«ТОНЫКӨК» (ТОНИҚҰҚ) ЕСКЕРТКІШІНІҢ АУДАРМАЛАРЫН САЛЫСТЫРА ҚАРАҒАНДА

8 – ғасырда тасқа қашалып жазылған Көне түркі жазба ескерткіштері – біздің рухани бастау көздеріміздің бірінен, тіпті бірегейінен саналатын асыл мұрамыз.
Бүгінгі күні түркітану ғылымы түбегейлі зерттеліп болды деуге болмайды. Ең алдымен, дүниенің төрт бұрышына шашылып жатқан көне жәдігерлерді жинастырып, жүйеге келтіру жұмысы тұр. Екінші кезекте көне мәтіндерді терең тілдік сұрыптаудан өткізіп, қазіргі тілге тәржімалау мәселесі тұр. Біздің бұл жұмыста қарастыратынымыз да осы – аудармалардың сапасы мен сәттілігі туралы мәселе.
Көне түркі жазба мәтіндерін тәржімалауда зерттеу барысында кәдімгі ғылыми қателіктер де кездесіп отырады. Еуропалық, ресейлік ғалымдарды айтпағанның өзінде қазақ ғалымдарының аудармаларында өзара келіспеушіліктер кездеседі. Біз С. Е. Маловтың транскрипциясына сүйене отырып және өзіміз де ішінара аудара келе Ғ. Айдаровтың, А. Аманжоловтың, М. Жолдасбековтың, Қ. Сартқожаұлының аудармаларын салыстыра қараған едік. Мұндағы көздеген мақсат – түпнұсқадан алшақтап кеткен тұстарын атап көрсетіп, көне мәтіннің неғұрлым дәл берілуін қамтамассыз ету еді. Ал ондай алшақтықтар жоқ емес. Мәселен, Қ. Сартқожаұлы былай деп ескертеді: «Күлтегін ескерткішінде 12 қате, Тоныкөк ескерткішінде 11 қате тек қана аудармасынан болып отыр».
Бір мақалада бүкіл жазба ескерткіштерінің аудармаларын қарап шығу мүмкін еместігінен, біз Тоныкөк (Тониқуқ) ескерткішінің мәтініне тоқталдық.
Ескерткіш 1897 жылы Монғолияның орталығы Улан – Батордың оңтүстік жағынан 36 шақырым жерден табылды. Оны алғаш рет тауып, жұртшылыққа таныстырған Е.Л.Клеменц. 1898 жылы Тоныкөк ескерткішінің эстампажы мен фотосуреті жасалды. Сол фотосуреттің негізінде В.В.Радлов ескерткіштің ең ілкі аудармасын жасап, неміс тілінде баспадан шығарды. 1909 жылы Г.Рамстедт, 1920 жылы Б.Я. Владимирцев , 1957 жылы П.Аалто ескерткіш жөнінде еңбектер жазды. Тоныкөк ескерткішімен француз ғалымы Р.Жиро да шұғылданды.
Қазіргі кезде өмір сүріп отырған ұрпақтың ең бірінші міндеті - өзіне дейінгі тарихты бұрмаламай, боямай, қаз – қалпында келесі ұрпаққа аманат ету. Өкінішке орай, қазіргі тарихты әркім әр түрлі арнаға салып жіберді. Түркі халықтары үшін баға жетпес мұра болып табылатын руникалық мәтіндер де осындай құнтсыздыққа ұшырағаны құпия емес.
Сөзіміз жалаң болмас үшін, бірнеше мысалдар келтіре кетейік. Тоныкөк жазуының алғашқы жолы ... білге Тониқуқ бен өзүм табғач іліңе қылынтым... деп басталады. Осы мәтінді М. Жолдасбеков «Білге Тоныкөк, мен өзім Табғаш елінде тәрбиелендім» деп аударады. Ғ.Айдаровтың аудармасы да дәл осындай. Ал Қ.Сартқожаұлы «Білікті Тұй – ұқық мен өзім Табғач елінде қылындым /туылдым/» деп тәржімалайды. Көріп отырғанымыздай бұлар осы бір жырдың бірдей жолының аудармасы болса да, әр сөйлемнің берер ойында біраз алшақтық байқалады. Ең алдымен, Тоныкөк білікті ме, әлде түпнұсқада анық көрініп тұрғандай білге Тоныкөк пе? Білге сөзі ескерткіштің өзге мәтіндерінде де кездеседі және түпнұсқадан алшақтамай – ақ осы күйінде қолданылса да түсінікті. Бұл жерде Тоныкөктің «даналығын, ақалдылығын» көрсету үшін қолданылып тұр. Сол сияқты табғаш елінде туылу бір бөлек те, осы елде тәрбиелену тағы бір бөлек ұғым. Тарихққа жүгінер болсақ, үш бірдей қағанға кеңесші болып елеулі қызмет істеген Тоныкөк - түркі тайпаларының бір бұтағының өкілі, табғаш елінің орталығында оқып, әскери білім алған адам. Біздің ойымызша, «Білге Тониқуқ, мен өзім табғаш елінде туылдым» болуы керек. Бұл жерде, біріншіден, ол кезде түркі жерінің табғаштардың отары болып тұрғандығын көрсеткен. Ол жайлы ескерткіштің келесі жолында да жазылған. Екіншіден, «тәрбиелеу» мәніндегі қимыл атауын көне түркі сөздіктерінде ігід сөзі білдіреді. Олай болса, тәрбиеленгендігін білдірмек болса, «ігідтім» болар еді.