Коммерциялық банктерде несиелік процестерді ұйымдастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Ι. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ НЕСИЕЛІК ПРОЦЕСТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Несие түсінігі, мақсаты және жіктелуі.
1.2 Коммерциялық банктердің несиелендіру процесін ұйымдастыру шарттары.
1.3 Несиелік процестерді жүргізудің әлемдік тәжірибесі.
ΙΙ. АҚ «КАСПИЙСКИЙ БАНК» МЫСАЛЫНДА БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК ПРОЦЕСІН ТАЛДАУ.
2.1 АҚ «Каспийский банк» . тің несие түрлері және несиелік процесі.
2.2 АҚ «Каспийский банк» . тің ипотекалық несиеге қойылатын талаптары.
2.3 Несиелік процестің қаржылық көрсеткіштерін талдау.
ΙΙΙ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСТЕРІН ЖЕТІЛДІРЕ ЖОЛДАРЫ.
3.1 Коммерциялық банктердің несиелік процестерінің кемшіліктері.
3.2 Несиелік процестерді жетілдіру бойынша ұсыныстар.
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Ι. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ НЕСИЕЛІК ПРОЦЕСТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Несие түсінігі, мақсаты және жіктелуі.
1.2 Коммерциялық банктердің несиелендіру процесін ұйымдастыру шарттары.
1.3 Несиелік процестерді жүргізудің әлемдік тәжірибесі.
ΙΙ. АҚ «КАСПИЙСКИЙ БАНК» МЫСАЛЫНДА БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК ПРОЦЕСІН ТАЛДАУ.
2.1 АҚ «Каспийский банк» . тің несие түрлері және несиелік процесі.
2.2 АҚ «Каспийский банк» . тің ипотекалық несиеге қойылатын талаптары.
2.3 Несиелік процестің қаржылық көрсеткіштерін талдау.
ΙΙΙ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСТЕРІН ЖЕТІЛДІРЕ ЖОЛДАРЫ.
3.1 Коммерциялық банктердің несиелік процестерінің кемшіліктері.
3.2 Несиелік процестерді жетілдіру бойынша ұсыныстар.
ҚОРЫТЫНДЫ
Кіріспе
Коммерциялық банктер несиелік процесті ұйымдастыру барысында көптеген операцияларды жүзеге асырады. Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімі несиелік процестің теориялық негізінде жазылды. Онда: несиеге жалпы түсінік, несиелік процестің алғы шарттары және несиелік процестің әлемдік тәжірибесі туралы жазылған.
Несиелік процестің барлық жан-жақты проблемалары зерттеліп, қаралды. Несиелік процесті зерттеу барысында таным әдіс ретіндегі теорияның ролі ерекше. Несиелік процес туралы ғылым әлі жас. Ол саяси экономиканың қалыптасуымен пайда болды. Несиенің ұдайы өндіріс процесімен, құндылықтың қайта айналымының және айналысының Маркстік тұрғыдан талдануы несиенің қажеттілігін түсінудің демеушісі, қоғамдағы несиелік қатынастардың туындауын, несиенің табиғаты мен мәнінің айрықша экономикалық категория екендігін түсінудің қуат көзі болып табылады.
Экономикалық әдебиеттерде несиенің мәніне, қызметтерімен заңына қатысты саясат орын алуда. Несиенің мәнін зерттеуде натуралистік және капиталдық жасампаздық теориясы қатаң қадағаланытындығы байқалады.
Әлемде экономикалық дамудың үш орталығы бар, олар: АҚШ, Батыс Еуропа, Жапония. Төртінші орталық болып – Шығыс Азия қатарға қосылып келеді. Бұл орлақтарда несие процесінің қуатты нарықтары бар. АҚШ – тың несиелік процесі олардың ең қуаттысы болып есептеледі. Ол барлық сегменттердің тармақталуымен және дамығандығымен ерекшеленеді.
Батыс және Еуропаның 24 – тен астам дамыған елдерін қамтитын Еуропа Одағы АҚШ – тан несие нарығының операцияларымен ерекшеленеді. Мұндай тенденциялар Жапонияның несие капиталы нарығына да тән.
Егер Қазақстанның несие процесіне тоқталсақ, онда оның сегменттері әр түрлі деңгейде екенін, сондай – ақ ол енді-енді қалыптасып келе жатқанын айтуға болады. Мысалы, Қазақстанда несиелік процестің жеке қорланымы банк жүйесінде жақсы дамығандығын көрсетеді. Қазақстанда несие теориясының жемістерін тәжірибеде кеңінен пайдаланып отыр. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі мен үкіметі ақша-несие реттеуінің монетаристік теориясын қолдана отырып, 1994-1997 жж. өршіген инфляцияны басты және елдегі макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізді.
Дипломдық жұмыстың актуалды проблемаларының бірі болып, Қазақстандағы коммерциялық банктердің несиелік процесін жетілдірудің жолдары, сонымен қатар несиелік заңдардың, реформалардың үкімет тарапынан дұрыс қадағаланып отыруы толық ашылған.
Дипломдық жұмыс АҚ «Каспийский банкінің» мысалында жазылды. Мысалға алынған банктің несиелік процесі, несие беру технологиясы, несие түрлері, әр несие түрлеріне берілетін жеңілдіктер және олардың несие беру процестері туралы екінші бөлімінде АҚ «Каспийский банк» - тің несиелік процесі толық қамтылды. Сонымен қатар, АҚ «Каспийский банк» - тің несиелік процесіне қаржылық талдау жасалды.
АҚ «Каспийский банкінің» Қазақстан Республикасында алдыңғы орындағы банктер қатарына кіруінің негізі, бұл банктің халыққа көрсететін қызмет түрлерінің қолайлы және өте тиімді болуымен байланысты. Соның ішінде, ақша аудару қызметі. Ресейдің Москва және Сібірдің 30 дан астам қалаларына 1 сағат ішінде жедел, сонымен қатар, арзан жеткізілуімен ерекшеленеді.
АҚ «Каспийский банкі» 1991 жылдан бастап көптеген қызмет түрлерімен, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің қызмет түрлеріне берілетін барлық лицензияларына ие болуы жоғарғы дәрежелі көрсеткішті көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің басқарма төрағасының 2 желтоқсан 2003 жылдағы № 408 шешіміне сәйкес «Банк Каспийский» халықтық Акционерлік Қоғам атағына ие болды.
«Каспийский банкі» аймақтық жүйенің көлемі бойынша еліміздегі банктердің ішінде 6-шы орын алады. Қазінгі таңда 41 филиалы және 100 есеп-айырысу бөлімшесі халыққа қызмет көрсетуде.
Дипломдық жұмыс жазу барысында, банк несие алушы тұлғаға бастапқы тексеруді өткізудің қорытындысы бойынша несие беруге міндетті емес екендігін түсіндім. Несие алушының төлем қабілеттілігі мен несиенің қабілеттілігі туралы мәліметтер толық және шынайы болған жағдайда ғана банк несие беруі мүмкін. Коммерциялық банктер несие беру келісімшартын, клиенттке қойылатын талап шарттарды, кепілге қойылып отырған мүліктің барлық құжатын тексере отырып, мүлікті бағалау компанияларына жіберіпгеннен кейін барып банктің несиелік комитеті несие беруге деп ұйғарған жағдайда беріледі.
Экономикаға барабар үйлесімді ақша-несие қарым қатынасын жасау жойылған обьективті принциптердің қалпына келу жолымен: көптеген жүзжылдықтар ағымында жиналған есеп пен ақша айналымының, несиелендірудің, ақша мен несиенің экономикалық категорияларының жұмыс істеуі мүмкін.
Жаңа банк механизмінің құрылуы өркениетті әлемде қабылданған және нарықтық қаржы құрылымының көп ғасырлық тәжірибесіне сүйенген коммерциялық банк міндеттемелерінің өзіне тән қалпына келуін талап етеді. Сондықтан, шаруашылық дамудың әр түрлі жағдайына бейімделіп, өзінің тиімділігін әйгілеп көрсеткен, бәсекелік күрестің қатал жағдайында ұзақ тарихи іріктеудің өнімі болып табылатын несиелендіру мен есеп айырысудың, ақшалай қаражатты жұмылдыру формаларын шетел тәжірибесінен терең әрі тиянақты үйренудің мәні зор.
Коммерциялық банктер несиелік процесті ұйымдастыру барысында көптеген операцияларды жүзеге асырады. Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімі несиелік процестің теориялық негізінде жазылды. Онда: несиеге жалпы түсінік, несиелік процестің алғы шарттары және несиелік процестің әлемдік тәжірибесі туралы жазылған.
Несиелік процестің барлық жан-жақты проблемалары зерттеліп, қаралды. Несиелік процесті зерттеу барысында таным әдіс ретіндегі теорияның ролі ерекше. Несиелік процес туралы ғылым әлі жас. Ол саяси экономиканың қалыптасуымен пайда болды. Несиенің ұдайы өндіріс процесімен, құндылықтың қайта айналымының және айналысының Маркстік тұрғыдан талдануы несиенің қажеттілігін түсінудің демеушісі, қоғамдағы несиелік қатынастардың туындауын, несиенің табиғаты мен мәнінің айрықша экономикалық категория екендігін түсінудің қуат көзі болып табылады.
Экономикалық әдебиеттерде несиенің мәніне, қызметтерімен заңына қатысты саясат орын алуда. Несиенің мәнін зерттеуде натуралистік және капиталдық жасампаздық теориясы қатаң қадағаланытындығы байқалады.
Әлемде экономикалық дамудың үш орталығы бар, олар: АҚШ, Батыс Еуропа, Жапония. Төртінші орталық болып – Шығыс Азия қатарға қосылып келеді. Бұл орлақтарда несие процесінің қуатты нарықтары бар. АҚШ – тың несиелік процесі олардың ең қуаттысы болып есептеледі. Ол барлық сегменттердің тармақталуымен және дамығандығымен ерекшеленеді.
Батыс және Еуропаның 24 – тен астам дамыған елдерін қамтитын Еуропа Одағы АҚШ – тан несие нарығының операцияларымен ерекшеленеді. Мұндай тенденциялар Жапонияның несие капиталы нарығына да тән.
Егер Қазақстанның несие процесіне тоқталсақ, онда оның сегменттері әр түрлі деңгейде екенін, сондай – ақ ол енді-енді қалыптасып келе жатқанын айтуға болады. Мысалы, Қазақстанда несиелік процестің жеке қорланымы банк жүйесінде жақсы дамығандығын көрсетеді. Қазақстанда несие теориясының жемістерін тәжірибеде кеңінен пайдаланып отыр. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі мен үкіметі ақша-несие реттеуінің монетаристік теориясын қолдана отырып, 1994-1997 жж. өршіген инфляцияны басты және елдегі макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізді.
Дипломдық жұмыстың актуалды проблемаларының бірі болып, Қазақстандағы коммерциялық банктердің несиелік процесін жетілдірудің жолдары, сонымен қатар несиелік заңдардың, реформалардың үкімет тарапынан дұрыс қадағаланып отыруы толық ашылған.
Дипломдық жұмыс АҚ «Каспийский банкінің» мысалында жазылды. Мысалға алынған банктің несиелік процесі, несие беру технологиясы, несие түрлері, әр несие түрлеріне берілетін жеңілдіктер және олардың несие беру процестері туралы екінші бөлімінде АҚ «Каспийский банк» - тің несиелік процесі толық қамтылды. Сонымен қатар, АҚ «Каспийский банк» - тің несиелік процесіне қаржылық талдау жасалды.
АҚ «Каспийский банкінің» Қазақстан Республикасында алдыңғы орындағы банктер қатарына кіруінің негізі, бұл банктің халыққа көрсететін қызмет түрлерінің қолайлы және өте тиімді болуымен байланысты. Соның ішінде, ақша аудару қызметі. Ресейдің Москва және Сібірдің 30 дан астам қалаларына 1 сағат ішінде жедел, сонымен қатар, арзан жеткізілуімен ерекшеленеді.
АҚ «Каспийский банкі» 1991 жылдан бастап көптеген қызмет түрлерімен, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің қызмет түрлеріне берілетін барлық лицензияларына ие болуы жоғарғы дәрежелі көрсеткішті көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің басқарма төрағасының 2 желтоқсан 2003 жылдағы № 408 шешіміне сәйкес «Банк Каспийский» халықтық Акционерлік Қоғам атағына ие болды.
«Каспийский банкі» аймақтық жүйенің көлемі бойынша еліміздегі банктердің ішінде 6-шы орын алады. Қазінгі таңда 41 филиалы және 100 есеп-айырысу бөлімшесі халыққа қызмет көрсетуде.
Дипломдық жұмыс жазу барысында, банк несие алушы тұлғаға бастапқы тексеруді өткізудің қорытындысы бойынша несие беруге міндетті емес екендігін түсіндім. Несие алушының төлем қабілеттілігі мен несиенің қабілеттілігі туралы мәліметтер толық және шынайы болған жағдайда ғана банк несие беруі мүмкін. Коммерциялық банктер несие беру келісімшартын, клиенттке қойылатын талап шарттарды, кепілге қойылып отырған мүліктің барлық құжатын тексере отырып, мүлікті бағалау компанияларына жіберіпгеннен кейін барып банктің несиелік комитеті несие беруге деп ұйғарған жағдайда беріледі.
Экономикаға барабар үйлесімді ақша-несие қарым қатынасын жасау жойылған обьективті принциптердің қалпына келу жолымен: көптеген жүзжылдықтар ағымында жиналған есеп пен ақша айналымының, несиелендірудің, ақша мен несиенің экономикалық категорияларының жұмыс істеуі мүмкін.
Жаңа банк механизмінің құрылуы өркениетті әлемде қабылданған және нарықтық қаржы құрылымының көп ғасырлық тәжірибесіне сүйенген коммерциялық банк міндеттемелерінің өзіне тән қалпына келуін талап етеді. Сондықтан, шаруашылық дамудың әр түрлі жағдайына бейімделіп, өзінің тиімділігін әйгілеп көрсеткен, бәсекелік күрестің қатал жағдайында ұзақ тарихи іріктеудің өнімі болып табылатын несиелендіру мен есеп айырысудың, ақшалай қаражатты жұмылдыру формаларын шетел тәжірибесінен терең әрі тиянақты үйренудің мәні зор.
Тақырыбы: Коммерциялық банктерде несиелік процестерді ұйымдастыру.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Ι. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ НЕСИЕЛІК ПРОЦЕСТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Несие түсінігі, мақсаты және жіктелуі.
1.2 Коммерциялық банктердің несиелендіру процесін ұйымдастыру
шарттары.
1.3 Несиелік процестерді жүргізудің әлемдік тәжірибесі.
ΙΙ. АҚ КАСПИЙСКИЙ БАНК МЫСАЛЫНДА БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК ПРОЦЕСІН
ТАЛДАУ.
2.1 АҚ Каспийский банк - тің несие түрлері және несиелік
процесі.
2.2 АҚ Каспийский банк - тің ипотекалық несиеге қойылатын талаптары.
2.3 Несиелік процестің қаржылық көрсеткіштерін талдау.
ΙΙΙ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСТЕРІН ЖЕТІЛДІРЕ ЖОЛДАРЫ.
3.1 Коммерциялық банктердің несиелік процестерінің кемшіліктері.
3.2 Несиелік процестерді жетілдіру бойынша ұсыныстар.
ҚОРЫТЫНДЫ
Кіріспе
Коммерциялық банктер несиелік процесті ұйымдастыру барысында
көптеген операцияларды жүзеге асырады. Дипломдық жұмыстың бірінші
бөлімі несиелік процестің теориялық негізінде жазылды. Онда:
несиеге жалпы түсінік, несиелік процестің алғы шарттары және
несиелік процестің әлемдік тәжірибесі туралы жазылған.
Несиелік процестің барлық жан-жақты проблемалары зерттеліп,
қаралды. Несиелік процесті зерттеу барысында таным әдіс ретіндегі
теорияның ролі ерекше. Несиелік процес туралы ғылым әлі жас. Ол
саяси экономиканың қалыптасуымен пайда болды. Несиенің ұдайы өндіріс
процесімен, құндылықтың қайта айналымының және айналысының Маркстік
тұрғыдан талдануы несиенің қажеттілігін түсінудің демеушісі,
қоғамдағы несиелік қатынастардың туындауын, несиенің табиғаты мен
мәнінің айрықша экономикалық категория екендігін түсінудің қуат көзі
болып табылады.
Экономикалық әдебиеттерде несиенің мәніне, қызметтерімен заңына
қатысты саясат орын алуда. Несиенің мәнін зерттеуде натуралистік
және капиталдық жасампаздық теориясы қатаң қадағаланытындығы
байқалады.
Әлемде экономикалық дамудың үш орталығы бар, олар: АҚШ, Батыс
Еуропа, Жапония. Төртінші орталық болып – Шығыс Азия қатарға
қосылып келеді. Бұл орлақтарда несие процесінің қуатты нарықтары
бар. АҚШ – тың несиелік процесі олардың ең қуаттысы болып
есептеледі. Ол барлық сегменттердің тармақталуымен және
дамығандығымен ерекшеленеді.
Батыс және Еуропаның 24 – тен астам дамыған елдерін қамтитын
Еуропа Одағы АҚШ – тан несие нарығының операцияларымен ерекшеленеді.
Мұндай тенденциялар Жапонияның несие капиталы нарығына да тән.
Егер Қазақстанның несие процесіне тоқталсақ, онда оның
сегменттері әр түрлі деңгейде екенін, сондай – ақ ол енді-енді
қалыптасып келе жатқанын айтуға болады. Мысалы, Қазақстанда несиелік
процестің жеке қорланымы банк жүйесінде жақсы дамығандығын
көрсетеді. Қазақстанда несие теориясының жемістерін тәжірибеде
кеңінен пайдаланып отыр. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі мен
үкіметі ақша-несие реттеуінің монетаристік теориясын қолдана отырып,
1994-1997 жж. өршіген инфляцияны басты және елдегі макроэкономикалық
тұрақтылыққа қол жеткізді.
Дипломдық жұмыстың актуалды проблемаларының бірі болып,
Қазақстандағы коммерциялық банктердің несиелік процесін жетілдірудің
жолдары, сонымен қатар несиелік заңдардың, реформалардың үкімет
тарапынан дұрыс қадағаланып отыруы толық ашылған.
Дипломдық жұмыс АҚ Каспийский банкінің мысалында жазылды.
Мысалға алынған банктің несиелік процесі, несие беру технологиясы,
несие түрлері, әр несие түрлеріне берілетін жеңілдіктер және
олардың несие беру процестері туралы екінші бөлімінде АҚ
Каспийский банк - тің несиелік процесі толық қамтылды. Сонымен
қатар, АҚ Каспийский банк - тің несиелік процесіне қаржылық
талдау жасалды.
АҚ Каспийский банкінің Қазақстан Республикасында алдыңғы
орындағы банктер қатарына кіруінің негізі, бұл банктің халыққа
көрсететін қызмет түрлерінің қолайлы және өте тиімді болуымен
байланысты. Соның ішінде, ақша аудару қызметі. Ресейдің Москва және
Сібірдің 30 дан астам қалаларына 1 сағат ішінде жедел, сонымен қатар,
арзан жеткізілуімен ерекшеленеді.
АҚ Каспийский банкі 1991 жылдан бастап көптеген қызмет
түрлерімен, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің
қызмет түрлеріне берілетін барлық лицензияларына ие болуы жоғарғы
дәрежелі көрсеткішті көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің басқарма төрағасының 2
желтоқсан 2003 жылдағы № 408 шешіміне сәйкес Банк Каспийский халықтық
Акционерлік Қоғам атағына ие болды.
Каспийский банкі аймақтық жүйенің көлемі бойынша еліміздегі
банктердің ішінде 6-шы орын алады. Қазінгі таңда 41 филиалы және 100 есеп-
айырысу бөлімшесі халыққа қызмет көрсетуде.
Дипломдық жұмыс жазу барысында, банк несие алушы тұлғаға
бастапқы тексеруді өткізудің қорытындысы бойынша несие беруге
міндетті емес екендігін түсіндім. Несие алушының төлем қабілеттілігі
мен несиенің қабілеттілігі туралы мәліметтер толық және шынайы
болған жағдайда ғана банк несие беруі мүмкін. Коммерциялық банктер
несие беру келісімшартын, клиенттке қойылатын талап шарттарды,
кепілге қойылып отырған мүліктің барлық құжатын тексере отырып,
мүлікті бағалау компанияларына жіберіпгеннен кейін барып банктің
несиелік комитеті несие беруге деп ұйғарған жағдайда беріледі.
Экономикаға барабар үйлесімді ақша-несие қарым қатынасын жасау
жойылған обьективті принциптердің қалпына келу жолымен: көптеген
жүзжылдықтар ағымында жиналған есеп пен ақша айналымының,
несиелендірудің, ақша мен несиенің экономикалық категорияларының
жұмыс істеуі мүмкін.
Жаңа банк механизмінің құрылуы өркениетті әлемде қабылданған
және нарықтық қаржы құрылымының көп ғасырлық тәжірибесіне сүйенген
коммерциялық банк міндеттемелерінің өзіне тән қалпына келуін талап
етеді. Сондықтан, шаруашылық дамудың әр түрлі жағдайына бейімделіп,
өзінің тиімділігін әйгілеп көрсеткен, бәсекелік күрестің қатал
жағдайында ұзақ тарихи іріктеудің өнімі болып табылатын несиелендіру
мен есеп айырысудың, ақшалай қаражатты жұмылдыру формаларын шетел
тәжірибесінен терең әрі тиянақты үйренудің мәні зор.
Ι. Коммерциялық банктерде несиелік процестерді ұйымдастырудың
теориялық негіздері.
1.1 Несие түсінігі, мақсаты және жіктелуі.
Несие нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілермен қатар
мемлекет те, үкімет те, жеке азаматтар да пайдаланады. Несиенің пайда
болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес олардың айырбас сферасынан іздеу
қажет. Тауар айырбастау бір тауардың бір қолдан екінші қолға өтуін
білдіреді. Осындай айырбас кезінде несиеге байланысты қатынас туындайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады. Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір
жағынан бұған негіз де бар сияқты. Себебі қазіргі шаруашылықта қарыз көбіне
ақшалай түрде берілуде, бірақ бұл жерде ақша мен несие әр түрлі ұғымды
білдіріп, әр түрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға болмайды.
НЕСИЕ - бұл пайыз төлеп қайтару шартында, уақытша пайдаланылған
қарызға берілетін ссудалық капитал қазғалысын білдіреді. Несие ақшалай
капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете отырып, несие берушілер
мен қарыз алушылар арасында несиелік қатынас бейнеленеді. Несиенің
көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттары, табыстары,
экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде
пайдалануға берілетін ссудалық капиталға айналады.
Несие экономикалық категория ретінде формаларға ие. Форма әр уақытта
қандай да бір объектілерге тән тұрақты қажетті байланыстардың жиынтығын
білдіреді. Несиеге қатысты оның бұл формасы несиелік қатынастар
құрылымының, олардың әр түрлі сыртқы және ішкі өзгерістер кезінде
сақталатын негізгі қасиеттердің көрінісі. Несиенің формаларына мыналар
жатады :
Коммерциялық несие – бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауарлы
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыру. Несиенің осы
формасының объектісі ретінде тауарлық капитал қызмет атқарады. Коммерциялық
несиенің ерекшелігі мынада: қарыз капиталы өнеркәсіп капиталымен біріккен,
ал оның мақсаты тауарды өткізуді жылдамдату. Коммерциялық несиенің
сақталуының негізгі себептерінің бірі – тауарлардың ұдайы жеткізілуін талап
ететін кәсіпорындардың экономикалық байланыстарының үнемі ұлғаюы және
жетілдірілуі. Кемшіліктері: уақыт шектеулілігі, өлшемдері, қозғалыс бағыты
тәрізді белгілі кемшіліктерден басқа төлемді белгілі бір дәрежеде кейінге
қалдыру мәжбүрлік сипатына ие болады.
Банктік несие – бұл банктердің арнайы несие қаржылық мекемелерінің
қарыз алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі. Банктік несие
коммерциялық несиенің шектеулерін жояды. Бос ақшалай капиталдар кез келген
өндіріс саласына беріледі және банктік несие арқылы кез келген бағытта
қозғалады. Банктік несие сферасы коммерциялық несие сферасына қарағанда
несиені қолдану өрісі кең. Банктік несие қоғамның барлық тараптарының
ақшалай табыстарынан және жинақтарын капиталға айналдыра отырып,
капиталдың қорлануына қызмет етеді. Банктік несие әмбебап болып келеді.
Тұтыну несиесі – бұл тұғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммерциялық және банктік формада
берілетін несие. Тұтыну несиесінің негізгі міндеті: тұрғындарға тауарларды
сатуға қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек саудамен тығыз байланысты. Бір
жағынан - тауар айналымының ұлғайуымен несиенің көлемі де өседі, өйткені,
тауарларға болған сұраныс несиеге де сұраныс тудырады. Екінші жағынан –
тұрғындарды несиелеудің өсуі, төлем қабілетіне сұранысты күшейтеді.
Несиенің бұл түрін әртүрлі елдерде салыстыру оның дамуының әр түрлі
деңгейін көрсетеді.
Ипотекалық несие – Заттай немесе тауарлы материалды құндылықтарды
алатын несие Бұл несие ұзақ мерзімді несие болып табылады. Оларға, көбінесе
, жылжымайтын мүліктер жатады.
Халықаралық несие – бұл бір елге немесе сол елдің кәсіпорындары жеке
тұлғаларына, банктеріне басқа бір ел немесе сол елдің субъектілері
арасында болатын несиелік қатынастың жиынтығы. Елдегі сыртқы экономикалық
байланыстардың дамуына байланысты халықаралық несие жүйесімен айналысатын
көптеген органдар қызмет атқарады. ОЛАР: Халықаралық валюталық қор ,
Халықаралық даму және реконструкциялау банкі ( жаңарту) , Ислам даму
банкі, Азия даму банкі, Халықаралық қаржылық корпорация.
Халықаралық несие келесі түрлерге бөлінеді:
1) несие түрлеріне қарай: тауарлы және валюталық;
2) қарызға алған валютасына қарай : қарыз алушы елдің валютасында, қарыз
беруші елдің валютасында , халықаралық валютада;
3) мерзіміне қарай: қысқа , орта және ұзақ.
Халықаралық мемлекеттік несие субъектілері : мемлекет пен барлық
елдің заңды тұлғалары халықаралық несиені пайдалана отырып, әр бір
мемлекет экономикасының дамуына сыртқы саудасының өсіміне ықпал етеді.
Мемлекеттік несие – заңды және жеке тұғалардың қалыптасатын несие
қатынастарының жиынтығы болып табылады. Мемлекеттік несие 2 түрлі қызмет
атқарады : 1) бөлініс; 2) өңдеушілік.
Бөлініс функциясы – кезінде мемлекеттік несие кейінгі қайтарымға
байланысты ақша қорының қайта бөлінуін орындайды. Мемлекеттік несиені
пайдалана отырып, сол мемлекеттегі көптеген шаруашылық субъектілерді
өздерінің экономикалық және әлеуметтік жағдайларын дұрыстай алады.
Өңдеушідік функциясы – арқылы мемлекет өзі экономикасы әлсіз
кәсіпорынға несие бере отырып, өз экономикасын реттеп алады.
Мемлекеттік несие келесі түрлерге бөлінеді:
1) ішкі несие; 2) сыртқы несие ( халықаралық несие); 3) шартты несие.
Ішкі несие кезінде – несиелік қатынастар үкімет жергілікті органдар
шаруашылық субъектілері тұғындар арасында бір мемлекеттің арасында жүреді.
Сыртқы несие – бір мемлекет пен екінші мемлекет арасында ақшалай және
тауарлай түрде жүретін несие. Несие беруші мемлекет донор мемлекет деп
аталады, несие алушы мемлекет реципиент мемлекет деп аталады.
Шартты мемлекеттік несие кезінде басқа елдерден Отандық кәсіпорындар
мен ұйымдар несие алады және ол кәсіпорындар несиені қайтара алмаған
жағдайда мемлекет қарызды уақытша өзі төлеуге міндеттеме алады.
Мемлекеттік несиенің негізгі түрі – мемлекеттік қарыздар қайтару
мерзіміне қарай : 1) қысқа мерзімді (1жылға дейін); 2) орта мерзім ( 1 –
5 жылдар ); 3) ұзақ мерзім ( 5 жылдан жоғары). Бұл процестің барлығы ҚР
– ның Мемлекеттік және мемлекетпен кепілденген қарыз және несиелендіру
туралы заңмен реттеліп отырады.
Несиенің экономикадағы орны мен ролі оның атқаратын қызметтерімен
сипатталады. Несие экономикалық категория ретінде төмендегідей қызметтер
атқарады:
1) қайта бөлу; 2)айналыс шығындарын үнемдеу; 3) айналыстағы нақты
ақшалардың орнын уақытша алмастыру; 4) капиталдың шоғырлануын жеделдету;
5) ҒТП – ті жеделдету.
Несиенің қайта бөлу қызметі кез келген елдің ұлттық экономикасының
толық қанды жұмыс жасауына өз үлесін қосады. Несиенің бұл қызметінің
көмегімен экономикалық жүйенің бір саласынан екінші бір саласына капитал
ағымы болады. Несиенің бұл қызметінің қаржының қайта бөлу қызметінен
айырмашылығы, қаржының бөлінуі әкімшілік негізде жүргізілсе, ал салалар мен
аймақтар арасындағы капитал ағымы несие арқылы яғни нарықтық механизм
негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзінде іске асуы
несиенің экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық субъектілеріндегі
ақшалай қаражаттың түсуі жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей
жағдайларда қаржы ресурстарына деген қажеттілікті туындатады. Мұндай
жағдайда қарыз алушылардың барлық категориялары өздерінің меншікті
қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін несиені пайдаланады.
Бұл дегеніміз капитал айналымын қамтамасыз етіп қана қоймай айналыс
шығындарын үнемдеуге мүмкіндік жасайды.
Қазіргі кездегі шаруашылықта айналыстағы нақты ақшалардың орнын
алмастыруға толық мүмкіндік бар. Бұл қызмет іске асу барысында тек тауар
айналысын емес сондай - ақ нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып,
ақша айналысын да жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі несиелік ақшалар: чек
, несиелік карточкалар, банкнота, вексель.
Капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты дамуына
жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай міндеттерді шешу несиенің
бұл қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға мүмкіндік
береді.
Несиенің ҒТП жеделдету қызметі ҒТ – лық ұйымдардың қызметін
қаржыландыру мен сипатталады. Сондықтанда несиенің көмегінсіз көптеген
ғылыми зерттеу орталықтарының жұмысын жасау қиынға түседі. Сондай ақ несие
өндіріске ҒТ - ды жаңалық ретінде енгізу үшінде аса қажет болып табылады
Несие құрылымы несие беруші мен қарыз алушыдан, сондай-ақ,
қарыз капиталынан тұрады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыларды
несиелік мәмілеге қатысушы тараптар немесе оларды несиелік қатынас
субьектілері деп атауға болады. Осы тараптардың біреуі болмаса
несиелік мәміле жасалмайды. Несие берушілерге мемлекет, банктер
(орталық және коммерциялық), банк типтес мекемелер мен қаржылық
ұйымдар, сондай-ақ халықаралық қаржы ұйымдары да жатады. Кейбір
жағдайларда, несиенің коммерциялық формада берілуіне байланысты несие
берушіге өнім өндіруші кәсіпкерлер де жатуы мүмкін. Ал қарыз
алушыларға қаражатқа деген уақытша қажеттілігі бар кез келген заңды
және жеке тұлғалар жатады.
Несиелеу обьектісі – бұл несиенің пайдалану заты, яғни несиенің
іске асырылу аясы деп түсінуге болады.
Несиелеу обьектісі материалды құндылықтар, өндіріс және айналыс
шығындары түрінде, сол сияқты, егер несие материалдық жағынан
қамтамасыз етілмеген жағдайда, банк алдындағы шаруашылық ұйымының
міндеттемесі ретінде де болады. Материалды қамтамасыз етілген
несиелеу обьектісіне өндірістік шикізат қорларын, негізгі және
көмекші материалдарды, жанармай, ыдыстар, сатып алынатын жартылай
өнімдер, азық - түліктер және басқа да материалды құндылықтардың
маусымдық жинағы және өнеркәсіптегі дайын өнімдердің және сауда
ұйымдарындағы тауарлардың маусымды қорлары жатады. Мұндай қорларды
жасау, ең бастысы, өндіріспен және өнімдерді сату процесімен тығыз
байланысты.
Несиелеу обьектісіне экспортты және импортты тауарлар мен
қызметтермен жабдықтау, экономикалық қызметке байланысты шығындар,
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалардың сатып
алынатын шикізаттары, материалдары, құралдары және басқа да
мүліктері, ломбардтық операциялар, шаруашылық субьектілердің кірістері
мен шығыстары арасындағы алшақтық жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу обьектілеріне жататындар мынадай
түрдерге бөлінеді:
• өндіріс обьектілерінің құрылысы;
• өндіріс обьектілерін қайта құру, техникалық жағынан қайта
қаруландыру, кеңейту;
• техникалар, құрал-жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
• жаңа өнім шығаруды ұйымдастыру;
• өндірістік емес маңызы бар обьектілерді салу.
Қазіргі кезде, екінші деңгейдегі банктердің жеке тұлғаларға
беретін несиелеріне тұтыну және ипотекалық несие жатады.
Тұтыну несиесінің мынадай түрлері қолданылуда:
• Автомабильдік несие;
• Ұзақ мерзімде пайдалынылатын тауарлар сатып алуға берілетін несие;
• Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін несие;
• Кейінге қалдырылмайтын қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу және
т.с.с.) берілетін несие.
Мұнда автомабильдік несие бойынша жаңа және жүрілген
автомабильдерді банк көмегімен алуға болады.
Ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады:
• Жиһаз;
• Сантехника;
• Аудио-видио және тұрмыстық техникалар;
• Компьютерлер және оргтехника;
• Басқа да тұтыну тауарлары.
Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына: үйдің ішінде және сыртында
құрылыс және басқа да жөндеу жұмыстарын жүргізу жатады.
1.2 Коммерциялық банктердің несиелендіру процесін ұйымдастыру
шарттары.
Несиелеу принциптері несиенің мәнін және қызметтерін, сондай ақ
несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы обьективті экономикалық
заңдардың талаптарын бейнелейді.
Несиелеу принциптері негізінде несиелік процесс, яғни банктік
несиелердің берілуі, пайдаланылуы және қайтарылуы жүзеге асырылады.
Несиелеу принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты
шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы
шеңберіде қатынасу нәтижелілігі және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері екі топқа
бөлінеді:
1 – топқа – жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
• Несиенің мақсаттылығы;
• Несиенің дифференциалдығы.
2 – топқа – несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:
• Несиенің мерзімділігі;
• Несиенің қайтарымдылығы;
• Несиенің төлемділігі;
• Несиенің қамтамасыз етілуі.
Қазіргі несиенің дифференциалдық принципінің мазмұны өзгерген десе
болады. Біріншіден, ол мерзімділік принципімен байланысады, яғни несие
уақытында қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан да
несиелеудің дифференциациялануы тек несиелік қабілетті сипаттайтын
көрсеткіштер негізінде ғана жүзеге асырылады. Екіншіден, бұл принцип
несиелік келісім жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға
деген сұранысын оқып-үйрену барысында потенциалды қарыз алушылардың
несиелік қабілетін және сұралып отырған несиенің қамтамасыз етілу
сипатын және олардың банк үшін пайдалылығын, сондай-ақ қаражаттардың
жұмсалу ұзақтығын жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені
орналастырғанға дейін іске қосылады. Үшіншіден, несиелік
қабілеттілігіне байланысты несиелеудің дифференциациялануы, оның өткен
жүйедегі вариантымен салыстырғанда қаталдау болып табылады.
Мерзімділік – белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішіндегі келісілген тәртіпке
сай қайтарылуға тиістілігімен қорытындалады. Осыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық принципі туындайды.
Несиенің қайтарымдылығы оның экономикалық категория ретінде
басқа да тауарлы - ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан
ажыратылатын ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды.
Сондықтан да, қайтарымдылық несиенің ажырамас бөлігі болып
табылады.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты
несиелеудің бұл принципіне ерекше мән берілген. Біріншіден, оның
сақталуына байланысты ұдайы өндірісте ақшалай қаражаттармен
бірқалыпты қамтамасыз етілуі тәуелді. Екіншіден, бұл принципті
сақтау коммерциялық банктердің өтімділігін қамтамасыз ету үшін
қажет. Олардың жұмысын ұйымдастыру принциптері тартылатын несиелік
ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдарға салынуына жол бермейді.
Үшіншіден, әр жекелеген қарыз алушы үшін бұл принциптің сақталуы
банктен жаңа несие алуға мүмкіндік береді.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін
сыйақы (пайыз) түрінде беріледі.
Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы деп те
атайды. Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы
мөлшерлемесі несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.
Қазіргі банктердің несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде
ескеретін басты факторларына мыналар жатады:
• Орталық банктің коммерциялық банктерге беретін несиелері
(мүдделендіру) бойынша белгіленетін сыйақысының базалық
мөлшерлемесі;
• Банкаралық несие бойынша орталық сыйақы мөлшерлемесі;
• Өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа
сыйақы мөлшерлемесі;
• Банктің несиелік ресурстарының құрылымы тартылған
(қаражаттар үлесі қаншалықты жоғары болса, несие бағасы
соншалықты қымбат болуға тиіс);
• Несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса, несие бағасы да
арзан болады);
• Несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк
үшін оның қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел
дәрежесі;
• Еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (инфляция қарқыны
қаншалықты жоғары болса, соған сәйкес несие үшін
төленетін сыйақы да жоғары болуы тиіс, себебі, инфляция
жағдайындағы ақшаның құнсыздануынан банктің ресурсын
жоғалту тәуекелі артады).
Сонымен қатар, пайыз мөлшерлемесіне обьективтік және
экономикалық, сол сияқты субьективтік факторлар да әсер етеді. Шын
мәнісінде, заңды және жеке тұлғалардан тартатын несиелік ресурстар
қаншалықты қымбатқа түссе, соғұрлым несиенің бағасы жоғары болып
келеді.
Несиелеудің келесі бір принципі – берілетін несиелердің
материалдық жағынан қамтамасыз етілуі. Бұл принциптің пайда болу
негізінен несиенің экономикалық категория ретінде шығуымен бірге
келеді. Бірақ та уақыт өте келе бұл принциптің мазмұны толық
өзгерген.
80-ші жылдардың аяғына дейін КСРО-да несиенің материлдық жағынан
қамтамасыз етілуі тек қана тауарлы-материалдық құндылықтар мен
жүзеге асырылып келді. Бұл әрине сол кезден экономикамыздағы
өндірісті ұйымдастырудың социалистік принциптеріне сай негізделуімен,
банк ісіне және өнеркәсіптік өндіріске монополияның араласуымен
байланысты болды. Бұл аталған несиенің қағидасы көзге көрінгісіз,
себебі қамтамасыз етілген құндылықтардың иесі мемлекет болғандықтан
да, несиенің қамтамасыз етілуін тексеру процесі тек қағаз жүзінде
жүргізілді. Ал бүгінгі несиенің қамтамасыз етілуі ретінде кепіл,
кепілхат, кепілдеме, сақтандыру міндеттемелері қалданылуда.
Енді осы несиенің қамтамасыз етілу тоқталайық:
Кепілге берілетін несие – бұл қарыз алушының активтерімен
қамтамасыз етілген несие. Кепілге берілетін активтер қарыз алушының
иелігінде қалып, оның пайдалануында болады.
Экономикасы жақсы дамыған елдердегі қарыз алушының жағдайы
жақсы болып келген жағдайларды несие қамтамасыз етілмеуі де мүмкін.
Кепіл несиені қамтамасыз етудің ең тұрақты формасы ретінде
мынадай шарттарды сақтайды: біріншіден, кепілдің құнын анықтау
барысында несие мөлшері мен пайыз мөлшерлемесін қоса алғандағы
сомасын, сол сияқты кепілді іске асыруда және оны ақшаға
айналдыру үшін уақытты дұрыс анықтау қажет; екіншіден, кепіл
туралы келісім жасалған кезде, барлық заңдылық жақтарын, құқылығын,
міндеттілігін тексере отырып, тұрақты және заңды түрде қорғалуын
қамтамасыз ету қажет; үшіншіден, бүгінгі жағдайға сай, қарыз
алушының иелігінде болатын кепілдің тұрған жерін, жағдайын,
құндылығын үнемі бақылап отыру қажет. Бұл айтылған жағдайлар
көбінесе бағалы қағаздарға да байланысты болып келеді.
Несие берушінің кейбір активтерді анықтаудағы нақты мәселелері
кездеседі. Сондықтан кепілге берілетін кейбір активтердің мынадай
сипатта болуын білуі шарт:
Біріншіден, кепілге несие берілуі туралы шешім қабылдағанға
дейін жеңіл бағаланатын болуға тиіс.
Екіншіден, кепілге алынатын мүліктің нарықтағы қозғалыс
мүмкіндігін үнемі тексеріп отыруы қажет.
Үшіншіден, кепілдің өтімділік дәрежесін есепке алу өте
маңызды, басқаша айтсақ, кепілге алынатын зат көп уақыт өтпей
нақты ақшаға айналуға тиіс.
Төртіншіден, кепіл туралы келісім жасасқанда, кепілдің
амортизациясын немесе моральдық тозу жақтарын ескеру қажет. Өйткені,
кейбір активтер басқаларына қарағанда өзінің бастапқы құнын тез
жоғалтады.
Кепілхат – қарыз алушы төлеуден бас тартқан жағдайда, үшінші
бір жақтың қарызды өтейміз деген жазбаша міндеттемесін береді. Бұл
жағдайда, кепілхаттың заңдылығы туралы несие берушіге қарыз алушыдан
төлеуді кепілдеуге, кепіл берушінің құқығы туралы сұрақтың
маңыздылығын ескеру қажет. Кепілхатты несиенің қамтамасыз ету
құралы ретінде пайдалану, кепілхатты берушінің тұрақтылығын алдын ала
бағалап білуді талап етеді.
Кепілхат күрделі экономикалық құрал ретінде мынадай түрлерге
бөлінеді:
Біріншіден, ол қамтамасыз етілген немесе қамтамасыз етілмеген
болып келеді.
Екіншіден, ол шектеулі немесе шектеусіз болады. Шектеусіз
кепілхат бойынша, оны беруші бір қарыз алушының барлық қарызын
несие берушіге төлей алмайтындығы жағдайында төлеуге кепіл береді.
Мұндағы кепілхат қамтамасыз етілмеген болып келеді. Шектеулі
кепілдеме – бұл нақты бір қарыз алушының несиеге байланысты болатын
қарызын төлеуге кепілдік береді. Кепілхаттың бұл түрлері біздің
елімізде дами алған жоқ.
Үшіншіден, жеке немесе корпоративтік кепілхаттар. Жеке кепілхат
жеке тұлғаларды, серіктестіктерді несиелеу барысында қолданылады.
Корпорациялардың кепілхаттары басқа бір корпорациялардың алған
несиелерін қамтамасыз етуде жиі пайдаланылады. Бұл аталған
кепілхаттар дамыған елдер тәжірибесінде кең қолданылғаны мен де,
біздегі корпорациялардың беретін кепілхаттарына банктер әлі де болса,
олардың түбінде өтей алатындығына сенімсіздік танытуда.
Несеилерді қамтамасыз етудің келесі бір жолы – несиелерді
сақтандыру. Бұл енді біздің тәжірибемізде кезінде қолданылғанымен
де, оның айналасында көптеген мәселелер орын алуда.
Несиелеу әдістері – несиенің берілу және қайтарылу
ерекшелігімен байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың
қаражат айналымының шеңберіне қатынасу тәсілдері.
Реформалауға дейінгі кезеңдегі отандық банктің тәжірибеде
несиелеудің екі әдісі қолданылған:
- қалдық бойынша;
- айналым бойынша.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие қозғалысы (яғни, несиені
беру және қайтару) несиеленетін құндылықтар қалдықтарымен тығыз
байланысты болды. Ондай құндылықтарға: әр түрлі тауарлы-материалды
құндылықтар (шикізат, негізгі және қосымша материалдар, қосалқы
бөлшектер, тауарлар және т.б.), аяқталмаған өндіріс, алдағы кезеңдегі
шығыстар, дайын өнімдер және жөнелтілген тауарлар жатады. Қорлардың
нормативтен жоғары өсуі несиеге деген сұраныс тудырып, ал олардың
азаюы несиенің сол мөлшерде қайтарылуын талап етті. Мұндай несиелеу
әдісінде несие компенсациялық сипатта болды, өйткені, несие
шаруашылық органдардың құндылықтары мен шығындар қорларының
нормативтен жоғары бөлігінде жұмсалған меншікті қаражаттарының орнын
жабуға бағытталады. Компенсациялық несиелер жай несиелік шоттар
бойынша беріледі. Сондай-ақ бұл несиенің қайтарылуы есеп айырысу
шотынан шегеру жолымен жүзеге асырылады.
Айналым бойынша несиелеу (тауар айналымы) - әдісінің ерекшелігі
ондағы несие қозғалысы материалдық құндылықтар айналымымен, яғни
олардың түсу және жұмсалуына байланысты анықталады. Бұл несиелеу
әдісінде жаңа несиенің берілуі мен бұрын берілген несие бойынша
қарыздың қайтарылуы уақыт бойынша ұштасып қалып отырды. Мұнда несие
төлемдік сипатқа ие болды, себебі несиенің берілуі тікелей төлемге
қатысты және ең бастысы, заемдық қаражаттарға деген қажеттілік
туындаған кезде жүзеге асырылды. Сөйтіп, айналым бойынша несиелеу
әдісі төлемдік сипаттағы несиелердің көмегімен жүргізіліп, арнайы
несиелік шоттар бойынша беріліп отырылған. Бұл жерде несиенің
қайтарылуы өнімді сатудан түскен ақшалай түсімдер есебінен банктік
несиелік шотқа түсу арқылы жүзеге асқан.
Демек, бірінші әдіс бір-ақ рет пайдалануға жарасса, ал
екіншісі, банктік несиелерді үнемі беріп отыру үшін қызмет етумен
қатар, халық шаруашылығының қорларының айналым шеңберін және төлем
айналымын ұйымдастыруда оның ролі арта түсті.
Қалдық бойынша несиелеу әдісі – нарықтық жағдайға өтуімен
байланысты өзінің тәжірибелік маңызын жоғалтты, өйткені 80-ші
жылдардағы банкті реформалаудың бірінші кезеңінің жүрісінде саны көп
ауқымды обьектілерді несиелеуден (қалдық бойынша, сол сияқты
айналым бойынша да) біртұтас несиелеу механизмі бойынша ірі
обьектілерді тек айналым бойынша несиелеуге өтудің обьективті
процесі аяқталды. Мұнда айналым бойынша несиелеу жиынтық қорлар мен
өндіріс шығындары бойынша несиелеу формасын қабылдады, сондай-ақ
мұндай формаға іс жүзінде шаруашылықтың барлық салалары өткізілді.
Қазіргі жағдайда мұндай тәртіпте өнеркәсіптік, көлік, құрылыс, ауыл
шаруашылық, сауда және жабдықтау- сату ұйымдары несиеленеді.
Сонымен, қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі
қарастырылады:
1. Айналым бойынша несиелеу әдістері;
2. Қалдық бойынша несиелеу әдістері;
3. айналым – қалдықтық.
Айналым бойынша несиелеу барысында, несие несиелеу обьектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырды. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Несиеге деген
обьективтік қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты несие мөлшері
өсіп, қажеттіліктің азаюына байланысты несие қайтарылады. Бұл әдіс
негізінен несиенің қозғалысымен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту
шараларына байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін, яғни үздіксіз
жағартып отыратын процесс болып табылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие несиеге деген қажеттілік
тауарлы материалды құндылықтар және шығындар қалдықтарымен өзара
байланысты. Мысалы, кәсіпорын өзіне қажетті құндылықтарды өзінің
қаржылай көздері есебінен сатып алуы мүмкін және содан соң оларды
қамтамасыз ете отырып, банктен несие алуға өтініш жасайды, сондай-ақ
шығарылған шығындарды өтейді. Несие бұл жағдайда тауарлы –
материалдық құндылықтардың қалдықтарын есепке ала отырып,
компенсациялау тәжірибесінде беріледі, ал қажетті материалдарды сатып
алу шығындары авансылау үшін берілмейді. Қалдық бойынша несиелеуде
несиелеу обьектісінің кішкене бөлігі қамтылса, ал айналым бойынша
несиелеуде несиелеу обьектісі толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің әс жүзінде ұштасуының
нәтижесінде айналым-қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші
кезеңде, несиеге деген қажеттіліктің туындауына байланысты несие
берілсе, ал екінші кезеңде берілген несие қатаң түрде өтеледі.
Бірінші кезеңде несие тауарлы – материалды құндылықтарды кепілге алып,
шығындар айналымының бастапқы кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде,
несие клиенттің банк алдындағы мерзімді міндеттемелері негізінде
өтеледі.
Несиелеу механизмін Кеңес экономистері жалпы несиелік
механизмнің техникалық қабаты ретінде бөліп қарастырады.
Несиелеу механизмі – несиенің берілу және қайтарылу әдіс-
тәсілдерін және несиелеу процесін, сондай-ақ несиенің қозғалысына
бақылауды қамтитын несиелік механизмнің құрамдас бөлігі.
Басқаша айтқанда, несиелеу механизмі бұл несиені пайдалану
механизмін білдіреді. Несиелеу мехеанизмі – бұл несиені ғылыми тұрғыда
тану механизмін сипаттайды. Бұл механизм практикада нақты әрекет
ететін, өзінің субьективтік сипаты бар механизм. Несиелеу механизмі
өзінің мәні жағынан несиелік процесс технологиясын бейнелейді.
Несиелеу процесі мынадай кезеңдерді қамтиды:
• Несиеге деген өтінішті қарау;
• Несиелік қабілетін талдау;
• Несиелік келісімшарт жасасу;
• Несие беру;
• Несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау;
1-щі кезең: Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау.
Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай
құжаттарда қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі
мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз
ету мүлкі көрсетіледі. Банктің қоятын талаптарына байланысты өтінішке
қосымша, яғни несиелік операциялар сипатына байланысты құжаттар
беріледі. Клиенттердің әр түрлі топтары үшін әр түрлі құжаттар
пакеті әзірленуі мүмкін. Мысалы ретіндегі құжаттар пакетінің құрамына
жататындар:
1. Құлтайшылық құжаттардың, жарғының, жалға алу шарттарының,
тіркелген куәліктерінің немесе потенттерінің; нотариалды түрде
куәландырылған жерді пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар;
азаматтардың төлқұжаттары және клиенттің несие алуға құқығын
растайтын басқа да құжаттардың көшірмелері;
2. Соңғы екі жылдық қарыз алушының балансы және оған қосымша
беттер;
3. Несиеленетін шаралардың рентабельдік деңгейін және оның қайтару
мерзімін сипаттайтын техникалық экономикалық есебі;
4. Несиеленетін мәмілелерді растайтын келісімшарттар көшірмелері
(материалдық құндылықтарды жабдықтауға және сатуға арналған
шарттар, тауарлы – материалдық құндылықтар шотының көшірмелері
және т.с.с.);
5. Басқа банктерден алған несиелер туралы мәліметтер (шоттар бойынша
көшірме);
6. Қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз
алушының меншік құқығын растайтын құжаттар;
7. Несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар;
8. Қызметін жаңадан бастаған, яғни қаржылық есептер және басқа да
құжаттары жоқ кәсіпорынның бизнес жоспары.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын
қамтамасыз ететін басқада құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады.
Сонымен қатар, банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз
алушылар үшін кейбір құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы
банкке несие алуға өтініш жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның
мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін есеп карточкасын толтыруы мүмкін.
Онда: фирманың жетекшісімен қарыз алушының аты жөні; қызметі және
меншік түрі; клиенттің заңды мекен жайы; ағымдық және валюталық
шот ашқан банктің аты және реквизиттері; негізгі құрылтайшылары; ол
сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі; соңғы есептік
күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер.
Тапсырылған құжаттарды оқу үйрену барысында банк қарыз алушының
алған несиесін қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса
маңызы бар. Бағалау техникалық экономикалық есеп негізінде
жасалады.
2-ші кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі.
Қарыз алушының несиелік қабілеті – қарыз алушының алған несиесі
бойынша қарызды уақытылы және толық көлемде қайтару қабілетін
бағалаумен сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген
факторлардың әсерінен болуы мүмкін, сондықтан да, банк клиентке
несие беруге шешім қабылдаудан бұрын оның несиелік қабілетін
талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділігіне ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында
мынадай факторлар есепке алынады:
1. Несиеге қатысты қабілеттілігі. Қарыз алушыға несиені бере
отырып, қарыз алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын
анықтайтын Жарғысы және нұсқауы мен танысуы тиіс;
2. Қарыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі
деп қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана
түсінбейді, сондай-ақ келісім шартқа байланысты барлық
міндеттемелерді орындауға түсіндіріледі.
3. Табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының несиені қайтаруға
жеткілікті қаражатты табу қабілетіне баға беру қажет.
Қарыз алушының табыс алу қабілетін анықтау барысында сату
көлеміне, баға шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке
алынады. Бұл факторларға: карыз алушы кәсіпорының орналасқан жері,
оның тауарлары мен қызметтерінің сапасы, шикізат құны,
қызметкерлерінің біліктілігі жатады. Несиелеудегі шетелдік тәжірибеде
бұл факторларға қоса жарнамалау тиімділігі, бәсеке сияқты факторлар
ескеріледі.
3-ші кезең. Несиелік және кепіл туралы келісім шарт жасасу.
Қазіргі несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз
алушының несиелік қабілетін тексеріп алғаннан кейін, несиелік шарт
жасасу үшін несиелеу субьектісімен қатынасқа түседі. Несиелеуге
байланысты барлық сұрақтар да банк пен қарыз алушы келісімшарт
негізінде шешеді.
Несиелік келісімшарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершілігін анықтайды. Онда мыналар көрсетіледі:
- несиелеу мақсаты және обьектісі;
- несиенің мөлшері;
- несиені беру мерзімі және қайтару шарттары;
- несиені қамтамасыз ету формасы;
- несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі;
- несиенің қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын
бақылау үшін қарыз алушының беретін құжаттарының
тізімі;
- несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі.
Несиелік келісімшарттың мазмұнын келісуші жақтардың өздері
анықтайды.
Несиелік қатынастарды ұйымдастыру тәжірибесінде кепіл туралы
келісімшарттың орны ерекше. Кепіл туралы шарт кепіл затына
байланысты ажыратылады.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және
мүліктік құқықтар жатады.
Материалдық-заттық мазмұнына қарай кепіл заттары мынадай
топтарға бөлінеді:
1. Клиенттің мүліктерінің кепілдері:
• Тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі:
А) шикізат, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
Б) тауарлар және дайын өнімдер кепілі;
В) валюталық бағалылар (нақты валюталар), алтыннан жасалынған бұйымдар
кепілі;
Г) басқа да тауарлы материалдық құндылықтар кепілі.
• Бағалы қағаздар (вексельдер) кепілі;
• Сол банктегі депозиттер кепілі;
• Жылжымайтын мүлік кепілі ( ипотека).
2. Мүліктік құқықтар кепілі:
• Жалгерлік құқық кепілі;
• Авторлық құқық кепілі;
• Жерге құқық кепілі.
Кепіл туралы келісімшарта мынадай мәселелер қарастырылады:
• Келісімшарт жасасушы тараптар туралы мәліметтер;
• Келісімшарт заты;
• Кепіл берушінің құқықтары мен міндеттері;
• Кепіл ұстаушының құқықтары мен міндеттері;
• Талап ету құқықтары;
• Кепілге қойған мүлікті қайта рәсімдеу, басқа мүлік есебінен;
• Кепілге қойған мүліктің бұзылуына байланысты тәуекел жағдайлары
мен кепіл затын ауыстыру;
• Тараптардың жауапкершіліктері;
• Ерекше шарттар;
• Дауларды шешу;
• Басқа да шарттар;
• Кепіл туралы келісімшарт жасасушылардың заңды мекен жайы мен
өзгеде мәліметтері.
4-ші кезең. Несие беру кезеңі.
Бұл кезең ағымдық шот ашу, несиені беруді құжаттау тәртібін
(қосымша құжаттар толтырылуы мүмкін), несиені беру тәсілін анықтайтын
несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.
Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады.
Біріншісі – несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған
жағдайларда жұмсалынады. Екіншісі – несие алу құқығы қосымша
қаражаттарға деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске
асады. Үшінші – белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола
отырып, ал оны алудан бас тартады (мысалға, артық сыйақы төлегісі
келмейді).
Несиенің мөлшері оны беру барысында несиелеу ережелеріне сәйкес
анықталады.
5-ші кезең. Несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау
жасау – несиелік операцияның маңызды кезеңі. Несиелер бойынша қарызды
қайтару тәсілі банк қаражаттарының пайдалану ұзақтығына және
олардың төлем айналымын құраудағы роліне байланысты.
Несиенің берілуі сияқты несиені қайтарудың төмендегідей көптеген
варианттары болады:
• Мерзімді міндеттемелер негізінде эпизоттық қайтару;
• Меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп
айырысу шотына қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
• Алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
• Түскен түсімді бірден несиелік қарызды жабуға есептеу;
• Несиенің қайтарылу мерзімін созу;
• Мерзімі өткен қарызды Мерзімі өткен несиелер шотына аудару;
• Банк резерві есебінен мерзімі өткен несиелерді шегеру.
Несиелік қарызды қайтару туралы қарастырылған варианттар бұл
процесті мынадай белгілеріне байланысты жіктейді:
Қайтаруына қарай:
1. Несиені толық қайтару;
2. Несиені жартылай қайтару.
Қайтару жиілігіне қарай:
1. Несиені бірден қайтару;
2. Несиені бөліп - бөліп қайтару.
Қайтарудың жүзеге асырылу уақытына қарай:
1. Несиені жүйелі түрде қайтару;
2. Несиені эпизоттық қайтару,
Қайтару мерзімдеріне қарай:
1. Несиені мерзімді қайтару;
2. Несиені уақытын созып қайтару;
3. Несиенің мерзімін өткізіп барып ұайтару;
4. Несиені мерзімінен бұрын қайтару.
Қайтару көздеріне қарай:
1. Клиенттің меншікті қаражаттары;
2. Жаңа несиені пайдалану;
3. Кепіл берушінің шотынан шегеру;
4. Басқа кәсіпорын шотына түскен қаражаттар;
5. Бюджеттік түсім және т.б.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы жасауға да, жұмсауға
да болады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін құжаттарға: клиенттің
жазбаша үкімі, банктің өзінің үкімі, соттың бұйрықтары жатады.
Клиенттің өзінің шотына ақшалай қаражаттарды шегеру туралы берген
үкімі жазбаша да және ауызша да болады. Несиенің қайтарылуы
қағазсыз, яғни байланыс каналдары арқылы да жүзеге асырылады.
Несиенің қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте несиелер
бойынша мерзімді міндеттемелердің кортатекасын жүргізеді. Банк
қызметкерлері күнделікті қайтарылытын мерзімі жеткен несиелерді қарай
отырып, қарыз алушының есеп айырысу шотынан қаражаттарды шегеруге
үкім-ордерін береді. Жартылай қайтаруға байланысты төлемдер уақыты
жеткен кезде мерзімді міндеттеменің келесі бетіне тиісті белгілерін
жасайды. Егер де қарыз алушының ағымдық шоты басқа банкте ашылған
болса, несие бойынша қарызды және сыйақыны қайтару қарыз алушының
төлем тапсырмасы негізінде жүргізіледі. Жекелеген жағдайларда, қарыз
алушының уақытша қаржылық қиындықтарға кезігуіне байланысты банк
қайтару мерзімін кейінге қалдыруға рұқсат етуі мүмкін, бірақ бұл
қарыз жоғарғы сыйақымен құжатталады.
Сыйақы мөлшері оның төлеу мерзімі және тәртібі, сондай-ақ
оларды іздестіру механизмі несиелік келісімшартта анықталады. Сыйақы
ай сайын, тоқсан сайын және т.б. есептелуі және қайтару кестесіне
сәйкес іздестірілуі мүмкін.
Пайызды есептеу барысында шартты түрде айдағы күндер саны – 30,
ал жылдағы 360 күнмен алынады.
Банк несиелік келісімшарттың орындалуына, қарыз алушының алған
несиені пайдалануына және оны толық қайтаруына бақылау жасайды. Осы
мақсатта қарыз алушының шаруашылық қызметіне, оның қаржылық
жағдайына талдау жасап, қажет болған жағдайларда, орнында ақшалай
және есеп айырысу құжаттарын, бухгалтерлік жазуларды, есептік
материалдарды тексереді. Осы жерде қарыз алушыдан алған барлық
қаржы ақпараттар түрлерімен басқа да ақпараттар, сондай-ақ басқа да
көздер пайдаланылады. Әрбір банктің өзінің клиеттің несиелік ісін
жүргізу жүйесі болады.
Несиелік келісімшартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған
қарыз алушыларға қатысты банк қарыз алушыға әрі қарай несиелеуді
тоқтату туралы есекерту жасауға; несиелік шартында қарастырылғандай
беруді тоқтатуға құқығы бар. Қарыз алушы несиелік келісімнің
шарттарын жүйелі түрде орындамаған жағдайда банк несиені мерзімінен
бұрын қайтаруды талап етуге құқылы.
Несиелеу процесіне жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін
мерзімді түрде тексеріп отырумен де толықтырылады. Өйткені, банктің
несиелік портфелі оның табыс көзі және несиелік операцияларды
жүргізу барысындаға тәуекел көзі болып табылады.
Қазіргі несиелеу жүйесі қарыз алушының несиелік қабілетін
анықтау әдістеріне де негізделеді. Айта кету керек, қарыз алушының
несиелік қабілеті – бұл коммерциялық банк балансының өтімділігін
қолдау әдісі болып табылады.
Несиелеу процесі белгіленген мерзімде сауданың қайтарылмай
қалуға себепкер болатын көптеген тәуекел факторлардың іс әрекетімен
байланысты болып келеді. Сондықтан да, банк несиенің берілуі алдын
ала ықпал ететін факторларды оқып үйрену арқылы несиелік қабілетті
оқып үйренуге жағдай жасайды.
Қарыз алушының несиелік қабілеті – бұл қарыз алушының өзінің
қарыздық міндеттемелері бойынша толық және уақытылы есеп айырысу
қабілеті.
Қарыз алушының несиелік қабілетінің, оның төлем қабілетінен
бір айырмашылығы – онда өткен кезеңдегі немесе қандай да бір күндегі
төлемсіздікті есепке алмайды, ал жақын перспективадағы қарызды өтеу
қабілетін болжайды. Өткен уақыттардағы қарыз алушының төлем
қабілетсіздігінің дәрежесі клиенттің несиелік қабілетін бағалау
барысында иек артатын ең бір формальді көрсеткіш болып табылады.
Егер де қарыз алушының мерзімі өткен қарызы болып, ал балансы
өтімді және меншікті капиталдың мөлшері жеткілікті болса, онда
банкке өткен уақыттағы төлемдердің бір рет кешіктірілуі, клиенттің
несиелік қабілетсізділігі туралы қорытынды үшін негіз болып
табылмайды. Несиелік қабілеті бар клиенттер банкке, жабдықтаушыларға,
бюджеттке ұзақ төлемсіздіктің болуын жібермейді.
Клиенттің несиелік қабілетінің деңгейі банктің нақты қарыз
алушыларға беретін нақты несиесімен байланысты қарапайым (жеке)
тәуекелдерінің дәрежесін көрсетеді.
Қарыз алушының қаржылық тұрақтылығын обьективті бағалау және
несиелік операцияларға байланысты мүмкін болар тәуекелдерді есепке
алу банкке несиелік ресурстарды тиімді басқаруға және пайда табуға
мүмкіндік береді.
Әлемдік және Отандық банктік тәжірибе қарыз алушының несиелік
қабілетінің мынадай критерийлерін бөліп қарайды: қарыз алушының
мінездемесі, қаражатты қарызға алу қабілеті; ағымдағы қызметі
барысында қарызды өтеу үшін қажетті қаражатты табу қабілеті
(қаржылық мүмкіндігі); капитал, несиенің қамтамасыз етілуі, несиелік
мәміле жасалатын жағдай, бақылау (қарыз алушының қызметінің заңдылық
негізі, банк стандарты мен қадағалау ұйымдарына несиенің сипатының
дәл келуі).
Қарыз алушының мінездемесі деп – оның заңды тұлға ретіндегі
беделі және менеджерлерінің беделі, қарызды қайтарудағы
жауапкершілігі және несиенің мақсатының банктің несиелік саясатына
сай келуі түсіндіріледі.
Қарыз алушының заңды тұлға ретіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Ι. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ НЕСИЕЛІК ПРОЦЕСТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Несие түсінігі, мақсаты және жіктелуі.
1.2 Коммерциялық банктердің несиелендіру процесін ұйымдастыру
шарттары.
1.3 Несиелік процестерді жүргізудің әлемдік тәжірибесі.
ΙΙ. АҚ КАСПИЙСКИЙ БАНК МЫСАЛЫНДА БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК ПРОЦЕСІН
ТАЛДАУ.
2.1 АҚ Каспийский банк - тің несие түрлері және несиелік
процесі.
2.2 АҚ Каспийский банк - тің ипотекалық несиеге қойылатын талаптары.
2.3 Несиелік процестің қаржылық көрсеткіштерін талдау.
ΙΙΙ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСТЕРІН ЖЕТІЛДІРЕ ЖОЛДАРЫ.
3.1 Коммерциялық банктердің несиелік процестерінің кемшіліктері.
3.2 Несиелік процестерді жетілдіру бойынша ұсыныстар.
ҚОРЫТЫНДЫ
Кіріспе
Коммерциялық банктер несиелік процесті ұйымдастыру барысында
көптеген операцияларды жүзеге асырады. Дипломдық жұмыстың бірінші
бөлімі несиелік процестің теориялық негізінде жазылды. Онда:
несиеге жалпы түсінік, несиелік процестің алғы шарттары және
несиелік процестің әлемдік тәжірибесі туралы жазылған.
Несиелік процестің барлық жан-жақты проблемалары зерттеліп,
қаралды. Несиелік процесті зерттеу барысында таным әдіс ретіндегі
теорияның ролі ерекше. Несиелік процес туралы ғылым әлі жас. Ол
саяси экономиканың қалыптасуымен пайда болды. Несиенің ұдайы өндіріс
процесімен, құндылықтың қайта айналымының және айналысының Маркстік
тұрғыдан талдануы несиенің қажеттілігін түсінудің демеушісі,
қоғамдағы несиелік қатынастардың туындауын, несиенің табиғаты мен
мәнінің айрықша экономикалық категория екендігін түсінудің қуат көзі
болып табылады.
Экономикалық әдебиеттерде несиенің мәніне, қызметтерімен заңына
қатысты саясат орын алуда. Несиенің мәнін зерттеуде натуралистік
және капиталдық жасампаздық теориясы қатаң қадағаланытындығы
байқалады.
Әлемде экономикалық дамудың үш орталығы бар, олар: АҚШ, Батыс
Еуропа, Жапония. Төртінші орталық болып – Шығыс Азия қатарға
қосылып келеді. Бұл орлақтарда несие процесінің қуатты нарықтары
бар. АҚШ – тың несиелік процесі олардың ең қуаттысы болып
есептеледі. Ол барлық сегменттердің тармақталуымен және
дамығандығымен ерекшеленеді.
Батыс және Еуропаның 24 – тен астам дамыған елдерін қамтитын
Еуропа Одағы АҚШ – тан несие нарығының операцияларымен ерекшеленеді.
Мұндай тенденциялар Жапонияның несие капиталы нарығына да тән.
Егер Қазақстанның несие процесіне тоқталсақ, онда оның
сегменттері әр түрлі деңгейде екенін, сондай – ақ ол енді-енді
қалыптасып келе жатқанын айтуға болады. Мысалы, Қазақстанда несиелік
процестің жеке қорланымы банк жүйесінде жақсы дамығандығын
көрсетеді. Қазақстанда несие теориясының жемістерін тәжірибеде
кеңінен пайдаланып отыр. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі мен
үкіметі ақша-несие реттеуінің монетаристік теориясын қолдана отырып,
1994-1997 жж. өршіген инфляцияны басты және елдегі макроэкономикалық
тұрақтылыққа қол жеткізді.
Дипломдық жұмыстың актуалды проблемаларының бірі болып,
Қазақстандағы коммерциялық банктердің несиелік процесін жетілдірудің
жолдары, сонымен қатар несиелік заңдардың, реформалардың үкімет
тарапынан дұрыс қадағаланып отыруы толық ашылған.
Дипломдық жұмыс АҚ Каспийский банкінің мысалында жазылды.
Мысалға алынған банктің несиелік процесі, несие беру технологиясы,
несие түрлері, әр несие түрлеріне берілетін жеңілдіктер және
олардың несие беру процестері туралы екінші бөлімінде АҚ
Каспийский банк - тің несиелік процесі толық қамтылды. Сонымен
қатар, АҚ Каспийский банк - тің несиелік процесіне қаржылық
талдау жасалды.
АҚ Каспийский банкінің Қазақстан Республикасында алдыңғы
орындағы банктер қатарына кіруінің негізі, бұл банктің халыққа
көрсететін қызмет түрлерінің қолайлы және өте тиімді болуымен
байланысты. Соның ішінде, ақша аудару қызметі. Ресейдің Москва және
Сібірдің 30 дан астам қалаларына 1 сағат ішінде жедел, сонымен қатар,
арзан жеткізілуімен ерекшеленеді.
АҚ Каспийский банкі 1991 жылдан бастап көптеген қызмет
түрлерімен, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің
қызмет түрлеріне берілетін барлық лицензияларына ие болуы жоғарғы
дәрежелі көрсеткішті көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің басқарма төрағасының 2
желтоқсан 2003 жылдағы № 408 шешіміне сәйкес Банк Каспийский халықтық
Акционерлік Қоғам атағына ие болды.
Каспийский банкі аймақтық жүйенің көлемі бойынша еліміздегі
банктердің ішінде 6-шы орын алады. Қазінгі таңда 41 филиалы және 100 есеп-
айырысу бөлімшесі халыққа қызмет көрсетуде.
Дипломдық жұмыс жазу барысында, банк несие алушы тұлғаға
бастапқы тексеруді өткізудің қорытындысы бойынша несие беруге
міндетті емес екендігін түсіндім. Несие алушының төлем қабілеттілігі
мен несиенің қабілеттілігі туралы мәліметтер толық және шынайы
болған жағдайда ғана банк несие беруі мүмкін. Коммерциялық банктер
несие беру келісімшартын, клиенттке қойылатын талап шарттарды,
кепілге қойылып отырған мүліктің барлық құжатын тексере отырып,
мүлікті бағалау компанияларына жіберіпгеннен кейін барып банктің
несиелік комитеті несие беруге деп ұйғарған жағдайда беріледі.
Экономикаға барабар үйлесімді ақша-несие қарым қатынасын жасау
жойылған обьективті принциптердің қалпына келу жолымен: көптеген
жүзжылдықтар ағымында жиналған есеп пен ақша айналымының,
несиелендірудің, ақша мен несиенің экономикалық категорияларының
жұмыс істеуі мүмкін.
Жаңа банк механизмінің құрылуы өркениетті әлемде қабылданған
және нарықтық қаржы құрылымының көп ғасырлық тәжірибесіне сүйенген
коммерциялық банк міндеттемелерінің өзіне тән қалпына келуін талап
етеді. Сондықтан, шаруашылық дамудың әр түрлі жағдайына бейімделіп,
өзінің тиімділігін әйгілеп көрсеткен, бәсекелік күрестің қатал
жағдайында ұзақ тарихи іріктеудің өнімі болып табылатын несиелендіру
мен есеп айырысудың, ақшалай қаражатты жұмылдыру формаларын шетел
тәжірибесінен терең әрі тиянақты үйренудің мәні зор.
Ι. Коммерциялық банктерде несиелік процестерді ұйымдастырудың
теориялық негіздері.
1.1 Несие түсінігі, мақсаты және жіктелуі.
Несие нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың
ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілермен қатар
мемлекет те, үкімет те, жеке азаматтар да пайдаланады. Несиенің пайда
болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес олардың айырбас сферасынан іздеу
қажет. Тауар айырбастау бір тауардың бір қолдан екінші қолға өтуін
білдіреді. Осындай айырбас кезінде несиеге байланысты қатынас туындайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады. Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір
жағынан бұған негіз де бар сияқты. Себебі қазіргі шаруашылықта қарыз көбіне
ақшалай түрде берілуде, бірақ бұл жерде ақша мен несие әр түрлі ұғымды
білдіріп, әр түрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға болмайды.
НЕСИЕ - бұл пайыз төлеп қайтару шартында, уақытша пайдаланылған
қарызға берілетін ссудалық капитал қазғалысын білдіреді. Несие ақшалай
капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете отырып, несие берушілер
мен қарыз алушылар арасында несиелік қатынас бейнеленеді. Несиенің
көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттары, табыстары,
экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде
пайдалануға берілетін ссудалық капиталға айналады.
Несие экономикалық категория ретінде формаларға ие. Форма әр уақытта
қандай да бір объектілерге тән тұрақты қажетті байланыстардың жиынтығын
білдіреді. Несиеге қатысты оның бұл формасы несиелік қатынастар
құрылымының, олардың әр түрлі сыртқы және ішкі өзгерістер кезінде
сақталатын негізгі қасиеттердің көрінісі. Несиенің формаларына мыналар
жатады :
Коммерциялық несие – бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауарлы
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыру. Несиенің осы
формасының объектісі ретінде тауарлық капитал қызмет атқарады. Коммерциялық
несиенің ерекшелігі мынада: қарыз капиталы өнеркәсіп капиталымен біріккен,
ал оның мақсаты тауарды өткізуді жылдамдату. Коммерциялық несиенің
сақталуының негізгі себептерінің бірі – тауарлардың ұдайы жеткізілуін талап
ететін кәсіпорындардың экономикалық байланыстарының үнемі ұлғаюы және
жетілдірілуі. Кемшіліктері: уақыт шектеулілігі, өлшемдері, қозғалыс бағыты
тәрізді белгілі кемшіліктерден басқа төлемді белгілі бір дәрежеде кейінге
қалдыру мәжбүрлік сипатына ие болады.
Банктік несие – бұл банктердің арнайы несие қаржылық мекемелерінің
қарыз алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі. Банктік несие
коммерциялық несиенің шектеулерін жояды. Бос ақшалай капиталдар кез келген
өндіріс саласына беріледі және банктік несие арқылы кез келген бағытта
қозғалады. Банктік несие сферасы коммерциялық несие сферасына қарағанда
несиені қолдану өрісі кең. Банктік несие қоғамның барлық тараптарының
ақшалай табыстарынан және жинақтарын капиталға айналдыра отырып,
капиталдың қорлануына қызмет етеді. Банктік несие әмбебап болып келеді.
Тұтыну несиесі – бұл тұғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммерциялық және банктік формада
берілетін несие. Тұтыну несиесінің негізгі міндеті: тұрғындарға тауарларды
сатуға қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек саудамен тығыз байланысты. Бір
жағынан - тауар айналымының ұлғайуымен несиенің көлемі де өседі, өйткені,
тауарларға болған сұраныс несиеге де сұраныс тудырады. Екінші жағынан –
тұрғындарды несиелеудің өсуі, төлем қабілетіне сұранысты күшейтеді.
Несиенің бұл түрін әртүрлі елдерде салыстыру оның дамуының әр түрлі
деңгейін көрсетеді.
Ипотекалық несие – Заттай немесе тауарлы материалды құндылықтарды
алатын несие Бұл несие ұзақ мерзімді несие болып табылады. Оларға, көбінесе
, жылжымайтын мүліктер жатады.
Халықаралық несие – бұл бір елге немесе сол елдің кәсіпорындары жеке
тұлғаларына, банктеріне басқа бір ел немесе сол елдің субъектілері
арасында болатын несиелік қатынастың жиынтығы. Елдегі сыртқы экономикалық
байланыстардың дамуына байланысты халықаралық несие жүйесімен айналысатын
көптеген органдар қызмет атқарады. ОЛАР: Халықаралық валюталық қор ,
Халықаралық даму және реконструкциялау банкі ( жаңарту) , Ислам даму
банкі, Азия даму банкі, Халықаралық қаржылық корпорация.
Халықаралық несие келесі түрлерге бөлінеді:
1) несие түрлеріне қарай: тауарлы және валюталық;
2) қарызға алған валютасына қарай : қарыз алушы елдің валютасында, қарыз
беруші елдің валютасында , халықаралық валютада;
3) мерзіміне қарай: қысқа , орта және ұзақ.
Халықаралық мемлекеттік несие субъектілері : мемлекет пен барлық
елдің заңды тұлғалары халықаралық несиені пайдалана отырып, әр бір
мемлекет экономикасының дамуына сыртқы саудасының өсіміне ықпал етеді.
Мемлекеттік несие – заңды және жеке тұғалардың қалыптасатын несие
қатынастарының жиынтығы болып табылады. Мемлекеттік несие 2 түрлі қызмет
атқарады : 1) бөлініс; 2) өңдеушілік.
Бөлініс функциясы – кезінде мемлекеттік несие кейінгі қайтарымға
байланысты ақша қорының қайта бөлінуін орындайды. Мемлекеттік несиені
пайдалана отырып, сол мемлекеттегі көптеген шаруашылық субъектілерді
өздерінің экономикалық және әлеуметтік жағдайларын дұрыстай алады.
Өңдеушідік функциясы – арқылы мемлекет өзі экономикасы әлсіз
кәсіпорынға несие бере отырып, өз экономикасын реттеп алады.
Мемлекеттік несие келесі түрлерге бөлінеді:
1) ішкі несие; 2) сыртқы несие ( халықаралық несие); 3) шартты несие.
Ішкі несие кезінде – несиелік қатынастар үкімет жергілікті органдар
шаруашылық субъектілері тұғындар арасында бір мемлекеттің арасында жүреді.
Сыртқы несие – бір мемлекет пен екінші мемлекет арасында ақшалай және
тауарлай түрде жүретін несие. Несие беруші мемлекет донор мемлекет деп
аталады, несие алушы мемлекет реципиент мемлекет деп аталады.
Шартты мемлекеттік несие кезінде басқа елдерден Отандық кәсіпорындар
мен ұйымдар несие алады және ол кәсіпорындар несиені қайтара алмаған
жағдайда мемлекет қарызды уақытша өзі төлеуге міндеттеме алады.
Мемлекеттік несиенің негізгі түрі – мемлекеттік қарыздар қайтару
мерзіміне қарай : 1) қысқа мерзімді (1жылға дейін); 2) орта мерзім ( 1 –
5 жылдар ); 3) ұзақ мерзім ( 5 жылдан жоғары). Бұл процестің барлығы ҚР
– ның Мемлекеттік және мемлекетпен кепілденген қарыз және несиелендіру
туралы заңмен реттеліп отырады.
Несиенің экономикадағы орны мен ролі оның атқаратын қызметтерімен
сипатталады. Несие экономикалық категория ретінде төмендегідей қызметтер
атқарады:
1) қайта бөлу; 2)айналыс шығындарын үнемдеу; 3) айналыстағы нақты
ақшалардың орнын уақытша алмастыру; 4) капиталдың шоғырлануын жеделдету;
5) ҒТП – ті жеделдету.
Несиенің қайта бөлу қызметі кез келген елдің ұлттық экономикасының
толық қанды жұмыс жасауына өз үлесін қосады. Несиенің бұл қызметінің
көмегімен экономикалық жүйенің бір саласынан екінші бір саласына капитал
ағымы болады. Несиенің бұл қызметінің қаржының қайта бөлу қызметінен
айырмашылығы, қаржының бөлінуі әкімшілік негізде жүргізілсе, ал салалар мен
аймақтар арасындағы капитал ағымы несие арқылы яғни нарықтық механизм
негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзінде іске асуы
несиенің экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық субъектілеріндегі
ақшалай қаражаттың түсуі жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей
жағдайларда қаржы ресурстарына деген қажеттілікті туындатады. Мұндай
жағдайда қарыз алушылардың барлық категориялары өздерінің меншікті
қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін несиені пайдаланады.
Бұл дегеніміз капитал айналымын қамтамасыз етіп қана қоймай айналыс
шығындарын үнемдеуге мүмкіндік жасайды.
Қазіргі кездегі шаруашылықта айналыстағы нақты ақшалардың орнын
алмастыруға толық мүмкіндік бар. Бұл қызмет іске асу барысында тек тауар
айналысын емес сондай - ақ нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып,
ақша айналысын да жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі несиелік ақшалар: чек
, несиелік карточкалар, банкнота, вексель.
Капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты дамуына
жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай міндеттерді шешу несиенің
бұл қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға мүмкіндік
береді.
Несиенің ҒТП жеделдету қызметі ҒТ – лық ұйымдардың қызметін
қаржыландыру мен сипатталады. Сондықтанда несиенің көмегінсіз көптеген
ғылыми зерттеу орталықтарының жұмысын жасау қиынға түседі. Сондай ақ несие
өндіріске ҒТ - ды жаңалық ретінде енгізу үшінде аса қажет болып табылады
Несие құрылымы несие беруші мен қарыз алушыдан, сондай-ақ,
қарыз капиталынан тұрады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыларды
несиелік мәмілеге қатысушы тараптар немесе оларды несиелік қатынас
субьектілері деп атауға болады. Осы тараптардың біреуі болмаса
несиелік мәміле жасалмайды. Несие берушілерге мемлекет, банктер
(орталық және коммерциялық), банк типтес мекемелер мен қаржылық
ұйымдар, сондай-ақ халықаралық қаржы ұйымдары да жатады. Кейбір
жағдайларда, несиенің коммерциялық формада берілуіне байланысты несие
берушіге өнім өндіруші кәсіпкерлер де жатуы мүмкін. Ал қарыз
алушыларға қаражатқа деген уақытша қажеттілігі бар кез келген заңды
және жеке тұлғалар жатады.
Несиелеу обьектісі – бұл несиенің пайдалану заты, яғни несиенің
іске асырылу аясы деп түсінуге болады.
Несиелеу обьектісі материалды құндылықтар, өндіріс және айналыс
шығындары түрінде, сол сияқты, егер несие материалдық жағынан
қамтамасыз етілмеген жағдайда, банк алдындағы шаруашылық ұйымының
міндеттемесі ретінде де болады. Материалды қамтамасыз етілген
несиелеу обьектісіне өндірістік шикізат қорларын, негізгі және
көмекші материалдарды, жанармай, ыдыстар, сатып алынатын жартылай
өнімдер, азық - түліктер және басқа да материалды құндылықтардың
маусымдық жинағы және өнеркәсіптегі дайын өнімдердің және сауда
ұйымдарындағы тауарлардың маусымды қорлары жатады. Мұндай қорларды
жасау, ең бастысы, өндіріспен және өнімдерді сату процесімен тығыз
байланысты.
Несиелеу обьектісіне экспортты және импортты тауарлар мен
қызметтермен жабдықтау, экономикалық қызметке байланысты шығындар,
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалардың сатып
алынатын шикізаттары, материалдары, құралдары және басқа да
мүліктері, ломбардтық операциялар, шаруашылық субьектілердің кірістері
мен шығыстары арасындағы алшақтық жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу обьектілеріне жататындар мынадай
түрдерге бөлінеді:
• өндіріс обьектілерінің құрылысы;
• өндіріс обьектілерін қайта құру, техникалық жағынан қайта
қаруландыру, кеңейту;
• техникалар, құрал-жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
• жаңа өнім шығаруды ұйымдастыру;
• өндірістік емес маңызы бар обьектілерді салу.
Қазіргі кезде, екінші деңгейдегі банктердің жеке тұлғаларға
беретін несиелеріне тұтыну және ипотекалық несие жатады.
Тұтыну несиесінің мынадай түрлері қолданылуда:
• Автомабильдік несие;
• Ұзақ мерзімде пайдалынылатын тауарлар сатып алуға берілетін несие;
• Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін несие;
• Кейінге қалдырылмайтын қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу және
т.с.с.) берілетін несие.
Мұнда автомабильдік несие бойынша жаңа және жүрілген
автомабильдерді банк көмегімен алуға болады.
Ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады:
• Жиһаз;
• Сантехника;
• Аудио-видио және тұрмыстық техникалар;
• Компьютерлер және оргтехника;
• Басқа да тұтыну тауарлары.
Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына: үйдің ішінде және сыртында
құрылыс және басқа да жөндеу жұмыстарын жүргізу жатады.
1.2 Коммерциялық банктердің несиелендіру процесін ұйымдастыру
шарттары.
Несиелеу принциптері несиенің мәнін және қызметтерін, сондай ақ
несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы обьективті экономикалық
заңдардың талаптарын бейнелейді.
Несиелеу принциптері негізінде несиелік процесс, яғни банктік
несиелердің берілуі, пайдаланылуы және қайтарылуы жүзеге асырылады.
Несиелеу принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты
шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы
шеңберіде қатынасу нәтижелілігі және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері екі топқа
бөлінеді:
1 – топқа – жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
• Несиенің мақсаттылығы;
• Несиенің дифференциалдығы.
2 – топқа – несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:
• Несиенің мерзімділігі;
• Несиенің қайтарымдылығы;
• Несиенің төлемділігі;
• Несиенің қамтамасыз етілуі.
Қазіргі несиенің дифференциалдық принципінің мазмұны өзгерген десе
болады. Біріншіден, ол мерзімділік принципімен байланысады, яғни несие
уақытында қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан да
несиелеудің дифференциациялануы тек несиелік қабілетті сипаттайтын
көрсеткіштер негізінде ғана жүзеге асырылады. Екіншіден, бұл принцип
несиелік келісім жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға
деген сұранысын оқып-үйрену барысында потенциалды қарыз алушылардың
несиелік қабілетін және сұралып отырған несиенің қамтамасыз етілу
сипатын және олардың банк үшін пайдалылығын, сондай-ақ қаражаттардың
жұмсалу ұзақтығын жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені
орналастырғанға дейін іске қосылады. Үшіншіден, несиелік
қабілеттілігіне байланысты несиелеудің дифференциациялануы, оның өткен
жүйедегі вариантымен салыстырғанда қаталдау болып табылады.
Мерзімділік – белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішіндегі келісілген тәртіпке
сай қайтарылуға тиістілігімен қорытындалады. Осыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық принципі туындайды.
Несиенің қайтарымдылығы оның экономикалық категория ретінде
басқа да тауарлы - ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан
ажыратылатын ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды.
Сондықтан да, қайтарымдылық несиенің ажырамас бөлігі болып
табылады.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты
несиелеудің бұл принципіне ерекше мән берілген. Біріншіден, оның
сақталуына байланысты ұдайы өндірісте ақшалай қаражаттармен
бірқалыпты қамтамасыз етілуі тәуелді. Екіншіден, бұл принципті
сақтау коммерциялық банктердің өтімділігін қамтамасыз ету үшін
қажет. Олардың жұмысын ұйымдастыру принциптері тартылатын несиелік
ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдарға салынуына жол бермейді.
Үшіншіден, әр жекелеген қарыз алушы үшін бұл принциптің сақталуы
банктен жаңа несие алуға мүмкіндік береді.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін
сыйақы (пайыз) түрінде беріледі.
Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы деп те
атайды. Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы
мөлшерлемесі несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.
Қазіргі банктердің несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде
ескеретін басты факторларына мыналар жатады:
• Орталық банктің коммерциялық банктерге беретін несиелері
(мүдделендіру) бойынша белгіленетін сыйақысының базалық
мөлшерлемесі;
• Банкаралық несие бойынша орталық сыйақы мөлшерлемесі;
• Өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа
сыйақы мөлшерлемесі;
• Банктің несиелік ресурстарының құрылымы тартылған
(қаражаттар үлесі қаншалықты жоғары болса, несие бағасы
соншалықты қымбат болуға тиіс);
• Несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса, несие бағасы да
арзан болады);
• Несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк
үшін оның қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел
дәрежесі;
• Еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (инфляция қарқыны
қаншалықты жоғары болса, соған сәйкес несие үшін
төленетін сыйақы да жоғары болуы тиіс, себебі, инфляция
жағдайындағы ақшаның құнсыздануынан банктің ресурсын
жоғалту тәуекелі артады).
Сонымен қатар, пайыз мөлшерлемесіне обьективтік және
экономикалық, сол сияқты субьективтік факторлар да әсер етеді. Шын
мәнісінде, заңды және жеке тұлғалардан тартатын несиелік ресурстар
қаншалықты қымбатқа түссе, соғұрлым несиенің бағасы жоғары болып
келеді.
Несиелеудің келесі бір принципі – берілетін несиелердің
материалдық жағынан қамтамасыз етілуі. Бұл принциптің пайда болу
негізінен несиенің экономикалық категория ретінде шығуымен бірге
келеді. Бірақ та уақыт өте келе бұл принциптің мазмұны толық
өзгерген.
80-ші жылдардың аяғына дейін КСРО-да несиенің материлдық жағынан
қамтамасыз етілуі тек қана тауарлы-материалдық құндылықтар мен
жүзеге асырылып келді. Бұл әрине сол кезден экономикамыздағы
өндірісті ұйымдастырудың социалистік принциптеріне сай негізделуімен,
банк ісіне және өнеркәсіптік өндіріске монополияның араласуымен
байланысты болды. Бұл аталған несиенің қағидасы көзге көрінгісіз,
себебі қамтамасыз етілген құндылықтардың иесі мемлекет болғандықтан
да, несиенің қамтамасыз етілуін тексеру процесі тек қағаз жүзінде
жүргізілді. Ал бүгінгі несиенің қамтамасыз етілуі ретінде кепіл,
кепілхат, кепілдеме, сақтандыру міндеттемелері қалданылуда.
Енді осы несиенің қамтамасыз етілу тоқталайық:
Кепілге берілетін несие – бұл қарыз алушының активтерімен
қамтамасыз етілген несие. Кепілге берілетін активтер қарыз алушының
иелігінде қалып, оның пайдалануында болады.
Экономикасы жақсы дамыған елдердегі қарыз алушының жағдайы
жақсы болып келген жағдайларды несие қамтамасыз етілмеуі де мүмкін.
Кепіл несиені қамтамасыз етудің ең тұрақты формасы ретінде
мынадай шарттарды сақтайды: біріншіден, кепілдің құнын анықтау
барысында несие мөлшері мен пайыз мөлшерлемесін қоса алғандағы
сомасын, сол сияқты кепілді іске асыруда және оны ақшаға
айналдыру үшін уақытты дұрыс анықтау қажет; екіншіден, кепіл
туралы келісім жасалған кезде, барлық заңдылық жақтарын, құқылығын,
міндеттілігін тексере отырып, тұрақты және заңды түрде қорғалуын
қамтамасыз ету қажет; үшіншіден, бүгінгі жағдайға сай, қарыз
алушының иелігінде болатын кепілдің тұрған жерін, жағдайын,
құндылығын үнемі бақылап отыру қажет. Бұл айтылған жағдайлар
көбінесе бағалы қағаздарға да байланысты болып келеді.
Несие берушінің кейбір активтерді анықтаудағы нақты мәселелері
кездеседі. Сондықтан кепілге берілетін кейбір активтердің мынадай
сипатта болуын білуі шарт:
Біріншіден, кепілге несие берілуі туралы шешім қабылдағанға
дейін жеңіл бағаланатын болуға тиіс.
Екіншіден, кепілге алынатын мүліктің нарықтағы қозғалыс
мүмкіндігін үнемі тексеріп отыруы қажет.
Үшіншіден, кепілдің өтімділік дәрежесін есепке алу өте
маңызды, басқаша айтсақ, кепілге алынатын зат көп уақыт өтпей
нақты ақшаға айналуға тиіс.
Төртіншіден, кепіл туралы келісім жасасқанда, кепілдің
амортизациясын немесе моральдық тозу жақтарын ескеру қажет. Өйткені,
кейбір активтер басқаларына қарағанда өзінің бастапқы құнын тез
жоғалтады.
Кепілхат – қарыз алушы төлеуден бас тартқан жағдайда, үшінші
бір жақтың қарызды өтейміз деген жазбаша міндеттемесін береді. Бұл
жағдайда, кепілхаттың заңдылығы туралы несие берушіге қарыз алушыдан
төлеуді кепілдеуге, кепіл берушінің құқығы туралы сұрақтың
маңыздылығын ескеру қажет. Кепілхатты несиенің қамтамасыз ету
құралы ретінде пайдалану, кепілхатты берушінің тұрақтылығын алдын ала
бағалап білуді талап етеді.
Кепілхат күрделі экономикалық құрал ретінде мынадай түрлерге
бөлінеді:
Біріншіден, ол қамтамасыз етілген немесе қамтамасыз етілмеген
болып келеді.
Екіншіден, ол шектеулі немесе шектеусіз болады. Шектеусіз
кепілхат бойынша, оны беруші бір қарыз алушының барлық қарызын
несие берушіге төлей алмайтындығы жағдайында төлеуге кепіл береді.
Мұндағы кепілхат қамтамасыз етілмеген болып келеді. Шектеулі
кепілдеме – бұл нақты бір қарыз алушының несиеге байланысты болатын
қарызын төлеуге кепілдік береді. Кепілхаттың бұл түрлері біздің
елімізде дами алған жоқ.
Үшіншіден, жеке немесе корпоративтік кепілхаттар. Жеке кепілхат
жеке тұлғаларды, серіктестіктерді несиелеу барысында қолданылады.
Корпорациялардың кепілхаттары басқа бір корпорациялардың алған
несиелерін қамтамасыз етуде жиі пайдаланылады. Бұл аталған
кепілхаттар дамыған елдер тәжірибесінде кең қолданылғаны мен де,
біздегі корпорациялардың беретін кепілхаттарына банктер әлі де болса,
олардың түбінде өтей алатындығына сенімсіздік танытуда.
Несеилерді қамтамасыз етудің келесі бір жолы – несиелерді
сақтандыру. Бұл енді біздің тәжірибемізде кезінде қолданылғанымен
де, оның айналасында көптеген мәселелер орын алуда.
Несиелеу әдістері – несиенің берілу және қайтарылу
ерекшелігімен байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың
қаражат айналымының шеңберіне қатынасу тәсілдері.
Реформалауға дейінгі кезеңдегі отандық банктің тәжірибеде
несиелеудің екі әдісі қолданылған:
- қалдық бойынша;
- айналым бойынша.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие қозғалысы (яғни, несиені
беру және қайтару) несиеленетін құндылықтар қалдықтарымен тығыз
байланысты болды. Ондай құндылықтарға: әр түрлі тауарлы-материалды
құндылықтар (шикізат, негізгі және қосымша материалдар, қосалқы
бөлшектер, тауарлар және т.б.), аяқталмаған өндіріс, алдағы кезеңдегі
шығыстар, дайын өнімдер және жөнелтілген тауарлар жатады. Қорлардың
нормативтен жоғары өсуі несиеге деген сұраныс тудырып, ал олардың
азаюы несиенің сол мөлшерде қайтарылуын талап етті. Мұндай несиелеу
әдісінде несие компенсациялық сипатта болды, өйткені, несие
шаруашылық органдардың құндылықтары мен шығындар қорларының
нормативтен жоғары бөлігінде жұмсалған меншікті қаражаттарының орнын
жабуға бағытталады. Компенсациялық несиелер жай несиелік шоттар
бойынша беріледі. Сондай-ақ бұл несиенің қайтарылуы есеп айырысу
шотынан шегеру жолымен жүзеге асырылады.
Айналым бойынша несиелеу (тауар айналымы) - әдісінің ерекшелігі
ондағы несие қозғалысы материалдық құндылықтар айналымымен, яғни
олардың түсу және жұмсалуына байланысты анықталады. Бұл несиелеу
әдісінде жаңа несиенің берілуі мен бұрын берілген несие бойынша
қарыздың қайтарылуы уақыт бойынша ұштасып қалып отырды. Мұнда несие
төлемдік сипатқа ие болды, себебі несиенің берілуі тікелей төлемге
қатысты және ең бастысы, заемдық қаражаттарға деген қажеттілік
туындаған кезде жүзеге асырылды. Сөйтіп, айналым бойынша несиелеу
әдісі төлемдік сипаттағы несиелердің көмегімен жүргізіліп, арнайы
несиелік шоттар бойынша беріліп отырылған. Бұл жерде несиенің
қайтарылуы өнімді сатудан түскен ақшалай түсімдер есебінен банктік
несиелік шотқа түсу арқылы жүзеге асқан.
Демек, бірінші әдіс бір-ақ рет пайдалануға жарасса, ал
екіншісі, банктік несиелерді үнемі беріп отыру үшін қызмет етумен
қатар, халық шаруашылығының қорларының айналым шеңберін және төлем
айналымын ұйымдастыруда оның ролі арта түсті.
Қалдық бойынша несиелеу әдісі – нарықтық жағдайға өтуімен
байланысты өзінің тәжірибелік маңызын жоғалтты, өйткені 80-ші
жылдардағы банкті реформалаудың бірінші кезеңінің жүрісінде саны көп
ауқымды обьектілерді несиелеуден (қалдық бойынша, сол сияқты
айналым бойынша да) біртұтас несиелеу механизмі бойынша ірі
обьектілерді тек айналым бойынша несиелеуге өтудің обьективті
процесі аяқталды. Мұнда айналым бойынша несиелеу жиынтық қорлар мен
өндіріс шығындары бойынша несиелеу формасын қабылдады, сондай-ақ
мұндай формаға іс жүзінде шаруашылықтың барлық салалары өткізілді.
Қазіргі жағдайда мұндай тәртіпте өнеркәсіптік, көлік, құрылыс, ауыл
шаруашылық, сауда және жабдықтау- сату ұйымдары несиеленеді.
Сонымен, қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі
қарастырылады:
1. Айналым бойынша несиелеу әдістері;
2. Қалдық бойынша несиелеу әдістері;
3. айналым – қалдықтық.
Айналым бойынша несиелеу барысында, несие несиелеу обьектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырды. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Несиеге деген
обьективтік қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты несие мөлшері
өсіп, қажеттіліктің азаюына байланысты несие қайтарылады. Бұл әдіс
негізінен несиенің қозғалысымен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту
шараларына байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін, яғни үздіксіз
жағартып отыратын процесс болып табылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие несиеге деген қажеттілік
тауарлы материалды құндылықтар және шығындар қалдықтарымен өзара
байланысты. Мысалы, кәсіпорын өзіне қажетті құндылықтарды өзінің
қаржылай көздері есебінен сатып алуы мүмкін және содан соң оларды
қамтамасыз ете отырып, банктен несие алуға өтініш жасайды, сондай-ақ
шығарылған шығындарды өтейді. Несие бұл жағдайда тауарлы –
материалдық құндылықтардың қалдықтарын есепке ала отырып,
компенсациялау тәжірибесінде беріледі, ал қажетті материалдарды сатып
алу шығындары авансылау үшін берілмейді. Қалдық бойынша несиелеуде
несиелеу обьектісінің кішкене бөлігі қамтылса, ал айналым бойынша
несиелеуде несиелеу обьектісі толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің әс жүзінде ұштасуының
нәтижесінде айналым-қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші
кезеңде, несиеге деген қажеттіліктің туындауына байланысты несие
берілсе, ал екінші кезеңде берілген несие қатаң түрде өтеледі.
Бірінші кезеңде несие тауарлы – материалды құндылықтарды кепілге алып,
шығындар айналымының бастапқы кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде,
несие клиенттің банк алдындағы мерзімді міндеттемелері негізінде
өтеледі.
Несиелеу механизмін Кеңес экономистері жалпы несиелік
механизмнің техникалық қабаты ретінде бөліп қарастырады.
Несиелеу механизмі – несиенің берілу және қайтарылу әдіс-
тәсілдерін және несиелеу процесін, сондай-ақ несиенің қозғалысына
бақылауды қамтитын несиелік механизмнің құрамдас бөлігі.
Басқаша айтқанда, несиелеу механизмі бұл несиені пайдалану
механизмін білдіреді. Несиелеу мехеанизмі – бұл несиені ғылыми тұрғыда
тану механизмін сипаттайды. Бұл механизм практикада нақты әрекет
ететін, өзінің субьективтік сипаты бар механизм. Несиелеу механизмі
өзінің мәні жағынан несиелік процесс технологиясын бейнелейді.
Несиелеу процесі мынадай кезеңдерді қамтиды:
• Несиеге деген өтінішті қарау;
• Несиелік қабілетін талдау;
• Несиелік келісімшарт жасасу;
• Несие беру;
• Несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау;
1-щі кезең: Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау.
Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай
құжаттарда қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі
мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз
ету мүлкі көрсетіледі. Банктің қоятын талаптарына байланысты өтінішке
қосымша, яғни несиелік операциялар сипатына байланысты құжаттар
беріледі. Клиенттердің әр түрлі топтары үшін әр түрлі құжаттар
пакеті әзірленуі мүмкін. Мысалы ретіндегі құжаттар пакетінің құрамына
жататындар:
1. Құлтайшылық құжаттардың, жарғының, жалға алу шарттарының,
тіркелген куәліктерінің немесе потенттерінің; нотариалды түрде
куәландырылған жерді пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар;
азаматтардың төлқұжаттары және клиенттің несие алуға құқығын
растайтын басқа да құжаттардың көшірмелері;
2. Соңғы екі жылдық қарыз алушының балансы және оған қосымша
беттер;
3. Несиеленетін шаралардың рентабельдік деңгейін және оның қайтару
мерзімін сипаттайтын техникалық экономикалық есебі;
4. Несиеленетін мәмілелерді растайтын келісімшарттар көшірмелері
(материалдық құндылықтарды жабдықтауға және сатуға арналған
шарттар, тауарлы – материалдық құндылықтар шотының көшірмелері
және т.с.с.);
5. Басқа банктерден алған несиелер туралы мәліметтер (шоттар бойынша
көшірме);
6. Қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз
алушының меншік құқығын растайтын құжаттар;
7. Несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар;
8. Қызметін жаңадан бастаған, яғни қаржылық есептер және басқа да
құжаттары жоқ кәсіпорынның бизнес жоспары.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын
қамтамасыз ететін басқада құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады.
Сонымен қатар, банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз
алушылар үшін кейбір құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы
банкке несие алуға өтініш жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның
мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін есеп карточкасын толтыруы мүмкін.
Онда: фирманың жетекшісімен қарыз алушының аты жөні; қызметі және
меншік түрі; клиенттің заңды мекен жайы; ағымдық және валюталық
шот ашқан банктің аты және реквизиттері; негізгі құрылтайшылары; ол
сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі; соңғы есептік
күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер.
Тапсырылған құжаттарды оқу үйрену барысында банк қарыз алушының
алған несиесін қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса
маңызы бар. Бағалау техникалық экономикалық есеп негізінде
жасалады.
2-ші кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі.
Қарыз алушының несиелік қабілеті – қарыз алушының алған несиесі
бойынша қарызды уақытылы және толық көлемде қайтару қабілетін
бағалаумен сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген
факторлардың әсерінен болуы мүмкін, сондықтан да, банк клиентке
несие беруге шешім қабылдаудан бұрын оның несиелік қабілетін
талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділігіне ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында
мынадай факторлар есепке алынады:
1. Несиеге қатысты қабілеттілігі. Қарыз алушыға несиені бере
отырып, қарыз алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын
анықтайтын Жарғысы және нұсқауы мен танысуы тиіс;
2. Қарыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі
деп қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана
түсінбейді, сондай-ақ келісім шартқа байланысты барлық
міндеттемелерді орындауға түсіндіріледі.
3. Табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының несиені қайтаруға
жеткілікті қаражатты табу қабілетіне баға беру қажет.
Қарыз алушының табыс алу қабілетін анықтау барысында сату
көлеміне, баға шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке
алынады. Бұл факторларға: карыз алушы кәсіпорының орналасқан жері,
оның тауарлары мен қызметтерінің сапасы, шикізат құны,
қызметкерлерінің біліктілігі жатады. Несиелеудегі шетелдік тәжірибеде
бұл факторларға қоса жарнамалау тиімділігі, бәсеке сияқты факторлар
ескеріледі.
3-ші кезең. Несиелік және кепіл туралы келісім шарт жасасу.
Қазіргі несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз
алушының несиелік қабілетін тексеріп алғаннан кейін, несиелік шарт
жасасу үшін несиелеу субьектісімен қатынасқа түседі. Несиелеуге
байланысты барлық сұрақтар да банк пен қарыз алушы келісімшарт
негізінде шешеді.
Несиелік келісімшарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершілігін анықтайды. Онда мыналар көрсетіледі:
- несиелеу мақсаты және обьектісі;
- несиенің мөлшері;
- несиені беру мерзімі және қайтару шарттары;
- несиені қамтамасыз ету формасы;
- несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі;
- несиенің қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын
бақылау үшін қарыз алушының беретін құжаттарының
тізімі;
- несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі.
Несиелік келісімшарттың мазмұнын келісуші жақтардың өздері
анықтайды.
Несиелік қатынастарды ұйымдастыру тәжірибесінде кепіл туралы
келісімшарттың орны ерекше. Кепіл туралы шарт кепіл затына
байланысты ажыратылады.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және
мүліктік құқықтар жатады.
Материалдық-заттық мазмұнына қарай кепіл заттары мынадай
топтарға бөлінеді:
1. Клиенттің мүліктерінің кепілдері:
• Тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі:
А) шикізат, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
Б) тауарлар және дайын өнімдер кепілі;
В) валюталық бағалылар (нақты валюталар), алтыннан жасалынған бұйымдар
кепілі;
Г) басқа да тауарлы материалдық құндылықтар кепілі.
• Бағалы қағаздар (вексельдер) кепілі;
• Сол банктегі депозиттер кепілі;
• Жылжымайтын мүлік кепілі ( ипотека).
2. Мүліктік құқықтар кепілі:
• Жалгерлік құқық кепілі;
• Авторлық құқық кепілі;
• Жерге құқық кепілі.
Кепіл туралы келісімшарта мынадай мәселелер қарастырылады:
• Келісімшарт жасасушы тараптар туралы мәліметтер;
• Келісімшарт заты;
• Кепіл берушінің құқықтары мен міндеттері;
• Кепіл ұстаушының құқықтары мен міндеттері;
• Талап ету құқықтары;
• Кепілге қойған мүлікті қайта рәсімдеу, басқа мүлік есебінен;
• Кепілге қойған мүліктің бұзылуына байланысты тәуекел жағдайлары
мен кепіл затын ауыстыру;
• Тараптардың жауапкершіліктері;
• Ерекше шарттар;
• Дауларды шешу;
• Басқа да шарттар;
• Кепіл туралы келісімшарт жасасушылардың заңды мекен жайы мен
өзгеде мәліметтері.
4-ші кезең. Несие беру кезеңі.
Бұл кезең ағымдық шот ашу, несиені беруді құжаттау тәртібін
(қосымша құжаттар толтырылуы мүмкін), несиені беру тәсілін анықтайтын
несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.
Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады.
Біріншісі – несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған
жағдайларда жұмсалынады. Екіншісі – несие алу құқығы қосымша
қаражаттарға деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске
асады. Үшінші – белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола
отырып, ал оны алудан бас тартады (мысалға, артық сыйақы төлегісі
келмейді).
Несиенің мөлшері оны беру барысында несиелеу ережелеріне сәйкес
анықталады.
5-ші кезең. Несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау
жасау – несиелік операцияның маңызды кезеңі. Несиелер бойынша қарызды
қайтару тәсілі банк қаражаттарының пайдалану ұзақтығына және
олардың төлем айналымын құраудағы роліне байланысты.
Несиенің берілуі сияқты несиені қайтарудың төмендегідей көптеген
варианттары болады:
• Мерзімді міндеттемелер негізінде эпизоттық қайтару;
• Меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп
айырысу шотына қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
• Алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
• Түскен түсімді бірден несиелік қарызды жабуға есептеу;
• Несиенің қайтарылу мерзімін созу;
• Мерзімі өткен қарызды Мерзімі өткен несиелер шотына аудару;
• Банк резерві есебінен мерзімі өткен несиелерді шегеру.
Несиелік қарызды қайтару туралы қарастырылған варианттар бұл
процесті мынадай белгілеріне байланысты жіктейді:
Қайтаруына қарай:
1. Несиені толық қайтару;
2. Несиені жартылай қайтару.
Қайтару жиілігіне қарай:
1. Несиені бірден қайтару;
2. Несиені бөліп - бөліп қайтару.
Қайтарудың жүзеге асырылу уақытына қарай:
1. Несиені жүйелі түрде қайтару;
2. Несиені эпизоттық қайтару,
Қайтару мерзімдеріне қарай:
1. Несиені мерзімді қайтару;
2. Несиені уақытын созып қайтару;
3. Несиенің мерзімін өткізіп барып ұайтару;
4. Несиені мерзімінен бұрын қайтару.
Қайтару көздеріне қарай:
1. Клиенттің меншікті қаражаттары;
2. Жаңа несиені пайдалану;
3. Кепіл берушінің шотынан шегеру;
4. Басқа кәсіпорын шотына түскен қаражаттар;
5. Бюджеттік түсім және т.б.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы жасауға да, жұмсауға
да болады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін құжаттарға: клиенттің
жазбаша үкімі, банктің өзінің үкімі, соттың бұйрықтары жатады.
Клиенттің өзінің шотына ақшалай қаражаттарды шегеру туралы берген
үкімі жазбаша да және ауызша да болады. Несиенің қайтарылуы
қағазсыз, яғни байланыс каналдары арқылы да жүзеге асырылады.
Несиенің қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте несиелер
бойынша мерзімді міндеттемелердің кортатекасын жүргізеді. Банк
қызметкерлері күнделікті қайтарылытын мерзімі жеткен несиелерді қарай
отырып, қарыз алушының есеп айырысу шотынан қаражаттарды шегеруге
үкім-ордерін береді. Жартылай қайтаруға байланысты төлемдер уақыты
жеткен кезде мерзімді міндеттеменің келесі бетіне тиісті белгілерін
жасайды. Егер де қарыз алушының ағымдық шоты басқа банкте ашылған
болса, несие бойынша қарызды және сыйақыны қайтару қарыз алушының
төлем тапсырмасы негізінде жүргізіледі. Жекелеген жағдайларда, қарыз
алушының уақытша қаржылық қиындықтарға кезігуіне байланысты банк
қайтару мерзімін кейінге қалдыруға рұқсат етуі мүмкін, бірақ бұл
қарыз жоғарғы сыйақымен құжатталады.
Сыйақы мөлшері оның төлеу мерзімі және тәртібі, сондай-ақ
оларды іздестіру механизмі несиелік келісімшартта анықталады. Сыйақы
ай сайын, тоқсан сайын және т.б. есептелуі және қайтару кестесіне
сәйкес іздестірілуі мүмкін.
Пайызды есептеу барысында шартты түрде айдағы күндер саны – 30,
ал жылдағы 360 күнмен алынады.
Банк несиелік келісімшарттың орындалуына, қарыз алушының алған
несиені пайдалануына және оны толық қайтаруына бақылау жасайды. Осы
мақсатта қарыз алушының шаруашылық қызметіне, оның қаржылық
жағдайына талдау жасап, қажет болған жағдайларда, орнында ақшалай
және есеп айырысу құжаттарын, бухгалтерлік жазуларды, есептік
материалдарды тексереді. Осы жерде қарыз алушыдан алған барлық
қаржы ақпараттар түрлерімен басқа да ақпараттар, сондай-ақ басқа да
көздер пайдаланылады. Әрбір банктің өзінің клиеттің несиелік ісін
жүргізу жүйесі болады.
Несиелік келісімшартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған
қарыз алушыларға қатысты банк қарыз алушыға әрі қарай несиелеуді
тоқтату туралы есекерту жасауға; несиелік шартында қарастырылғандай
беруді тоқтатуға құқығы бар. Қарыз алушы несиелік келісімнің
шарттарын жүйелі түрде орындамаған жағдайда банк несиені мерзімінен
бұрын қайтаруды талап етуге құқылы.
Несиелеу процесіне жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін
мерзімді түрде тексеріп отырумен де толықтырылады. Өйткені, банктің
несиелік портфелі оның табыс көзі және несиелік операцияларды
жүргізу барысындаға тәуекел көзі болып табылады.
Қазіргі несиелеу жүйесі қарыз алушының несиелік қабілетін
анықтау әдістеріне де негізделеді. Айта кету керек, қарыз алушының
несиелік қабілеті – бұл коммерциялық банк балансының өтімділігін
қолдау әдісі болып табылады.
Несиелеу процесі белгіленген мерзімде сауданың қайтарылмай
қалуға себепкер болатын көптеген тәуекел факторлардың іс әрекетімен
байланысты болып келеді. Сондықтан да, банк несиенің берілуі алдын
ала ықпал ететін факторларды оқып үйрену арқылы несиелік қабілетті
оқып үйренуге жағдай жасайды.
Қарыз алушының несиелік қабілеті – бұл қарыз алушының өзінің
қарыздық міндеттемелері бойынша толық және уақытылы есеп айырысу
қабілеті.
Қарыз алушының несиелік қабілетінің, оның төлем қабілетінен
бір айырмашылығы – онда өткен кезеңдегі немесе қандай да бір күндегі
төлемсіздікті есепке алмайды, ал жақын перспективадағы қарызды өтеу
қабілетін болжайды. Өткен уақыттардағы қарыз алушының төлем
қабілетсіздігінің дәрежесі клиенттің несиелік қабілетін бағалау
барысында иек артатын ең бір формальді көрсеткіш болып табылады.
Егер де қарыз алушының мерзімі өткен қарызы болып, ал балансы
өтімді және меншікті капиталдың мөлшері жеткілікті болса, онда
банкке өткен уақыттағы төлемдердің бір рет кешіктірілуі, клиенттің
несиелік қабілетсізділігі туралы қорытынды үшін негіз болып
табылмайды. Несиелік қабілеті бар клиенттер банкке, жабдықтаушыларға,
бюджеттке ұзақ төлемсіздіктің болуын жібермейді.
Клиенттің несиелік қабілетінің деңгейі банктің нақты қарыз
алушыларға беретін нақты несиесімен байланысты қарапайым (жеке)
тәуекелдерінің дәрежесін көрсетеді.
Қарыз алушының қаржылық тұрақтылығын обьективті бағалау және
несиелік операцияларға байланысты мүмкін болар тәуекелдерді есепке
алу банкке несиелік ресурстарды тиімді басқаруға және пайда табуға
мүмкіндік береді.
Әлемдік және Отандық банктік тәжірибе қарыз алушының несиелік
қабілетінің мынадай критерийлерін бөліп қарайды: қарыз алушының
мінездемесі, қаражатты қарызға алу қабілеті; ағымдағы қызметі
барысында қарызды өтеу үшін қажетті қаражатты табу қабілеті
(қаржылық мүмкіндігі); капитал, несиенің қамтамасыз етілуі, несиелік
мәміле жасалатын жағдай, бақылау (қарыз алушының қызметінің заңдылық
негізі, банк стандарты мен қадағалау ұйымдарына несиенің сипатының
дәл келуі).
Қарыз алушының мінездемесі деп – оның заңды тұлға ретіндегі
беделі және менеджерлерінің беделі, қарызды қайтарудағы
жауапкершілігі және несиенің мақсатының банктің несиелік саясатына
сай келуі түсіндіріледі.
Қарыз алушының заңды тұлға ретіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz