпкерлікпен кез-келген фирма айналысуы мүмкін, ал осы фирма
саладан кете қалса, онда бұл істі жалғастырушылар әр уақытта табылады.
б) нарықтағы өнім көлемі, баға және басқа да жағдайлар туралы деректер
ашық белгілі болады.
в) өндірілетін тауарлар біртектес емес, олардың әрқайсысының өзіндік
ерекшеліктері болады. Бұл тауарлар бірін-бірі ауыстыра алады. Бірақ әр
фирма өзінің тауарына ерекшелік беруге тырысады, мысалы тіс жуғыш
пасталарының дәмінің химиялық құрамының өзгешеліктері және т.б. Сонымен
қатар, фирмалардың сату марқалары, тауарды көрнекті орап-бууы, жарнама
жасау да олардың тауарларына өзгешелік қасиет береді.
Монополиялық бәсекелес фирманың қысқа мерзім кезеңіндегі жұмысын
талдау.
Қысқа мерзімдегі монополиялық бәсекелес фирманың жұмысын талдауды
түсіндіреміз.
Бірінші көңіл аударатын жағдай, монополиялық бәсекелес фирманың
сұраныс қисығы. Бұл қисық бәсекелес фирмалардың сұраныс қисығы сияқты
абсолютті икемді болмайды. Бұның басты себебі монополиялық бәсекелес
фирманың тауарларының өзіндік қасиеттері болуы. Монополия кезіндегі
фирманың сұраныс қисығы саладағы сұраныс қисығымен бірдей дедік, себебі осы
тауарды өндіру саласында фирма — тек бір ғана өндіруші болады. Ал,
монополиялық бәсеке кезінде фирма тауардық өзіндік қасиетіне байланысты
нарықтағы өз сегментінде ғана монополист болып есептеледі. Сондықтан оның
сұраныс қисығы теріс көлбеулі болады: баға төмендеген сайын сату көлемі
көбееді.
Екіншіден, фирманың ұтымды өнім өндіру механизмі белгілі. Басқа
нарықтық құрылымдағы сияқты монополиялық құрылымдағы сияқты монополиялық
бәсекелес фирма пайдасын мейлінше арттыру мақсатында шекті шығын шекті
түсімге тең болғанға сәйкес келетін өнім мөлшерін шығарады. Бұл шарт
төмендегідей болып жазылады: MC=MR.
Басқаша айтқанда, өнімнің тағы бір қосымша бірлігін өндіруге
жұмасалатын шекті шығын осы өнімді сатқанда түсетін шекті түсімен артық
болғанша фирма өнім өндіруін жалғыстырады. Графиктен MC пен MR-дің қиылысу
нүктесі Q өнім көлеміне сәйкес келіп тұр. Фирма Р0 бағасын тағайындай
отырып, өз пайдасын барынша кебейтеді.
Егер дәл осы баға Р0 таза бәсекелес жағдайында қалыптасса, фирма онда
Q2 өнімі көлемін өндірер еді.
Қорыта айтқанда, қысқа мерзім кезеңіндегі монополистік бәсеке
фирмасының іс-әрекетін талдау жасағанда, басқа бәсекелес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. монополиялық құрылымдарДЫ мемлекеттік реттеуДІҢ теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Рынок құрылымының және монополия белгісінің сипаттамасы
... ... ... .6
2. ҚР Монополияны реттеу және оған қарсы саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... .16
2. Қазақтелеком АҚ филиалының экономикалық көрсеткіштерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...22
2.1 Қазақтелеком АҚ филиалының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Қазақтелеком АҚ филиалының тиімділігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3 Кәсіпорындағы көрсететін қызмет түрлерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ...39
3 ҚР монополиялық мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .45
3.1 Монополия қабілеттілігін арттыруда сапа және баға саясатын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.2 Монополия тиімділігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .58
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Рынок құрылымы фирмалардың саладағы
санына, фирманың көлемiне, тауар сипатына, оның рынокқа ену жеңiлдiгiне
немесе ақпараттың қолда болуына байланысты. Осындай рынок құрылымдарының
бiр түрi – монополия. Монополия дегенiмiз белгiлi бiр тауарды немесе
қызметтi өндiретiн жалғыз фирма және осы тауарды жақын алмастырушысы жоқ
нарықты айтамыз. Монополия өз кезегінде нарықтың еркін қызмет етуіне кері
әсерін тигізіп, тұтынушы талғамымен санаспайды және ұлттцқ экономиканың
шикізат саласында қызмет ете беруін қолдайды. Сондықтан мемлекеттің
монополияға қарсы өте қатаң шаралар жүргізуінің, оларды реттеп отыруының
қажеттігі туындайды.
Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты экономикамызда микро
және макродеңгейде қатынастары күрделенiп, экономикамызға әр түрлi әсерiн
тигiзуде.
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн тек
қана сұраныс пен ұсыныс деп төте айту қиындау. Өйткенi фирмалар белгiлi бiр
рынокта, белгiлi бәсеке жағдайында және белгiлi рынок құрылымының негiзiнде
әрекет жасайды.
Бiрақ рыноктық экономикада қандай-да болмасын монополиялық әрекеттердi
өз бетiнше жiбермейдi, оны мемлекет белгiлi бiр деңгейде әр түрлi
шаралармен реттеп отырады. Оны экономикада “антимонополиялық саясат” дейдi.
Қазақстан Республикасы экономикалық даму кезеңінің жаңа белесіне аяқ
басты. Нарықтық талаптардың ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттің ішкі
экономикалық мүмкіндіктері мен өндірістік ахуалын одан ары жақсарту
мақсатында жаңа бағыттар белгіленуде. Өндірісті жаңаша құрудың, шығарылатын
өнімдердің сұранысын арттырудың маңыздылығы да артуда.
Мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын қалыптастырудың негізгі бағыты
ішкі өндірісті өркендету екені белгілі. Бүл түрғыда, өнім өңдеудің түпкі
кезеңіне дейінгі жүмыстарды қамтитын өндірістік кәсіпорындарға деген
жауапкершілік те ұлғая түспек. Осы тектес кәсіпорындардың қатарына тамақ
өнеркәсібіндегі нан өнімдерін өңдеумен айналысатын өндіріс орындарын
жатқызуға болады. Аталған саланың ел экономикасындағы маңызы оның ішкі
нарықтағы азық-түлік қауіпсіздігін сақтауда, отандық өзара байланысты
кәсіпорындардың тиімділігін арттыруда, ауыл шаруашылығы өнімдерін мақсатты
пайдалануда және монополия қабілетті өнімдер шығару арқылы мемлекеттің
беделін арттыруда көрініс табады.
Жарнама саласының белсенді қызмет жасау кезеңі ортағасырлар болып
табылады. Сол кездері Қазақстан арқылы бірқатар сауда транспорттық жолдар
өтті, олардың бірі Ұлы Жібек Жолы. Осы жолдар бойындағы қалалар Шығыс және
Батыс арасындағы тауар айналымының орталықтары болды. Жәрмеңкелер жиі
өткізілді. Әлемнің әр түрлі жерлерінен келген саудагерлер өз тауарларын
сатқан кезінде “жарнамалаумен” айналысты. Бірақ қазіргі түсінігіміздегі
жарнама Қазақстанда тек қана Жаңа Экономикалық Саясат кезінде пайда болды.
Кеңес үкіметі кезінде жарнаманың мақсаты бәсекелестікті ынталандыру емес,
насихаттаудың құралы болды. Сол кездері, шын мәнінде жарнаманың
тұтынушыларға қажеті болған жоқ, тауар ассортиметін мемлекет анықтады және
көбінесе таңдауға мүмкіншілік болған жоқ, яғни мысалы “Рубин” теледидары
ғана болды және ешқандай “Sony” немесе “Panasonіc” болған жоқ. Немесе
“Аэрофлоттың ұшақтарымен ұшыңдар”, “Жинақкассаларында ақшаны сақтаңыздар”
сияқты жарнаманың ешқандай экономикалық маңызы болған жоқ. Өйткені,
Аэрофлоттан басқа әуекомпаниялар, Жинақкассасына бәсекелес болатын
мекемелер болған жоқ. Қиыншылық тауарды таңдауда емес, қандай болса да
тауарды табуда болды. Басқа жағынан, жарнаманың мемлекетке де қажеті болған
жоқ, мемлекеттің өзі тапсырыс берген тауарлардың бағасын өзі бекітіп, өзі
өндіріп, өзі сатып алатын еді.
Осы орайда, өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру бойынша сараптаулар
мен талдауларды, тиімді және маңызды факторларды, аталған тетіктерді
қолдануға қатысты ұсыныстар мен пайымдауларды ғылыми негіздеудің маңызы да
жетіле түспек. Бұл ерекшеліктер зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды
және оның ғылыми-тәжірибелік құндылығын арттырады.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Аталған мәселе бойынша ғылыми
көзқарастарды теориялық және әдіснамалық тұрғыда көптеген ғалымдар өз
еңбектерінде қарастырып өткен. Олардың қатарына батыстық А.Смит, Д.Рикардо,
Й.Шумпетер, Б.Клейн, П.Самуэльсон, Ф.Хайек, Д.С.Милль, М. Портер сынды
ғалымдарды жатқызуға болады.
ТМД елдерінде бәсекелік қабілетті арттыруға қатысты мәселелерді әртүрлі
деңгейде талқылап, экономикалық маңыздылығын зерттеген ғалымдар да көптеп
кездеседі. Мемлекеттің бәсекелік артықшылықтарын қалыптастыру жолдарынан
өнімнің бәсекелік қабілетін арттыру тетіктеріне дейінгі пікірлер ресейлік
ғалымдар Г.Л.Азоев, Т.М.Ахмадалиев, Г.Н.Бобровников, И.Н.Герчикова,
Е.А.Горбашко, И.И.Дуданов, Н.К.Моисеева, Р.М.Тихонов, А.Трубилин,
Р.А.Фатхутдинов, А.П.Челенков, А.Ю.Юданов және басқаларының еңбектерінде
кездеседі. Қазақстандағы экономикалық өзгерістерге сай мемлекеттің,
саланың, өндірістің, өнімнің, қызметтің бәсекелік қабілетін арттыру
бағыттары мен оларды іске асыруға ықпал ететін экономикалық, ғылыми-
техникалық, өндірістік және басқа да маңызды тұтқалардың тиімділігі жайында
елімізге белгілі ғалым-экономистер А.Т.Әшімбаев, Р.А.Алшанов,
С.Б.Ахметжанова, О.Б.Баймүратов, К.Б.Бердалиев, Ө.Қ.Есқараев, Р.К.Жоламан,
Ж.О.Ихданов, М.Б.Кенжеғозин, Д.Қ.Қабдиев, К.Қажымұрат, А.Қ.Қошанов,
Н.Қ.Мамыров, Н.К.Нұрланова, К.Р.Нұрмағанбетов, Қ.О.Оқаев, К.А.Сағадиев және
басқалар өз зерттеулерінде қарастырып, олардың қолданыс табуына қомақты
үлестерін қосты.
Бәсекелік қабілетті зерттеу аясының кеңдігі әлі де болса көптеген
мәселелер бойынша, әсіресе, өндеу өнеркәсібі салаларында, соның ішінде нан
өнімдер өндірісі мен оның өнімдеріне қатысты сұрақтарды терең зерттеуді,
кәсіпорынның нарық талаптарына тез икемделуін, ауыл шаруашылығымен өзара
тығыз байланысын назарға ала отырып, екі жақты тиімді жүйе құруды жан-жақты
сараптауды талап етеді. Сол сияқты, жылдам қарқынмен өзгеріп жатқан нарық
талаптары соңғы ғылыми-техникалық, технологиялық, инновациялық
жетістіктерді зерделей отырып, тұтынушылардың талғамынан шығатын өнім
түрлерін өндіру жолдарын айқындауды міндеттейді. Сондықтан да, аталған
мәселені теориялық және әдіснамалық тұрғыда саралау қажеттілігі дипломдық
зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтауға түрткі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жүмыстың мақсаты - нан
өнімдерін өңдеуші кәсіпорындардың қызметтерін жан-жақты сараптай отырып,
олардың өнімдерінің бәсекелік қабілеттерін арттыру тетіктерін негіздеу және
оларды қолдану бойынша нақты ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі АҚ Қазақтелеком жатады.
Зерттеудің ғылыми және әдіснамалық негізіне отандық және шетелдік
ғалым-экономистердің бәсекелік қабілетті арттыру аясындағы
ақыл-ой еңбектері мен зерттеу нәтижелері алынды. Қазақстан
Республикасының ұлттық экономиканы реттеу мен өркендетуге
бағытталған зандары мен нормативтік-құқықтық құжаттары зерттелді
және қолданылды. Олар: Есали А.Р., Абсаттаров Р.Б., Алмашев Ж.А., Саханов
А.Н. және т.б.
Құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттен тұрады.
1 монополиялық құрылымдарДЫ мемлекеттік реттеуДІҢ теориялық негіздері
1.1 Рынок құрылымы ретінде монополияның сипаттамасы
Монополия (грек – moons –жалғыз, polio – сатамын) жеке өндіруші
тауар рыногын бақылап және сол рынокта үстем орын алған кезде пайда
болады. Монополия деген термин сөзбе-сөз мағынасында тауардың жалғыз
сатушысы деген ұғым береді.
Монополизмнің негізгі көрсеткішіне монополиялық баға және монополиялық
пайда жатады. Фирманың қарамағында сирек кездесетін ,ұдайы өндірілмейтін
ресурстары болса, оның монополистік болмысы табиғи болады. Ал егер осы
фирма өзі ұйымдастырудың әр түрлі әдістерін ұтымды пайдаланып, монополия
құрған болса, фирманың монополиялық болмысы жасанды болады. 20 ғ
дейін монополиялар шектелген сфераларда болған. Кейін монополиялану
процестері заңдылықа айналды. Бұл өндірістің, бәсекенің,
ұйымдастырулық бастаманың күшейуімен байланысты болды.
Монополияның мақсаты - рынокта баға мен өндіріс көлемін бақылау
арқылы мүмкін болатын жоғары табыс алу. Мақсатқа жету құралы
болып орташадан жоғары пайданы қамтамасыз ететін монополиялық
баға құрылуын ұсынады.
Капитализмнің жоғары даму сатысындағы ең басты құбылыс-бәсекенің
монополияға айналып кетуі. (Монополиялар еркін бәсекеден өсіп шығып, оны
жоймайды, қайта еркін бәсекенің үстінде және сонымен қатар өмір сүреді,
сөйтіп осы арқылы бірқатар мейлінше шиеленіскен жне қатты қайшылықтар,
кикілжіңдер, жанжалдар туғызады). Монополиялық капитализм еш уақытта бәсеке
күресін жоймайды, формасын өзгертіп, тереңдетеді және шиеленістіреді.
Империализм тұсындағы бәсекенің түрі әлдеқайда көп және өте күшті.
Монополия бәсекесінің халін нашарлатумен оған шектелмейді, оны әбден
тұншықтырып, құртқанша күресе береді. Өткір бәсеке күресінде аз адамның
басқаларға қарсы астыртын келісім ымырасының құрбаны болып қала береді.
ерекше белгісғарыда айтып өткеніміздей бағалық бәсекеге қарама қайшы
келетін бәсеке түрі бағалық.
Бәсеке мен монополия қайшылықты бірлестікте ғұмыр кешеді. Бұл құбылыс
бәсекенітылы формасынан көрініс алады. Қайырымсыз бәсеке түрлері барлық
бағытта толықсуды білмейтін дәрежеде жүріп жатады. Монополиялық бәсеке
кезінде рынокта сатушылар мен алушылардың саны бірнешеу болады. Бірақ жаңа
құбылыс пайда болады- өнімнің дифференциясы, яғни өнімнің даярлығы оны
басқа бәсекелестің ұқсас тауарларынан айырып тұратын қасиетінің болуы.
Ондай қасиеттер - өнімнің жоғары сапасы, әдемі орамы, сатудағы жақсы
шарттар, дүкеннің жағымды орынға орналасуы, жоғары деңгейдегі сервис және
т.б. болып табылады.
Осындай артықшылықтарға ие бола отырып, дифференциалданған өнімнің
иесі белгілі бір деңгейде монополист болады және бағаға әсер ету
мүмкіндігіне ие. Бірақ әрбір сатушының сату көлемі жоғары болмағандықтан,
бірде монополист фирмалар көп болады да, олардың әрбіреуі рыноктық бағаны
шектелген түрде бақылай алады- бұл монополиялық бәсекенің бағалық емес
бәсеке болып табылады. Бағалық емес бәсеке техникалық артықшылықтардың
арқасында жететін тауардың жоғарғы сапасымен және сенімділігімен сатуға
негізделген. Рыноктық қатынастардың қатысушыларының өзара қалай
бәсекелесуіне байланысты жетілген(еркін) және жетілмеген бәсеке рыногі деп
бөлінеді. Жеке фирмалардың өнім бағасына(базар нарқына) әсер етуі неғұрлым
аз болса, соғұрлым рынок бәсекелік деп саналады.
Жетілген бәсеке(еркін бәсеке рыногі) дегеніміз рыногта бір-біріне
тәуелсіз көптеген татушылар мен сатып алушылар қызмет ететін және тең
мүмкіндіктері мен құқықтары бар бәсекенің идеалды бейнесін айтады. Жетілген
еркін(таза немесе толық) бәсеке – көп фирмалар стандарттық тауарлар сататын
және олардың біреуініңде нарық пен бағаны бақылауға жетімді үлесі болмайтын
нарық. Жетілген бәсекенің негізгі белгісі-әрбір фирманың үлесі жалпы өнімге
шаққанда аз болғандықтан, ешқайсысының бөлшек бағаға әсері өте төмен
болады. Ұсыныс бағалары төменгі шекте теңеледі. Жетілген бәсеке толық түрде
болмайды. Оғантек жуық шамада жақындауға болады. Еркін бәсеке деп
19ғасырдың ортасында болған бәсекені нақты айтуға болады. 19ғасырдың екінші
жартысынан бастап ҒТП-ң әсерінен өндірісті шоғырландыру жүріп жатты, ол ірі
және аса ірі кәсіпорындардың, яғни монополияның құрылуына әкеп соқты.
Монополияның пайда болуы бәсекені жетілмеген(жетілмеген бәсеке
рыногы)сипатта дамыды. Жетілмеген бәсеке деп еркін бәсекенің шарттарының
кемдегенде біреуі орындалмайтын рынокты атайды. Жетілмеген бәсеке үш типке
бөлінеді-монополиялық бәсеке, олигополиялық, таза монополия,доуполия,
билатеральдік монополия.
Монопсония-белгілі тауарды сатып алуға жалғыз сатып алушының
монополиясы болуымен сипатталатын нарық құрлымының типі. Өзінің сатып алуын
шектей отырып, сатып алушы сатушы табыстарының есебінен монополдық пайдаға
ие болады. Монопсония жетілмеген бәсекенің құрамды бөлігі болып саналады.
Бағаның 2-і түрін айттық, енді Монополдық баға дегеніміз берілген
сұраныс жағдайында монополиялардың белгілі өнім көлемін өткізе алатын ең
жоғарғы баға.
Монополдық рента-тауарды монополдық бағамен сатқанда пайда болатын
қосымша табыс.
Монополист-кейбір тауардың ұсынысының елеулі көлеміне бақылау жүргізетін
сатушы.
Монополистік бәсеке-жаңа сатушылардың келіп кіруіне мүмкіндігі бар
нарықта сараланған тауарлар ұсынып сатушылар бір-бірімен бәсекелес болады.
Монополия-кейбір өнімді сатуға немесе кейбір іс-әрекетпен айналысуға
айрықша құқықты болу.
Монополияға қарсы заңдар-монополиялардың практикасы және олардың күштерінің
өсуіне тыйым салатын заңдар.
Монополиялық билік-тауар бағасына әсер етуге және нарықта өзінің шарттарын
орындауға қабілетті болу, бұл өнімнің осы түрі өндірісінің және оны
өткізудің елеулі бөлігін шоғырландыру арқылы жүзеге асырылады.
Монополиясыздандыру- нарықта өзінің шарттарын орындауға мәжбүр ететін
мемлекеттік немесе басқа монополияларды жою.
Олигопсония- белгілі тауарды сатып алушы топтары болатын нарық
құрылымының типі. Осылар сатып алуын шектей отырып, сатушы табыстарының
есебінен өздеріне монополдық пайда түсіреді.
Олигополия дегеніміз бірнеше ірі фирмалар үстемдік ететін нарық (грек.
Oligos- аздаған, polio- сату).Оған біртекті немесе әр түрлі өнімді
сипаттама тән, ал басты белгісі-баға лидердің принципі бойынша бекітіледі.
Бұл принцип көптеген фирмалардың бағаны осы рыноктағы мықты фирманың бағасы
сияқты қоюға ұмтылатынын білдіреді. Олгополия жағдайында нарықтың үш түрі
болуы мүмкін.
Бірсалалық сауда- өнеркәсіптік фирма әрекет ететін нарықтық құрылым.
Ешқандай келісіммен байланысты емес, бір-бірімен бәсекелес бірнеше ірі
жеткізушілер болатын нарықтық құрылым.
Өндірістік өзара байланыстар егжей-тегжей мамандандыру түрінде
болатын, (өндірістік пирамида) типтес корпорациялардың бірнеше топтары
үстемдік ететін нарық, әдетте (олгополия) деген термин өте ірі
әртараптандырылған корпорациялар әрекет ететін нарықты сипаттау үшін
қолданылады. Ологополияға қарама-қайшы құбылыс болып олигопсония табылады.
Ол рынокта бірнеше сатушы емес, сатып алушылардың қызмет етуін қарастырады,
яғни тұтынушылар рыногі монополиясы белең алады.
Таза монополия рынокта ешқандайсыз бәсекелестерсіз бір ғана сатушы
болған кезде пайда болады. Орнына жүретіні болмайтын, бір фирма жасаған
өнім нарығы, осы нарыққа ену жабық болады және бұнда монополия өзінің
тауарына баға белгілей алады.Оның ерекшелігі, сатушы өз бағасын өте кең
шектікте ауыстыра алады, ал максималды жоғары баға тек төлем қабілеттік
сұраныспен шектеледі.
Қазіргі рынок жүйесінде монополиялық емес және монополиялық бағалар бар.
• Бірінші- монополияға тартылмаған кәсіпорындардың өз тауарларын сатып
өткізетін бағасы.
• Екінші- монополиялар өз тауарларынсатып өткізу үшін әдейі қойған бағалар.
Әдетте,монополиялық бағалар тауардың нақты құнынан да және өндіріс
бағаларынан да жоғары болып келеді. Тауардың қоғамдық құнынан әрқашан
төмен болады.
Монополиялық бағалар дәрежесіне сұраныс пен ұсыныстың арақатынастары
әсер етеді. Алайда, монополистер сұраныс төмендеп кеткен жағдайдың өзінде
де тауарларының бағаларын жоғары ұстай алады. Өйткені бағаның тиісті
дәрежесі келісім- шарт жасау арқылы іске асып, баға қоюдың (басшылық)
жүйесі ең ірі компанияның қолына көшеді. Дегенмен бұған қауіп төндіретін
жағдайлар бар. Олар- келісімге келмеген бөгде фирмалардың, копорациялардың
және шетелдік ірі капитал топтары тарапынан көрсетілетін қысымдар және
ұсыныстың сұраныстан асып кетуі. Бұл жерде ашық құралдардан басқа
бүркемеленген әдістер де қолданылады.
Монополиялық баға дәрежесін төмендетуге мемлекет көмектеседі, қажетті
шаралар жүйесін іске асырады. Бастамалары мыналар- мемлекеттің арнайы заң
шығаруы, мемлекеттік заказдың үлесін ұлғайту, мемлекеттің тауарлары
экспорты мен импортының арасындағы ұлттық және әлемдік рыноктағы
саясаттары, мемлекеттік- монополистік реттеу, ақша айналымы,несие,салық
және айлалы әлеументтік саясаттары т.б. Монополияның мақсаты- жоғары табыс
алу. Мақсатқа жету үшін орташадан жоғары пайданы қамтамасыз ететін
монополиялық баға құрылуын ұсынады. Монополиялық бірнеше компаниялардың
қосылуы арқылы құрылады және ұйымдық формалары бар:
Картель- шығарылып отырған өнім мен өткізу рыногын бөлу туралы келісім
квотасы (саны).Және монополистік пайда алу мақсатпен, баға, нарықты
бөлісу,патенттерімен айырбас жүргізу туралы, өндірістің дербестігін сақтай
отырып, мүшелері өзара келісімге келетін монополияның нысаны.
Синдикат - өнімді бірлесіп өткізуді ұйымдастыру мақсатымен бірігу.
Трест – монополияға енетін фирмалардың меншік, өндіріс және өнімді
өткізуге байланысты бірігуін айқындайды. Кейбір тауарларды өндіретін
монополистік бірлестіктің белгілі бір типі.
Концерн – қаржы орталығы бір, бірақ жалпы технологиясы кіріккен әр
түрлі фирма, салалардың ұйымдық мормалары кіретін монополия. Өнеркәсіп
сферасында көп тараған корпорациялардың нысаны, бұлар іс- әрекеттерге көп
салалы талдау жүргізеді. Ерекшелігі: капитал салымы саласында қатал
орталықтанған басқарудың кәсіпорындарынынң, бөлімшелердің, филиалдардың кең
шаруашылық дербестігімен ұштасу және басқарудың орталықсыздандырумен
ұштасуы.
Конгламерат – басты фирманың қызмет өрісімен өндірістік және
технологиялық байланысы жоқ ірі корпорациялардың салаға кіруіне негізделген
бірлестік.Технологиялық жағынан бір- бірімен байланысты емес
кәсіпорындардың бір басқару құрылымында бірлесуі. Концерннің құрамына
бүтіндей акционерлік компаниялар, тіпті трестерде кіреді. Әрбір концернді
өте бай бір немесе бірнеше капиталист басқарады. Концернде капитал мен
өндірістің шоғырлану дәрежесі аса жоғары. Иелері адам айтқысыз көп пайда
табады.
Монополиялардың формалары үндестікте болады. Олар жалдамалы еңбекті
капиталды қанауын бейнелейді. Монополия түрлерінде ортақ заңдылық бар.
Монополияның объективті негізі өндірістің шоғырлануы.
Монополиялардың бір-бірінен өзгешеліктері де бар. Атап
айтқанда:өндірісті қоғамдастыру және капиталистердің меншігін біріктіру
дәрежесі, нақтылы объекті түрін монополиялау. Мысалы: монополиялау
объектісі тек тауарларды сатып өткізу болса- картель, синдикат, бұған қоса
өндірістің монополиясы- трест, ал осыларға қоса әр түрлі салалардың өндіріс
несие берсе- концерн формасына ие болады.
Ғасырымыздың 60жылдарында өмірге монополияның жаңа түрі –
Конгломераттар келді. Бір- біріне ешбір өндірістік, немесе басқалай қатысы
жоқ, әртүрлі саладағы бірнеше ондаған ұсақ және орташа фирмалардың басын
біріктіру жолымен құрылған монополия формасын конгломерант деп атаймыз.
Негізгі мақсаты- акция курсы ойыны арқасында қосымша пайда табу.
Сондықтан өмір сүру коньюктураға (шаруашылық жағдайына) тікелей байланысты.
Шаруашылық жағдайы өзгермелі құбылыс. Өзгерістерге шыдай алмай көпшілігі
тарап кетеді. Жай диверсиффициралдық концернге айналады. Кейбіреулері
бұндай жағдайларға өміршең екендігін, өзгермелі шаруашылық жағдайларына
бейімделу қабілеті күшті екендігін танытты.
Шаруашылық жүргізудің монополистік формасы жағдайында бәсекенің сипаты
өте күрделі болады.
• Біріншіден, бүгінгі жағдай, моноплияның тұтынушылар мен потенциалдық
бәсекелестері туралы толық мағлұмат алады.
• Екіншіден, монополия жарнама арқылы тұтынушылардың сұранысының
қалыптасуына елеулі әсер етеді, өйткені ірі монополиялар үшін жарнаманы
пайдалану жеңілірек түседі.
• Үшіншіден, монополия өзінің саяси және қаржылық салаларындағы
байланыстарын пайдаланып,тапсырма берушілерге (мемлекеттік мекемелерге,
немесе, контрагентердің компанияларына) елеулі ықпал етеді. Осы
жағдайлар, әдете, бәсеке процесіндегі қауіпті төмендетеді және
монополиялық пайда түсуін қамтамасыз етеді.
Монополистік бәсекенің бірнеше формалары болады, оның негізгілері
мыналар: ғылыми- техникалық тіресу; өнеркәсіптік -өндірістік тіресу; сауда-
саттық тіресу (сайысу).
Ғылыми- техникалық тіресу. Бұнда фирмалардың бәсекелестік сайысы мына
жолдармен жүреді:
- жаңа өнім дайындау; осы замандағы жаңа технологиялық процестерді қолдану;
- ғылыми – техникалық ақпараты жинақтап пайдалану; патенттерді сатып алып
пайдалану.
Ғылыми – техникалық сайыста әдетте екі үлгі қолданылады:
Бәсекелестік үлгі мынадай жағдаймен есептесуді талап етеді: бәсекелес
фирмалар белгілі өндірістік техниканың ең тиімдісін қолданатынына
негізделеді; ҒТП әкелетін пайда ұзақ мерзімді болуы мүмкін. Себебі
бәсекелес фирмалар техникалық жаңалықтың қандайын болмасын игеріп алуы
ықтимал. Жаңалықтарды енгізіп пайданы барлық бәсекелес фирмалар ала алады,
бірақ техникалық зерттеу шығындарын жасайтын тек осы зерттеуді жүргізіп
дайындаушы ғана болады.
Монополистік үлгі. Бұнда жаңалықтар енгізудің арқасында таза монополист
тұрақты түрде елеулі көлемде пайда алу мүмкіндігіне ие болады. Оның ҒТП
үшін мол қаржы ресурстары болады және олар жаңадан жасалған техникалар мен
өнімді жасыра алатын мүмкіндігі болады.
Өнеркәсіптік-өндірістік сайыстың көрінісі: өндірістік мүмкіндіктің
күшейуі, өнімнің жаңа түрлерінің шығарылуы, өндіріс шығындарының төмендеуі.
Жетілген бәсеке жағдайында фирмалар нарыққа еркін кіріп, еркін шыға алатын
болған, фирмалар өндірудің оптималдық нормасын көздеп әрекеттенеді- өндіріс
тиімді болу үшін, үлес шығындарының барынша төмен болуы үшін, өнімдердің
бағасы төменгі дәрежеде белгіленіп, орташа жалпы шығындармен үйлесімді
түрде болады.
Таза монполия жағдайында фирма өнім шығару көлемін азайтып, бағаны
жоғарлатып, соның тәтижесінде ресурстар шығынын төмендетіп, пайдасын
барынша жоғарлата алады. Бірақ, бәсәкелестік кезінде шығындар біресе өсіп,
біресе кеміп ауытқып тұрғанда, жағдай шиеленісе түседі.
Бұнда екі жағдай қолданылады – ауқым нәтижесі және “Х- тиімсіздік”
түсінігі.
Ауқым нәтижесі. Көп фирмалардың өндіріс көлемі, олардың әрқайсына
масштабтың өсуінен болып тұрған нәтижені жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Ал технология және өндіріс шығындары берілген болғанда көп бәсекелес
фирмаларды қолдауға тұтынушылық сұраныс жетімсіз болуы мүмкін. Бұндай
жағдайда нарыққа қатынасы жағынан фирма ірі монополистік болуға
тиісті,шығарылатын өнімнің бірлігіне келетін өндіріс шығындары төмен
болғанда өнімді тиімді өндіруге қабілетті болуы керек.
“Х- тиімсіздік.” Әдетте,өндіріс шығындарын зерттегенде, мына жағдай
болады деп есептеледі: барлық технологиялардан фирма ең жақсысын, ең
тиімдісін, шығарылымның әр дәрежесінде оған орташа шығындардың барынша
төмен шамасын жұмсалуын қамтамасыз ететінін таңдап алады деп. Ал нақты
өмірде, фирманың қандай болмасын, шығындарды төмендетудің бар мүмкіндігін
толық қолданбайды. Шығындарды орташа шығындардың ең төменгі дәрежесіне
жеткізудің потенциалдық мүмкіндігін бағалау үшін “Х- тиімсіздігі” түсінігі
енгізілген. Бұл мына жағдайда орын алады - өндірістің көлемі қандай
болмасын, фирманың нақты шығындары минималдық мүмкін шығындардан артық
болғанда. Осындай артықшылық фирма кәсіпкерлік тәуелділіктен бас тартқанда,
қабілеті төмен жолдас- жораларды, туыстарды жұмыспен қамтамасыз еткенде,
фирма жұмыскерлерін орынсыз қолдап ынталандырғанда орын алады.
Сауда- саттық сайысы. Бұл сайыс бағаны қолдану арқылы жүреді. Ал бағаның
өзі үш жақты сайыстың нәтижесінде белгіленеді:
• Біріншіден, жоғары бағамен сату үшін сатушылар арасындағы;
• Екіншіден, тауарларды төмен бағамен алу үшін сатып алушылар арасында;
• Үшіншіден, тауарларды қымбат бағамен сату үшін сатушылар және оларды
арзан бағамен сатып алу туралы сатып алушылар арасындағы сайысу
нәтижесінде.
Осыған байланысты бәсеке бағаға қатысты және бағаға қатыссыз болып
бөлінеді. Әдетте, бағаға қатысты бәсеке белгілі өнімнің бағасын әдейі,
жасанды түрде төмендетуді көздейді: мұнда бағалық алалаушылық кең
қолданылады- шығындардың дәрежесінің әр түрлі болуымен дәлелденбесе де,
тауарлар әр түрлі бағамен сатылады. Бағалық алалаушылық үш шарт болуын
тілейді:
• Сатушының монополист болуын;
• Сатушының сатып алушыларды төлем қабілеттеріне сәйкес топтарға бөле
алатын мүмкіндігің болуы;
Алғашқы сатып алушы осы тауарды немесе қызметті қайтасата алмауы керек.
Бағалық алалаушылық мынадай жағдайдаларда кең қолданылады: қызмет
көрсетуде (дәрігерлердің, адвокаттардың, қонақ үйлерін басқарушылардың),
өнімді көлікпен тасу қызметін көрсетуде, тауарды сатуда, егер оны нарықтың
біреуінен екіншісінежетгізу мүмкіндігі болмағанда (тез бүлінетін өнімдерді
бір нарықтан екіншіге көлікпен жекізуде.)
Баға қатысыз бәсеке көбіне өнім сапасын көтеру, сатужағдайларын
жақсарту, сервистік қызметтерді көбейту арқылы жүреді. Сапаны екі бағыта
көрсетуге болады: бірінші- тауардың техникалық сипаттамаларын жетілдіру;
екінші:тұтынушылар қажеттілігіне қолалайлы қызмет көрсету. Өнімнің сапасын
жақсарту, жоғарлату арқылы жүретін баға қатысыз бәсеке өнім бәсекесі деп
аталады. Бәсекенің бұл түрі немесе ескі үлгіден елеулі айырмашылығы бар,
немесе, соның модернизацияланған баламасы болып табылатын жаңа тауар шығару
арқылы, салалық нарықтың бір бөлігіне ие болуды көздейді. Сапаны жақсартуға
негізделген бәсекенің қайшылықтары аз емес. Бір жақтан, сапаның жоғарлауы
бағаны бүркемелі түрде төмендетудің және өткізуді көбейтудің әдісі;
екіншіден- сапа деген субъективтік бағалау, сондықтан жарнама және көз
тартатын буып- оралу арқылы оны бұрмалауға және көзбояушылыққа мүмкіндік
тудырады.
Өнімді өткізуді жетілдіру туралы жүретін бағаға қатыссыз бәсеке сату
шарттары туралы бәсеке деп аталады. Бұл бәсекенің негізінде сатып алушыға
жақсарған сервистік қызметтерді көрсету жатады: жарнама арқылы тұтынушыға
әсер ету, сауданы жетілдіру, сатып алушыларға тауарларды олар алғаннан
кейін сол тауарды қолдануына яғни пайдалану процесінде қызмет көрсету.
Бәсекенің түрлері және іске асу әдістері әр сан қилы. Негізгілері
мыналар:
Импереализмде мала ішіндегі бәсекеге шетел монополиялары да қатысып
ерекше шиеленіскен сипатқа ие болады.
Салалық бәсеке күресі жойылмайды отқа май құйғандай өршіп кетеді.Жаңа
жағдайларға бейімді ерекше түрлері пайда болады. Мысалы, “тұтынушылардың
доллары үшін” және т.б.
Монополиялар “бөгде” деп аталатын, яғни монополистік бірлестіктерге
кірмейтін кәсіпорындармен үнемі күресе береді. Күрестің айлалы, жауыздық
әдістерге толы көптеген түрлерін қолдана отырып “бөгделерді”құртып
жібереді. Егер “бөгде” кәсіпорындары аз жұмысын тоқтатпаса, онда шамалы
шамалы пайданы қанағат тұтқандығы. Осы бәсеке күрес сала ішіндегі, бір
саладағы және салааралық бәсекелерді қамтиды.
Бәсеке күресі жеке капиталистердің ұсақ кәсіпорындарының, сондай-ақ
экономикалық күшті монополиялардың ірі кәсіпорындарының араларында жүреді.
Орта пайда алу мақсатындағы бәсеке күресімен қатар үстем пайда үшін күрес
бір сәтте тоқтамайды.
Тіпті бәсеке күресің шеңбері ұлғайып барады. Ұлттық рынока ғана емес,
әлемдік рынокка қол салады. Қиянкескі күрес тауарларды өткізу рыногы үшін
ғана жүргізілмейді, сонымен қатар шикі зат көздерін иемденуді көздейді.
Кейбір монополиялар бәсеке күресінде мемлекетке арқа сүйейді.
Монополиялардың бірімен- бірінің күресі әрдайым қатыгездік, қауіпті
сипатта болады Бір саладағы монополиялар, саланы бүтіндей қожалығына
айналдыру, тек өз үстемдігін жүргізу үшін күреседі.
Өнімдері бір- бірімен алмастыруға болатын және біртектес өнім өндіретін,
сонымен қатар бірімен- бірінің сорпасы қайнамайтын монополиялар арасындағы
бәсеке күресі де жандана береді. Олардың мақсаты- “ сатып алшылардың
доллары” үшін күресте бәсекелестерін түбірімен құртып жіберуі.
Монополияланған және монополияға кірмеген өндіріс орындары орындары
арасындағы күресте сан- алуан түрге енеді.
Бәсеке күресі шетелге тауар сатып өткізу рыногы және шикізаттың шоғыр
көздері, сондай- ақ капиталды пайдалы жұмсау сферасы үшін жүргізіледі.
Монополияөзінің қалыптасып және дамуында үш кезеңді басынан өткізді.
Бірінші кезең- 19ғасырдың 60-70жылдарын қамтиды.Еркін бәсеке дамуының
шарықтау дәрежесіне жетті. Дегенмен монополиялар пайда бола бастады.Алайда
олардың пайда болуы ерекше айқын көрінбеді. Көзге көрінер- көрінбес, түсер-
түспес кескінде болады
Екінші кезең- тұңғыш рет капитализм әлемін жайлаған 1873жылғы
экономикалық дағдарыстан бастап 19ғасырдың соңына дейін созылды. Монополия
біршама кең тарады. Алайда экономиканың тұтқасына әлі де болса ие болмады,
қолы тізгінге тимеген кезі еді.
Үшінші кезең- 19ғасырдың соңын ала 20ғасырдың бірінші он жылдық мерзімі
боынша дарыды. Бұл кезең капиталистік өндірістің өрлеу фазасынан басталып,
1900- 1903жылдары болған дағдарысының салдарымен сипатталады. Өндірістің
шоғырлануы шапшаң қарқынмен күшейді.монополиялар шаруашылықтың буынды
салаларына үстемдігін жүргізді. Экономикалық өмірде шешуші күшке айналды.
Сөйтіп капитализімнің жоғарғы сатысы импереализмге ұласты. Өндірісті
қоғамдастыруға бұрын болмаған әрекеттерді жасады. Сөйтіп экономикалық
өмірге монополияларды алып келді және одан әрі жандандырды. Осылардың
негізінде құрылған монополиялар толып жатқан ұсақ, орташа және ірі
корпорациялардың үстінен қарап қожалық ететін ұлттық, немесе ұлтаралық
шоғырланған ккапитал.
Нарық құрылымының ерекшелiктерiн сипаттайтын ең басты көрсеткiштердiң
бiрi, осы қарастырылып отырған нарықтағы фирмалардың саны боп табылады.
Экономикада рынокты анықтайтын, оны зерттейтiн, бағаны белгiлейтiн
сұраныс пен ұсыныс қана емес, сондай-ақ рынок құрылымы болып табылады.
Өйткенi әр рынок құрылымында бәсеке түрлерi де әр түрлi, соған сәйкес баға
құру тәсiлi және фирманың қызмет етуi де өзгеше болып келедi.
Рынок құрылымының негiзгi түрiне келесiлер жатады:
1) Жетiлген бәсеке нарығы;
2) Монополия;
3) Монополиялық бәсеке;
4) Олигополия [1].
Жетiлген бәсеке қалыптасу үшiн ондаған фирмалар әрекет жасап, олардың
өзара келiсiм жасауға мүмкiндiгi болмауы тиiс.
Жетiлген бiсекелес нарығы дегенiмiз - төмендегi шарттар
орындалатын нарық:
Нарықта өнiм ұсынатын тәуелсiз сатушылар саны көп және өнiмдерi
бiртектi болып келетiн;
1. Iр фирманың жалпы нарықтық ұсыныстағы сату үлесi елеусiз. Сондықтан,
оның өнiм көлемi туралы өндiрiстiк шешiмдерi жалпы ұсынысқа ықпал
етпейдi, соған орай фирмалар нарықтар бағасына да әсер ете алмайды;
2. Баға, техология, ықтимал пайда жөнiндегi ақпараттар белгiлi болады;
3. Жаңа фирмалардың салаға кiруiне немесе одан шығуына тосқауылдар жоқ.
Бәсекелесу деген сөздiң өзi экономикалық пайданы бөлу және ұтынушының
таңдауының бар екендiгiн көрсетедi. Дәл осы себептен де өндiрушiлер
тұтынушының сұранысын арттыру үшiн әрекеттер жасайды.
Жетiлген бәсекелес нарығында тауарды сатушылар және стаып алушылар
саны өте көп болады, сондықтан олардың әрқайсысы жеке түрде тауардың
нарықтық бағасына әсер ете алмайды. Тауардың бағасы нарықтағы сұраныс пен
ұсыныс арасындағы байланыс арқылы анықталады. Осының салдарынан тұтынушылар
мен сатушылар жетiлген бәсеке нарығында тауардың бағасын тұрақты деп және
өздерiнiң бақылауынан тыс деп қабылдайды. Өнiм өндiрушiлердiң басты мақсаты
пайданы ең жоғары деңгейге жеткiзу, сондықтан олар әрдайым ұтымды өнiм
көлемiн анықтауға ынталанады.
Жетiлген бәсекеге қарама-қарсы бәсеке түрi монополия болып табылады.
Ал монополия жағдайында тұтынушының алдында бiр ғана iрi өндiрушi тұрады.
Тұтынушы қаласа да, қаламаса да монополистiң өнiмiн пайдаланып, оның
тағайындалған бағасын қабылдауға мәжбүр болады. Монополистiң үлкен билiкке
ие болуына оның тауарының ерекшеленуiмен қатар, осы тауардың алмастырушысы
аз болуы да әсерiн тигiзедi [5].
Берiлген тауарды өндiретiн тек бiр ғана жеке фирма бар және осы
тауарды ауыстыратын басқа тауралар жоқ деп ұйғарсақ, онда мұндай нарық –
монополия, ал фирма – монополист деп аталады. Монополист берiлген тауарды
өндiретiн жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығы бiр мезгiлде
нарықтың сұраныс қисығы болып табылады және ұсынылған тауардың шамасының
бағасын анықтайды. Монополист өзiнiң ерекше жағдайын пайдаланып, тауардың
бағасын бәсекелес бағасынан жоғары деңгейде белгiлейдi және де бәсекелес
фирмаға қарағанда тауарды аз мөлшерде ұсынады. Егер сатушы өз тауарының
шығару көлемiн өзгерту арқылы нарықтық бағаға әсерiн тигiзе алса, онда ол
монополиялық билiкке ие болады деп айта аламыз.
Егер нарықта жеке өндiрушiнiң монополиялық билiгi орнықса, онда қоғам
жалпы белгiлi шығындарға ұшырайды, себебi тұтынушылар тауарды тұтынудың
көлемiн азайта отырып, тауарға жоғары баға төлейдi. Сондықтан да көптеген
елдерде нарықты монополиялауды шектейтiн монополияға қарсы заңдар
қабылданып, iске асырылуда. Бұл заңдарға қарамастан әлемнiң барлық
елдерiнде өндiрушi-монополистер бар.
Бұл шектеулер төмендегiдей:
1) Iрi өндiрiстiң басымдылығы;
2) Легальды тосқауылдар ( шикiзат қорын, жердi ғылым мен техниканың
жетiстiктерiн монополиялық түрде иелену, тауарды жеке өндiру үшiн
үкiметтен алынған ерекше құқықтар);
3) Бәсекелесудi әдiлетсiз жүргiзу [1].
Iрi өндiрушiлердiң ұсақ өндiрушiлермен салыстырғанда өте көп
артықшылықтары бар. Монополиялық өндiрсте iрi фирмалардың жұмыс iстеуi
тиiмдi, себебi iрi өндiрiстiң шығындары ұсақ өндiрiстiң шығындарынан гөрi
төмен болатыны практика жүзiнде дәлелденген.
Монополияны тек қана экономикалық шектеулер ғана емес, сонымен қатар
құқықтық шектеулер де қорғайды. Құқықтық шектеулердiң көп тараған түрлерi –
жеке меншiк құқығы. Егер бiр фирманың меншiгiнде өте сирек кездесетiн
шикiзат болса, онда ол фирма монополист болады. Легальды тосқауылдарға
патенттер мен авторлық құқықтар жатады. Жаңалық ашқан адам патент алмаса,
онда ол өзiне берiлген ерекше жеңiлдiлiктерге ие бола алмайды. Бұл
жағдайдың бiздiң мемлекетiмiз үшiн маңызы зор, өйткенi Кеңес үкiметi
кезiнде ойлап тапқан жаңалықтардың көбiнiң мемлекет аралық патентi жоқ
болды, сондықтан да бұларды шет елдiң адамдары тегiн пайаланды.
Бәсекенi әдiлетсiз түрде жүргiзудiң негiзгi түрi – демпинг –
бәсекелесiн ығыстыру мақсатында өнiмдi өзiдiк құнынан төмен бағамен сату.
Iрi фирмалар – мүмкiндiгi мол монополистер. Олардың қаржы мүмкiндiктерi де
жоғары. Сондықтан да тауарларды өздерiне тиiмсiз бағамен ұзақ уақыт сату
арқылы, ұсақ фирмаларды нарықтан ығыстырады.
Монополист өзiнiң ерекше жағдайын пайдаланып, тауардың бағасын
бәсекелес бағасынан әлдеқайда жоғары деңгейде белгiлейдi де бәсекелес
фирмаға қарағанда тауарды аз мөлшерде ұсынады. Мұнда сатушы өз тауарының
шығару көлемiн өзгерту арқылы рыноктық қалыптасқан бағаға әсерiн тигiзе
алады, онда ол монополиялық билiкке ие болады деп атаймыз.
Кейбiр жағдайда әлемдiк тұрғыдан бәсекенiң күшеюi ұлттық экономикада
белгiлi салаға ұлттық монополияны немесе табиғи және жоғары дамыған
монополиялардың қажеттi екенiн дәлелдеп отыр.
Мысалы, АҚШ-тың “Microsoft” компаниясы әлемдегi “Windows” жүйесiнiң
бiрден-бiр монополист компаниясы болып отыр, яғни, осы компанияның
компьютерлiк бағдармалары арқылы АҚШ-тың әлемге аты танылып, жоғары пайда
табуда [4].
1.2 ҚР монополияны реттеу мен оған қарсы саясаты
Нарықтық экономиканың басты қағидасы бұл кәсіпорындар мен
кәсіпкерлердің шаруашылық өмірде еркін, бәсекелік ортада қызмет етуі болып
табылады. Ал бәсекенің негізінде нарықтық экономика өзін-өзі реттеп, ылғи
да дамуға бет алып отырады. Алайда нарықтық экономиканың қаншалықты
дамығаны қарамастан шаруашылық өмірде монополиялар қызмет етеді және олар
пайда болып отырады. Бұл монополиялар өздігінен немесе белгілі бір
мемлекеттің ықпалымен пайда болады. Мемлекеттің ықпалымен қызмет етіп
отырған монополиялар ұлттық монополиялық компаниялар ретінде елдің маңызды
салалары мен өнеркәсіптерін (уран өндірісі, байланыс саласы, басқа ұлттық
маңызды өндірістер) қамтиды. Оларға мемлекет өз мүддесін және қауіпсіздігін
қорғау үшін белгілі бір қолдаулар көрсетіп, олардың қызметіне араласып
отырады. Мұндай монополиялар мемлекеттің қарауында болғандықтан нарыққа
өзінің ықпалын тигізбейтін негізде қызмет етеді [6].
Нарықтық экономиканың заңдылықтарына кері әсерлі және еркін болып
табылатын қоғамда табиғи монополиялар немесе бірнеше ғана өндірушіден
құралған олигополиялар кездеседі. Олар өз кезегінде бәсекелік ортаның
дамуына, нарық тепе-теңдігіне, баға деңгейіне әкономикалық және әлеуметтік
кері ықпалдарын тигізеді.
Рынок құрылымында жетiлген бәсеке рыногына қарама-қайшы рынок түрi
бұл монополиялық рынок. Монополия жағдайында тұтынушылардың алдында бiр
ғана iрi өндiрушi тұрады. Демек, мұнда фирма және монополия түсiнiктерi
теңескен. Тұтынушы қаласа да, қаламасада монополистiң өнiмiн пайдалаып,
оның тағайындаған бағасын қабылдауға мiжбүр болады.
Мысалы, жетiлген бәсеке мен монополия нақты түрде шын өмiрде сирек
кездеседi. Олар көбiнесе рынокта араласып, бiрақ бiр жағы басымырақ
болып келедi. Өйткенi жетiлген бәсекеде бiрдей тауар олар мен үшiн әр
түрлi болып көрiнуi мүмкiн. Ондай жалған көрiнiс дүкендердiң орналасқан
жерiне, қызмет көрсету деңгейiне, жарнамаға және тауар орамының
ерекшелiгiне байланысты.
Бiздiң өмiрiмiзде жетiлген бәсеке көбiнесе астық, құнды қағаздар
және жемiс-жидек рыногында көп кездеседi.
Ал монополияның толық қамтитын түрi ол сол өнiмнiң алмастырушысы жоқ,
сол өнiмдi қайта тұтынуға келмейтiн немесе белгiлi фирмаға ерекше
құқықтар беру арқылы көрiнуi мүмкiн. Сондықтан монополия көбiнесе қызмет
көрсету саласында орын алады.
Мысалы, елiмiзде монополиялық көрiнiс халыққа қызмет көрсету
саласында, яғни телекомуникация, электроэнергиясы, жылумен және ауыз суымен
қамту салаларында көрiнiс табуда. Өйткенi мұндай салаларда монополияның
көрiнiс табуы орынды, себебi электр торабын алатын болсақ, егер нарықта
екiншi бәсекелес фирма келу үшiн ол бүкiл сол аумаққа өз алдына электр
тораптарын таратуға алып келедi, ол дегенiмiз артық шығындарды туғызады.
Монополиялы рыноктың қалыптасуының ежелгi тәсiлi бұл - басты
ресурстардың жалғыз өндiрушi фирманың қолында болуы. Ол ресурстарға:
негiзгi немесе ерекше шикiзат көздерi, инновациялық жаңалық, жоғары ғылыми
немесе бiлiм жетiстiктерi, қызмет көрсетудiң ерекше түрi сияқты ресурстар
жатады. Яғни, бұл рыноктың түрiнде монополистер сол ерекше ресурстары
арқылы ел iшiнде немесе әлемдiк рынокта монополис болып табылады. Бұған
қарапайым мысал ретiнде, бiр қала iшiнде бiр ғана су құдығы болып, ал
басқа су құдықтары болмаса, онда осы құдықтың иесi ерекше ресурс көзiне ие
болған монополис болып табылады. Егер шынымен де монополис тауары ең
бiрiншi қажеттi тауарларға жатса, бiздiң мысалымыздағыдай “су” , онда
монополис ол өнiмi максималды баға деңгейiн белгiлей алады.
Бiрақ мұндай ерекше ресурстар рынокта болғанымен, бiрақ шын өмiрде
мұндай ресурстық монополиялы рынок өте сирек кездеседi. Олардың әлем
бойынша бiрнеше түрлерiн атап өтуге болады.
Мысалы, бiрiншiден Оңтүстiк Африка республикасында әлемдегi алмаз
өндiрiсiнiң 80-85% өндiрiледi және ол өндiрiс тек қана бiр компанияда, яғни
“De Beers” компаниясы 100% өндiрiс көлемiн иемденген. Әрине мұндай ауқымды
көлеммен монополис компания әлемдiк алмаз және брилиант бағаларына өзгерiс
енгiзе алады. Сондықтан, бұл компания ұлттық экономика деңгейiнде қолдау
тауып, оған мемлекет ерекше құқық беру арқылы өз елiнiң әлемдегi рыногының
орнын сақтауға тырысады. Өйткенi, бұлай ерекше қолдау көрсетудiң басты
мәселесi осы алмазды алмастыратын басқа да асыл тастардың көп болуы. Осы
себептен бұл компанияның әлемдiк рыноктағы жарнамалық бюджетi өте көлемдi.
Ол жарнамалардың мақсаты брилиант пен алмаздың басқа асыл тастардан өзiндiк
қасиеттерiн арттыру, ылғи да бұрынғы сұраныс көлемiн сақтап қалу және
рынокта қосымша билiкке ие болу екендiгi белгiлi.
Екiншiден, Американың “алюминиум компаниясының” нарықта ресурстық
монополиялы рыногының қалыптасуы және әлi күнге дейiн сақталып келе жатуы.
Ол бұл жағдайға өзiнiң алюминий өндiрiсiнде қолданылатын негiзгi шикiзат
бокситтiң қайнар көздерiне жоғары дәрежеде бақылау жасауы арқылы жеттi.
Үшiншiден, көптеген жылдар бойы “Ксерокс” компаниясы әлемде өзiнiң
өнiмдерiне жоғары және ерекше технологиялар енгiзу арқылы монополист болып
келе жатыр, яғни бұл рынокқа басқа фирмалардың кiруге мүмкiншiлiгi
болмауда.
Нарықты монополиялаудың негiзгi себептерiне байланысты қысқаша
айтқанда монополияның төмендегiдей түрлерi бар:
1) Жабық монополия, ол бәскелестен заңды шектеулер көмегiмен қорғлған;
2) Табиғи монополия, белгiлi бiр көлемдегi өнiмдi бiр фирмада өндiру, оны
екi немесе одан да көп фирмаларда өндiргеннен арзанға түсетiн өндiрiс
саласы;
3) Ашық монополия, берiлген тауарды өндiретiн тек қана бiр фирма болып және
олардың бәсекелестiктен ешқандай арнайы қорғаныш жоқ болатын жағдай [5].
Бiрақ монополиялы рыноктың жалпы қызмет етуiнiң негiзгi шарты
монополияда кедергiлердiң болуы. Бұл көрсеткiштерге кешегi жағдайларды
жатқыссақ болады:
1) Өндiрiстiң басты ресурстарын жалғы фирманың иемденуi. Бұл монополияның
пайда болуының ежелгi үлгiсi. Мұнда сирек кездесетiн ресурстарға
легальды тосқауылдар қояды, яғни оларға патенттер мен авторлық құқықтар
жатады.
Бұған бiр мысал ретiнде АҚШ-тың “Microsft” деген компьюерлiк
бағдарламалар өндiретiн компаниясын айтсақ болады. Яғни, ұлттық экономика
мұндай бәсекеқабiлеттi ұлттық табиғи монополияға жағдай жасайды. Сондықтан
мұндай монополияларға мемлекет монополиялық құқық берiп, оны қолдап
отырады.
2) Iрi өндiрiстiң басымдығы болуы. Бiр фирманың өзiнiң бiр салаға
мамандануы соншалық, ол фирманың рыноктағы өндiрiсi максималды
тиiмдiлiкте қызмет етуi, яғни бәсекелес фирмаларға қарағанда
шығындардың төмен болуы, сапаның жоғарылығы.
3) Жеке өндiрушiге мемлекет тарапынан ерекше құқық беру. Бұл көп
жағдайда қару-жарақ шығару, елiмiз үшiн маңызды стратегиялық өнiмдер шығару
бұл бiр ғана мемлкеттiк немесе жеке фирмада шығарылады. Егер де шығарылған
өнiм инновациялы болып, осы елде алғаш ретшығарылса, оған мемлкет патент
және авторлық құқық бередi. Бұл шара сол фирманың өз өнiмдерiн шығарып,
оның бәсеке қабiлетiн арттыру үшiн қажеттi.
Бәсекелесудiң әдiлетсiз жүргiзiлуi, оның негiзгi түрi – демпинг –
бәсекелесiн ығыстыру мақсатында өнiмдi өзiдiк құнынан төмен бағамен сату.
Iрi фирмалар – мүмкiндiгi мол монополистер. Олардың қаржы мүмкiндiктерi де
жоғары. Сондықтан да тауарларды өздерiне тиiмсiз бағамен ұзақ уақыт сату
арқылы, ұсақ фирмаларды нарықтан ығыстырады. Бұл дегенiмiз рынокты
экономикада кәсiпкерлiктiң дамуына керi әсерiн тигiзедi, сондықтан мемлекет
тарапынан бәсекенi әдiлетсiз жүргiзу қадағаланады.
Экономикамыздың нарықтық қатынастарға өтуiне байланысты бәсеке түралы
көп кездестiремiз. Бәсеке өз кезегiнде рыноктық экономиканың сұраныс пен
ұсыныс сияқты негiзгi элементi болып табылады. Бiрақ қазiргi жағдайда
қайбiр елдiң болмасын, оларда таза бәсекелестiк экономикалық рынок жоқ.
Өйткенi қоғамның кейбiр салаларында көптеген кәсiпорындар бiрдей қызмет ете
алмайды. Мысалы, ел аумағындағы электр желiсiн алатын болсақ ол табиғи
монополия болып табылады, өйткенi бұл рынокқа бәсекелес фирма кiру үшiн ол
фирма тағы да бүкiл ел аумағына электр тораптарын жүргiзуге тура келедi, ал
бұл өз кезегiнде жалпы қоғамға немесе ұлттық экономикаға зиян шығындарды
туғызады. Ол мемлекет антимонополиялық саясатты жүргiзедi.
Ұзақ мерзiмдi кезеңде монополиялық жағдайдағы тепе-теңдiкке келетiн
болсақ келесi жағдайларды ескеруiмiз керек:
1. Қандай жағдайда жалғыз өндiрушi ұзақ уақыт кезеңiнде өзiнiң
монополиялық билiгiн сақтай алады.
2. Егер салада ұзақ мерзiмдi кезеңде тепе- теңдiк орнаса онда
манополист бiрнеше зауыттар салу арқылы өндiрiс уқымын көбейтуге өандай
күштер итермелейдi.
Монополиялық бәсеке нарығы төмендегідей негізгі ерекшеліктермен
сипатталады:
1) нарықта тауарды сатушылар мен сатып алушылар саны көп болады.
Тауарды өндіруде, сатуда көбінесе ұсақ фирмалар жұмыс істейді, тіпті ірі
фирмалар ұсақ фирмалардың жұмысына кедергі келтермейді:
а) монополиялық бәсеке саласына кіруге жаңа фирмаларға тосқауыл
оншалық қойылмайды және бұл саладан шығыпкету де оңай. Мысалы, шаштараз
немесе жиһаз жасайтын шағын шеберхана салуға өте көп қаражат қажет емес,
фирма бұндай кәсіпкерлікпен кез-келген фирма айналысуы мүмкін, ал осы фирма
саладан кете қалса, онда бұл істі жалғастырушылар әр уақытта табылады.
б) нарықтағы өнім көлемі, баға және басқа да жағдайлар туралы деректер
ашық белгілі болады.
в) өндірілетін тауарлар біртектес емес, олардың әрқайсысының өзіндік
ерекшеліктері болады. Бұл тауарлар бірін-бірі ауыстыра алады. Бірақ әр
фирма өзінің тауарына ерекшелік беруге тырысады, мысалы тіс жуғыш
пасталарының дәмінің химиялық құрамының өзгешеліктері және т.б. Сонымен
қатар, фирмалардың сату марқалары, тауарды көрнекті орап-бууы, жарнама
жасау да олардың тауарларына өзгешелік қасиет береді.
Монополиялық бәсекелес фирманың қысқа мерзім кезеңіндегі жұмысын
талдау.
Қысқа мерзімдегі монополиялық бәсекелес фирманың жұмысын талдауды
түсіндіреміз.
Бірінші көңіл аударатын жағдай, монополиялық бәсекелес фирманың
сұраныс қисығы. Бұл қисық бәсекелес фирмалардың сұраныс қисығы сияқты
абсолютті икемді болмайды. Бұның басты себебі монополиялық бәсекелес
фирманың тауарларының өзіндік қасиеттері болуы. Монополия кезіндегі
фирманың сұраныс қисығы саладағы сұраныс қисығымен бірдей дедік, себебі осы
тауарды өндіру саласында фирма — тек бір ғана өндіруші болады. Ал,
монополиялық бәсеке кезінде фирма тауардық өзіндік қасиетіне байланысты
нарықтағы өз сегментінде ғана монополист болып есептеледі. Сондықтан оның
сұраныс қисығы теріс көлбеулі болады: баға төмендеген сайын сату көлемі
көбееді.
Екіншіден, фирманың ұтымды өнім өндіру механизмі белгілі. Басқа
нарықтық құрылымдағы сияқты монополиялық құрылымдағы сияқты монополиялық
бәсекелес фирма пайдасын мейлінше арттыру мақсатында шекті шығын шекті
түсімге тең болғанға сәйкес келетін өнім мөлшерін шығарады. Бұл шарт
төмендегідей болып жазылады: MC=MR.
Басқаша айтқанда, өнімнің тағы бір қосымша бірлігін өндіруге
жұмасалатын шекті шығын осы өнімді сатқанда түсетін шекті түсімен артық
болғанша фирма өнім өндіруін жалғыстырады. Графиктен MC пен MR-дің қиылысу
нүктесі Q өнім көлеміне сәйкес келіп тұр. Фирма Р0 бағасын тағайындай
отырып, өз пайдасын барынша кебейтеді.
Егер дәл осы баға Р0 таза бәсекелес жағдайында қалыптасса, фирма онда
Q2 өнімі көлемін өндірер еді.
Қорыта айтқанда, қысқа мерзім кезеңіндегі монополистік бәсеке
фирмасының іс-әрекетін талдау жасағанда, басқа бәсекелес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz