Сарыарқаның географиялық орны мен геологиялық уақыт ішіндегі табиғатының даму тарихын айқындау
Кіріспе
1 Сарыарқаның табиғатының жалпы ерекшелігі.
1.1 Сарыарқаның физикалық . географиялық орнының ерекшеліктері. Зерттелу тарихы.
1.2. Сарыарқаның геотектоникалық құрлысы
1.3.Сарыарқаның жер бедері
2 Сарыарқаның пайдалы қазбалары
2.1 Сарыарқаның пайдалы қазбаларының түзілу кезеңдері
2.2. Сарыарқаның жанғыш пайдалы қазбалары.Химиялық шикізаттары, агрорудалары мен құрылыс материалдарының кен орындары
2.3.Сарыақаның қара және түсті металл кенорындары
Қорытынды
1 Сарыарқаның табиғатының жалпы ерекшелігі.
1.1 Сарыарқаның физикалық . географиялық орнының ерекшеліктері. Зерттелу тарихы.
1.2. Сарыарқаның геотектоникалық құрлысы
1.3.Сарыарқаның жер бедері
2 Сарыарқаның пайдалы қазбалары
2.1 Сарыарқаның пайдалы қазбаларының түзілу кезеңдері
2.2. Сарыарқаның жанғыш пайдалы қазбалары.Химиялық шикізаттары, агрорудалары мен құрылыс материалдарының кен орындары
2.3.Сарыақаның қара және түсті металл кенорындары
Қорытынды
Қазақстанның орталығы мен солтүстік бөлігінде орналасқан Сарыарқаның табиғаты алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Оның геологиялық құрылысының ерекшелігіне сай еліміздің экономикалық қуатын арттырып, энергияны, шикізаты, қаржы мен білікті мамандарды қажет ететін өнеркәсіптің жеке салаларын дамыта отырып, ауданаралық және халықаралық еңбек бөлісінде өз орнын айқындауға мүмкіндік беретін табиғат байлықтарына өте бай. Сарыарқаның жер қойнауынан қазылып алынатын тас көмір, темір, полиметалл, мыс, молибден, вольфрам сияқты қара және сирек кездесетін түсті металл кен орындары тау-кен, металургия, машина өнеркәсібі құрылыс индустриясы мен көлік және коммуникация кешендерін қарқынды дамытуға қолайлы жағдай туғыза отырып, еліміздің халықаралық еңбек бөлісінде өз орнын айқындауға мүмкіндік береді. Пайдалы қазбалардың мол қоры Отандық және Самсунг сияқты шетелдік компонияларды тарта отырып, тау-кен, қара және түсті металургияны дамыту мен қаратар ғылымды қаржы мен білікті мамандарды қажет ететін жаңа технологияға көшу мәселелерін жеделдетеді.
1. Чупахин В.М. Физическая география Казахтана. Алматы: мектеп, 1968. 83-90 бет.
2. Қ.Карпеков, А.С. Бейсенова Қазақстанның физикалық географиясы. - Алматы:Рауан, 2003. 56-60 бет.
3. Ұ.Есназарова. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы: Рауан, 1998. 26-29 бет.
4. Бейсенова А.С. Қазақстанның физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелуі.- Алматы:Рауан, 1991. 83-90 бет.
5. Абдуллин А.А. Геология Казакстана. – Алма – Ата: Наука, 1981. –С.34-45.
6. Беспалов В.Ф. Геологическая смроение Казахской ССР – Алма – Ата: Наука, 1971. - С. 100-115 стр.
7. Физическая география Республики Казахстан /под. ред. К.М.Джаналиевой – Алматы: Қазақ университеті, 1998. 5-11 стр.
8. Альпатев А.М.,Архангельский А.М.,Позонлелов Н.Я.,Степанов А.Я. Физическая география СССР.–М:Высшая школа, 1976. 153-191 стр.
9. Гвоздецкий Н.А., Михайлов Н.И. Физическая география СССР. – М: Высшая школа, 1986. 250-311стр.
10. Николов Н.И., Гвоздецкий Н.А. Казахстан. Алма – Ата: Наука, 1969. 100-115 стр.
11. Казахстан природные условие и естественные ресурсы, СССР. – М: Наука, 1969. 128-139 стр.
12. Давыдова М.И., Раковская Э.М. Физическая география СССР. –М.: Просвещение, 1990. 204 – 221 стр.
13. Щукин А.М.Равнины и горы Средней Азии и Казахстана. - М:Наука, 1975. 151-159 стр.
14. Савричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азий – Л: 1965. 120 – 161 стр.
15. Физическая география Республики Казахстана / под ред. Жаналивой. – Алматы: Қазақ Университеті.1998.33-36 стр.
16. В.М.Чупхит от пустынь до степных вершин Алма- Ата: Казахстан, 1966. 50- 55 стр.
17. Ә.Бірмағамбетов. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы: Рауан, 2004. 75-83 б.
18. Абдуллин А.А. Геология и минерологические ресурсы Казахстана. Алма – Ата: Ғылым, 1994. - С.115-130.
19. Бок И.И.,Паршин А.В. Полезные ископаемые Казахстана. Алма-Ата, из-во АН КазССР, 1961.
20. Бок И.И. Где искать полезные ископаемые. Алма-Ата, “Наука”, 1966.
21. Бок И.И. Агромические руды. Алма-Ата, “Наука”, 1965.
22. Есенов Ш.Е. Богатство недр Казахстана и задачи геологической службы республики. “Известия Академии наук КазССР. Серия геологическая”, вып. 1, 1963.
23. Есенов Ш.Е. Казахстан-кладовая минерального сырья. В кн.: Экономика” химической промышленности Казахстана.- Алма-Ата: Казахстан, 1964.
24. Есенов Ш.Е., Крылов Г.В. Развитие и достижения геологической службы Казахстана за годы Советской власти. В кн.: “Вопросы геологии Казахстана”. Алма-Ата, “Наука”, 1964.
25. Есенов Ш.Е., Ведерников Н.Н., Будай М.И. Геология, методика поисков и разведки сеторождений родусит-асбеста. Алма-Ата, “Наука”, 1965.
26. Шаймуханов Д. Черная металлургия. Алма-Ата, “Казахстан”, 1956. по распространению научных и политических знаний КазССР.-
27. Казанцев М.И. Природные богатства Восточного Казахстана. Об-во Усть-Каменогорск: 1960.
28. Первушин С.А. Цветные металлы и их нахождение в природе. Металлургиздат, 1963.
29. Трифонов Д.Н. Рассеяные элементы. М., “Знание”, 1964.
30. Кунаев Д.С. Полезные ископаемые Казахстана.-Алма-Ата: Казгосиздат, 1956.
31. Чигаркин А.В. Геоэкология Казахстана. – Алматы: Санат,1995. С.115-125.
32. Чигаркин А.В. Геоэкология Казахстана иохрана природы. – Алматы: Қазақ университеті,2002. С.145-165.
33. Атлас СССР. – М: 1983.
34. Большой Атлас Каз. ССР.
2. Қ.Карпеков, А.С. Бейсенова Қазақстанның физикалық географиясы. - Алматы:Рауан, 2003. 56-60 бет.
3. Ұ.Есназарова. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы: Рауан, 1998. 26-29 бет.
4. Бейсенова А.С. Қазақстанның физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелуі.- Алматы:Рауан, 1991. 83-90 бет.
5. Абдуллин А.А. Геология Казакстана. – Алма – Ата: Наука, 1981. –С.34-45.
6. Беспалов В.Ф. Геологическая смроение Казахской ССР – Алма – Ата: Наука, 1971. - С. 100-115 стр.
7. Физическая география Республики Казахстан /под. ред. К.М.Джаналиевой – Алматы: Қазақ университеті, 1998. 5-11 стр.
8. Альпатев А.М.,Архангельский А.М.,Позонлелов Н.Я.,Степанов А.Я. Физическая география СССР.–М:Высшая школа, 1976. 153-191 стр.
9. Гвоздецкий Н.А., Михайлов Н.И. Физическая география СССР. – М: Высшая школа, 1986. 250-311стр.
10. Николов Н.И., Гвоздецкий Н.А. Казахстан. Алма – Ата: Наука, 1969. 100-115 стр.
11. Казахстан природные условие и естественные ресурсы, СССР. – М: Наука, 1969. 128-139 стр.
12. Давыдова М.И., Раковская Э.М. Физическая география СССР. –М.: Просвещение, 1990. 204 – 221 стр.
13. Щукин А.М.Равнины и горы Средней Азии и Казахстана. - М:Наука, 1975. 151-159 стр.
14. Савричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азий – Л: 1965. 120 – 161 стр.
15. Физическая география Республики Казахстана / под ред. Жаналивой. – Алматы: Қазақ Университеті.1998.33-36 стр.
16. В.М.Чупхит от пустынь до степных вершин Алма- Ата: Казахстан, 1966. 50- 55 стр.
17. Ә.Бірмағамбетов. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы: Рауан, 2004. 75-83 б.
18. Абдуллин А.А. Геология и минерологические ресурсы Казахстана. Алма – Ата: Ғылым, 1994. - С.115-130.
19. Бок И.И.,Паршин А.В. Полезные ископаемые Казахстана. Алма-Ата, из-во АН КазССР, 1961.
20. Бок И.И. Где искать полезные ископаемые. Алма-Ата, “Наука”, 1966.
21. Бок И.И. Агромические руды. Алма-Ата, “Наука”, 1965.
22. Есенов Ш.Е. Богатство недр Казахстана и задачи геологической службы республики. “Известия Академии наук КазССР. Серия геологическая”, вып. 1, 1963.
23. Есенов Ш.Е. Казахстан-кладовая минерального сырья. В кн.: Экономика” химической промышленности Казахстана.- Алма-Ата: Казахстан, 1964.
24. Есенов Ш.Е., Крылов Г.В. Развитие и достижения геологической службы Казахстана за годы Советской власти. В кн.: “Вопросы геологии Казахстана”. Алма-Ата, “Наука”, 1964.
25. Есенов Ш.Е., Ведерников Н.Н., Будай М.И. Геология, методика поисков и разведки сеторождений родусит-асбеста. Алма-Ата, “Наука”, 1965.
26. Шаймуханов Д. Черная металлургия. Алма-Ата, “Казахстан”, 1956. по распространению научных и политических знаний КазССР.-
27. Казанцев М.И. Природные богатства Восточного Казахстана. Об-во Усть-Каменогорск: 1960.
28. Первушин С.А. Цветные металлы и их нахождение в природе. Металлургиздат, 1963.
29. Трифонов Д.Н. Рассеяные элементы. М., “Знание”, 1964.
30. Кунаев Д.С. Полезные ископаемые Казахстана.-Алма-Ата: Казгосиздат, 1956.
31. Чигаркин А.В. Геоэкология Казахстана. – Алматы: Санат,1995. С.115-125.
32. Чигаркин А.В. Геоэкология Казахстана иохрана природы. – Алматы: Қазақ университеті,2002. С.145-165.
33. Атлас СССР. – М: 1983.
34. Большой Атлас Каз. ССР.
Кіріспе
Бітіру жұмысының өзектілігі: Қазақстанның орталығы мен солтүстік
бөлігінде орналасқан Сарыарқаның табиғаты алуан түрлілігімен ерекшеленеді.
Оның геологиялық құрылысының ерекшелігіне сай еліміздің экономикалық қуатын
арттырып, энергияны, шикізаты, қаржы мен білікті мамандарды қажет ететін
өнеркәсіптің жеке салаларын дамыта отырып, ауданаралық және халықаралық
еңбек бөлісінде өз орнын айқындауға мүмкіндік беретін табиғат байлықтарына
өте бай. Сарыарқаның жер қойнауынан қазылып алынатын тас көмір, темір,
полиметалл, мыс, молибден, вольфрам сияқты қара және сирек кездесетін түсті
металл кен орындары тау-кен, металургия, машина өнеркәсібі құрылыс
индустриясы мен көлік және коммуникация кешендерін қарқынды дамытуға
қолайлы жағдай туғыза отырып, еліміздің халықаралық еңбек бөлісінде өз
орнын айқындауға мүмкіндік береді. Пайдалы қазбалардың мол қоры Отандық
және Самсунг сияқты шетелдік компонияларды тарта отырып, тау-кен, қара және
түсті металургияны дамыту мен қаратар ғылымды қаржы мен білікті мамандарды
қажет ететін жаңа технологияға көшу мәселелерін жеделдетеді.
Курстық жұмыстың мақсаты:
1. Сарыарқаның географиялық орны мен мен геологиялық уақыт ішіндегі
табиғатының даму тарихын палеозой, мезозой, майназой эраларындағы
палеогеографиялық, палеоэкологиялық жағдайын айқындау;
2. Геотектоникалық құрылысының негізгі ерекшеліктері мен неотектоникалық
қозғалыстардың қазіргі жер бедері мен пайдалы қазбаларының түзілуіне
әсерін анықтау;
3. Шыңғыстау-Тарбағатай, Көкшетау-Тянь-Шань метологенді белдеулерде
таралған қара, түсті және сирек кездесетін металлдардың кендерінің
пайда болу жолдарын айқындау;
4. Аймақ аумағындағы биогенді және хемогенді жолмен түзілген пайдалы
қазбаларының маңызды кен орындарына шаруашылық тұрғыдан баға беру;
5. Аласа таулар мен тау аралық ойыстардағы қара және түсті металдардың,
жанғыш және кенсіз пайдалы қазбалардың ірі кен орындарын анықтау.
Жоғарыда аталған мақсаттарға сай бітіру жұмысын төменгі міндеттерді
шешуді көздейді:
- Сарыарқаның физикалық-географиялық орындарының ерекшеліктері мен
геологиялық-геоморфологиялық тұрғыдан зерттелуін;
- Сарыарқаның аумағының геолотектоникалық құрылысының ерекшелігі мен
геологиялық даму тарихын;
- пайдалы қазбалардың түзілу заңдылықтары мен металллогенді аймақтарын;
- жанғыш және кенсіз пайдалы қазбалардың негізгі түрлері мен маңызды
кен орындарына;
- қара және түсті металдармен пайдалы қазбалардың негізгі түрлерін,
түзілу жолдары мен маңызды кен орындарына ;
- құрылыс материалдарының кен орындарына кешенді сипаттама беріп
геологиялық құрылысының негізгі ерекшелігін анықтау.
Бітіру жұмысының практикалық маңызы:
Бітіру жұмысын жоғарғы және орта арнаулы оқу орындарының студенттері,
орта мектептің мұғалімдерімен оқушылары білім көзі ретінде қолдана алады.
Бітіру жұмысының құрылымы мен мазмұны:
Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Сарыарқаның физикалық-географиялық орны, аймақтың
геологиялық-геоморфологиялық тұрғыдан зерттелуі бедерінің негізгі
ерекшеліктері қарастырылып, геологиялық картасы мен кестелер берілген.
Екінші тарауда Сарыарқаның қара, түсті металдар мен кенсіз пайдалы
қазбалардың кен орындарына сипаттама беріліп, олардың қорына шаруашылық
тұрғыдан баға беру, жаһандану кезеңіндегі нарықтық экономикалық
қатынастарға сәйкес табиғат байлықтарын тиімді пайдаланып қоршаған ортаның
тепе – теңдігін сақтау мәселелері қарастырылған.
Бітіру жұмысының әдістемелік – методологиялық негіздері:
Ұсынылған бітіру жұмысының теориялық негізі ретінде М.И.Давыдова мен
Э.М.Раковскаяның Физическая география СССР, Жаналиеваның редакциялық
басшылығымен шыққан Қазақстан Республикасының физикалық географиясы,
В.М.Чупахиннің Физическая география Казакстана оқулықтары басшылыққа
алынып, салыстыру, талдау, синтездеу, ой қорытындыларын шығару әдістері
қолданылды.
1 Сарыарқаның табиғатының жалпы ерекшелігі.
1.1 Сарыарқаның физикалық – географиялық орнының ерекшеліктері. Зерттелу
тарихы.
Сарыарқаның физикалық – географиялық орнының ерекшеліктері. Қазақтың
ұсақ шоқылы аласа таулы аймағы Сарыарқа Тұран солтүстік Қазақстан Ертіс
Құйынды жазықтары мен Тарбағатай тауларының аралығында орналасқан. Оңтүстік
шекарасы 47 - 78° солтүстік ендігі ұлы таудың оңтүстік сілемдері мен Балқаш
көлінің солтүстік жағалауымен шектесетін шыбыр тау арқылы өтеді. 1
Солтүстік шекарасы 53° солтүстік ендіктегі Есіл, Тобыл даласы
солтүстік шығыс орта Ертіс аңғарындағы ескі арналы Сілепи теңіз, жалаулы,
шүрексор көлдері арқылы өтеді. Батыс шекарасы ұлы тау жыланшық таулары
арқылы өтіп, біртіндеп солтүстік Торғай ойысы мен Торғай қаласына ұлысады.
Шығыс шекарасы 80° шығыс боилықтағы Сарыарқаның қолба,тарбағатай тау
жоталарына ұлысатын бөлігі болып табылатын Аягөз, Шар өзендерінің аңғарлары
арқылы өтеді. Қазақстанмен ресей ғалымдарынын Қазіргі кездегі зертеулерінің
деректеріне сай Сарыарқа геотектоникалық құрлысы жағынан тау түзілу
кезендері Пализой эрасынын каледон, герцин қатпарлығында аяқталып кайназой
эрасының неогентөрттік дәуірдегі неотектоникалық қозғалыстардың әсері баяу
жүрген, ұсақ шоқылар мен олардың аралығың бөліп жатқан қабатты денудациалық
жазықтардан тұратың эли палеозойлық платформа болып табылады.
Материктің ішкі аймағындағы құрлықтың сектордағы орнына сай климаты
шұғыл, континентті қоңыржай белдеудің оңтүстік бөлігіндегі дала, шөлеит
және шөл зонасына тән аумақтың табиғат кешендері таралғаң ежелден мал
шаруашылығы дамыған аймақ болып табылады. 61 - 85° шығыс бойлықтар
аралығында аймақ 1500 шақырымға, батыс бөлігінде солтүстіктен оңтүстікке
95° шығысында 350 - 400 шақырымға созылып жатыр. Қазақтын ұсақ шоқылары
Сарыарқаның аумағы 700 мың шаршы шақырым. Сарарқа аумақтың тұрғыдан
жербедері аталған аймаққа сәикес келетін ірі орографиалық бірлік болып
табылады. Аталған аумақта қатпарлы негіздегі денудациалық жазықтармен аласа
таулы алқаптар кен таралған.2
геологиялық тұрғыдан зерттелуі
Алматы облысына жататын Жетісу Алатауына алғашқы зерттеу жұмыстары ХІХ
ғасырдың екінші жартысында А.И. Шренком (1840), А.Влангали (1851), И.В.
Мушкетов (1874), Г.Д.Романов (1879) және Р.Закржевсктердің (1892) аумақтың
жекелеген бөліктеріне маршруттық зерттеу сапарларын жасағаннан кейін
басталды. И.В.Мушкетовтың еңбегінде бірінші рет Жетісу Алатауының аса
ежелгі құрылымы-гнейсті метаморфтық қабаты мен кристалды тақтатастары
қаралды және Қатутау, Қалқан, Алтынемел тауларында бірқатар пайдалы
қазбалардың пайда болуы ( темір, мыс, қорғасын) туралы қысқаша
сипаттама берілді.
1906 жылы А.К.Мейстер Мұқыры және Лепсі өзендерінің алаптарының
төменгі таскөмір кезеңіне жататын фаунаны және таскөмірдің пайда болуын
(Қарасай, Мұқыры) анықтады. 1912 жылы П.А. Казанский Көксай мыс кен орнын
сипаттады және Жетісу Алатауының гранитоидының варисстік кезеңі туралы өз
ойын білдірді.
1906-1910 жылдар аралығында Жетісу Алатауының Пограничный көрші шығыс
ауданында (Қытай территориясында) В.А.Обручев (1915) зерттеу жүргізді. Оның
еңбегі Жетісу Алатауының кеңестік бөлігінің геологиялық құрылысының
ерекшелігін және жер бедерінің қалыптасуы туралы дұрыс түсінік
қалыптастыруға көп мүмкіндік туғызды. 5
1916 жылы Н.Г.Кассин басқарған (1927), И.Горький, П.А.Грюша,
М.Ф.Крутиков, В.А.Николаев, К.Б.Терлец және А.А.Шильниковтардың атқарған
еңбектері, Жетісу Алатауының оңтүстік бөлігін зерттеді және стратиграфия,
тектоника, вулканизмнің алғашқы жүйесі туралы сондай-ақ осы аумақтың
палеогеографиясын зерттеді.
Ұлы Қазан революциясынан кейін Жетісу жотасының геологиялық зерттелуі
Түрксібті салумен байланысты болды. В.Я.Гринев (1928) Малайсары тауынан
пермь кезеңінің флорасын тапты, пермь түзілімінің схемалық кескіндемесін
жасады және Жетісу жотасының батыс бөлігіндегі интрузиидің пермьдік жасын
анықтады. С.В. Калесник (1933) Жетісу жотасының Солтүстік жотасынан, Басқан
және Тастыбұлақ өзендер бастауларынан гнейстер мен гранитті-гнейстерді
анықтап, сипаттама берді. Ф.А. Макаренко (1936) Ақсу және Биен өзендерінің
алабынан жоғарғы силур фаунасын анықтады және жоғарғы силур кезеңінің
конгломератынан (жұмыртас) малтатас гнейстерінің жұмырланғанын
кездестірді.6
Б.К.Терлецкий (1934) ортадевондық фаунаны анықтады және Қызылағаш
өзен бассейндегі құмтасты - тақтатасты қабатты девон кезеңіне жатқызды.
1933 жылға дейін пайдалы қазбаларды іздестіру оң нәтиже бермеді,
тіпті Жетісу жотасы пайдалы қазбаларға кедей деген тұжырымдар да жасалды.
К.И. Постов (1931) Хоргос өзенінің бассейні алтынды екендігін анықтап,
бұдан біраз алтын алуға болады деп қорытынды жасады.
Е.Д. Шлыгин (1936) Алакөл көлінен шығыс аумақта юра кезеңінде
түзілген көмір белгілерін және осы территорияда мұнай бар екендігін болжам
жасады.
Жетісу Жотасының батыс бөлігінің қазіргі геологиялықзерттелу негізі
М.М.Юдичевпен (1933-1940) байланысты. Ол 1933 жылы Текелі полиметалл кен
орнын ашты және оған жоғары баға берілді. Көксу өзені бассейндегі гнейстер
мен кристалды тақтатас қабаттарды М.М. Юдичев кембрийге дейінгі кезеңге
жатқызды. Текелі кен орнын ол мезотермальды типке жатқызды; кеннің
түзілуіне неғұрлым қолайлы жағдай туғызған әктас және аз мөлшерде тақтатас
саналады, ал негізгі кен бақылау құрылымына зонаның ендік бағыттағы
тектоникалық жарылыстары жатады. 1934-1935 жылдары А.К.Жерденко, С.Н.Колова
және С.С.Ларка басшылығымен Жетісу жотасының шығыс бөлігіне зерттеу-түсіру
жұмыстары жүргізілді. Хоргос, Чыжын және Өсек өзендерінің алабынан
молибден, вольфрам, висмут, полиметалл кендерінің қалыптасқандығы
анықталды.
1933 жылы Текелі кен орындарына және оған жақын аудандардан
полиметалл зерттеу, барлау жұмыстары басталады. Кен орындарын Е.А.Немов
1935-1938 жылдары, Г.Б.Роговер 1936-1938 жылдары және Г.С.Лабазин 1937 жылы
зерттеді.7
Е.А.Немов Текелі ауданының кен орнын зерттеді және Суықтөбе, Алмалы,
Ақтөбе, Желжота, Петровск кен орындарын сондай-ақ рудалардың пайда болу
жолдарын анықтады. Текелі өзені жағалауындағы құмтасты-тақтатасты
қабатты,ол Текелі тастопшасы деп, ал Суықтөбе тауының негізінен
карбонатты құрылымын-суықтөбе тастопшасы деп атады.
Алтын-Емел жотасымен Қатутау тауынан М.С.Лизунов (1936) және
Ж.А.Айталиев (1936) полиметалл және мыс рудаларының пайда болуын зерттеді.
Жетісу жотасының солтүстік жән солтүстік-батыс жоталарына М.С.Швецов
пен И.И.Лякин (1936), Ф.А. Карпенко, В.С.Карпенко, М.Г.Лякин, Н.И.Хомизури
(1937), В.Д.Темофеев, Г.Д.Зиновьев, Г.И.Зубков (1939),
Н.М.Колпаков (1941) зерттеу жұмыстарын жүргізді.
1936-1938 жылдары Чжа және Көксу өзендерінің алаптарында И.И.Машкара
геологиялық зерттеу жүргізіп, аумақтың тектоникасын және стратиграфиясын
толықтыратын мол материал жинады. Ол девон кезеңінің эффузивті қабаты мен
карбондық туфты қабаттарды бөлді және метаморфологиялық қабаттардың сәйкес
келмейтіндігін, сондай-ақ суықтөбе және текелі тастопшаларының фауналық
сипаты жоғары силур типі екендігін, фациальды аудандардың төменгі таскөмір
шөгінділерін анықтады.
1940 жылы М.М.Юдичевтің Жоңғар Алатауы атты монографиясы
жарияланды. Бұл еңбегінде автор сол кезеңдегі шөгінділер туралы материалды
да енгізді және стратиграфияға, тектоникаға, вулканизмге, ауданның жалпы
тарихи даму заңдылығына нақты сипаттама берді, сондай-ақ генезистік пайда
болу және кейінгі геологиялық зерттеу жұмыстары туралы да айтты.8
Ұлы Отан соғысы жылдары полиметалл және сирек кездесетін металлдардың
кен орындарын зерттеу Жетісу жотасының барлық бөлігінде жүргізілді.
Оңтүстік жотада А.С.Осипов Солтүстікке - Н.М.Колпаков пен Е.В.Орлов
(1941), П.П.Зотов (1941), Г.Н.Ионова (1945) зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Жамантас және Қызыл-Тентек кен орындары құрылыс материалына ұсынылды. Іле
даласында мұнай мәселесін байланысты геологиялық және геофизикалық
жұмыстарды (Костенко, Волин, Мордвилко, Проводников және т.б. 1942)
жүргізді.
1949-1951 жылдары Балқаш маңы экспедициясының ВАГТ қызметкерлері М.И.
Александрова, Н.А. Афоничев, А.В.Волин, Е.П.Пантелеев және М.Д.Стааль
шамамен Жетісу жотасының солтүстік бөлігіне түгелдей геологиялық- түсіру
жұмыстарын жүргізді. Нәтижесінде ауданның стратиграфиясы мен тектоникасы
нақты анықталды, көптеген пунктерде девон және таскөмірлік фауна табылды.
1950 жылы М.И.Александров, Н.А.Афоничев және А.Е.Сабичев Сарышылды өзен
алаптарынан төменгі және жоғарғы сарышылдық қорғасын-мырыш кен орнын
анықтады.
Осы уақытта Жетісу жотасының оңтүстік бөлігіндегі зерттеу және
геологиялық түсіру жұмыстары Қазақ геологиялық басқарушылығымен жүргізілді.
1948-1949 жылдары Қатутау тауы мен Алтын-Емел жотасынан Б.Д.Бабичев және
басқалары бірнеше шағын флюоритті және гематитті пайда болуларды анықтады.
1950 жылы Жетісу жотасының Оңтүстік жотасында геологиялық түсіру
жұмысын А.П.Чекалов жүргізді.9
1951-1955 жылдары Жетісу жотасында А.И.Семенов пен Г.В.Нехорошев
жұмыс істеді. Олар жоғарғы полеозой стратиграфиялық схемасын толықтырды
және аумақтың тектоникасы мен пайдалы қазбаларын зерттеді. Осы жұмыс
негізінде 1954 жылы А.И.Семенов аумақтың геологиялық даму тарихымен
металлогендік дамуын қарастырды, сондай-ақ бірінші рет аумақтың интрузивті
кешені мен рудаминералды формацияның шөгінді және вулканогендік формациясы
деп бөлді. Бүкіл регионды ол құрлымдық-металлогендік зона қатарына бөлді
және қазбалардың жекелеген түрлерін зерттеуге ұсыныс берді.
1953-1956 жылдары Н.А.Афаничев пен А.Е. Савичев (1958) жетісу
жотасының солтүстік жотасының жалпы стратиграфиялық сызбасын жасады,
құрылымдық-фацияльды зонаға және зона алдына бөлді сондай-ақ Солтүстік
Жетісу жотасының геологиялық даму кезеңінің негізін қарастырды.
1953 жылы Оңтүстік Қазақстан геологиялық басқарушылығы жоспарлы
геологиялық жұмыстарың Оңтүстік және Батыс Жетісу жотасында жүргізуді
бастады.
1954 жылы С.Е.Майрин, В.Г.Севестянов және П.П. Тихонов Жетісу
жотасының Оңтүстік жотасынан силур түзілімін, карбон және пермь дәуірінің
барлық үш бөлігін анықтады. 1955 жылы Сары-Өзек ауданынан С.Е. Майрин мен
П.П.Тихонов бірінші рет төменгі вулканогенді түзілімді флораны Г.П.
Радченконың зерттеуімен бөліп қарастырды.
1956 жылы В.А.Ботезату бұрын төменгі карбондық деп есептелінген
Қатутау тауының вулканогенді-шөгінді түзілімін жоғарғы карбон мен пермь
дамуына жатқызды.10
С.Е.Майрин, В.Д.Стеркин және т.б. (1956-1960) жұмыстарының
нәтижесінде Жетісу жотасының оңтүстік бөлігінің стратиграфиялық және
Қаратау тауларынан (Солтүстік жота) силурге дейінгі гранитоидтар
анықталды.
И.И.Никитченко (1957-1960) төменгі таскөмір түзілімін бөлген сызбаны
ұсынды, жоғарғы лудлов және девон түзілімдерінің фауна топтамаларын жасады,
интрузивті фазаларды, гранитоидты фацияларды бөлді және олардың ыдырау
уақыттарын анықтады. К.А.Азбель, Г.М.Фремд және т.б. (1958-1963) жоғарғы
палеозой қабатының құрылымын зерттеді. Г.М.Фремд Оңтүстік Жетісу жотасынан
вулкандық жыныстардың мынадай түрлерін игнимбриттер, лахаровты брекчилер
және т.с.с. вулкандық аппараттардың қатарлық жағдайын зерттеді.
А.М.Жиырев және т.б. (1963) Бурақой, Қаратал өзендерінің маңынан
каледондық гранитоидтар сондай-ақ ақешкі өзені маңынан жоғары силурлық
фаунаны анықтады. 1957-1963 жылдары Солтүстік-Шығыс Жетісу жотасында
геологиялық түсіру және ізденіс жұмыстарын ВАГТ партиясы Б.В. Алабужина,
Ю.В.Борзаковск, М.Н.Барцев, В.А.Буш, В.С.Войтович, Н.М.Давыдов, В.К.
Дмитриев, А.Ф. Степаненко,Ю.А. Твердислав, Н.И. Филатов және т.б.
басшылығымен жүргізілді. Нәтижеде ортапалеозойлық қабаттың стратиграфиялық
бөлу, ауданның осы бөлігінің тектоникалық құрылымы нақтыланды, девон және
таскөмір кезеңнің фауналарын толықтыратын топтамалар жасалды, Буланбай
тауынан мәскеу ярусының орта карбон түзілімінің пайда болуы зерттелді.
11
Бұл аймақта жүргізілген 1953 жылғы геологиялық түсіру және зерттеу жұмысы
барысында кен орындары мен рудалардың пайда болу жолдары көптеп анықталды.
Оңтүстік Жетісу Алатауынан Көксай мыстапорфировты Біжін полиметалл және
Арқарлы алтын-рудалы кен орнының (Майрин, Севастьянов 1954-1955) пайда
болуы, витофирлердің өндірістік шикізаттары мырыш, мыс және алтынның пайда
болу жолдары (малайсары тобы), сондай-ақ Шығыс Қатутау мысты-молибденді,
жоғарғы Теректі молибденді, Қатутау мысы және т.б. анықталды. Бұрын белгілі
және жаңадан пайда болған кен орындары мен рудаларда зерттеп-барлау және
ревизиондық жұмыстар жүргізілді. Бұған әсіресе Текелі-Суықтөбе руда қабаты
(Х.И.Мурсалимов, И.С.Бродский, В.П.Стеценко, П.А.Руденко,А.В.Орлов,
И.И.Волосиков және т.б.), Көксайлық мысты (В.В. Науменко,В.В. Березовиков,
М.В.Кукарена) және Арқарлы алтын рудасы (Г.Б.Левин,К.И.Груздев,
Ю.Е.Яренский) кен орындарын зерттеу жұмыстары жатады; Солтүстік Жетісу
жотасында алтын кенін зерттеу жүргізілуде (Е.П.Кислицин және т.б.)
Геологиялық түсіру, зерттеу және барлау жұмысының барысы 50-жылдардың
екінші жартысында аймағының геологиялық және металлогенді әртүрлі қырларын
қамтитын тақырыптық зерттеуге көшті. 1956 жылы Орталық және Оңтүстік Жетісу
Алатауының зерттеу тобы Қ.И.Сәтпаев атындағы геологиялық ғылыми Институттың
геологтары Б.И.Вейц, П.К.Жуков, Ю.И.Казанин, А.К. Каюпов, Н.П. Крикунова,
Н.А. Розыбақиева, Н.А. Пигулевский, А.Е. Шлыгин) төменгі палеозойдың руда
аралас қабатын, Көксу-Текелі руда қабатын, Текелі, Көксу, Суықтөбе кен
орындарының шөгінді жыныстарының минералогиясы мен руданың геохимиясын және
шамалы өзгерісті руданың петрографиясын зерттеді. Б.И.Вейц,
Н.А.Розыбакиева, А.Е.Шлыгин (1956-1960) Суықтөбе және Көксу руда кен
орындарының минералогиялық және геохимиялық құрамын, ал Б.И.Вейц пен
Н.П.Крикунова (1960-1964) Текелі және алмалы кен орындарын зерттеді.12
1957 жылы Н.Н.Костенко Жетісу Алатауының оңтүстігінен ақтау
тастопшасының олигоцендік жасын, ал батысынан арал тастопшасының баламасы
саналған (миацен) Сарыөзек тастопшасын бөліп зерттеді.
Н.А. Афоничев пен А.Е. Савичев өз зерттеу жұмыстарын 1958-1960
жылдары Жетісу Алатауының солтүстік бөлігінде жалғастыра отырып, орта
палеозойдың стратиграфиясын нақтылады, Жедин, Кобленц, Эйфель және Живет
ярустарының фауналық түзілім сипатын анықтады, Салқынбел,Сарқан және тастау
тастопшаларын бөлді. Олар сондай-ақ құрылымды - фациальды зона және зона
алдын белгіледі. Олардың негізгі даму кезеңдерін регионның қатпарлы және
жарылым құрылымдарына және т.б. сипаттама берді.Осы геологтардың кейінгі
зерттеу жұмыстары (1960-1965) аумақтың геологиялық даму тарихына және
Жетісу Алатауын геологиялық құрылымға аудандастыруға жаңа материалдар
қосты.13
Л.К.Диденко-Кислицина, Е.П.Кислицин және т.б. (1965-1958) кайназой
түзілімін бөлді және Жетісу Алатауының қазіргі тектоникалық жағдайын
бірнеше қырларын және жер бедерінің қалыптасуын нақтылады. Геофизикалық
зерттеу жұмыстары Жетісу Алатауында, Алакөл және Іле ойыстарының қойнауында
мұнай болуына байланысты жүргізілді. Бұл региондағы геофизикалық және оған
қатысты материалдармен Ю.А.Акопов, К.И.Волкова, В.И.Гольдшмидт, В.Д.
Гульницкий, И.И.Ерусалимский, Н.М.Ефремова, Л.З.Злавдинов, В.В.Иванова,
М.Г.Косой, Д.С.Кубарев, Г.А.Никитин, В.К.Поляков, Л.Г.Сафенрейтер,
Ю.Л.Фокшанский және т.б. айналысты.
1962-1963 жылдары Қ.И.Сәтпаев атындағы геология ғылым
институты және Оңтүстік Қазақстан геолгиялық басқарушылығы Жетісу
Алатауының геофизикалық зерттеу материалдарына есеп беру барысында
геологиялық және металлогендік мәліметтер дайындады. Осы жұмыстың нәтижесі
басты жұмыстың
Сарыарқаның геологиялық-геоморфологиялық тұрғыдан зерттелуі.
Сарыарқаның физикалық-географиялық тұрғыдан жүйелі түрде зерттеу өткен
ғасырдың ортасынан басталады. Ол кезде геомарфология атауы әлі қалыптасып
үлгермеген. Сарыарқаның жер бедерін зерттеуге үлкен үлес қосқан.
И.П.Герасимов, Б.А.Петрушевский, С.Ю.Геллер, В.Н.Кунин, Л.Г.Гаель,
М.П.Петров, Д.С. Коржинский, Н.Г.Кассин, Г.Ц.Медоевтар, Герасимовтың
еңбектерінде үлкен территориялық және әдістемелік маңызы бар
(19371943,1946, 1947).Олар нақты біраймақтың материалдары негізінде алғаш
рет Қазақстанның жер бедерінің морфоқұрылымдық және морфомүсіндікер
екшеліктерін ескере отырыпжіктеді. Қазақтың ұсақ шоқыларының көп
қабаттылығының қалыптасуы оның мезозойлық пенеплен мен эрозиялық
үрдістердің әсерінен бөлшектенуі жайлы тұғырнаманы 1940 жылдары
Г.Ц.Медоевң өзінің еңбектерінде көрсетті. Сарыарқаның жер бедерінің
геоморфологиялық ерекшеліктерін жан-жақты зерттеуге З.А.Сваричевский
(1940, 1958, 1916, 1965) Е.Е.Милановский (1961, 1967) К.В.Никифорова
(1960), В.И.Бабак (1964, 1968), зор үлес қосты. Олардың еңбектерінде ұзақ
жылдар бойыжүргізілген зерттеулердің нәтижесінде жинақталған маңызды
геологиялық, тектоникалық, геоморфологиялық деректер бар. Рлар өз
зерттеулерін жинақтай келеОрта Азия мен Қазақстанның жазықтары мен
таулары атты монография шықғарды. Қазақ КСР ғалым академиясының геология
ғылымдары инситутының геоморфология бөлімі Г.Ц.Медоевтың жетекшілігімен
орталық Қазақстанда жиырма жыл көлемінде геологиялық- геомарфологиялық
түсірілімдер жасады. Нәтижесінде Қазақстан Республикасының алғашқы
1:1000000. 500000 масштабты геомарфологиялық карталарысы жасалды. 1991
жылы шыққан бұл картада өте құнды ғылыми және бибилографиялық деректер
бар. 3
Сарыарқаның жер бедерін, геологиялық және тектоникалық
құрылысын ,пайдалы қазбаларын зерттеуге әр түрлі гелологиялық
ұйымдарының белді ғалымдары А.А. Абдуллин, А.Д.Архангельский,
В.Ф.Бесполов, Р.А.Барукаев, Ш.Е.Есенов, Н.Г. Кассин, Н.Н.Костенко,
Г.Ц.Медоев, К.И.Сәтпаев, Е.Д.Шдыгин, Г.Н.Щерба, Б.А Федорович, А.Л. Яншин
тағыда басқалаоы зор үлес қосты. Олардың жеке зерттеулері нәтижесінде
Сарыарқаның жер бедері, геологиялық және тектоникалық құрылысы ,пайдалы
қазбалары жөнінде жан-жақты мағұлмат беретін ғылыми әдебиеттердің шығуына
мұрындық болды. Олардың басшылығымен 1967-1970 жылдар аралығында Қазақ КСР-
ның геологиясы, Қазақстанның тектоникалық карталарын Геофизикалық
мәліметтер бойынша Қазақстанды аудандастыру, Қазақстанның полеозойға
дейіңгі полеозой кезінде тағыда басқа әдебиеттер шығарыды. Солардың
ішінде Сарыарқаның жер бедерін, геологиялық және тектоникалық
құрылысын ,пайдалы қазбаларын жөніндегі маңызды деректер А.А.Абдуллин,
В.Ф.Беспаловтың монографияларында, Қазақстанның геологиялық даму тарихын
зерттеген Н.Г.Кассиннің (1947), Е.Д.Шлыгиннің (1952, 1969) жылдағы
еңбектерде жақсы қамтылған.
ХVІІІ ғасырдан бастап өлкеміздің қазба байлықтарын зерттеушілер қазақ
жері және оның қойнауындағы байлықтар жайлы бірталай жазба мәлі-меттер
қалдырған. Солардың бірі И.И.Лепехиннің Росия мемелекетінің рудалы
өлкелеріне саяхат (Ежегодник, выпуск №16, Санк-Петербург, 1873г) деген
еңбегі. Онда Чудь дәуірінің Қазақстан жеріндегі іздері іспетті деп
жазды Көне замандағы тау кең өндірісінің орындары жайлы жақсы деректер
бар. Шынында да мұнда мыңдаған жылдар бұрын қазылған карьерлер республика
аума-ғында көп кездеседі, кейбіреулерінің көлемі де үлкен. Кен іздеп кен
орындарын ашудың негізгі қола дәуірінен басталады. Сол дәуірдің өзінде мыс
пен қалайы, қосындысынан әртүрлі қару-жарақтар жасалған. Көне дәуірдің
куәлері әсіресе Сарыарқаның батыс бөлігіндегі Ұлытау мен Атасуда жиі
ұшырайды. Геолог С.С.Черниковтың есебі бойынша қола дәуірдің өзінде жыл
сайын бес тоннаға жуық қола өндір-ілген көрінеді. Сарыарқада қола
дәуірінің адамдары кен орындарын іздестіру мен кен өндіру жұмысын қатар
жүргізген. Жер бетіне жақын жатқан желілі кендерді тастан жасалған
құралдар мен қазып алған. Сондай тас құралдарының бірі Атбасар ауданының
Есіл совхозына жақын жердегі бағзы заманынан қалған шұңқырдың ішінен де
табылды. Басқа кен орындарында да осындай руда өндіру құралдары жиі
кездеседі. Чудь дәуірінің адамдарының кен қазудағы тағы бір
ерекшеліктері, олар кен алынған жыраларды бос топырақтар мен толтырып
отырған. Сондай жыралардың тереңдігі он метрге дейін жетеді де, екі кен
желісінің енінен аспайды. кен қазушы әрі байытушы, әрі металл қортушы
болған. 4
Кен орнын барлау, оны қазу, руданы байыту және қорыту жұмыстары бірге
жүргізілген. Осыған орай кен орнын барлаған жерлерде қоқыстармен бірге
құмыра ыдыстың сынықтары да кездеседі. Қалдық қоқыстарда он проценттен
астам мыс бар екендігі анықталады. Ойдым-ойдым болып кездесетін қоқыстар
қалдығы ондаған шаршы шақырымнан астам аралықта бір қабаттағы жыныстар
бойынан ғана кездесіп отырады. Бағзы заманындағы тау-кен жұмысы көп
кездесетін жерлері-Жезқазған, Көп-қазған, Алтынқазған, Әулиетас, Қроғасын,
Берқара, Успенка, Александров, Шатыркөл, Майқайын, Гүлшат, Көктас-Жартас,
, Сайақ, тағы басқа орындар.Аталған төңіректерде ұсақ карьерлердің саны
көп. Саяқтағы көне заман карьерлері бір-бірімен тіркес жатыр, олардың
ұзындығы 7 кшақырым шамасында. Сарыарқадағы көне заман кен көздері жақсы
сақталған, олардың дені жер бетіне айқын көрініп жатады. Міне осы Чудь
дәуірінен кейін қазақ жерінде тау кен өндірісі XVІІІ –ғасырдан қайта
басталады. Бұл кезде қазақ даласына орыс империясының алғашқы
экспедициялары шыға бастайды. Ол экспедициялардың негізгі міндеттері
қазақ жерін орыс патшаларына қосу үшін ең алдымен қазақ елінің ішкі
экономика-сын зерттеп саяси-әлеументтік жағдаймен танысу еді. Бірақ бұл
экспедициа-лар құрамына кірген орыс оқымыстыларының көпшілігінің алға
қойған мақсаттары бұдан мүлдебасқаша болатын, олар патша өкіметінің
отаршыл-ық саясатына араласпай, қазақ жерінің байлығын зерттеуге кіріскен
адамдар еді. 4
Қазақстанға аттандырылған алғашқы экспедитция І Петрдің тікелей
нұсқауымен ұйымдастырылды. Бұл экспедициалар геологиялық барлауларын Ертіс
өзенінің бойымен Зайсан көліне дейін, Тарбағатай және Сарыарқаның тау
сілемдерін шолып өтіп, көптеген геологиялық, архелогиялық және
этнологиялық материалдар жинады. 1733-1771 жылдар аралығында Ресей ғылым
академиасы ұйымдастырған экспедициалар Қазақстанның батыс өңірін зерттеді.
Оларды сол кезде таны-мал болған атақты ғалымдар И.Г. Гмелин, П.С.Паллас,
И.Ф.Фальк т.б. бас-қарған. 1755-1771 жылдарда Орталық қазақстан өңірін
әскери топографтар экспедициясы зерттеді. Бұл экспедиция Батыс Қазақстан
жерін Ұлытау өңіріне дейін шолып өтіп көптеген геологиялық, этнографиялық
мәліметтер жинаған. Жергілікті тұрғындардың көмегі мен сол кездегі
табылған кен орындарын картаға түсірген. Экспеди-ция өзі жинаған
деректерге сүйене отырып, Жезқазғаннң Ұлытау өңірінің, тағы басқада кен
орындарының қоры туралы алғашқы мәліметтер келтіреді. Н.А.Рычковтың жол
дәптеріне Ұлытау өңіріндегі көптеген өзендердің (Кеңгір, Сарыкеңгір,
Жезді, Ұлыжыланшық) бойында кездесетін ертедегі руда өндір-ген шұңқырлар
мен чудь дәуірінің қазбалары жайлы құнды мәліметтер бар. Онымен қоса
Н.Рычков жергілікті тұрғындардың мәліметіне сүйене отырып, мыс пен
қорғасынның, алтын мен күмістің мол қоры осы Ұлытау төңірегінде бар
екендігін анықтаған. 5
Қазақстанның гео-логиясындағы жаңа бетбұрыс 1916-1920 жылдар
аралығында басталған. Оған қатынасқандар солтүстік және Орталық
Қазақстандағы П.И.Шангиннің Мұғалжар мен Алакөл ойпатындағы
Эвересмаңының,Үстірт бойындағы Л.С.Берегтің Алтай тауларындағы
А.Гумбольдт пен В.Р.Розеннің экспедициалардан кейін Н.А.Северцеп пен
И.А.Борщев басқарған экспедиция (1857) Доссордан мұнай кен орнын ашТы,
Олар Сарыарқаның Алатау мен Қаратау өңірінен бірнеше қорғасын, мыс, күміс
кен орындарын тауып, көптеген геологиялық деректер жинайды.1865-1879
жылдар аралығында орыс геологтары геологиялық барлау жұмыстарын жүргізіп
көптеген кеноры ашты.Оны естіген Ресейдің алыпсатар өнеркәсіп иелері
қазақдаласына ағылып келіп руда іздестіреді., Орталық Қазақстан-дағы мыс
кен орындарын Н.А.Ушаков иеленіп алады. Осындай жер бетіне таяу жатқан бай
рудаларды іздеп Қазақстан жерлерін шкрықтап кезген алыпсатарлар жергілікті
халықтарды жұмсап бірталай кен орындарын пайдаланады. ХІХ ғасырдың 1890-
жылдары Сібір темір жолын салу жоспарына байланысты Қазақ-станның
солтүстік-шығысына көптеген зерттеу Экспедициялары шыға бастады. Бұл
экспедициялардың кей біреулерін белгілі геологтар: А.А.Краснопольский,
А.К.Мейстер, А.Б.Высоцкий, т.б. Көптеген кен орындарын ашады. Солардың
ішіндегі Экібастұз, Майкүбі, Сарадыр таскөмір кенорындары бар. 5
1918 Жылдан бастап республика аумағының жаппай геологиялық картасын
жасау ісі қолға алынды. Осыған орай 1921 жылы Қазақ жерінің рудалы алқабы
аталатын Сарыарқада 8 геологиялық барлау тобы жұмыс істеді, ал 1927 жылы
ондай геологиялық топтардың саны жиырмаға жетті.. Мысалы, Орталық
Қазақстан байлығын ашқан А.А.Гепевті, Н.Г.Кассинді, Қ.И.Сәтпаевты,
Н.И.Наковникті, И.С.Яговкинді, Е.И.Водорезовты, Алтай өңірінде геологиялық
жұмыстар жүргізген. Олар Сарыарқаныңаумағындағы кен көздерін ашып қана
қойған жоқ, соымен бірге жер қыртысының даму тарихын, тектоникалық
ерекшеліктерін, стратиграфиялық заңдылықтарын, тау жыныстарының өзгеріске
ұшырау жолдарын зерттеп, сол жұмыстардың нәтижесінде алғаш рет кендердің
орналасу зандылықтары жайлы болжамдар айтты.Геологиялық тарихи кезеңмен
байланысты тау жыныстарының құралуына, кендердің орналасуына, шоғырлау
зандылықтарына назар аударды. 1919-1923 жылдар ішінде Қарағанды көмір
кенінің мол қоры анықталды. Сол кезде жас геологтар Н.И.Наковник (кейінен
профессор) мен М.П.Русаков (кейінен академик) Орталық Қазақстанда кең
тараған кварцит жыныстарының руда шоғырландыру қасиетін терең зерттеп,
олардың таралу зандылықтарына болжам жасаған. Кейініректе осы болжам
дұрысқа шығып, М.П.Русаков 1928 ж. атақты Қоңырат мыс-молибден ,
Р.А.Барукаев (кейінен академик) 1930 ж. Бозшакөл мыс кен орнын ашқан. 6
Орталық Қазақстанда геологиялық жұмыстардың жоспарлы
жұргізілуіне арнайы ұйымдасқан тау-кен геологиялық мекемелері де үлкен
үлес қосты. Трестің сол кездегі басшыларының бірі, атақты ғалым Қазақ ССР
Ғылым академиясы-ның тұңғыш призденті Қ.И.Сәтпаев трестің геологиялық
бөлімін басқарып, Орталық Қазақстанда, әсіресе Жезқазған өңірінде үлкен
геологиялық жұмыс-тар жүргізді, белгілі кен орындарын мүмкіндігінше
қайта зерттеп, олардың жалпы қорын анықтады. Аталған мекемелер сонымен
бірге көптеген рудалы аудандардың геологиялық картасын жасаумен де
шұғылданды. 7
Белгілі геолог, ғылым докторы М.С.Быкова 1932 жылы Торғай даласында
геологиялық карта жасау жұмысымен шұғылданып жүрген кезінде Түлкісай
өзенінің жағасынан боксит кенін кездестірген. Барлау жұмыстарының
нәтижесінде Арқалық, Амангелді сияқты боксит кен орындары ашылып, олар
қазір Павлодар алюминий заводының негізгі шикізат базасына айналып отыр.
Геологиялық барлау жұмыстары бұрын зерттелген аудандар-да зор қарқынмен
жүргізілді. Аға буын геологтар ішінен Қазақстан территори-ясының
геологиясын зерттеуге сүбелі үлес қосқан ғалымдардың бірі-академик
Н.Г.Кассин, оны Қазақстан геологиясының ақсақалы депте атайды. Ол 40
жылға жуық өмірін Қазақстанның кен байлығын зерттеу ісіне арнады, руда
көздерін ашу жөнінде ғылыми болжамдар айтты, республика территориясының
геологиялық ерекшеліктерін сипаттап монографиялық енбектер жазды. [5]
А.Қ.Қайыповтың Жезқазған мен оның рудалы аудандарын зерттеуде
С.Ш.Сейфуллиннің Өспен және Шу-Іле өңірлерінің кен орындарын зерттеуде
Г.Н.Щербанның тағыда басқа толып жатқан ғалымдармен геологтардың жемісті
еңбектерін атап өтуге болады. Қорыта айтқанда орталық Қазақстанның жер
қойнауындағы мол қазынаны ашып, оны халық шаруашы-лығының қажеттеріне
жаратуда ат салысқан геологтар аз емес.қазіргі кезде Сарыарқаның жер
бетіне жақын немесе бетінде көрніп жатқан кендердің азаюына байланысты
жылдан-жылға кен орындарын ашу мәселесі қиынға түседе. Сондықтан бұрынғы
таралу тәсілде-рін өзгертіп, геофизикалық, геохимиялық, металлогениялық,
ғарыштық материалдарды және кен жаралуы мен орналасу зандылықтарына
сүйенген ғылыми болжамдарды комплексті талдау арқылы тереңде жатқан
кендерді ашу керек. Бұл геологтар алдында тұрған қазіргі ең басты, ең
жауапты мәселе.
Қазақтың ұсақ шоқылы аласа таулы аймағы Сарыарқа Тұран солтүстік
Қазақстан Ертіс Құйынды жазықтары мен Тарбағатай тауларының аралығында
орналасқан. Оңтүстік шекарасы 47 - 78° солтүстік ендігі Ұлытаудың оңтүстік
сілемдері мен Балқаш көлінің солтүстік жағалауымен шектесетін шыбыр тау
арқылы өтеді. 7
Солтүстік шекарасы 53° солтүстік ендіктегі Есіл, Тобыл даласы солтүстік
шығыс орта Ертіс аңғарындағы ескі арналы Сілеті теңіз, жалаулы, шүрексор
көлдері арқылы өтеді. Батыс шекарасы Ұлытау Жыланшық таулары арқылы өтіп,
біртіндеп солтүстік Торғай ойысы мен Торғай қаласына ұласады.
Шығыс шекарасы 80° шығыс бойлықтағы Сарыарқаның қолба, Тарбағатай тау
жоталарына ұласатын бөлігі болып табылатын Аягөз, Шар өзендерінің
аңғарлары арқылы өтеді. Қазақстанмен Ресей ғалымдарының қазіргі кездегі
зерттеушілерінің деректеріне сай Сарыарқа геотектоникалық құрлысы жағынан
тау түзілу кезеңдері Палеозой эрасының каледон, герцин қатпарлығында
аяқталып кайназой эрасының неоген төрттік дәуірдегі геотектоникалық
қозғалыстардың әсері баяу жүрген, ұсақ шоқылар мен олардың аралығын бөліп
жатқан қабатты денудациалық жазықтардан тұратын эли палеозойлық платформа
болып табылады.
Материктің ішкі аймағындағы құрлықтық сектордағы орнына сай климаты
шұғыл континентті қоңыржай белдеудің оңтүстік бөлігіндегі дала, шөлейт және
шөл зонасына тән аумақтың табиғат кешендері таралған ежелден мал
шаруашылығы дамыған аймақ болып табылады. 61 - 85° шығыс бойлықтар
аралығында аймақ 1500 шақырымға, батыс бөлігінде солтүстіктен оңтүстікке
95° шығысында 350 - 400 шақырымға созылып жатыр. Қазақтын ұсақ шоқылары
Сарыарқаның аумағы 700 мың шаршы шақырым. Сарыарқа аумақтық тұрғыдан жер
бедері аталған аймаққа сәйкес келетін ірі орографиялық бірлік болып
табылады. Аталған аумақта қатпарлы негіздегі денудациялық жазықтармен аласа
таулы алқаптар кең таралған.
1.2. Сарыарқаның геотектоникалық құрлысы
Қазақтың ұсақ шоқылы аймағы Сарыарқа тектоникалық құрлысының
ерекшеліктеріне жас эпигерциндік Орал - Сібір платформасының қалқаны болып
табылады. 8
Кристалды қалқанның геологиялық құрлысы біршама күрделігімен
ерекшеленеді. Мұнда протерезой, каледон, герцин құрлымдары кең таралған.
Бір және әр түрлі жастағы қатпарлы құрлымдар әр түрлі бағытқа бағытталып
жатуы кристалды жыныстары жер бетіне шығып жатқан ежелгі және біршама жас
таулы алқаптардың үйлесуіне мүмкіндік береді. Архей мен ерте протерезойда
Қазақтың ұсақ шоқылы аймағын Ұлытау, Көкшетау таулы алқабында гнейстен,
кристалды тақтатастан, гранидтен, мәрмәр мен амфиболиттен тұратын қатпарлы
іргетасы қалыптасты. Оның эрозияға ұшыраған бетінде шөгінді жанартаулық
шөгінді жыныстар жинақталады.
Сарыарқаның шегіндегі төменгі және орта протерезойда түзілген ежелгі
кристалды жыныстар Ұлытау, Көкшетау, Қарсабай Шыңғыстау; Атасу мойынты су
айрығында жер бетінде шығып жатыр. Жоғарғы протерезойдың шөгіндік жыныстыры
мен Ежелгі метоморфты түзілістер ерей мен тау мен Баянауыл аласа таулы
алқаптарында таралған, Сарыарқадағы жоғарғы протерезойдың шөгінділері қалың
Кварцитті жыныстарынан тұрады. Литологиялық тұрғыдан қалың кварцитті
қабаттың бетін бетінде ұзақ уақыт теңіз табиғаты болғанын айғақтайтын үгілу
қабатының өнімдері жауып жатыр [2]
Қарқынды тектоникалық қозғалыстар жүріп қатпарларының үрдістері
болды. Қатпарларды бөліп жатқан иіндерде шөгінді және жанартаулық шөгінді
қабаттар жинақталды. Төменгі палеозойды Сарыарқаның солтүстігі мен
батысында ерте калидондық салайыр қатпарлығынын жоғарғы қабаты түзілді.
Палеозойды Сарыарқаның негізгі құрлымдық – тектоникалық, геологиалық
белгілері айқындалды, Палезойдың басында аймақтың басым бөлігінде
геосинклиналдың жағдайы сақталып жер қыртысының Мантияға бату үрдісі
байқалғандықтан ежелгі Саяз теңіздері алып жатты. Теңіздердің аралықтарында
протерезойда түзілген Көкшетау, Ұлытау, Қарсақбай Атасу сияқты таулы
алқаптар арал түрінде сақталды. Палезой эрасының кембрий шөгінділері.
Қазіргі Баянауыл, Ерей мен тау мен бетпақдалада кездеседі олардың негізгі
бөлігі узивті магматизм нәтижесінде түзілген жанартаулық күндер құрайды.
Миогеосинклинальдық миогеосинклинальды тынтег кембрий жыныстары Сарыарқаның
қиыр батыс және орталық бөлігінде Есіл өзенімен Ұлытаудың аралығында
таралған негізінен кристалды тақтатастың экзогенді түзілістерден тұратын.
9
Палеозойдың бірінші жартысында Сарыарқадағы саяз теңіздерден көтеріп
тұрған аралдардың көбі каледон қатпарлығына дейін түзілген үстірттерді
құрады. Олардың кейбіреулері жанар тау болды. Олардың қатарына қазіргі
Ұлытау Қарсынбай Атасу, Көкшетау сиақты Аралдар тізбегін жатқызуға болады.
Кембридегі палеоклиматтық жағдай ыстық әрі біршама құрқақ болуымен
ерекшеленді орда бекте кембриге қарағанда геологиалық режим түбегейлі
өзгеріске ұшырағандықтан Сарыарқаның басым бөлігін теңіз алқаптары алып
жатты. Шеткі аймақтарын қоршап жатқан аралдар тізбегінін шойылуына
байланысты. Сарыарқаның шегіндегі Сілеті, Баянауыл, Сарысу теңізі, Шығыс
Көкшетау, синклинориіндегі теңіз табандарына сазды және жанартаулық
шөгінділер жинала бастады. Магмалық әрекет ордовиктің бірінші жартысында
күшті жүріп, терең тектоникалық жарықтармен байланысты ультро негізді және
негізді интрузивтік жыныстар пайда болды. Ордовитің басында палиоклиматтық
жағдайы кембрий мен ұқсас жалпы әрі біршама құрғақ болғанымен дәуірдің
ортасы мен соңында трансгрессияның нәтижесінде теніздердің аумағының
артуына байланысты палеоклиматы ылғалды әрі жылы болды.Төменгі Силурдың
соңында Көкшетау Тянь-Шань геосинклинальды белдеуінде қуатты қатпарлану
үрдісі жүріп, каледон тау түзілу кезеңінде теңіз табанынан тау жоталары
көтеріліп Сарыарқаның аумағында аралдардың ауданын арттырды. Каледон
қатпарлығындғы Шығыс шетінде ғана сақталды. 10
Каледон қатпарлығының нәтижесінде тау жоталарының түзілу орасан зор
бос тау жыныстарынын Қазақтың ұсақ шоқылы аймағында субтропиктік жылы
Климаттың қалыптасқаның көрсетеді. Силурда Магмалық өрдіс біршама қарқынды
жүрді. Девон дәуірінде теңіздік аймақта жағдай жойылып толығымен құрлыққа
айналды Теңіз-Сарысу, Сілеті-Баянауыл ойыстарында ежелгі көлдер сақталды.
Орталық Қазақстанның шеткі бөліктерінде көтерілген Көкшетау, Ұлытау,
Қызбел, Атасу-Мойынты, Баянауыл таулары төменгі девонда Сыртқы күштердің
әсерінең денудацияланып аласара бастады. Төменгі девонда Алтай жақтан енген
теңіз біртіндеп Сарыарқаның шығыс бөлігін басты. Сарыарқаның теңіз суы
басқын шығыс бөлігіндегі әктастар эффузивті шөгінділермен кезектесіп
отырады. Жоғарғы девонның ортасында трансгрессия жүріп аймақтың орталық
бөлігін теңіз суы басты оның жағалау сызықтары Сілеті көлімен Ұлытау
жотасының аралығы арқылы өтті. Тұтасымен алғанда Сарыарқаның аумағында тау
түзілу үрдісі жүрген жоқ. Девон шөгінділері орталық Қазақстанда құрлықтың
көтерілуіне байланысты климатының құрғақ болғанын ашық қызыл түсті
шөгінділердің кен таралуы дәлелдейді. Сарыарқаның орталық бөлігіңдегі
теңіздік шөгінділерде теңіз маржандарының кездесуі субтропиктік климаттың
басым болғанын көрсетеді. Девонды магматизм үрдісі қарқынды жүрді. Жанартау
Ақтау нәтижесінде түзілген қышқыл және негіздік лаваның қалың қабаты
Сарыарқаның орталық бөлігінде сақталған. Таскөмір дәуірінде жүрген қарқынды
тектоникалық қозғалыс нәтйжесінде Сарыарқаның орталық бөлігінде тұрақсыз
қозғалмалы обылыстың қалыптасуына әсер етті,нәтижесінде аймақтың орталық
бөлігінде Аяз, Бұғылы, Кент Қызыл арай Қу таулары төзілді.11
Төменгі және орта тас көмірде жүрген герцин қатпарлығының әсерінен
Каледон қатпарлығында түзілген таулар жаңғырып көтерілді Сарыарқаның
каледон қатпарлығында түзілген тауларының тас көмір қабаттары негізінен
ашық қызыл түсті құнтастарынаң, әктасты, Сазды шөгінділерінен Сарыарқаның
батысымен солтүстік бөлігінде Калидон құрлымдыры мен шектесетін Бату
зонасындағы терең тектоникалық теңіз - Сарысу Баянауыл - Сілеті ойыстарында
Қарағанды, Майкүбі Шұбыркөл алаптарында қалың көмір қабаттары түзілді.
Сарыарқаның жоғарғы орта және төменгі таскөмір қабаттары құмтастардан,
кониелераттардың жанартаулық Күлден тұратың күрделі эффузивтік-шөгінді
жыныстардың кешенінен құралған.
Таскөмір дәуірінің климаты алуан түрлілігімен ерекшелінді ерте
Карбонда климат құрғақ болса орта карбонда біртіндеп ылғалды болды. Ылғалды
климат жағдайында Палортиктермен плаундардан тұратын флора тас көмірдің
қалың қабатының түзілуіне қолайлы жағдай тудырды. Жоғарғы карбонда климат
біртіндеп қайта құрғай бастады. Тас көмір дәуірінде герцин қатпарлы
аймағында интрузивті магматизм әрекеті күшті жүрді мысалы марганец,
полиметалл, алтын сирек және шашыранды металлдар кен орындары түзіліп
Сарыарқаның мыс марганец, молибден кендерінің металлогенді аймақтары
қалыптасты. Пермде тектоникалық қозғалыстардың жіктелуі айқын байқалып,
Сарыарқа платформалық режиміне көшті. Нәтижесінде толығымен құрлыққа
айналды. Каледон орогенезінің перм шөгінділерінде тас көмір қабаттарында
тас көмірдің шөгінділерінің қалыптасуы одан ары жалғасты. Олар негізінен
таскөмірдің әктастың, құмтастық алевромитермен тұщы су табанына шөккен
әктастармен құмтастардан тұрса Жезқазған ойысында тұз қабаттарының түзілуі
де байқалды. Пермь дәуірінің климаты ылғалды Герцин қатпарлығында түзілген
Қарқаралы, Қызыл арай, Кент тауларындағы перм қабаттары негізінен
құрлықтық эффузивті кесек шөгінділерден тұрады. Пермнің палоклиматы құрғақ
континентальды болғандықтан орталық Қазақстанда саванаға тән өсімдіктер
дамыған. Полеогеографиалық зертеулерге қарағанда Баянауыл, Қарқаралы
тауларында Пермда Климаты гумитті болған Перімде интрузивті магматизм
әрекеті біршама күшті болғанымен.12
Мезазой эрасының триас дәуірінде орталық Қазақстанда толығымен құрлық
болды ыстық климаты жағдайында тау жыныстарының физикалық және химиалық
үгілуі күшті жүрді. Триастың соңында тектоникалық қозғалыстардың
нәтижесінде түзілген Қарағанды, Жезқазған, Баянауыл - Сілеті теңіз,
Қорғалжың ойыстарына жиналып қалың қабат түзді.
Қазақстанның батысындағы теңіз трансгрессиясы триастың соңында
климатын біршама жұмсартты. Юра дәуірінде орталық Қазақстанда құрлықтың
режим сақталғанымен климаты ыстық әрі ылғалды болуы Қарағанды Майкөбе
Шұбаркөл Обаған алаптарында көмір қабаттарының түзілуіне қолайлы жағдай
тудырды.
Юра дәуірінің шөгінділері Сарыарқаның қиыр батысында сақталды. Бор
шөгінділері Сарыарқаның қиыр шығысындағы Ертіс жанында сақталған. Неогенде
Сармат теңізінің трансгресиясы жүрді. Ол қазіргі Қара, Каспий Арал
теңіздерінің орнына алап жатса, Торғай, Шу Сарысу ойыстарына дейінгі кең
алқапты алып жатты [4].
Неогендегі геотектоникалық қозғалыстың нәтижесінде Памир тауларынаң
соңында біртіндеп көтерілуіне байланысты неогеннің соңында біртіндеп
тартылып қазіргі құмды шөлдер пайда болды. Құрлық болып табылған Сарарқада
Магний Карбонатына бай қоңыр және қызыл түсті сазды жыныстардың шөгінділері
түзілді. Олар мезазойдың үгілу қабатында қалыптасты.
Палеографиалық зерттеулерге сүйенсек қазіргі орталық Қазақстан
аумағының солтүстігінде ауыспалы ылғалды Саванна онтүстігінде құрғақ
субтропиктік шөл зоналары қалыптасқан климаты.
Неогеннің соңы мен төрттік дәуірдегі қуатты тау түзілу үрдісінің
нәтижесінде Сарыарқаның аумағының шеткі аймақтарында 400 м орталық бөлігі
1000 метірге дейін көтерілді. Ежелгі Мезозой – Палеогенде қалыптасқан жер
бедері тегістеліп деформацияланып бір шама өзгеріске ұшырады. 13
Қазақтың ұсақ шоқылы аймағының бір бөлігі көтерілгенімен екінші бөлігі
төмен түсті олардың қатарына теңіз – Қорғалжын, Жезқазған ойыстарын
жатқызуға болады. Геотектоникалық қозғалыстың нәтижесінде Қарқаралы,
Баянауыл, Ұлытау, Ерементау, Көкшетау сияқты аласа тауларды көтеріліп
жекелеген шоқылардың шоғырын (аралын) түзілді. Аласа шоқылардың шоғырларын
бір – бірінен бөліп тұрған ойыстарда құрлықтың шөгінділер жинала бастады.
Сарыарқаның Сауыр – Тарбағатай тауларымен шектесетін шығыс бөлігі
көтерілулер қарқынды жүрді. Қорыта айтқанда, Сарыарқаның қазіргі жер
бедері мезозой – кайназой эроларының аралында ұзақ уақыт жүрген денудатция
мен неотектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде түзілді.
1.3.Сарыарқаның жер бедері
Ежелгі қатпарлы аймақ болып табылатын қазақтың ұсақ шоқылары ұзақ
уақыт денудатцияға ұшырағандықтан негізінен аласа таулар басым. Аласа
таулар негізінен ежелгі полезойға дейінгі және полезойлық антиклинорилерде
шоғырланған олардың қатарына Көкшетау, Баянауыл, Ерементау, Қарқаралы,
Шыңғыстау, Қызыларай, Кент, Ұлытау тауларын жатқызуға болады. Ең биік
нүктесі теңіз деңгейінен 1565 метр биіктікте орналасқан Ақсорын тауы.
Сарыарқаның жер бедерінің төменде морфо – құрылымдық тұрғыдан бірнеше топқа
бөлуге болады. Сарыарқа Евразияның орталық бөлігінде батысында Тұран
плитасымен Орал, шығысында Алтай, оңтүстігінде Балқаш – Алакөл иіні арқылы
Тянь – Шань, Жетісу алатауы солтүстігінде батыс сібір плитасымен шектелуі
ерекшелінеді. Жер бедері көтерінкі аласа таулы алқаптарымен оларлың
аралығын бөліп тұрған тектоникалық иіндерден тұрады. Жер бедері 200 метрден
биік ойыстармен аласа таулы ұсақ шоқылы болып келуімен ерекшелінеді. Басқа
ірі тау жүйелерімен негізгі айырмашылығы бір тұтастығымен ірі тау аралық
иіндердің нашар дамуы болып табылады.14
Эпиполезойлық платформаның қалқаны болып табылатын аласа таулы шоқылы
Көкшетау, Ұлытау үстірттерімен олардың бөліп тұрған теңіз – Қорғалжын
ойыстары шоқылы жалды аласа таулы, аридті – денудатциялық аласа таулы жер
бедері кең көлемді аумақты алып жатыр. Эрозиялық тектоникалық аласа таулы
шоқылы Көкшетау үстірті Сарыарқаның солтүстік бөлігін ендік бағытта созылып
жатыр негізінен Кембриге дейін көтерілген гранитті қалқан болып табылады.
Пішіні теріс пішінде доға тәрізді. Оның айналасында каледон қатпарлығында
тузілген Илантау жақсы Жаңғыстау, Айыртау сияқты ұсақ шоқылы аласа таулар
шоғырланған. Солтүстігімен солтүстік батысында солтүстік Қазақстан
жазығымен оңтүстігінде теңіз – Қорғалжың ойысымен шығысында Ертіс бойы
синиклизасымен шектеседі.15
Неоген - төрттік дәірлеріндегі неотектоникалық қозғалыстардың
әсерінен жер бедерінің морфо құрылымы баспалдақ тәрізді біртіндеп
көтерілуімен еркшелінеді. Үстірттің Пенепленденген ежелгі гранитті ірге
тасында 400 метрге биіктікте белесті тегіс үстірттер таралған. Көкшетау
үстіртінде абсолют биіктігі 1000 метрге дейінгі зеренді, Имантау, Айыртау,
Көкшетау сияқты Қалдың таулар таралған олардың ең биігі Көкшетау оның
абсолют биіктігі 947 метр. Ұсақ шоқылар гранитті таулы алқаптардың маңында
шоғырланған. Морфо құрылымдық тұрғыдан шоқылардың биіктігі 25 – 30 метрден
аспайтын аласа, биіктігі 500 – 100 метрден асатын орташа биік және 100 –
200 метрден асатын биік болып үш топқа бөлінеді. Морфогенетикалық тұрғыдан
эрозиялық, тектоникалық жер бедерінің қатарына жатады орталық Қазақстанда
зерттеген геоморфологиялиқ ғалымдардың пікіріне сүйенсек денудациялық
көтерінкі жазықтар ежелгі пенепленнің неоген дәуіріне дейінгі үгілу
қабатының тегістелген бөлігі болып табылады. [8]
Пенепленденген Көкшетау үстіртінің орталық бөлігі толқынды болып
келеді өзен анғарлары үстірттің орталық бөлігінен тектоникалық жарықтарды
боилай сәуле тәрізді таралады. Басым көпшілігі Есіл өзенінің саласы болып
табылады.
Көкшетау үтіртінде тектоникалық бөгелмелі, және Сарлы –
зефляциялық жолмен түзілген көлдер көп. Тектоникалық көлдердің қатарына
Бурабай, Шортанды тобындағы көлдер жатады. Олардың ең терең жері 40 метрге
жетеді. Бөгелмелі көлдердің қатарына қазіргі өзен анғарларын ысырынды
моренналы жыныстардың бөгеп қалуынан тузілген Қорлыкөл, Қона, Қожыбай,
Шалқар көлдері жатады. Олар табаны тегіс әрі саяз болуымен ерекшелінеді.
Сорлы – дефляциялық көлдер ежелгі пенеплендердің бетіндегі ойыстарда
шоғырланатындықтан қазіргі өзен торлары мен ешқандай байланыстар жоқ олар
саяз әрі шағын болғандықтан жазда құрғап сорға айналады. Олардың қатарына
Майлысор, Шотсор, Шолақсор көлдері жатады. 16
Аласа таулы ұсақ шоқылы эрозиялық тектоникалық Ұлытау үстірті
Сарыарқаның батыс бөлігін алып жатқан аласа тауларға Каледон қатпарлығында
түзілген Ұлытау антиклинориіне жататын Арғанаты таулы алқабы жатады. Бұл
үстірттің меридионалды бағытқа созылған құрылымы Кембриге дейін түзілген.
Ежелгі таулы алқап болып табылады. Тау түзілу үрдісі ерте аяқталғандықтан
Ұлытау мезозойдың өзінде пенепленденген. Пенепленнің бөлшектенуі
көтерілулер жүрген төменгі полеогенде басталды. Миоценде Ұлытаудың 100
метрге дейінгі биіктікте сазды жыныстар жатты. Плейстоценде жүрген
көтерілулер нәтижесінде Ұлытаумен Арғанатының батыс беткейлерінде баспалдақ
тәрізді құрылымдар мен тік беткейлі Каньон тәрізді өзен аңғарлары түзілді.
Шығыс беткейі біртіндеп аласаратындықтаң көлбеу болып келеді. Шығысында ол
Сарысу-теңіз үстіртіне ұласады.
Батысында Ұлытау үстірті кең көлемді құрлымдық аккмулятивтік Торғай
Қолатымен ойысымен шектеледі. 500-600 метр биіктікте орналасқан
денудацйалық жазықтықтардан Ұлытау (1131 м), Едіге (1064м), Айыртау (850м),
Арғанат (757м) сияқты изометриялық қалдық таулар көтеріліп тұрады. Ұлытау
үстіртінің қазіргі жер бедері экзогендік және эндогендік күштердің әсерінен
қалыптасқан. Олардың қатарына аласа таулар денудациялық және аккмулятивтік
жазықтар жатады. Ұлытаудың аласа таулы бөлігіндегі жер бетіне шығып жатқан
гранитойдтардың аридті денудациялық әсерінен түзілген жер бедерінің ерекше
пішіндері Қотыртастар - түзілген. Олар әсіресе Ұлытау мен Едігенің үшкір
шыңдарында кең таралған. Белесті жолда Қыштау, жақсы Арғанаты сияқты аласа
таулар девонның қызыл түсті шөгінділерімен кембриге дейінгі тақта тастардан
тұрады. Ұсақ шоқылардың биіктігі аумақтың көтерілуіне сай 200 - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бітіру жұмысының өзектілігі: Қазақстанның орталығы мен солтүстік
бөлігінде орналасқан Сарыарқаның табиғаты алуан түрлілігімен ерекшеленеді.
Оның геологиялық құрылысының ерекшелігіне сай еліміздің экономикалық қуатын
арттырып, энергияны, шикізаты, қаржы мен білікті мамандарды қажет ететін
өнеркәсіптің жеке салаларын дамыта отырып, ауданаралық және халықаралық
еңбек бөлісінде өз орнын айқындауға мүмкіндік беретін табиғат байлықтарына
өте бай. Сарыарқаның жер қойнауынан қазылып алынатын тас көмір, темір,
полиметалл, мыс, молибден, вольфрам сияқты қара және сирек кездесетін түсті
металл кен орындары тау-кен, металургия, машина өнеркәсібі құрылыс
индустриясы мен көлік және коммуникация кешендерін қарқынды дамытуға
қолайлы жағдай туғыза отырып, еліміздің халықаралық еңбек бөлісінде өз
орнын айқындауға мүмкіндік береді. Пайдалы қазбалардың мол қоры Отандық
және Самсунг сияқты шетелдік компонияларды тарта отырып, тау-кен, қара және
түсті металургияны дамыту мен қаратар ғылымды қаржы мен білікті мамандарды
қажет ететін жаңа технологияға көшу мәселелерін жеделдетеді.
Курстық жұмыстың мақсаты:
1. Сарыарқаның географиялық орны мен мен геологиялық уақыт ішіндегі
табиғатының даму тарихын палеозой, мезозой, майназой эраларындағы
палеогеографиялық, палеоэкологиялық жағдайын айқындау;
2. Геотектоникалық құрылысының негізгі ерекшеліктері мен неотектоникалық
қозғалыстардың қазіргі жер бедері мен пайдалы қазбаларының түзілуіне
әсерін анықтау;
3. Шыңғыстау-Тарбағатай, Көкшетау-Тянь-Шань метологенді белдеулерде
таралған қара, түсті және сирек кездесетін металлдардың кендерінің
пайда болу жолдарын айқындау;
4. Аймақ аумағындағы биогенді және хемогенді жолмен түзілген пайдалы
қазбаларының маңызды кен орындарына шаруашылық тұрғыдан баға беру;
5. Аласа таулар мен тау аралық ойыстардағы қара және түсті металдардың,
жанғыш және кенсіз пайдалы қазбалардың ірі кен орындарын анықтау.
Жоғарыда аталған мақсаттарға сай бітіру жұмысын төменгі міндеттерді
шешуді көздейді:
- Сарыарқаның физикалық-географиялық орындарының ерекшеліктері мен
геологиялық-геоморфологиялық тұрғыдан зерттелуін;
- Сарыарқаның аумағының геолотектоникалық құрылысының ерекшелігі мен
геологиялық даму тарихын;
- пайдалы қазбалардың түзілу заңдылықтары мен металллогенді аймақтарын;
- жанғыш және кенсіз пайдалы қазбалардың негізгі түрлері мен маңызды
кен орындарына;
- қара және түсті металдармен пайдалы қазбалардың негізгі түрлерін,
түзілу жолдары мен маңызды кен орындарына ;
- құрылыс материалдарының кен орындарына кешенді сипаттама беріп
геологиялық құрылысының негізгі ерекшелігін анықтау.
Бітіру жұмысының практикалық маңызы:
Бітіру жұмысын жоғарғы және орта арнаулы оқу орындарының студенттері,
орта мектептің мұғалімдерімен оқушылары білім көзі ретінде қолдана алады.
Бітіру жұмысының құрылымы мен мазмұны:
Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда Сарыарқаның физикалық-географиялық орны, аймақтың
геологиялық-геоморфологиялық тұрғыдан зерттелуі бедерінің негізгі
ерекшеліктері қарастырылып, геологиялық картасы мен кестелер берілген.
Екінші тарауда Сарыарқаның қара, түсті металдар мен кенсіз пайдалы
қазбалардың кен орындарына сипаттама беріліп, олардың қорына шаруашылық
тұрғыдан баға беру, жаһандану кезеңіндегі нарықтық экономикалық
қатынастарға сәйкес табиғат байлықтарын тиімді пайдаланып қоршаған ортаның
тепе – теңдігін сақтау мәселелері қарастырылған.
Бітіру жұмысының әдістемелік – методологиялық негіздері:
Ұсынылған бітіру жұмысының теориялық негізі ретінде М.И.Давыдова мен
Э.М.Раковскаяның Физическая география СССР, Жаналиеваның редакциялық
басшылығымен шыққан Қазақстан Республикасының физикалық географиясы,
В.М.Чупахиннің Физическая география Казакстана оқулықтары басшылыққа
алынып, салыстыру, талдау, синтездеу, ой қорытындыларын шығару әдістері
қолданылды.
1 Сарыарқаның табиғатының жалпы ерекшелігі.
1.1 Сарыарқаның физикалық – географиялық орнының ерекшеліктері. Зерттелу
тарихы.
Сарыарқаның физикалық – географиялық орнының ерекшеліктері. Қазақтың
ұсақ шоқылы аласа таулы аймағы Сарыарқа Тұран солтүстік Қазақстан Ертіс
Құйынды жазықтары мен Тарбағатай тауларының аралығында орналасқан. Оңтүстік
шекарасы 47 - 78° солтүстік ендігі ұлы таудың оңтүстік сілемдері мен Балқаш
көлінің солтүстік жағалауымен шектесетін шыбыр тау арқылы өтеді. 1
Солтүстік шекарасы 53° солтүстік ендіктегі Есіл, Тобыл даласы
солтүстік шығыс орта Ертіс аңғарындағы ескі арналы Сілепи теңіз, жалаулы,
шүрексор көлдері арқылы өтеді. Батыс шекарасы ұлы тау жыланшық таулары
арқылы өтіп, біртіндеп солтүстік Торғай ойысы мен Торғай қаласына ұлысады.
Шығыс шекарасы 80° шығыс боилықтағы Сарыарқаның қолба,тарбағатай тау
жоталарына ұлысатын бөлігі болып табылатын Аягөз, Шар өзендерінің аңғарлары
арқылы өтеді. Қазақстанмен ресей ғалымдарынын Қазіргі кездегі зертеулерінің
деректеріне сай Сарыарқа геотектоникалық құрлысы жағынан тау түзілу
кезендері Пализой эрасынын каледон, герцин қатпарлығында аяқталып кайназой
эрасының неогентөрттік дәуірдегі неотектоникалық қозғалыстардың әсері баяу
жүрген, ұсақ шоқылар мен олардың аралығың бөліп жатқан қабатты денудациалық
жазықтардан тұратың эли палеозойлық платформа болып табылады.
Материктің ішкі аймағындағы құрлықтың сектордағы орнына сай климаты
шұғыл, континентті қоңыржай белдеудің оңтүстік бөлігіндегі дала, шөлеит
және шөл зонасына тән аумақтың табиғат кешендері таралғаң ежелден мал
шаруашылығы дамыған аймақ болып табылады. 61 - 85° шығыс бойлықтар
аралығында аймақ 1500 шақырымға, батыс бөлігінде солтүстіктен оңтүстікке
95° шығысында 350 - 400 шақырымға созылып жатыр. Қазақтын ұсақ шоқылары
Сарыарқаның аумағы 700 мың шаршы шақырым. Сарарқа аумақтың тұрғыдан
жербедері аталған аймаққа сәикес келетін ірі орографиалық бірлік болып
табылады. Аталған аумақта қатпарлы негіздегі денудациалық жазықтармен аласа
таулы алқаптар кен таралған.2
геологиялық тұрғыдан зерттелуі
Алматы облысына жататын Жетісу Алатауына алғашқы зерттеу жұмыстары ХІХ
ғасырдың екінші жартысында А.И. Шренком (1840), А.Влангали (1851), И.В.
Мушкетов (1874), Г.Д.Романов (1879) және Р.Закржевсктердің (1892) аумақтың
жекелеген бөліктеріне маршруттық зерттеу сапарларын жасағаннан кейін
басталды. И.В.Мушкетовтың еңбегінде бірінші рет Жетісу Алатауының аса
ежелгі құрылымы-гнейсті метаморфтық қабаты мен кристалды тақтатастары
қаралды және Қатутау, Қалқан, Алтынемел тауларында бірқатар пайдалы
қазбалардың пайда болуы ( темір, мыс, қорғасын) туралы қысқаша
сипаттама берілді.
1906 жылы А.К.Мейстер Мұқыры және Лепсі өзендерінің алаптарының
төменгі таскөмір кезеңіне жататын фаунаны және таскөмірдің пайда болуын
(Қарасай, Мұқыры) анықтады. 1912 жылы П.А. Казанский Көксай мыс кен орнын
сипаттады және Жетісу Алатауының гранитоидының варисстік кезеңі туралы өз
ойын білдірді.
1906-1910 жылдар аралығында Жетісу Алатауының Пограничный көрші шығыс
ауданында (Қытай территориясында) В.А.Обручев (1915) зерттеу жүргізді. Оның
еңбегі Жетісу Алатауының кеңестік бөлігінің геологиялық құрылысының
ерекшелігін және жер бедерінің қалыптасуы туралы дұрыс түсінік
қалыптастыруға көп мүмкіндік туғызды. 5
1916 жылы Н.Г.Кассин басқарған (1927), И.Горький, П.А.Грюша,
М.Ф.Крутиков, В.А.Николаев, К.Б.Терлец және А.А.Шильниковтардың атқарған
еңбектері, Жетісу Алатауының оңтүстік бөлігін зерттеді және стратиграфия,
тектоника, вулканизмнің алғашқы жүйесі туралы сондай-ақ осы аумақтың
палеогеографиясын зерттеді.
Ұлы Қазан революциясынан кейін Жетісу жотасының геологиялық зерттелуі
Түрксібті салумен байланысты болды. В.Я.Гринев (1928) Малайсары тауынан
пермь кезеңінің флорасын тапты, пермь түзілімінің схемалық кескіндемесін
жасады және Жетісу жотасының батыс бөлігіндегі интрузиидің пермьдік жасын
анықтады. С.В. Калесник (1933) Жетісу жотасының Солтүстік жотасынан, Басқан
және Тастыбұлақ өзендер бастауларынан гнейстер мен гранитті-гнейстерді
анықтап, сипаттама берді. Ф.А. Макаренко (1936) Ақсу және Биен өзендерінің
алабынан жоғарғы силур фаунасын анықтады және жоғарғы силур кезеңінің
конгломератынан (жұмыртас) малтатас гнейстерінің жұмырланғанын
кездестірді.6
Б.К.Терлецкий (1934) ортадевондық фаунаны анықтады және Қызылағаш
өзен бассейндегі құмтасты - тақтатасты қабатты девон кезеңіне жатқызды.
1933 жылға дейін пайдалы қазбаларды іздестіру оң нәтиже бермеді,
тіпті Жетісу жотасы пайдалы қазбаларға кедей деген тұжырымдар да жасалды.
К.И. Постов (1931) Хоргос өзенінің бассейні алтынды екендігін анықтап,
бұдан біраз алтын алуға болады деп қорытынды жасады.
Е.Д. Шлыгин (1936) Алакөл көлінен шығыс аумақта юра кезеңінде
түзілген көмір белгілерін және осы территорияда мұнай бар екендігін болжам
жасады.
Жетісу Жотасының батыс бөлігінің қазіргі геологиялықзерттелу негізі
М.М.Юдичевпен (1933-1940) байланысты. Ол 1933 жылы Текелі полиметалл кен
орнын ашты және оған жоғары баға берілді. Көксу өзені бассейндегі гнейстер
мен кристалды тақтатас қабаттарды М.М. Юдичев кембрийге дейінгі кезеңге
жатқызды. Текелі кен орнын ол мезотермальды типке жатқызды; кеннің
түзілуіне неғұрлым қолайлы жағдай туғызған әктас және аз мөлшерде тақтатас
саналады, ал негізгі кен бақылау құрылымына зонаның ендік бағыттағы
тектоникалық жарылыстары жатады. 1934-1935 жылдары А.К.Жерденко, С.Н.Колова
және С.С.Ларка басшылығымен Жетісу жотасының шығыс бөлігіне зерттеу-түсіру
жұмыстары жүргізілді. Хоргос, Чыжын және Өсек өзендерінің алабынан
молибден, вольфрам, висмут, полиметалл кендерінің қалыптасқандығы
анықталды.
1933 жылы Текелі кен орындарына және оған жақын аудандардан
полиметалл зерттеу, барлау жұмыстары басталады. Кен орындарын Е.А.Немов
1935-1938 жылдары, Г.Б.Роговер 1936-1938 жылдары және Г.С.Лабазин 1937 жылы
зерттеді.7
Е.А.Немов Текелі ауданының кен орнын зерттеді және Суықтөбе, Алмалы,
Ақтөбе, Желжота, Петровск кен орындарын сондай-ақ рудалардың пайда болу
жолдарын анықтады. Текелі өзені жағалауындағы құмтасты-тақтатасты
қабатты,ол Текелі тастопшасы деп, ал Суықтөбе тауының негізінен
карбонатты құрылымын-суықтөбе тастопшасы деп атады.
Алтын-Емел жотасымен Қатутау тауынан М.С.Лизунов (1936) және
Ж.А.Айталиев (1936) полиметалл және мыс рудаларының пайда болуын зерттеді.
Жетісу жотасының солтүстік жән солтүстік-батыс жоталарына М.С.Швецов
пен И.И.Лякин (1936), Ф.А. Карпенко, В.С.Карпенко, М.Г.Лякин, Н.И.Хомизури
(1937), В.Д.Темофеев, Г.Д.Зиновьев, Г.И.Зубков (1939),
Н.М.Колпаков (1941) зерттеу жұмыстарын жүргізді.
1936-1938 жылдары Чжа және Көксу өзендерінің алаптарында И.И.Машкара
геологиялық зерттеу жүргізіп, аумақтың тектоникасын және стратиграфиясын
толықтыратын мол материал жинады. Ол девон кезеңінің эффузивті қабаты мен
карбондық туфты қабаттарды бөлді және метаморфологиялық қабаттардың сәйкес
келмейтіндігін, сондай-ақ суықтөбе және текелі тастопшаларының фауналық
сипаты жоғары силур типі екендігін, фациальды аудандардың төменгі таскөмір
шөгінділерін анықтады.
1940 жылы М.М.Юдичевтің Жоңғар Алатауы атты монографиясы
жарияланды. Бұл еңбегінде автор сол кезеңдегі шөгінділер туралы материалды
да енгізді және стратиграфияға, тектоникаға, вулканизмге, ауданның жалпы
тарихи даму заңдылығына нақты сипаттама берді, сондай-ақ генезистік пайда
болу және кейінгі геологиялық зерттеу жұмыстары туралы да айтты.8
Ұлы Отан соғысы жылдары полиметалл және сирек кездесетін металлдардың
кен орындарын зерттеу Жетісу жотасының барлық бөлігінде жүргізілді.
Оңтүстік жотада А.С.Осипов Солтүстікке - Н.М.Колпаков пен Е.В.Орлов
(1941), П.П.Зотов (1941), Г.Н.Ионова (1945) зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Жамантас және Қызыл-Тентек кен орындары құрылыс материалына ұсынылды. Іле
даласында мұнай мәселесін байланысты геологиялық және геофизикалық
жұмыстарды (Костенко, Волин, Мордвилко, Проводников және т.б. 1942)
жүргізді.
1949-1951 жылдары Балқаш маңы экспедициясының ВАГТ қызметкерлері М.И.
Александрова, Н.А. Афоничев, А.В.Волин, Е.П.Пантелеев және М.Д.Стааль
шамамен Жетісу жотасының солтүстік бөлігіне түгелдей геологиялық- түсіру
жұмыстарын жүргізді. Нәтижесінде ауданның стратиграфиясы мен тектоникасы
нақты анықталды, көптеген пунктерде девон және таскөмірлік фауна табылды.
1950 жылы М.И.Александров, Н.А.Афоничев және А.Е.Сабичев Сарышылды өзен
алаптарынан төменгі және жоғарғы сарышылдық қорғасын-мырыш кен орнын
анықтады.
Осы уақытта Жетісу жотасының оңтүстік бөлігіндегі зерттеу және
геологиялық түсіру жұмыстары Қазақ геологиялық басқарушылығымен жүргізілді.
1948-1949 жылдары Қатутау тауы мен Алтын-Емел жотасынан Б.Д.Бабичев және
басқалары бірнеше шағын флюоритті және гематитті пайда болуларды анықтады.
1950 жылы Жетісу жотасының Оңтүстік жотасында геологиялық түсіру
жұмысын А.П.Чекалов жүргізді.9
1951-1955 жылдары Жетісу жотасында А.И.Семенов пен Г.В.Нехорошев
жұмыс істеді. Олар жоғарғы полеозой стратиграфиялық схемасын толықтырды
және аумақтың тектоникасы мен пайдалы қазбаларын зерттеді. Осы жұмыс
негізінде 1954 жылы А.И.Семенов аумақтың геологиялық даму тарихымен
металлогендік дамуын қарастырды, сондай-ақ бірінші рет аумақтың интрузивті
кешені мен рудаминералды формацияның шөгінді және вулканогендік формациясы
деп бөлді. Бүкіл регионды ол құрлымдық-металлогендік зона қатарына бөлді
және қазбалардың жекелеген түрлерін зерттеуге ұсыныс берді.
1953-1956 жылдары Н.А.Афаничев пен А.Е. Савичев (1958) жетісу
жотасының солтүстік жотасының жалпы стратиграфиялық сызбасын жасады,
құрылымдық-фацияльды зонаға және зона алдына бөлді сондай-ақ Солтүстік
Жетісу жотасының геологиялық даму кезеңінің негізін қарастырды.
1953 жылы Оңтүстік Қазақстан геологиялық басқарушылығы жоспарлы
геологиялық жұмыстарың Оңтүстік және Батыс Жетісу жотасында жүргізуді
бастады.
1954 жылы С.Е.Майрин, В.Г.Севестянов және П.П. Тихонов Жетісу
жотасының Оңтүстік жотасынан силур түзілімін, карбон және пермь дәуірінің
барлық үш бөлігін анықтады. 1955 жылы Сары-Өзек ауданынан С.Е. Майрин мен
П.П.Тихонов бірінші рет төменгі вулканогенді түзілімді флораны Г.П.
Радченконың зерттеуімен бөліп қарастырды.
1956 жылы В.А.Ботезату бұрын төменгі карбондық деп есептелінген
Қатутау тауының вулканогенді-шөгінді түзілімін жоғарғы карбон мен пермь
дамуына жатқызды.10
С.Е.Майрин, В.Д.Стеркин және т.б. (1956-1960) жұмыстарының
нәтижесінде Жетісу жотасының оңтүстік бөлігінің стратиграфиялық және
Қаратау тауларынан (Солтүстік жота) силурге дейінгі гранитоидтар
анықталды.
И.И.Никитченко (1957-1960) төменгі таскөмір түзілімін бөлген сызбаны
ұсынды, жоғарғы лудлов және девон түзілімдерінің фауна топтамаларын жасады,
интрузивті фазаларды, гранитоидты фацияларды бөлді және олардың ыдырау
уақыттарын анықтады. К.А.Азбель, Г.М.Фремд және т.б. (1958-1963) жоғарғы
палеозой қабатының құрылымын зерттеді. Г.М.Фремд Оңтүстік Жетісу жотасынан
вулкандық жыныстардың мынадай түрлерін игнимбриттер, лахаровты брекчилер
және т.с.с. вулкандық аппараттардың қатарлық жағдайын зерттеді.
А.М.Жиырев және т.б. (1963) Бурақой, Қаратал өзендерінің маңынан
каледондық гранитоидтар сондай-ақ ақешкі өзені маңынан жоғары силурлық
фаунаны анықтады. 1957-1963 жылдары Солтүстік-Шығыс Жетісу жотасында
геологиялық түсіру және ізденіс жұмыстарын ВАГТ партиясы Б.В. Алабужина,
Ю.В.Борзаковск, М.Н.Барцев, В.А.Буш, В.С.Войтович, Н.М.Давыдов, В.К.
Дмитриев, А.Ф. Степаненко,Ю.А. Твердислав, Н.И. Филатов және т.б.
басшылығымен жүргізілді. Нәтижеде ортапалеозойлық қабаттың стратиграфиялық
бөлу, ауданның осы бөлігінің тектоникалық құрылымы нақтыланды, девон және
таскөмір кезеңнің фауналарын толықтыратын топтамалар жасалды, Буланбай
тауынан мәскеу ярусының орта карбон түзілімінің пайда болуы зерттелді.
11
Бұл аймақта жүргізілген 1953 жылғы геологиялық түсіру және зерттеу жұмысы
барысында кен орындары мен рудалардың пайда болу жолдары көптеп анықталды.
Оңтүстік Жетісу Алатауынан Көксай мыстапорфировты Біжін полиметалл және
Арқарлы алтын-рудалы кен орнының (Майрин, Севастьянов 1954-1955) пайда
болуы, витофирлердің өндірістік шикізаттары мырыш, мыс және алтынның пайда
болу жолдары (малайсары тобы), сондай-ақ Шығыс Қатутау мысты-молибденді,
жоғарғы Теректі молибденді, Қатутау мысы және т.б. анықталды. Бұрын белгілі
және жаңадан пайда болған кен орындары мен рудаларда зерттеп-барлау және
ревизиондық жұмыстар жүргізілді. Бұған әсіресе Текелі-Суықтөбе руда қабаты
(Х.И.Мурсалимов, И.С.Бродский, В.П.Стеценко, П.А.Руденко,А.В.Орлов,
И.И.Волосиков және т.б.), Көксайлық мысты (В.В. Науменко,В.В. Березовиков,
М.В.Кукарена) және Арқарлы алтын рудасы (Г.Б.Левин,К.И.Груздев,
Ю.Е.Яренский) кен орындарын зерттеу жұмыстары жатады; Солтүстік Жетісу
жотасында алтын кенін зерттеу жүргізілуде (Е.П.Кислицин және т.б.)
Геологиялық түсіру, зерттеу және барлау жұмысының барысы 50-жылдардың
екінші жартысында аймағының геологиялық және металлогенді әртүрлі қырларын
қамтитын тақырыптық зерттеуге көшті. 1956 жылы Орталық және Оңтүстік Жетісу
Алатауының зерттеу тобы Қ.И.Сәтпаев атындағы геологиялық ғылыми Институттың
геологтары Б.И.Вейц, П.К.Жуков, Ю.И.Казанин, А.К. Каюпов, Н.П. Крикунова,
Н.А. Розыбақиева, Н.А. Пигулевский, А.Е. Шлыгин) төменгі палеозойдың руда
аралас қабатын, Көксу-Текелі руда қабатын, Текелі, Көксу, Суықтөбе кен
орындарының шөгінді жыныстарының минералогиясы мен руданың геохимиясын және
шамалы өзгерісті руданың петрографиясын зерттеді. Б.И.Вейц,
Н.А.Розыбакиева, А.Е.Шлыгин (1956-1960) Суықтөбе және Көксу руда кен
орындарының минералогиялық және геохимиялық құрамын, ал Б.И.Вейц пен
Н.П.Крикунова (1960-1964) Текелі және алмалы кен орындарын зерттеді.12
1957 жылы Н.Н.Костенко Жетісу Алатауының оңтүстігінен ақтау
тастопшасының олигоцендік жасын, ал батысынан арал тастопшасының баламасы
саналған (миацен) Сарыөзек тастопшасын бөліп зерттеді.
Н.А. Афоничев пен А.Е. Савичев өз зерттеу жұмыстарын 1958-1960
жылдары Жетісу Алатауының солтүстік бөлігінде жалғастыра отырып, орта
палеозойдың стратиграфиясын нақтылады, Жедин, Кобленц, Эйфель және Живет
ярустарының фауналық түзілім сипатын анықтады, Салқынбел,Сарқан және тастау
тастопшаларын бөлді. Олар сондай-ақ құрылымды - фациальды зона және зона
алдын белгіледі. Олардың негізгі даму кезеңдерін регионның қатпарлы және
жарылым құрылымдарына және т.б. сипаттама берді.Осы геологтардың кейінгі
зерттеу жұмыстары (1960-1965) аумақтың геологиялық даму тарихына және
Жетісу Алатауын геологиялық құрылымға аудандастыруға жаңа материалдар
қосты.13
Л.К.Диденко-Кислицина, Е.П.Кислицин және т.б. (1965-1958) кайназой
түзілімін бөлді және Жетісу Алатауының қазіргі тектоникалық жағдайын
бірнеше қырларын және жер бедерінің қалыптасуын нақтылады. Геофизикалық
зерттеу жұмыстары Жетісу Алатауында, Алакөл және Іле ойыстарының қойнауында
мұнай болуына байланысты жүргізілді. Бұл региондағы геофизикалық және оған
қатысты материалдармен Ю.А.Акопов, К.И.Волкова, В.И.Гольдшмидт, В.Д.
Гульницкий, И.И.Ерусалимский, Н.М.Ефремова, Л.З.Злавдинов, В.В.Иванова,
М.Г.Косой, Д.С.Кубарев, Г.А.Никитин, В.К.Поляков, Л.Г.Сафенрейтер,
Ю.Л.Фокшанский және т.б. айналысты.
1962-1963 жылдары Қ.И.Сәтпаев атындағы геология ғылым
институты және Оңтүстік Қазақстан геолгиялық басқарушылығы Жетісу
Алатауының геофизикалық зерттеу материалдарына есеп беру барысында
геологиялық және металлогендік мәліметтер дайындады. Осы жұмыстың нәтижесі
басты жұмыстың
Сарыарқаның геологиялық-геоморфологиялық тұрғыдан зерттелуі.
Сарыарқаның физикалық-географиялық тұрғыдан жүйелі түрде зерттеу өткен
ғасырдың ортасынан басталады. Ол кезде геомарфология атауы әлі қалыптасып
үлгермеген. Сарыарқаның жер бедерін зерттеуге үлкен үлес қосқан.
И.П.Герасимов, Б.А.Петрушевский, С.Ю.Геллер, В.Н.Кунин, Л.Г.Гаель,
М.П.Петров, Д.С. Коржинский, Н.Г.Кассин, Г.Ц.Медоевтар, Герасимовтың
еңбектерінде үлкен территориялық және әдістемелік маңызы бар
(19371943,1946, 1947).Олар нақты біраймақтың материалдары негізінде алғаш
рет Қазақстанның жер бедерінің морфоқұрылымдық және морфомүсіндікер
екшеліктерін ескере отырыпжіктеді. Қазақтың ұсақ шоқыларының көп
қабаттылығының қалыптасуы оның мезозойлық пенеплен мен эрозиялық
үрдістердің әсерінен бөлшектенуі жайлы тұғырнаманы 1940 жылдары
Г.Ц.Медоевң өзінің еңбектерінде көрсетті. Сарыарқаның жер бедерінің
геоморфологиялық ерекшеліктерін жан-жақты зерттеуге З.А.Сваричевский
(1940, 1958, 1916, 1965) Е.Е.Милановский (1961, 1967) К.В.Никифорова
(1960), В.И.Бабак (1964, 1968), зор үлес қосты. Олардың еңбектерінде ұзақ
жылдар бойыжүргізілген зерттеулердің нәтижесінде жинақталған маңызды
геологиялық, тектоникалық, геоморфологиялық деректер бар. Рлар өз
зерттеулерін жинақтай келеОрта Азия мен Қазақстанның жазықтары мен
таулары атты монография шықғарды. Қазақ КСР ғалым академиясының геология
ғылымдары инситутының геоморфология бөлімі Г.Ц.Медоевтың жетекшілігімен
орталық Қазақстанда жиырма жыл көлемінде геологиялық- геомарфологиялық
түсірілімдер жасады. Нәтижесінде Қазақстан Республикасының алғашқы
1:1000000. 500000 масштабты геомарфологиялық карталарысы жасалды. 1991
жылы шыққан бұл картада өте құнды ғылыми және бибилографиялық деректер
бар. 3
Сарыарқаның жер бедерін, геологиялық және тектоникалық
құрылысын ,пайдалы қазбаларын зерттеуге әр түрлі гелологиялық
ұйымдарының белді ғалымдары А.А. Абдуллин, А.Д.Архангельский,
В.Ф.Бесполов, Р.А.Барукаев, Ш.Е.Есенов, Н.Г. Кассин, Н.Н.Костенко,
Г.Ц.Медоев, К.И.Сәтпаев, Е.Д.Шдыгин, Г.Н.Щерба, Б.А Федорович, А.Л. Яншин
тағыда басқалаоы зор үлес қосты. Олардың жеке зерттеулері нәтижесінде
Сарыарқаның жер бедері, геологиялық және тектоникалық құрылысы ,пайдалы
қазбалары жөнінде жан-жақты мағұлмат беретін ғылыми әдебиеттердің шығуына
мұрындық болды. Олардың басшылығымен 1967-1970 жылдар аралығында Қазақ КСР-
ның геологиясы, Қазақстанның тектоникалық карталарын Геофизикалық
мәліметтер бойынша Қазақстанды аудандастыру, Қазақстанның полеозойға
дейіңгі полеозой кезінде тағыда басқа әдебиеттер шығарыды. Солардың
ішінде Сарыарқаның жер бедерін, геологиялық және тектоникалық
құрылысын ,пайдалы қазбаларын жөніндегі маңызды деректер А.А.Абдуллин,
В.Ф.Беспаловтың монографияларында, Қазақстанның геологиялық даму тарихын
зерттеген Н.Г.Кассиннің (1947), Е.Д.Шлыгиннің (1952, 1969) жылдағы
еңбектерде жақсы қамтылған.
ХVІІІ ғасырдан бастап өлкеміздің қазба байлықтарын зерттеушілер қазақ
жері және оның қойнауындағы байлықтар жайлы бірталай жазба мәлі-меттер
қалдырған. Солардың бірі И.И.Лепехиннің Росия мемелекетінің рудалы
өлкелеріне саяхат (Ежегодник, выпуск №16, Санк-Петербург, 1873г) деген
еңбегі. Онда Чудь дәуірінің Қазақстан жеріндегі іздері іспетті деп
жазды Көне замандағы тау кең өндірісінің орындары жайлы жақсы деректер
бар. Шынында да мұнда мыңдаған жылдар бұрын қазылған карьерлер республика
аума-ғында көп кездеседі, кейбіреулерінің көлемі де үлкен. Кен іздеп кен
орындарын ашудың негізгі қола дәуірінен басталады. Сол дәуірдің өзінде мыс
пен қалайы, қосындысынан әртүрлі қару-жарақтар жасалған. Көне дәуірдің
куәлері әсіресе Сарыарқаның батыс бөлігіндегі Ұлытау мен Атасуда жиі
ұшырайды. Геолог С.С.Черниковтың есебі бойынша қола дәуірдің өзінде жыл
сайын бес тоннаға жуық қола өндір-ілген көрінеді. Сарыарқада қола
дәуірінің адамдары кен орындарын іздестіру мен кен өндіру жұмысын қатар
жүргізген. Жер бетіне жақын жатқан желілі кендерді тастан жасалған
құралдар мен қазып алған. Сондай тас құралдарының бірі Атбасар ауданының
Есіл совхозына жақын жердегі бағзы заманынан қалған шұңқырдың ішінен де
табылды. Басқа кен орындарында да осындай руда өндіру құралдары жиі
кездеседі. Чудь дәуірінің адамдарының кен қазудағы тағы бір
ерекшеліктері, олар кен алынған жыраларды бос топырақтар мен толтырып
отырған. Сондай жыралардың тереңдігі он метрге дейін жетеді де, екі кен
желісінің енінен аспайды. кен қазушы әрі байытушы, әрі металл қортушы
болған. 4
Кен орнын барлау, оны қазу, руданы байыту және қорыту жұмыстары бірге
жүргізілген. Осыған орай кен орнын барлаған жерлерде қоқыстармен бірге
құмыра ыдыстың сынықтары да кездеседі. Қалдық қоқыстарда он проценттен
астам мыс бар екендігі анықталады. Ойдым-ойдым болып кездесетін қоқыстар
қалдығы ондаған шаршы шақырымнан астам аралықта бір қабаттағы жыныстар
бойынан ғана кездесіп отырады. Бағзы заманындағы тау-кен жұмысы көп
кездесетін жерлері-Жезқазған, Көп-қазған, Алтынқазған, Әулиетас, Қроғасын,
Берқара, Успенка, Александров, Шатыркөл, Майқайын, Гүлшат, Көктас-Жартас,
, Сайақ, тағы басқа орындар.Аталған төңіректерде ұсақ карьерлердің саны
көп. Саяқтағы көне заман карьерлері бір-бірімен тіркес жатыр, олардың
ұзындығы 7 кшақырым шамасында. Сарыарқадағы көне заман кен көздері жақсы
сақталған, олардың дені жер бетіне айқын көрініп жатады. Міне осы Чудь
дәуірінен кейін қазақ жерінде тау кен өндірісі XVІІІ –ғасырдан қайта
басталады. Бұл кезде қазақ даласына орыс империясының алғашқы
экспедициялары шыға бастайды. Ол экспедициялардың негізгі міндеттері
қазақ жерін орыс патшаларына қосу үшін ең алдымен қазақ елінің ішкі
экономика-сын зерттеп саяси-әлеументтік жағдаймен танысу еді. Бірақ бұл
экспедициа-лар құрамына кірген орыс оқымыстыларының көпшілігінің алға
қойған мақсаттары бұдан мүлдебасқаша болатын, олар патша өкіметінің
отаршыл-ық саясатына араласпай, қазақ жерінің байлығын зерттеуге кіріскен
адамдар еді. 4
Қазақстанға аттандырылған алғашқы экспедитция І Петрдің тікелей
нұсқауымен ұйымдастырылды. Бұл экспедициалар геологиялық барлауларын Ертіс
өзенінің бойымен Зайсан көліне дейін, Тарбағатай және Сарыарқаның тау
сілемдерін шолып өтіп, көптеген геологиялық, архелогиялық және
этнологиялық материалдар жинады. 1733-1771 жылдар аралығында Ресей ғылым
академиасы ұйымдастырған экспедициалар Қазақстанның батыс өңірін зерттеді.
Оларды сол кезде таны-мал болған атақты ғалымдар И.Г. Гмелин, П.С.Паллас,
И.Ф.Фальк т.б. бас-қарған. 1755-1771 жылдарда Орталық қазақстан өңірін
әскери топографтар экспедициясы зерттеді. Бұл экспедиция Батыс Қазақстан
жерін Ұлытау өңіріне дейін шолып өтіп көптеген геологиялық, этнографиялық
мәліметтер жинаған. Жергілікті тұрғындардың көмегі мен сол кездегі
табылған кен орындарын картаға түсірген. Экспеди-ция өзі жинаған
деректерге сүйене отырып, Жезқазғаннң Ұлытау өңірінің, тағы басқада кен
орындарының қоры туралы алғашқы мәліметтер келтіреді. Н.А.Рычковтың жол
дәптеріне Ұлытау өңіріндегі көптеген өзендердің (Кеңгір, Сарыкеңгір,
Жезді, Ұлыжыланшық) бойында кездесетін ертедегі руда өндір-ген шұңқырлар
мен чудь дәуірінің қазбалары жайлы құнды мәліметтер бар. Онымен қоса
Н.Рычков жергілікті тұрғындардың мәліметіне сүйене отырып, мыс пен
қорғасынның, алтын мен күмістің мол қоры осы Ұлытау төңірегінде бар
екендігін анықтаған. 5
Қазақстанның гео-логиясындағы жаңа бетбұрыс 1916-1920 жылдар
аралығында басталған. Оған қатынасқандар солтүстік және Орталық
Қазақстандағы П.И.Шангиннің Мұғалжар мен Алакөл ойпатындағы
Эвересмаңының,Үстірт бойындағы Л.С.Берегтің Алтай тауларындағы
А.Гумбольдт пен В.Р.Розеннің экспедициалардан кейін Н.А.Северцеп пен
И.А.Борщев басқарған экспедиция (1857) Доссордан мұнай кен орнын ашТы,
Олар Сарыарқаның Алатау мен Қаратау өңірінен бірнеше қорғасын, мыс, күміс
кен орындарын тауып, көптеген геологиялық деректер жинайды.1865-1879
жылдар аралығында орыс геологтары геологиялық барлау жұмыстарын жүргізіп
көптеген кеноры ашты.Оны естіген Ресейдің алыпсатар өнеркәсіп иелері
қазақдаласына ағылып келіп руда іздестіреді., Орталық Қазақстан-дағы мыс
кен орындарын Н.А.Ушаков иеленіп алады. Осындай жер бетіне таяу жатқан бай
рудаларды іздеп Қазақстан жерлерін шкрықтап кезген алыпсатарлар жергілікті
халықтарды жұмсап бірталай кен орындарын пайдаланады. ХІХ ғасырдың 1890-
жылдары Сібір темір жолын салу жоспарына байланысты Қазақ-станның
солтүстік-шығысына көптеген зерттеу Экспедициялары шыға бастады. Бұл
экспедициялардың кей біреулерін белгілі геологтар: А.А.Краснопольский,
А.К.Мейстер, А.Б.Высоцкий, т.б. Көптеген кен орындарын ашады. Солардың
ішіндегі Экібастұз, Майкүбі, Сарадыр таскөмір кенорындары бар. 5
1918 Жылдан бастап республика аумағының жаппай геологиялық картасын
жасау ісі қолға алынды. Осыған орай 1921 жылы Қазақ жерінің рудалы алқабы
аталатын Сарыарқада 8 геологиялық барлау тобы жұмыс істеді, ал 1927 жылы
ондай геологиялық топтардың саны жиырмаға жетті.. Мысалы, Орталық
Қазақстан байлығын ашқан А.А.Гепевті, Н.Г.Кассинді, Қ.И.Сәтпаевты,
Н.И.Наковникті, И.С.Яговкинді, Е.И.Водорезовты, Алтай өңірінде геологиялық
жұмыстар жүргізген. Олар Сарыарқаныңаумағындағы кен көздерін ашып қана
қойған жоқ, соымен бірге жер қыртысының даму тарихын, тектоникалық
ерекшеліктерін, стратиграфиялық заңдылықтарын, тау жыныстарының өзгеріске
ұшырау жолдарын зерттеп, сол жұмыстардың нәтижесінде алғаш рет кендердің
орналасу зандылықтары жайлы болжамдар айтты.Геологиялық тарихи кезеңмен
байланысты тау жыныстарының құралуына, кендердің орналасуына, шоғырлау
зандылықтарына назар аударды. 1919-1923 жылдар ішінде Қарағанды көмір
кенінің мол қоры анықталды. Сол кезде жас геологтар Н.И.Наковник (кейінен
профессор) мен М.П.Русаков (кейінен академик) Орталық Қазақстанда кең
тараған кварцит жыныстарының руда шоғырландыру қасиетін терең зерттеп,
олардың таралу зандылықтарына болжам жасаған. Кейініректе осы болжам
дұрысқа шығып, М.П.Русаков 1928 ж. атақты Қоңырат мыс-молибден ,
Р.А.Барукаев (кейінен академик) 1930 ж. Бозшакөл мыс кен орнын ашқан. 6
Орталық Қазақстанда геологиялық жұмыстардың жоспарлы
жұргізілуіне арнайы ұйымдасқан тау-кен геологиялық мекемелері де үлкен
үлес қосты. Трестің сол кездегі басшыларының бірі, атақты ғалым Қазақ ССР
Ғылым академиясы-ның тұңғыш призденті Қ.И.Сәтпаев трестің геологиялық
бөлімін басқарып, Орталық Қазақстанда, әсіресе Жезқазған өңірінде үлкен
геологиялық жұмыс-тар жүргізді, белгілі кен орындарын мүмкіндігінше
қайта зерттеп, олардың жалпы қорын анықтады. Аталған мекемелер сонымен
бірге көптеген рудалы аудандардың геологиялық картасын жасаумен де
шұғылданды. 7
Белгілі геолог, ғылым докторы М.С.Быкова 1932 жылы Торғай даласында
геологиялық карта жасау жұмысымен шұғылданып жүрген кезінде Түлкісай
өзенінің жағасынан боксит кенін кездестірген. Барлау жұмыстарының
нәтижесінде Арқалық, Амангелді сияқты боксит кен орындары ашылып, олар
қазір Павлодар алюминий заводының негізгі шикізат базасына айналып отыр.
Геологиялық барлау жұмыстары бұрын зерттелген аудандар-да зор қарқынмен
жүргізілді. Аға буын геологтар ішінен Қазақстан территори-ясының
геологиясын зерттеуге сүбелі үлес қосқан ғалымдардың бірі-академик
Н.Г.Кассин, оны Қазақстан геологиясының ақсақалы депте атайды. Ол 40
жылға жуық өмірін Қазақстанның кен байлығын зерттеу ісіне арнады, руда
көздерін ашу жөнінде ғылыми болжамдар айтты, республика территориясының
геологиялық ерекшеліктерін сипаттап монографиялық енбектер жазды. [5]
А.Қ.Қайыповтың Жезқазған мен оның рудалы аудандарын зерттеуде
С.Ш.Сейфуллиннің Өспен және Шу-Іле өңірлерінің кен орындарын зерттеуде
Г.Н.Щербанның тағыда басқа толып жатқан ғалымдармен геологтардың жемісті
еңбектерін атап өтуге болады. Қорыта айтқанда орталық Қазақстанның жер
қойнауындағы мол қазынаны ашып, оны халық шаруашы-лығының қажеттеріне
жаратуда ат салысқан геологтар аз емес.қазіргі кезде Сарыарқаның жер
бетіне жақын немесе бетінде көрніп жатқан кендердің азаюына байланысты
жылдан-жылға кен орындарын ашу мәселесі қиынға түседе. Сондықтан бұрынғы
таралу тәсілде-рін өзгертіп, геофизикалық, геохимиялық, металлогениялық,
ғарыштық материалдарды және кен жаралуы мен орналасу зандылықтарына
сүйенген ғылыми болжамдарды комплексті талдау арқылы тереңде жатқан
кендерді ашу керек. Бұл геологтар алдында тұрған қазіргі ең басты, ең
жауапты мәселе.
Қазақтың ұсақ шоқылы аласа таулы аймағы Сарыарқа Тұран солтүстік
Қазақстан Ертіс Құйынды жазықтары мен Тарбағатай тауларының аралығында
орналасқан. Оңтүстік шекарасы 47 - 78° солтүстік ендігі Ұлытаудың оңтүстік
сілемдері мен Балқаш көлінің солтүстік жағалауымен шектесетін шыбыр тау
арқылы өтеді. 7
Солтүстік шекарасы 53° солтүстік ендіктегі Есіл, Тобыл даласы солтүстік
шығыс орта Ертіс аңғарындағы ескі арналы Сілеті теңіз, жалаулы, шүрексор
көлдері арқылы өтеді. Батыс шекарасы Ұлытау Жыланшық таулары арқылы өтіп,
біртіндеп солтүстік Торғай ойысы мен Торғай қаласына ұласады.
Шығыс шекарасы 80° шығыс бойлықтағы Сарыарқаның қолба, Тарбағатай тау
жоталарына ұласатын бөлігі болып табылатын Аягөз, Шар өзендерінің
аңғарлары арқылы өтеді. Қазақстанмен Ресей ғалымдарының қазіргі кездегі
зерттеушілерінің деректеріне сай Сарыарқа геотектоникалық құрлысы жағынан
тау түзілу кезеңдері Палеозой эрасының каледон, герцин қатпарлығында
аяқталып кайназой эрасының неоген төрттік дәуірдегі геотектоникалық
қозғалыстардың әсері баяу жүрген, ұсақ шоқылар мен олардың аралығын бөліп
жатқан қабатты денудациалық жазықтардан тұратын эли палеозойлық платформа
болып табылады.
Материктің ішкі аймағындағы құрлықтық сектордағы орнына сай климаты
шұғыл континентті қоңыржай белдеудің оңтүстік бөлігіндегі дала, шөлейт және
шөл зонасына тән аумақтың табиғат кешендері таралған ежелден мал
шаруашылығы дамыған аймақ болып табылады. 61 - 85° шығыс бойлықтар
аралығында аймақ 1500 шақырымға, батыс бөлігінде солтүстіктен оңтүстікке
95° шығысында 350 - 400 шақырымға созылып жатыр. Қазақтын ұсақ шоқылары
Сарыарқаның аумағы 700 мың шаршы шақырым. Сарыарқа аумақтық тұрғыдан жер
бедері аталған аймаққа сәйкес келетін ірі орографиялық бірлік болып
табылады. Аталған аумақта қатпарлы негіздегі денудациялық жазықтармен аласа
таулы алқаптар кең таралған.
1.2. Сарыарқаның геотектоникалық құрлысы
Қазақтың ұсақ шоқылы аймағы Сарыарқа тектоникалық құрлысының
ерекшеліктеріне жас эпигерциндік Орал - Сібір платформасының қалқаны болып
табылады. 8
Кристалды қалқанның геологиялық құрлысы біршама күрделігімен
ерекшеленеді. Мұнда протерезой, каледон, герцин құрлымдары кең таралған.
Бір және әр түрлі жастағы қатпарлы құрлымдар әр түрлі бағытқа бағытталып
жатуы кристалды жыныстары жер бетіне шығып жатқан ежелгі және біршама жас
таулы алқаптардың үйлесуіне мүмкіндік береді. Архей мен ерте протерезойда
Қазақтың ұсақ шоқылы аймағын Ұлытау, Көкшетау таулы алқабында гнейстен,
кристалды тақтатастан, гранидтен, мәрмәр мен амфиболиттен тұратын қатпарлы
іргетасы қалыптасты. Оның эрозияға ұшыраған бетінде шөгінді жанартаулық
шөгінді жыныстар жинақталады.
Сарыарқаның шегіндегі төменгі және орта протерезойда түзілген ежелгі
кристалды жыныстар Ұлытау, Көкшетау, Қарсабай Шыңғыстау; Атасу мойынты су
айрығында жер бетінде шығып жатыр. Жоғарғы протерезойдың шөгіндік жыныстыры
мен Ежелгі метоморфты түзілістер ерей мен тау мен Баянауыл аласа таулы
алқаптарында таралған, Сарыарқадағы жоғарғы протерезойдың шөгінділері қалың
Кварцитті жыныстарынан тұрады. Литологиялық тұрғыдан қалың кварцитті
қабаттың бетін бетінде ұзақ уақыт теңіз табиғаты болғанын айғақтайтын үгілу
қабатының өнімдері жауып жатыр [2]
Қарқынды тектоникалық қозғалыстар жүріп қатпарларының үрдістері
болды. Қатпарларды бөліп жатқан иіндерде шөгінді және жанартаулық шөгінді
қабаттар жинақталды. Төменгі палеозойды Сарыарқаның солтүстігі мен
батысында ерте калидондық салайыр қатпарлығынын жоғарғы қабаты түзілді.
Палеозойды Сарыарқаның негізгі құрлымдық – тектоникалық, геологиалық
белгілері айқындалды, Палезойдың басында аймақтың басым бөлігінде
геосинклиналдың жағдайы сақталып жер қыртысының Мантияға бату үрдісі
байқалғандықтан ежелгі Саяз теңіздері алып жатты. Теңіздердің аралықтарында
протерезойда түзілген Көкшетау, Ұлытау, Қарсақбай Атасу сияқты таулы
алқаптар арал түрінде сақталды. Палезой эрасының кембрий шөгінділері.
Қазіргі Баянауыл, Ерей мен тау мен бетпақдалада кездеседі олардың негізгі
бөлігі узивті магматизм нәтижесінде түзілген жанартаулық күндер құрайды.
Миогеосинклинальдық миогеосинклинальды тынтег кембрий жыныстары Сарыарқаның
қиыр батыс және орталық бөлігінде Есіл өзенімен Ұлытаудың аралығында
таралған негізінен кристалды тақтатастың экзогенді түзілістерден тұратын.
9
Палеозойдың бірінші жартысында Сарыарқадағы саяз теңіздерден көтеріп
тұрған аралдардың көбі каледон қатпарлығына дейін түзілген үстірттерді
құрады. Олардың кейбіреулері жанар тау болды. Олардың қатарына қазіргі
Ұлытау Қарсынбай Атасу, Көкшетау сиақты Аралдар тізбегін жатқызуға болады.
Кембридегі палеоклиматтық жағдай ыстық әрі біршама құрқақ болуымен
ерекшеленді орда бекте кембриге қарағанда геологиалық режим түбегейлі
өзгеріске ұшырағандықтан Сарыарқаның басым бөлігін теңіз алқаптары алып
жатты. Шеткі аймақтарын қоршап жатқан аралдар тізбегінін шойылуына
байланысты. Сарыарқаның шегіндегі Сілеті, Баянауыл, Сарысу теңізі, Шығыс
Көкшетау, синклинориіндегі теңіз табандарына сазды және жанартаулық
шөгінділер жинала бастады. Магмалық әрекет ордовиктің бірінші жартысында
күшті жүріп, терең тектоникалық жарықтармен байланысты ультро негізді және
негізді интрузивтік жыныстар пайда болды. Ордовитің басында палиоклиматтық
жағдайы кембрий мен ұқсас жалпы әрі біршама құрғақ болғанымен дәуірдің
ортасы мен соңында трансгрессияның нәтижесінде теніздердің аумағының
артуына байланысты палеоклиматы ылғалды әрі жылы болды.Төменгі Силурдың
соңында Көкшетау Тянь-Шань геосинклинальды белдеуінде қуатты қатпарлану
үрдісі жүріп, каледон тау түзілу кезеңінде теңіз табанынан тау жоталары
көтеріліп Сарыарқаның аумағында аралдардың ауданын арттырды. Каледон
қатпарлығындғы Шығыс шетінде ғана сақталды. 10
Каледон қатпарлығының нәтижесінде тау жоталарының түзілу орасан зор
бос тау жыныстарынын Қазақтың ұсақ шоқылы аймағында субтропиктік жылы
Климаттың қалыптасқаның көрсетеді. Силурда Магмалық өрдіс біршама қарқынды
жүрді. Девон дәуірінде теңіздік аймақта жағдай жойылып толығымен құрлыққа
айналды Теңіз-Сарысу, Сілеті-Баянауыл ойыстарында ежелгі көлдер сақталды.
Орталық Қазақстанның шеткі бөліктерінде көтерілген Көкшетау, Ұлытау,
Қызбел, Атасу-Мойынты, Баянауыл таулары төменгі девонда Сыртқы күштердің
әсерінең денудацияланып аласара бастады. Төменгі девонда Алтай жақтан енген
теңіз біртіндеп Сарыарқаның шығыс бөлігін басты. Сарыарқаның теңіз суы
басқын шығыс бөлігіндегі әктастар эффузивті шөгінділермен кезектесіп
отырады. Жоғарғы девонның ортасында трансгрессия жүріп аймақтың орталық
бөлігін теңіз суы басты оның жағалау сызықтары Сілеті көлімен Ұлытау
жотасының аралығы арқылы өтті. Тұтасымен алғанда Сарыарқаның аумағында тау
түзілу үрдісі жүрген жоқ. Девон шөгінділері орталық Қазақстанда құрлықтың
көтерілуіне байланысты климатының құрғақ болғанын ашық қызыл түсті
шөгінділердің кен таралуы дәлелдейді. Сарыарқаның орталық бөлігіңдегі
теңіздік шөгінділерде теңіз маржандарының кездесуі субтропиктік климаттың
басым болғанын көрсетеді. Девонды магматизм үрдісі қарқынды жүрді. Жанартау
Ақтау нәтижесінде түзілген қышқыл және негіздік лаваның қалың қабаты
Сарыарқаның орталық бөлігінде сақталған. Таскөмір дәуірінде жүрген қарқынды
тектоникалық қозғалыс нәтйжесінде Сарыарқаның орталық бөлігінде тұрақсыз
қозғалмалы обылыстың қалыптасуына әсер етті,нәтижесінде аймақтың орталық
бөлігінде Аяз, Бұғылы, Кент Қызыл арай Қу таулары төзілді.11
Төменгі және орта тас көмірде жүрген герцин қатпарлығының әсерінен
Каледон қатпарлығында түзілген таулар жаңғырып көтерілді Сарыарқаның
каледон қатпарлығында түзілген тауларының тас көмір қабаттары негізінен
ашық қызыл түсті құнтастарынаң, әктасты, Сазды шөгінділерінен Сарыарқаның
батысымен солтүстік бөлігінде Калидон құрлымдыры мен шектесетін Бату
зонасындағы терең тектоникалық теңіз - Сарысу Баянауыл - Сілеті ойыстарында
Қарағанды, Майкүбі Шұбыркөл алаптарында қалың көмір қабаттары түзілді.
Сарыарқаның жоғарғы орта және төменгі таскөмір қабаттары құмтастардан,
кониелераттардың жанартаулық Күлден тұратың күрделі эффузивтік-шөгінді
жыныстардың кешенінен құралған.
Таскөмір дәуірінің климаты алуан түрлілігімен ерекшелінді ерте
Карбонда климат құрғақ болса орта карбонда біртіндеп ылғалды болды. Ылғалды
климат жағдайында Палортиктермен плаундардан тұратын флора тас көмірдің
қалың қабатының түзілуіне қолайлы жағдай тудырды. Жоғарғы карбонда климат
біртіндеп қайта құрғай бастады. Тас көмір дәуірінде герцин қатпарлы
аймағында интрузивті магматизм әрекеті күшті жүрді мысалы марганец,
полиметалл, алтын сирек және шашыранды металлдар кен орындары түзіліп
Сарыарқаның мыс марганец, молибден кендерінің металлогенді аймақтары
қалыптасты. Пермде тектоникалық қозғалыстардың жіктелуі айқын байқалып,
Сарыарқа платформалық режиміне көшті. Нәтижесінде толығымен құрлыққа
айналды. Каледон орогенезінің перм шөгінділерінде тас көмір қабаттарында
тас көмірдің шөгінділерінің қалыптасуы одан ары жалғасты. Олар негізінен
таскөмірдің әктастың, құмтастық алевромитермен тұщы су табанына шөккен
әктастармен құмтастардан тұрса Жезқазған ойысында тұз қабаттарының түзілуі
де байқалды. Пермь дәуірінің климаты ылғалды Герцин қатпарлығында түзілген
Қарқаралы, Қызыл арай, Кент тауларындағы перм қабаттары негізінен
құрлықтық эффузивті кесек шөгінділерден тұрады. Пермнің палоклиматы құрғақ
континентальды болғандықтан орталық Қазақстанда саванаға тән өсімдіктер
дамыған. Полеогеографиалық зертеулерге қарағанда Баянауыл, Қарқаралы
тауларында Пермда Климаты гумитті болған Перімде интрузивті магматизм
әрекеті біршама күшті болғанымен.12
Мезазой эрасының триас дәуірінде орталық Қазақстанда толығымен құрлық
болды ыстық климаты жағдайында тау жыныстарының физикалық және химиалық
үгілуі күшті жүрді. Триастың соңында тектоникалық қозғалыстардың
нәтижесінде түзілген Қарағанды, Жезқазған, Баянауыл - Сілеті теңіз,
Қорғалжың ойыстарына жиналып қалың қабат түзді.
Қазақстанның батысындағы теңіз трансгрессиясы триастың соңында
климатын біршама жұмсартты. Юра дәуірінде орталық Қазақстанда құрлықтың
режим сақталғанымен климаты ыстық әрі ылғалды болуы Қарағанды Майкөбе
Шұбаркөл Обаған алаптарында көмір қабаттарының түзілуіне қолайлы жағдай
тудырды.
Юра дәуірінің шөгінділері Сарыарқаның қиыр батысында сақталды. Бор
шөгінділері Сарыарқаның қиыр шығысындағы Ертіс жанында сақталған. Неогенде
Сармат теңізінің трансгресиясы жүрді. Ол қазіргі Қара, Каспий Арал
теңіздерінің орнына алап жатса, Торғай, Шу Сарысу ойыстарына дейінгі кең
алқапты алып жатты [4].
Неогендегі геотектоникалық қозғалыстың нәтижесінде Памир тауларынаң
соңында біртіндеп көтерілуіне байланысты неогеннің соңында біртіндеп
тартылып қазіргі құмды шөлдер пайда болды. Құрлық болып табылған Сарарқада
Магний Карбонатына бай қоңыр және қызыл түсті сазды жыныстардың шөгінділері
түзілді. Олар мезазойдың үгілу қабатында қалыптасты.
Палеографиалық зерттеулерге сүйенсек қазіргі орталық Қазақстан
аумағының солтүстігінде ауыспалы ылғалды Саванна онтүстігінде құрғақ
субтропиктік шөл зоналары қалыптасқан климаты.
Неогеннің соңы мен төрттік дәуірдегі қуатты тау түзілу үрдісінің
нәтижесінде Сарыарқаның аумағының шеткі аймақтарында 400 м орталық бөлігі
1000 метірге дейін көтерілді. Ежелгі Мезозой – Палеогенде қалыптасқан жер
бедері тегістеліп деформацияланып бір шама өзгеріске ұшырады. 13
Қазақтың ұсақ шоқылы аймағының бір бөлігі көтерілгенімен екінші бөлігі
төмен түсті олардың қатарына теңіз – Қорғалжын, Жезқазған ойыстарын
жатқызуға болады. Геотектоникалық қозғалыстың нәтижесінде Қарқаралы,
Баянауыл, Ұлытау, Ерементау, Көкшетау сияқты аласа тауларды көтеріліп
жекелеген шоқылардың шоғырын (аралын) түзілді. Аласа шоқылардың шоғырларын
бір – бірінен бөліп тұрған ойыстарда құрлықтың шөгінділер жинала бастады.
Сарыарқаның Сауыр – Тарбағатай тауларымен шектесетін шығыс бөлігі
көтерілулер қарқынды жүрді. Қорыта айтқанда, Сарыарқаның қазіргі жер
бедері мезозой – кайназой эроларының аралында ұзақ уақыт жүрген денудатция
мен неотектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде түзілді.
1.3.Сарыарқаның жер бедері
Ежелгі қатпарлы аймақ болып табылатын қазақтың ұсақ шоқылары ұзақ
уақыт денудатцияға ұшырағандықтан негізінен аласа таулар басым. Аласа
таулар негізінен ежелгі полезойға дейінгі және полезойлық антиклинорилерде
шоғырланған олардың қатарына Көкшетау, Баянауыл, Ерементау, Қарқаралы,
Шыңғыстау, Қызыларай, Кент, Ұлытау тауларын жатқызуға болады. Ең биік
нүктесі теңіз деңгейінен 1565 метр биіктікте орналасқан Ақсорын тауы.
Сарыарқаның жер бедерінің төменде морфо – құрылымдық тұрғыдан бірнеше топқа
бөлуге болады. Сарыарқа Евразияның орталық бөлігінде батысында Тұран
плитасымен Орал, шығысында Алтай, оңтүстігінде Балқаш – Алакөл иіні арқылы
Тянь – Шань, Жетісу алатауы солтүстігінде батыс сібір плитасымен шектелуі
ерекшелінеді. Жер бедері көтерінкі аласа таулы алқаптарымен оларлың
аралығын бөліп тұрған тектоникалық иіндерден тұрады. Жер бедері 200 метрден
биік ойыстармен аласа таулы ұсақ шоқылы болып келуімен ерекшелінеді. Басқа
ірі тау жүйелерімен негізгі айырмашылығы бір тұтастығымен ірі тау аралық
иіндердің нашар дамуы болып табылады.14
Эпиполезойлық платформаның қалқаны болып табылатын аласа таулы шоқылы
Көкшетау, Ұлытау үстірттерімен олардың бөліп тұрған теңіз – Қорғалжын
ойыстары шоқылы жалды аласа таулы, аридті – денудатциялық аласа таулы жер
бедері кең көлемді аумақты алып жатыр. Эрозиялық тектоникалық аласа таулы
шоқылы Көкшетау үстірті Сарыарқаның солтүстік бөлігін ендік бағытта созылып
жатыр негізінен Кембриге дейін көтерілген гранитті қалқан болып табылады.
Пішіні теріс пішінде доға тәрізді. Оның айналасында каледон қатпарлығында
тузілген Илантау жақсы Жаңғыстау, Айыртау сияқты ұсақ шоқылы аласа таулар
шоғырланған. Солтүстігімен солтүстік батысында солтүстік Қазақстан
жазығымен оңтүстігінде теңіз – Қорғалжың ойысымен шығысында Ертіс бойы
синиклизасымен шектеседі.15
Неоген - төрттік дәірлеріндегі неотектоникалық қозғалыстардың
әсерінен жер бедерінің морфо құрылымы баспалдақ тәрізді біртіндеп
көтерілуімен еркшелінеді. Үстірттің Пенепленденген ежелгі гранитті ірге
тасында 400 метрге биіктікте белесті тегіс үстірттер таралған. Көкшетау
үстіртінде абсолют биіктігі 1000 метрге дейінгі зеренді, Имантау, Айыртау,
Көкшетау сияқты Қалдың таулар таралған олардың ең биігі Көкшетау оның
абсолют биіктігі 947 метр. Ұсақ шоқылар гранитті таулы алқаптардың маңында
шоғырланған. Морфо құрылымдық тұрғыдан шоқылардың биіктігі 25 – 30 метрден
аспайтын аласа, биіктігі 500 – 100 метрден асатын орташа биік және 100 –
200 метрден асатын биік болып үш топқа бөлінеді. Морфогенетикалық тұрғыдан
эрозиялық, тектоникалық жер бедерінің қатарына жатады орталық Қазақстанда
зерттеген геоморфологиялиқ ғалымдардың пікіріне сүйенсек денудациялық
көтерінкі жазықтар ежелгі пенепленнің неоген дәуіріне дейінгі үгілу
қабатының тегістелген бөлігі болып табылады. [8]
Пенепленденген Көкшетау үстіртінің орталық бөлігі толқынды болып
келеді өзен анғарлары үстірттің орталық бөлігінен тектоникалық жарықтарды
боилай сәуле тәрізді таралады. Басым көпшілігі Есіл өзенінің саласы болып
табылады.
Көкшетау үтіртінде тектоникалық бөгелмелі, және Сарлы –
зефляциялық жолмен түзілген көлдер көп. Тектоникалық көлдердің қатарына
Бурабай, Шортанды тобындағы көлдер жатады. Олардың ең терең жері 40 метрге
жетеді. Бөгелмелі көлдердің қатарына қазіргі өзен анғарларын ысырынды
моренналы жыныстардың бөгеп қалуынан тузілген Қорлыкөл, Қона, Қожыбай,
Шалқар көлдері жатады. Олар табаны тегіс әрі саяз болуымен ерекшелінеді.
Сорлы – дефляциялық көлдер ежелгі пенеплендердің бетіндегі ойыстарда
шоғырланатындықтан қазіргі өзен торлары мен ешқандай байланыстар жоқ олар
саяз әрі шағын болғандықтан жазда құрғап сорға айналады. Олардың қатарына
Майлысор, Шотсор, Шолақсор көлдері жатады. 16
Аласа таулы ұсақ шоқылы эрозиялық тектоникалық Ұлытау үстірті
Сарыарқаның батыс бөлігін алып жатқан аласа тауларға Каледон қатпарлығында
түзілген Ұлытау антиклинориіне жататын Арғанаты таулы алқабы жатады. Бұл
үстірттің меридионалды бағытқа созылған құрылымы Кембриге дейін түзілген.
Ежелгі таулы алқап болып табылады. Тау түзілу үрдісі ерте аяқталғандықтан
Ұлытау мезозойдың өзінде пенепленденген. Пенепленнің бөлшектенуі
көтерілулер жүрген төменгі полеогенде басталды. Миоценде Ұлытаудың 100
метрге дейінгі биіктікте сазды жыныстар жатты. Плейстоценде жүрген
көтерілулер нәтижесінде Ұлытаумен Арғанатының батыс беткейлерінде баспалдақ
тәрізді құрылымдар мен тік беткейлі Каньон тәрізді өзен аңғарлары түзілді.
Шығыс беткейі біртіндеп аласаратындықтаң көлбеу болып келеді. Шығысында ол
Сарысу-теңіз үстіртіне ұласады.
Батысында Ұлытау үстірті кең көлемді құрлымдық аккмулятивтік Торғай
Қолатымен ойысымен шектеледі. 500-600 метр биіктікте орналасқан
денудацйалық жазықтықтардан Ұлытау (1131 м), Едіге (1064м), Айыртау (850м),
Арғанат (757м) сияқты изометриялық қалдық таулар көтеріліп тұрады. Ұлытау
үстіртінің қазіргі жер бедері экзогендік және эндогендік күштердің әсерінен
қалыптасқан. Олардың қатарына аласа таулар денудациялық және аккмулятивтік
жазықтар жатады. Ұлытаудың аласа таулы бөлігіндегі жер бетіне шығып жатқан
гранитойдтардың аридті денудациялық әсерінен түзілген жер бедерінің ерекше
пішіндері Қотыртастар - түзілген. Олар әсіресе Ұлытау мен Едігенің үшкір
шыңдарында кең таралған. Белесті жолда Қыштау, жақсы Арғанаты сияқты аласа
таулар девонның қызыл түсті шөгінділерімен кембриге дейінгі тақта тастардан
тұрады. Ұсақ шоқылардың биіктігі аумақтың көтерілуіне сай 200 - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz