Зығыр дақылын зерттеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Әдебиеттік шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Дақылға сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Зерттеу аймағының табиғат климаттық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Жауын шашын мен температуралық құбылым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Топырақтық жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4. Зерттеудің жоспары және әдістемесі және майлы дақылдардың тыңайтқыш қолдану жүйесін пайдалана отырып талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5. Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.1.Топырақтың орналасу тығыздығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.2.Зығыр дақылы өсірілген топырақтың қоректік режимінің динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.2.1. Зығыр дақылы өсірілген топырақтағы гумус пен минералды азоттың динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.2.2. Зығыр дақылы өсірілген топырақтағы жылжымалы фосфордың динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.3.Зығыр дақылының химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.4 Зығыр дақылының өнімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.5 Зығыр дақылы өнімімен негізгі қоректік элементтердің шығымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.6.Зығыр дақылының дәніндегі сапалық көрсеткіштердің өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6. Зығыр дақылына тыңайтқыштарды қолданудың экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7. Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Әдебиеттік шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Дақылға сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Зерттеу аймағының табиғат климаттық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1. Жауын шашын мен температуралық құбылым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Топырақтық жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4. Зерттеудің жоспары және әдістемесі және майлы дақылдардың тыңайтқыш қолдану жүйесін пайдалана отырып талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5. Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.1.Топырақтың орналасу тығыздығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.2.Зығыр дақылы өсірілген топырақтың қоректік режимінің динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.2.1. Зығыр дақылы өсірілген топырақтағы гумус пен минералды азоттың динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.2.2. Зығыр дақылы өсірілген топырақтағы жылжымалы фосфордың динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.3.Зығыр дақылының химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.4 Зығыр дақылының өнімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.5 Зығыр дақылы өнімімен негізгі қоректік элементтердің шығымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.6.Зығыр дақылының дәніндегі сапалық көрсеткіштердің өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6. Зығыр дақылына тыңайтқыштарды қолданудың экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7. Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Өзектілігі. ҚР қазіргі кезде жыртылатын жерлердің құрылысын қайта қарастыруда және АШМ бидай егілетін алқаптардың көлемі 2,4миллион тоннаға көтеріп, миллион гектарға азайтып, дәнді дақылдардың жалпы жинау көлемін 11 тоннаға көтеріп, сонымен қатар өнімділікті 15 центнер гектардан жоғарылатуды жоспарлауда.
Сондай - ақ республикада соңғы жылдары жүргізілген өсімдік шаруа - шылығының диверсификациясы өңделетін дақылдардың тек ыңғайлылығын ғана емес, сонымен бірге Қазақстандағы зоналары мен аймақтарында егілетін көлемін де анықтайды. Осылармен қатар дақылдардың биологиялық ерекшеліктері, олардың топырақ - климаттық жағдайларына бейімделуі, потенциалды өнімділігі, өндірістік рентабельділігі, топырақтың құнарлық деңгейі, бір бірімен байланысты ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігі мен сапасының қарым қатынасын, соңында елдің ішкі сұранысын қамтамасыз етуді ескереді. Бидай алқаптарынан босатылған жерлерге майлы және дәндібұршақ дақылдарын егу көзделуде.
ҚР - ның АӨК-нің тұрақты дамуының басты бағыты қазіргі қолда бар технологияны ғана емес, сондай - ақ ауылшаруашылық дақылдарының жаңа жоғары тиімді агротехнологиялық өңдеуді зерттеуді, топырақ құнарлығын және оны көтеруді бір мезгілде қарастыруда.
Республиканың оңтүстік шығыс аймақтарында бұл жоспар үлкен көрініс тапты. Бидай, қант қызылшасы, жүгері, соя, мақсары және тағы басқа дақылдармен бірге майлы дақылдар майкене , көкшіл қыша және майлы зығыр да өздерінің майлылығының жоғарылығымен және өнімділігімен ерекшеленеді. Бұлардың дәндерінің бағалылығы тек май алуда ғана емес, сонымен қатар техникалық мақсатта да қолданылады.
Ескере кететін жайт, бұл аймақта ауылшаруашылығы өндірісі негізінен табиғи құнарлығы жоғары емес қара қоңыр және сұр топырақты жағдайында құрылды.Органикалық заттардың ыдырауының қарқындылығы, аймақтардың температуралық режимінің жоғарылығы ескеріледі – топырақтағы гумус деңгейінің төмендеуіне әкеліп соғады.
Бұл аймақта соңғы жылдары ауылшаруашылық дақылдарын өңдеу минералды және органикалық тыңайтқыштарды қолдану деңгейі төмендеуіне байланысты, топырақтың табиғи құнарлығын пайдаланып экстенсивті негізде жүргізілуде. Мұның бәрі топырақ құнарлығын төмендетіп, ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігінің азаюына себеп болады.
Сондай - ақ республикада соңғы жылдары жүргізілген өсімдік шаруа - шылығының диверсификациясы өңделетін дақылдардың тек ыңғайлылығын ғана емес, сонымен бірге Қазақстандағы зоналары мен аймақтарында егілетін көлемін де анықтайды. Осылармен қатар дақылдардың биологиялық ерекшеліктері, олардың топырақ - климаттық жағдайларына бейімделуі, потенциалды өнімділігі, өндірістік рентабельділігі, топырақтың құнарлық деңгейі, бір бірімен байланысты ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігі мен сапасының қарым қатынасын, соңында елдің ішкі сұранысын қамтамасыз етуді ескереді. Бидай алқаптарынан босатылған жерлерге майлы және дәндібұршақ дақылдарын егу көзделуде.
ҚР - ның АӨК-нің тұрақты дамуының басты бағыты қазіргі қолда бар технологияны ғана емес, сондай - ақ ауылшаруашылық дақылдарының жаңа жоғары тиімді агротехнологиялық өңдеуді зерттеуді, топырақ құнарлығын және оны көтеруді бір мезгілде қарастыруда.
Республиканың оңтүстік шығыс аймақтарында бұл жоспар үлкен көрініс тапты. Бидай, қант қызылшасы, жүгері, соя, мақсары және тағы басқа дақылдармен бірге майлы дақылдар майкене , көкшіл қыша және майлы зығыр да өздерінің майлылығының жоғарылығымен және өнімділігімен ерекшеленеді. Бұлардың дәндерінің бағалылығы тек май алуда ғана емес, сонымен қатар техникалық мақсатта да қолданылады.
Ескере кететін жайт, бұл аймақта ауылшаруашылығы өндірісі негізінен табиғи құнарлығы жоғары емес қара қоңыр және сұр топырақты жағдайында құрылды.Органикалық заттардың ыдырауының қарқындылығы, аймақтардың температуралық режимінің жоғарылығы ескеріледі – топырақтағы гумус деңгейінің төмендеуіне әкеліп соғады.
Бұл аймақта соңғы жылдары ауылшаруашылық дақылдарын өңдеу минералды және органикалық тыңайтқыштарды қолдану деңгейі төмендеуіне байланысты, топырақтың табиғи құнарлығын пайдаланып экстенсивті негізде жүргізілуде. Мұның бәрі топырақ құнарлығын төмендетіп, ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігінің азаюына себеп болады.
1. 1.Т. Мұсақұлов, орысша - қазақша түсіндірмелі биологиялық сөздік, Алматы – 1959
2. Данилова И.М.Каждый год с высоким урожаем. №6,1982,с 29-30.
3. Свиридова А.А., Никитенко В.В.-Главное соблюдатель технологию. Масличные культуры,№6,1982,с.30-31.
4. Данилова И.М.Каждый год с высоким урожаем. №6,1982,с 29-30.
5. Коломникова Г.Д. и др.Лен масличный – культура эффективная. Масличные культуры, №1, 1982, с.19-20.
6. М.Б.Бекбутаев. Лен масличный в Узбекистане. Масличные культуры,№2. 1987,с.20.
7. Гришанов И.Н.и др. «Экономическая эффективность возделования масличных культур» Ж.Вестник сельскохозяйственной науки Казакстана.№4, 2009,с.33-34.
8. Гришанов И.Н.и др. «Урожайность масличных культур» Ж.Вестник сельскохозяйственной науки Казакстана.№5, 2009,с.11-12.
9. Каталог сортов и грибридов масличных культур, технологий возделования средств механизации. – Краснодар, ВНИИ масличных культур имени В.С.Пустовойта,2004., с.20-23.
10. Жученко А.А., Андрущенко В.К., Медведев В.В.,Тярина В.С. Влияние минеральных удобрений на химический состав плодов томатов. Тезисы докладов Всесоюзной научно – технической конференции «Химизация растеневодства и качество сельскохозяйственной продукции». Киев, 24-26февраля1972,с.111-113.
11. Елешев Р.Агроэкологические проблемы современной агрохимии // Экологические проблемы применения удобрений и воспроизводство почв.плодор.: Сб. науч. тр.- Алматы,1994. С.96-101.
12. Рубинштейн М.И., Тазабеков Т.Т. Антропогенные изменения гумуса в пахотных почвах Казакстана // В.сб.: «Достижение докучаевского почвоведения в Казакстане».-Алма-ата: Наука. – 1985.с.35-42.
13. Watson D.I.-Leaf growth in relation tj crop yield the growth of leaves, London,1956.P.12-16.
14. Елешев Р.Е., Басибеков Б.С., Кисиков К.Ш. Сравнительная агроэкологическая
15. Егоров В.Г., Носовская И.И., Соловьева Г.А., Вляние длительного систематического применения различных форм минеральных удобрений и навоза на накопление в почве и хозяйственный баланс меди и цинка. //Агрохимия. 2000.№9.с.50-56.
16. Korva I., Varis Е. Conventional and organic cropping systems at Suitia. П.Сгор growth and yield // J.agr.sci.in Finland. 1990. V.62. №4. P.309-310.
17. Баранов В.Д., Тараханов И.Г., Программирование урожаев сельскохозяйственнох культур.-М.:1990.с.65-69
18. Сдобникова О.В.., Гусак В.С. Изучение фосфорного режима южных карбонатных черноземов Северного Казаксткга с использованием Р32 //Агрохимия, 1988№8.с.21-28
19. Кулаковская Т.Н. Агрохимические свойства почвы и их значение в использовании.//Минск, 1965. с. 34-37
20. Эффективность удобрений по зонам страны. Материалы научно- методического совещания Географической сети опытов с удобрениями. - М.,вып.29.1983.с.26-2
21. Мельник И.А. Биологический гумус. Как его получить? //Сельское хозяйство Белорусии. 1989.№ 10.-с. 16-18
22. Елешев Р.Е., Бекетов Ш.У., Даулеталиева Ш.Р. Агроэкологическая роль органических удобрений в повышении плодородия темно-каштановых почв и продуктивность зерновых севооборотов // Экологические пробл.применения удобрений и воспроизводство почвенного плодородия: Сб.тр.КазСХИ.-Алматы:КазСХИ,1994.-с.39-48
23. Синягин И.И. Площади питания растений.-3-е изд. М.: Россельхозиздат. 1975,- с. 126-129
24. Тищенко А.Т. Влияние длительного применения удобрений на содержание органического вещества в почве// Труды ВИУАД947 Вып.2 с.59
25. Синягин И.И. Агротехнические условия высокой эффективности удобрений. М.: Россельхозиздат. 1968.с. 100-102
26. Ореховская Е.П. и др. Рекомендации по производству хранению и использованию органических удобрений. Фрунзе, 1987.с.32
27. Пономарева А.Т. Баланс питательных веществ в земледелии Казахстана и улучшение почвенного плодородия в связи с применением удобрений.//В сб. «Повышение продуктивности почв Казахстана», 1980,с. 11-16
28. Лыков A.M. Воспроизводство органического вещества в почве при интенсивном земледелии//Химия в сельском хозяйстве.-1989.№10.-с.27-31
29. Кононов М.М. Органическое вещество почвы.-М.: изд. АН СССР, 1963.с.29-32
30. Куришбаев А.К. и др. Гумус предгорных светло-каштановых почв и его трансформация при земледельческом использовании// Сб.науч.Тр. КазНИИЗ им. В.Р. Вильямса «Плодородие земель и факторы его повышения»-Алма- Ата: ВО ВАСХНИЛ, 1987.С.64-72
31. Прянишников Д.Н. Изб.соч.,т1 .- Агрохимия. - М. :Колос, 1965.-е.312-333
32. Бегалина А.А., Винокуров В.А. «Влияние способов посева на засоренность и урожайность льна масличного в Акмолинской области» ж. «Исследование, результаты» Алматы, №1, 2007г, с 89-91.
33. Бегалина А.А., Сагалбеков У.М. «Элементы структуры урожая льна масличного в зависимости от глубины заделки семян». Материалы международной научно-практической конференции «Валихановские чтения- 12», Кокшетау, 2007, с 14-46.
34. Никитин В.В., Авраменко П.М. «Оптимизация минерального питания» Журнал «Агрохимический вестник» №5, 2002.
35. Сагалбеков У.М., Бегалина А.А. «Влияние глубины заделки семян на полевую всхожесть и выживаемость льна масличного». Материалы международной научно- практической конференций «Валихановский чтения 21», Кокшетау, 2006,с 94-95.
36. Коринец В.В., Жилкин А.А.«О ресурсосберегающих технологиях возделывания сельскохозяйственных культур». « Вестник Россиской Академии сельскохозяйственных наук».№1, 2004 (январь- февраль).
2. Данилова И.М.Каждый год с высоким урожаем. №6,1982,с 29-30.
3. Свиридова А.А., Никитенко В.В.-Главное соблюдатель технологию. Масличные культуры,№6,1982,с.30-31.
4. Данилова И.М.Каждый год с высоким урожаем. №6,1982,с 29-30.
5. Коломникова Г.Д. и др.Лен масличный – культура эффективная. Масличные культуры, №1, 1982, с.19-20.
6. М.Б.Бекбутаев. Лен масличный в Узбекистане. Масличные культуры,№2. 1987,с.20.
7. Гришанов И.Н.и др. «Экономическая эффективность возделования масличных культур» Ж.Вестник сельскохозяйственной науки Казакстана.№4, 2009,с.33-34.
8. Гришанов И.Н.и др. «Урожайность масличных культур» Ж.Вестник сельскохозяйственной науки Казакстана.№5, 2009,с.11-12.
9. Каталог сортов и грибридов масличных культур, технологий возделования средств механизации. – Краснодар, ВНИИ масличных культур имени В.С.Пустовойта,2004., с.20-23.
10. Жученко А.А., Андрущенко В.К., Медведев В.В.,Тярина В.С. Влияние минеральных удобрений на химический состав плодов томатов. Тезисы докладов Всесоюзной научно – технической конференции «Химизация растеневодства и качество сельскохозяйственной продукции». Киев, 24-26февраля1972,с.111-113.
11. Елешев Р.Агроэкологические проблемы современной агрохимии // Экологические проблемы применения удобрений и воспроизводство почв.плодор.: Сб. науч. тр.- Алматы,1994. С.96-101.
12. Рубинштейн М.И., Тазабеков Т.Т. Антропогенные изменения гумуса в пахотных почвах Казакстана // В.сб.: «Достижение докучаевского почвоведения в Казакстане».-Алма-ата: Наука. – 1985.с.35-42.
13. Watson D.I.-Leaf growth in relation tj crop yield the growth of leaves, London,1956.P.12-16.
14. Елешев Р.Е., Басибеков Б.С., Кисиков К.Ш. Сравнительная агроэкологическая
15. Егоров В.Г., Носовская И.И., Соловьева Г.А., Вляние длительного систематического применения различных форм минеральных удобрений и навоза на накопление в почве и хозяйственный баланс меди и цинка. //Агрохимия. 2000.№9.с.50-56.
16. Korva I., Varis Е. Conventional and organic cropping systems at Suitia. П.Сгор growth and yield // J.agr.sci.in Finland. 1990. V.62. №4. P.309-310.
17. Баранов В.Д., Тараханов И.Г., Программирование урожаев сельскохозяйственнох культур.-М.:1990.с.65-69
18. Сдобникова О.В.., Гусак В.С. Изучение фосфорного режима южных карбонатных черноземов Северного Казаксткга с использованием Р32 //Агрохимия, 1988№8.с.21-28
19. Кулаковская Т.Н. Агрохимические свойства почвы и их значение в использовании.//Минск, 1965. с. 34-37
20. Эффективность удобрений по зонам страны. Материалы научно- методического совещания Географической сети опытов с удобрениями. - М.,вып.29.1983.с.26-2
21. Мельник И.А. Биологический гумус. Как его получить? //Сельское хозяйство Белорусии. 1989.№ 10.-с. 16-18
22. Елешев Р.Е., Бекетов Ш.У., Даулеталиева Ш.Р. Агроэкологическая роль органических удобрений в повышении плодородия темно-каштановых почв и продуктивность зерновых севооборотов // Экологические пробл.применения удобрений и воспроизводство почвенного плодородия: Сб.тр.КазСХИ.-Алматы:КазСХИ,1994.-с.39-48
23. Синягин И.И. Площади питания растений.-3-е изд. М.: Россельхозиздат. 1975,- с. 126-129
24. Тищенко А.Т. Влияние длительного применения удобрений на содержание органического вещества в почве// Труды ВИУАД947 Вып.2 с.59
25. Синягин И.И. Агротехнические условия высокой эффективности удобрений. М.: Россельхозиздат. 1968.с. 100-102
26. Ореховская Е.П. и др. Рекомендации по производству хранению и использованию органических удобрений. Фрунзе, 1987.с.32
27. Пономарева А.Т. Баланс питательных веществ в земледелии Казахстана и улучшение почвенного плодородия в связи с применением удобрений.//В сб. «Повышение продуктивности почв Казахстана», 1980,с. 11-16
28. Лыков A.M. Воспроизводство органического вещества в почве при интенсивном земледелии//Химия в сельском хозяйстве.-1989.№10.-с.27-31
29. Кононов М.М. Органическое вещество почвы.-М.: изд. АН СССР, 1963.с.29-32
30. Куришбаев А.К. и др. Гумус предгорных светло-каштановых почв и его трансформация при земледельческом использовании// Сб.науч.Тр. КазНИИЗ им. В.Р. Вильямса «Плодородие земель и факторы его повышения»-Алма- Ата: ВО ВАСХНИЛ, 1987.С.64-72
31. Прянишников Д.Н. Изб.соч.,т1 .- Агрохимия. - М. :Колос, 1965.-е.312-333
32. Бегалина А.А., Винокуров В.А. «Влияние способов посева на засоренность и урожайность льна масличного в Акмолинской области» ж. «Исследование, результаты» Алматы, №1, 2007г, с 89-91.
33. Бегалина А.А., Сагалбеков У.М. «Элементы структуры урожая льна масличного в зависимости от глубины заделки семян». Материалы международной научно-практической конференции «Валихановские чтения- 12», Кокшетау, 2007, с 14-46.
34. Никитин В.В., Авраменко П.М. «Оптимизация минерального питания» Журнал «Агрохимический вестник» №5, 2002.
35. Сагалбеков У.М., Бегалина А.А. «Влияние глубины заделки семян на полевую всхожесть и выживаемость льна масличного». Материалы международной научно- практической конференций «Валихановский чтения 21», Кокшетау, 2006,с 94-95.
36. Коринец В.В., Жилкин А.А.«О ресурсосберегающих технологиях возделывания сельскохозяйственных культур». « Вестник Россиской Академии сельскохозяйственных наук».№1, 2004 (январь- февраль).
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Әдебиеттік
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2. Дақылға сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
3. Зерттеу аймағының табиғат климаттық
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
3.1. Жауын шашын мен температуралық
құбылым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Топырақтық
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
Негізгі бөлім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
4. Зерттеудің жоспары және әдістемесі және майлы дақылдардың тыңайтқыш
қолдану жүйесін пайдалана отырып талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
5. Зерттеу нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
5.1.Топырақтың орналасу тығыздығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.2.Зығыр дақылы өсірілген топырақтың қоректік режимінің
динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.2.1. Зығыр дақылы өсірілген топырақтағы гумус пен минералды азоттың
динамикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
5.2.2. Зығыр дақылы өсірілген топырақтағы жылжымалы фосфордың
динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.3.Зығыр дақылының химиялық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.4 Зығыр дақылының
өнімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
5.5 Зығыр дақылы өнімімен негізгі қоректік элементтердің
шығымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.6.Зығыр дақылының дәніндегі сапалық көрсеткіштердің
өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6. Зығыр дақылына тыңайтқыштарды қолданудың экономикалық
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7. Қоршаған ортаны қорғау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Өзектілігі. ҚР қазіргі кезде жыртылатын жерлердің құрылысын қайта
қарастыруда және АШМ бидай егілетін алқаптардың көлемі 2,4миллион тоннаға
көтеріп, миллион гектарға азайтып, дәнді дақылдардың жалпы жинау көлемін 11
тоннаға көтеріп, сонымен қатар өнімділікті 15 центнер гектардан
жоғарылатуды жоспарлауда.
Сондай - ақ республикада соңғы жылдары жүргізілген өсімдік шаруа -
шылығының диверсификациясы өңделетін дақылдардың тек ыңғайлылығын ғана
емес, сонымен бірге Қазақстандағы зоналары мен аймақтарында егілетін
көлемін де анықтайды. Осылармен қатар дақылдардың биологиялық
ерекшеліктері, олардың топырақ - климаттық жағдайларына бейімделуі,
потенциалды өнімділігі, өндірістік рентабельділігі, топырақтың құнарлық
деңгейі, бір бірімен байланысты ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігі мен
сапасының қарым қатынасын, соңында елдің ішкі сұранысын қамтамасыз етуді
ескереді. Бидай алқаптарынан босатылған жерлерге майлы және дәндібұршақ
дақылдарын егу көзделуде.
ҚР - ның АӨК-нің тұрақты дамуының басты бағыты қазіргі қолда бар
технологияны ғана емес, сондай - ақ ауылшаруашылық дақылдарының жаңа жоғары
тиімді агротехнологиялық өңдеуді зерттеуді, топырақ құнарлығын және оны
көтеруді бір мезгілде қарастыруда.
Республиканың оңтүстік шығыс аймақтарында бұл жоспар үлкен көрініс
тапты. Бидай, қант қызылшасы, жүгері, соя, мақсары және тағы басқа
дақылдармен бірге майлы дақылдар майкене , көкшіл қыша және майлы зығыр да
өздерінің майлылығының жоғарылығымен және өнімділігімен ерекшеленеді.
Бұлардың дәндерінің бағалылығы тек май алуда ғана емес, сонымен қатар
техникалық мақсатта да қолданылады.
Ескере кететін жайт, бұл аймақта ауылшаруашылығы өндірісі негізінен
табиғи құнарлығы жоғары емес қара қоңыр және сұр топырақты жағдайында
құрылды.Органикалық заттардың ыдырауының қарқындылығы, аймақтардың
температуралық режимінің жоғарылығы ескеріледі – топырақтағы гумус
деңгейінің төмендеуіне әкеліп соғады.
Бұл аймақта соңғы жылдары ауылшаруашылық дақылдарын өңдеу минералды
және органикалық тыңайтқыштарды қолдану деңгейі төмендеуіне байланысты,
топырақтың табиғи құнарлығын пайдаланып экстенсивті негізде жүргізілуде.
Мұның бәрі топырақ құнарлығын төмендетіп, ауылшаруашылық дақылдарының
өнімділігінің азаюына себеп болады.
Өнімділікті жоғарылататын және дақылдардың сапасын жақсартатын,
топырақ құнарлығын сақтайтын және жоғарылататын факторлардың бірі –
тыңайтқыш. Сондықтан қысқа ротациялы ауыспалы егістегі бағалы майлы
дақылдарға тыңайтқыш қолданудың рационалды жүйесін өңдеу өте маңызды
тапсырма. Қазақстанның оңтүстік – шығысында суармалы егіс зонасында
ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін жер ресурстарын тиімді пайдалану
арқылы жоғарылату өсімдік шаруашылығының маңызды және актуалды бағыты болып
табылады.
Зерттеулердің ғылыми және тәжірибелік мәні мынада: қысқа - ротациялы
ауыспалы егісте майлы дақылдарға ғылыми негізде қолданылатын тыңайтқыштың
жүйесі жасалынады. Бұл зығыр, қыша және майкененің өнімділігін минимум 3,0
ц \га жоғарылатады, сонымен бірге Қазақстанның оңтүстік – шығысындағы
суарылатын қара қоңыр топырақ құнарлығын сақтауға және оны көтеруге
мүмкіндік береді.
Дағдыланған дамудың бағытында бидай алқаптарының қысқартылуы мен
майлы дақылдар алқаптарының кеңейтілуінде бұл дақылдардың қысқа – ротациялы
ауыспалы егістігі ерекшелігін үйрену маңызды болып табылады. Әсіресе бұл
республикамыздың кіші және ұйымды шаруашылықтары үшін маңызды. Осы уақытқа
дейін Қазақстанның әртүрлі аймақтарында ауыспалы егістіктен тыс майлы
дақылдарды өңдеуде түрлі зерттеулер жүргізіледі. Бұл зерттеулер “топырақ -
тыңайтқыш – өсімдік - сапа ” агроэкожүйесі компоненттерінің өзара
қатысынсыз өткізілді. Сондықтан атап өтетін жайт, бұл дақылдың ауыспалы
егістігі минералдық қоректенуі мүлде зерттелмеген. Ал Қазақстанның оңтүстік
– шығысында майкене, қыша, майлы зығыр дақылдары бұрын соңды өсірілмеген.
Сондықтан бұл майлы дақылдың өсіру технологиясын, бейімделу қабілетін,
тыңайтқыштың ғылыми жүйесін меңгеру өзекті және өте маңызды мәселе болып
табылады.
Әдеби шолу
Ресурстарды сақтау технологияларының өңделуі және ауыспалы егістегі
майлы дақылдарға тыңайтқыш қолдану жүйесін жасау жұмысының басты мақсаты –
бір уақытта топырақтың құнарлылығын сақтап , жоғары өнім алу болатын.
Мұндай зерттеулер ғалымдардың қатысымен көптеген шет елдерде жүргізілген.
Көптеген жұмыстар Ресейде Пустовойта атындағы майлы дақылдар ҒЗИ – да,
Кубанда ауылшаруашылық ҒЗИ, Украинада Волын ауылшаруашылық институтында,
сондай ақ Венгрия, Польша, Германия, Румыния және тағы басқа елдерде
жасалынды.
Қазақстанда майлы дақылдарды өңдеу технологиясын жасау жұмыстарымен
ауылшаруашылық ҒЗИ (күнбағыс, қыша), ҚазҒЗИ (сафлор, соя ), А. И. Бараев
атындағы ҚазҒЗИ (зығыр және қыша), Павлодарда НИИСХ ( рыжик) оқымыстылары
айналысты. Бірақта ескере кететін жағдай, бұл жұмыстар Қазақстанның
оңтүстік – шығыс аймағының табиғи – климат жағдайына сәйкес
келмейді.Сонымен бірге төменде айтылатын дақылдар бұл аймақта бұрын соңды
өсірілген емес.
Н. А. Сариеваның мәліметтері бойынша Волгоград облысының
солтүстігіндегі құрғақ континентальді климатта қышаның тұқым нормасымен
егілуіне үлкен мән берген дұрыс, яғни 1 гектардан 7кг тұқым. С3-3,6 және
СЗП -3,6 дискілі сеялкамен қатараралығын 45см етіп егеді. Сонда бұдан
алынатын өнімділік орта есеппен 10,1 цга болады [5].
Омбы облысының оңтүстік орманды даласында майлы зығырды себуге ең
қолайлы уақыт – мамырдың екінші декадасының соңы мен үшінші декадасы.
Оптималды себу нормасы – 8млн тұқым гектарына, Сибирск сорттары үшін 48 -
50кг, Исилькульский үшін – 60 - 65 кг [2]. Солтүстік Қазақстанда лимиттеуші
фактор – қысқы аязсыз кезең мен жылудың жеткіліксіздігі болып табылады. Бұл
майлы зығырдың өсу фазасын тежеуі мүмкін, басқа жағынан азжылдық және
көпжылдық арамшөптермен ластану қауіпі бар. Мұндай жағдайда қатарлап себу
тәсілін қолданған дұрыс (22,8см) [3].
И.Н. Гришанова және басқалардың егістік зерттеулерінің нәтижесі бойынша
майлы дақылдарды өңдеу Солтүстік Қазақстан жағдайында тиімді. Майлы
зығырдың өндірістік рентабелдьдігі 110,9 – 135,8% құрады. Сонымен бірге
майлы дақылдардың рентабелділігінің жоғары болуына минералдық
тыңайтқыштарды қолданудың септігі тиді (N60P60K40) [7].
Н. М. Котлярдың мәліметі бойынша майкененің тұқымы топырақтың
температурасына өте сезімтал. Егер 10 см - дегі топырақ температурасы 100C
- тан жоғары болмаса, оны екпеу керек. Сондықтан Херсон облысында
майкенені сәуірдің аяғы – мамырдың басында егеді. Бұл кезде топырақ 10-120
C-қа жылынып, арамшөптердің біразы өліп қалады [35]. Егу СПЧ -6
сеялкасымен пунктирлі тәсілмен 5-6 тұқым 1 шаршы метрге себіледі. 1000
дәннің салмағына байланысты себу нормасы 1 гектарға 27-32 кг-ға ауытқуы
мүмкін.
Майлы зығырды Өзбекстанда ерте көктемде, топырақтың беткі қабаты
ылғалды және қабыршақтану қауіпі жоқ кезде еккен дұрыс. Егісті себуден
бұрын жақсылап культивациялайды. Сол уақытта тұқымды 2-3см тереңдікке
ексе, өсімдіктің дамуы жақсарады. Тұқымды тереңірек ексе , ол бүршіктің
өлуіне әкеліп соғады. Майлы зығырды астық сепкіш сеялкамен себеді.
Суарылмайтын егістікте 16-20кг (3-3,5млн тұқым ) 1гектарға , ал суармалы
егісте 25-30кг (4,5-5,0млн тұқым) тұқым себіледі. Тұқым арамшөптер
дәндерінен тазартылған болуы тиіс [6].
Майлы зығырдың өнімділігі агротехникалық шаралардың бірі болып
табылатын егу тәсіліне байланысты. Қатарлап себу (23см) тәсілі жақсы
нәтижелер беруде және сапалы, мол өнім алуға мүмкіндік береді (10,3 ц\га).
Ауылшаруашылығында ғылыми техникалық прогресс егіншілікте қабылданған
жүйелерді әрқашан жетілдіріп, топырақ құнарлығының барлық ресурстарын
оптималды қолданып, органикалық және минералдық тыңайтқыштарды дұрыс
ұштастыра пайдаланып отырады. Осы және басқа да сұрақтар ғылыми талдау
жасауды және белгілі жағдайда егіншіліктің альтернативті жүйесін қолдануды
қажет етеді.
Топырақ құнарлығын қалайтын негізгі органикалық зат – гумус. Бұл
топырақ құнарлық деңгейінің маңызды интегралдық көрсеткіші, яғни табиғи,
әлеуметтік – экономикалық жағдайын, сондай-ақ ғылыми – техникалық
прогрестің және жалпы егін шаруашылығының дамуын айқындайды [10,11]. Елдегі
және шет ел ғалымдарының көптеген зерттеулеріне сүйенсек, қарқынды
қолданылатын топырақтарда гумус қорының азаюы байқалуда. Қазақстанның қара
топырақтарын (кәдімгі және типті) ауыл - шаруашылығында қолданғанда жыл
сайын 1,2 - 1,5т\га гумус жоғалады. 12 жыл бойы жиналған гумус
қоры 0 - 50 см тереңдікте 222-ден 183 т\га төмендеген [12]
Канада, АҚШ, Аргентина және тағы басқа елдерде дақылдар егілген
топырақтардан жылына 1,5-1,6 т\га гумус жоғалады екен. Ал қара топырақтарда
бұл көрсеткіш 8 т\га жетеді [13].
Егіншілік тәжірибелері және көптеген зерттеулердің нәтижесі
көрсеткендей, егіс дақылдары өсірілген жерлерде гумус мөлшері біртіндеп
азаюда.Мұндай жағдайға себепші - қарқынды минерализация, ол жылына 0,5-2т
көлемінде ауытқуы мүмкін. Ал гумус түзілуі 15-20 жылда орташа 1%
құрайды. Бұл бұлтартпас айғақтар гумустың жоғалуына байланысты және топырақ
құнарлығын сақтауға қажетті шараларды қолдану керектігін көрсетеді. Ең
бірінші кезекте бұршақ тұқымдас дақылдармен ауыспалы егіс ұйымдастыру және
жасыл, органикалық тыңайтқыштарды қолдану тиімді болып табылады[14].
Кез келген табиғи аймақта топырақтың сіңіру қабілеті, эрозиялық
процестерге төзімділігі сияқты физикалық қасиеттері гумусты заттардың
жиналуына жақсы әсер етеді [15].
И. С.Кауричева мен А. Н. Лыкованың, Vers traete W, voets S.P.
зерттеулері бойынша гумус мөлшері мен топырақтың биологиялық активтілігі
бір бірімен тығыз байланысты [16].
Гумусты заттар өсімдіктердің минералдық қоректенуінің реттеушісі болып
табылады. Әдетте гумусты қышқылдар топырақтағы фосфорлық фиксация
жағдайларын өзгертеді және аммиак пен мочевинаның азоттарын байланыстырады.
[16].
Қоректік заттардың табиғи көзі (тамыр және аңыз қалдықтары, микроб
және жануарлардың қалдықтары, жауын-шашын, бұршақ тұқымдастарының азот
жинаушы түйнек бактериялары және еркін тіршілік ететін микроорганизмдер,
өсімдік қалдықтары ) ауылшаруашылық дақылдарының өнімдері мен қоректік
элементтердің орнын толтырмайды және олардың қорларын жинамайды.
Минералдық тыңайтқыштардың жоғарғы мөлшерін қолдану азоттың мөлшерін
жоғарылатқанмен, топырақтағы гумус мөлшерін соншалықты жақсарта алмайды
[18].
N. Lampkin қазіргі уақытта егіншілік өнімділігінің жоғары деңгейі
факторлардың өзара тиімді қарым – қатынасына байланысты деп ойлайды, яғни
бірінші кезекте – минералдық тыңайтқыштар, ал соңында топырақты әрқашан
органикалық заттармен қамтамасыз етіп отыру керек.
I. Evers интенсивті егіншіліктегі топырақтың гумус мөлшерінің бірден
төмендеуімен қатар бидай, жүгері және тағы басқа дақылдардың өнімділігінің
түсуі параллель жүргенін атап көрсеткен. Мысалы, Айова (АҚШ) штатында
ауылшаруашылығында қолданылатын топырақтағы органикалық заттар қорының 13
бөлігі жоғалған.
Т. Н. Кулаковская ауыл шаруашылық дақылдары өнімділігінің деңгейі мен
топырақтағы гумус қорының арасына өзара тығыз байланыс орнатты [19].
Жоғарыдағы авторлардың мәліметтері бойынша органикалық заттардың қоры
мен өнімділік арасындағы өзара байланыс коэффициенті оңтүстік Оралға –
0,80-0,96, ал Ақтобе , Орал және Қостанай облыстары үшін 0,64-0,75 [20].
Жыртылатын топырақтардағы гумус түзілу процестерінде минералдық және
органикалық тыңайтқыштардың ролі әртүрлі. Топыраққа органикалық
тыңайтқыштарды қолдану тек гумус мөлшерін көбейтіп қана қоймайды, сондай ақ
топырақтың тиімді құнарлығына елеулі әсер етеді. Р.Е.Елешев, Ш.У.Бекетова,
Ш.Р.Даулеталиеваларлың мәліметтері бойынша парлы егісті қара - қоңыр
топырақтарға еңгізілген әрбір 10т\га көң топырақтағы нитратты азот мөлшерін
0 - 40см тереңдікте орташа 2,9 - 4,4мг-ға, жылжымалы фосфорды - 2,2 -
3,3 мг-ға, алмаспалы калийді - 16,3 - 23,0мг\кг-ға көтерген [22].
Топырақтағы органикалық заттардың мөлшеріне минералдық тыңайт -
қыштардың әсері екі қарама – қарсы әсер етуші факторлармен анықталады. Бір
жағынан, тыңайтқыш әсерінен өсімдіктің тек жер үсті мүшелері ғана емес,
гумификация процесіне қатысатын тамыр – аңыз қалдықтарының көп болуына
қарамастан, шаруашылық өнімдерінің өсуі негізгі өнімнің өсу қарқынынан жиі
қалып қояды, яғни шаруашылық өнімдерінің өсуімен жалпы топыраққа тамыр аңыз
- қалдықтарын қайтаратын биогенді элементтердің мөлшері бақыланады [23].
Сонымен бірге N15 бірқалыпты изотопты қолдану арқылы жүргізілген
тәжірибелер өсімдікті толық минералдық азотпен қамтамасыз еткен жағдайда
да, дақылдардың өнімінің 40-50% топырақтағы азот қорының мөлшерінен
көбейетіндігі анықталды. Гумус мөлшеріне минералдық тыңайтқыштардың әсері
топырақ – климат жағдайларына байланысты әртүрлі әсер етеді [24].
И.И.Синягин мәліметі бойынша минералдық тыңайтқыштармен тыңайтылған
жерлердің топырағындағы гумус мөлшері тыңайтқыш қолданылмаған топырақтармен
салыстырғанда шамалы ғана көбейген [25].
Көптеген жылдар бойы жүргізілген зерттеулерді талдай келе қызылша
ауыспалы егісіне қолданылған тыңайтқыш жүйесі топырақ құнарлығына ешқандай
әсер етпеген, яғни топырақтағы гумус мөлшері өзгеріссіз қалған. Сондай - ақ
фосфорлы – калий тыңайтқыш жүйесін қолданғанда да еш өзгеріс
байқалмаған.Тек толық минералдық тыңайтқыштар жүйесін (NPK) қолданған
жағдайда ғана ашық қара - қоңыр топырақтағы қызылша ауыспалы егісіндегі
гумус мөлшері сәл ғана көтерілген.
Көптеген зерттеулердің нәтижесі минералдық тыңайтқыштар қолдану
топырақтың органикалық заттарының балансын жақсарта алмайтындығын, тек
олардың төмендемеуіне ғана себепші болатынын дәлелдеді[26].
Топырақтағы гумус мөлшеріне органикалық тыңайтқыштарды минералдық
тыңайтқыштармен ұштастыра қолдану күшті әсер етеді. Органикалық
тыңайтқыштарды минералдық тыңайтқыштармен ұштастыра қолдану әсіресе әлсіз
мәденилендірілген топырақтарға тиімді болып табылады. Қырғызстанның аз
гумусты топырақтарына тек минералдық тыңайтқыштарды қолдану гумус қорына
әсерін тигізе алмайтыны дәлелденген. Тек минералдық және органикалық
тыңайтқыштарды ұштастыра қолданған жағдайда ғана топырақтағы органикалық
заттар қорының көбейюі байқалады.[26]
Белгілі болғандай, гумустың топырақ құнарлығына және оның өсімдіктерге
оңтайла әсеріндегі ролі тек оның жалпы мөлшерін ғана емес, сондай – ақ
әртүрлі қасиеттерге ие және гумус құрамының сапасын анықтайтын түрлі
органикалық қышқылдардың (гумин және фульво қышқылдары)мөлшерімен және
арақатынасымен ерекшеленеді [17,18].
Гумусты заттардың екі түрін ажыратады: арнайы және арнайы емес. Арнайы
гумусты заттар топырақтағы органикалық заттардың қалыпты бөлігі болып
саналады және арнайы гумусты заттардан тұрады. Арнайы емес заттар толығымен
өсімдік қалдықтарының гумустенуінен, жануарлар мен микроорганизмдердің
метоболизм өнімдерінен, жаңа пайда болған заттардан тұрмайды және олар
топырақтағы органикалық заттардың мобильді бөлігін құрайды [29].
Көптеген зерттеушілердің пікірінше гумустың мобильді бөлігіне жеке
агротехникалық шаралармен (топырақ өңдеу, ауыспалы егіске тыңайтқыш қолдану
, т.б.) әсер етуге болады. Негізгі трансформация процестері мен зат
алмасудың көпшілігі осы бөлікте қарқынды жүретіндіктен, ол топырақтағы
органикалық заттардың бақыланатын бөлігі болып табылады.
А.В.Мелашич пен П.В. Мацко зерттеулері көрсеткендей, дәстүрлі тыңайтқыш
жүйесін қолдану топырақтағы азот пен фосфордың жылжымалы түрлерінің
көбейюіне әсер етеді. Нитратты азот мөлшері 4,5-5,6 есе, ал жылжымалы
фосфор 1,3-1,5 есеге көбейген. Ал гумус бастапқы қалпында сақталған (2,06-
2,08%).
Альтернативті тыңайтқыш жүйесі дәстүрлі тыңайтқыш жүйесіне қарағанда
нитратты азоттың (8,7-15,7% ) және жылжымалы фосфордың (5,6-14,5% )
мөлшерін аз дәрежеде болса да көбейткен, бірақ гумусты бастапқы мөлшерінен
салыстырмалы түрде 0,02-0,05% өсірген.Топыраққа түсетін химиялық күш
дәстүрлі тыңайтқыш жүйесімен салыстырғанда 30% кеміген, ал өнімділік тек 2-
10% төмендеген.
Суарылатын аймақтағы ауыспалы егіске органикалық тыңайтқыш жүйесін
қолданудың тиімділігі төмен. Салыстырмалы варианттарда дақылдың өнімділігі
31% төмендеген, ал жалпы ауыспалы егіс өнімділігі дәстүрлі тыңайтқыш
жүйесімен салыстырғанда 21-27% төмендікті көрсетеді. [30].
Н. А. Курмышева мен В.Ф. Евремовтың шымды – күлді топырақтарында
жүргізген зерттеулерінде көрсеткендей, жақсы мәденилендірілген орташа
құмбалшықты шымды – күлгін топырақтарында өсірілген ауылшаруашылық
дақылдарын өңдеуде тыңайтқыш қолданылмағанда топырақтағы гумус және
бірлескен фосфор мен калийдің жылжымалы түрлерінің мөлшері азайған.
Гумустың жоғалуы ауыспалы егісте қарқынды жүре бастады.
Тек минералдық тыңайтқыштар енгізу ұрық алмасу ауыспалы егісінде де
гумустың балансын қамтамасыз ете алмады. Гумус балансын ұстап тұру үшін
органикалық тыңайтқыштардың енгізу мөлшері ауыспалы егістің қарқынды
көтерілуімен өсіп отырды. Ұрық алмасу ауыспалы егісінде бұған жыл сайын
7т\га , ал дәнді отамалы және отамалы 17-18т\га органикалық тыңайтқыш
енгізу керек болады.
Ал топырақ құнарлығына комплексті әсер етуде минералдық тыңайтқыштар
жүйесінің жалпы мөлшерімен салыстырғанда азоттың органикалық компоненті
40% болатын органоминералдық тыңайтқыш жүйесін қолдану әлдеқайда тиімдірек.
Органикалық тыңайтқыштар жүйесінің жоғары қаныққан мөлшерін енгізу ауыспалы
егісте топырақ құнарлығының жақсарғанын көрсетті, бірақ тыңайтқыш жүйесінің
экономикалық тиімділігі төмендеген.
Бұл жоспарда зертеушілердің көзқарасы бойынша қазіргі заманға сай
ауылшаруашылық интенсификациясының құралы органикалық компостардың жаңа
түрі, яғни биогумусты қолдану болып табылады. Биогумустың көңге қарағанда
аз мөлшерін қолданудың өзі топырақ құнарлығын көтереді, өңделетін
дақылдардың өнімділігін көбейтеді және қоршаған ортаның экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
Дегенмен, минералдық тыңайтқыштарды қолданбай өсімдіктерден жоғары
сапалы өнім алу ғылыми көзқараста тіпті мүмкін емес.
Ауыспалы егістегі ауылшаруашылық дақылдарының тыңайту жүйесін құруда
органикалық тыңайтқыштарды қолдану органоминералдық тыңайтқыштармен
салыстырғанда өнімнің сапасын жақсартуына кепіл бола алмайды.
Ауылшаруашылық дақылдарынан жоғары сапалы өнім алу үшін қоректену негізі
барлық қоректену жағдайымен қамтамасыз етілуі керек, яғни олар мынадай
жағдайларда қалыптасады: өсімдіктер қоректік заттардың және
микроэлементтердің жетіспеушілігінен немесе көптігінен зардап шекпегенде,
тамыр жүйесінде қоректік элементтер жеткілікті болғанда, топырақ – тамыр
жүйесі ауыр металдармен ластанбаған жағдайда, тыңайтқыштардың әсер етуі
жақсы болғанда. Мұндай жағдай жыртылатын қабатқа макро микроэлементтерді
және құрамында кальцийі бар заттарды енгізгенде қалыптасады. Танаптағы
ауылшаруашылық дақылдарының оптималды минералдық қоректенуі ауылшаруашылық
дақылдарынан мол және жоғары сапалы өнім алуға мүмкіндік береді [31].
Жаңа экономикалық жағдайларға байланысты тыңайтқыштар қымбаттап кетті,
олардың бағасы әрқашан өзгеріп тұрады. Сондықтан кейде тыңайтқыштарға
жұмсалған қаржыны өнім ақтай алмауы мүмкін
Сондықтан экономикалық факторлармен бірге минералдық тыңайтқыштардың
тиімділігін көтерудің маңызды бір жолы – белгілі танаптың агрохимиялық
көрсеткіштерін пайдалану.
Соңғы 10-12 жылда тыңайтқыш қолдану қысқартылды, дегенмен ауыл-
шаруашылық дақылдарының өнімділігінің төмендеуі көп болмады және кейбір ауа
райы тиімді жылдары дәнді дақылдардың өнімділігінің артқаны байқалды.
Белгілі болғандай, тыңайтқыштардың тікелей әсер етуімен кейінгі әсері
де байқалады. Бұл фактіні былай түсіндіруге болады: жыртылатын жерлердің
өнімділігінің төмендеуі еңгізілген тыңайтқыштар мөлшерінің кемуімен
пропорционалды өтпейді [36].
Көптеген зертеушілер өсімдік шаруашылығының сапалы өнімін бақылау
құралын тыңайтқыш деп есептейді [36].
Авторлар қатары азот тыңайтқыштарын енгізу тұқымның өнімділігін және
майлы дақылдардағы майдың мөлшерін көбейтіп, ондағы майлы қышқылдардың ара
қатынасын өзгертіп, майдың технологиялық сапасын жақсаратынын айтады.
Сонымен ғылыми – техникалық әдебиеттердің қысқаша талдауы бойынша,
тыңайтқыштарды топырақ құнарығын, дақылдың өнімділігін , кез келген
шаруашылықтан алынған өнімнің сапалылығын қамтамасыз ететін фактор ретінде
көрсетеді.
2. Майлы зығыр –Лен масличный - Linum usitatissimum
Зығыр – бағалы дақыл, оның тұқымынан тамаққа және техникада
пайдаланатын сапалы , кебетін май (35-42%) алынады . май өндірісінің
қалдықтары (күнжара мен шрот) қорытылатын протейнге бай бағалы құнарланған
мал азығы.
Майлы зығырдың сабағы дөрекі жіп, мата, қапшық жасауға пайдаланатын
қалдық талшық пен қысқа талшық өндіруге жарамды болып табылады.
Қуаңшылыққа төзімділігі мен ерте пісуінің нәтижесінде майлы зығыр
көбінесе Орал, Батыс Сібір, Солтүстік Қазақстанның орманды дала, далалық
аудандарда өсіріледі.
Майлы зығыр зығыр тұқымдасына жатады. Көптеген түрлерінің ішінде
өндірістік маңызы бары мәдени немесе кәдімгі зығыр (Linum usitatissimum).
Майлы зығыр бір жылдық аласа бойлы (40-50см), сабағы тегіс, тік өсетін
бұтақты өсімдік. Ланцент тәрізді жай жапырақтары сабақта кезектесіп
орналасқан. Гүл шоғыры – сирек шоқ шатыргүл. Гүлдері қосжынысты, бестік
түрдегі ақ, қызғылт және көкшіл гүл жапырақшалары бар.Жемісі – дөңгелек
келген бес ұялы жоғары қарай үшкірленген қорап. Тұқымдары жалпақ жылтыр,
қоңыр түсті, 1000 тұқымының массасы - 4-6г.
Биологиялық ерекшеліктері. Жартылай қуаңшылықты және орманды дала
аудандары жағдайына бейімділігі майлы зығырдың айтарлықтай ерекшелігі болып
табылады. Ол пісу кезеңінде жылуға жоғары талап қояды. Тұқымдары +3-
40температурада өсе бастайды, +12-140 өнуі жақсы жүреді, -3-40үсікті зығыр
көгі ауыртпалықсыз көтереді. Орташа мерзімде піссетін сорттарға қажетті
белсенді температура жиынтығы 1600-18000. Өсімдіктің қуаңшылыққа ең жоғары
төзімділігі көктеуден гүлдеуге дейінгі кезең. Осы уақытта тамыр жүйесінің
өсуі іске асады.
Майлы зығыр ылғалға орташа талап қояды (транспирация коэффициенті 370-
430). Ылғалға барынша жоғары қажеттілігі гүлдену – тұқым толысу кезеңіне
дәл келеді, бұл кезеңде топырақтағы ылғал жетімсіздігі өнімді күрт
төмендетеді.
Майлы зығырға ең қолайлысы – орташа механикалық құрамдағы қара және
қоныр топырақ. Сортаңдану комплексі бар топырақ майлы зығыр өсіруге
жарамайды.
Зығыр өздігінен тозаңданатын өсімдік, бірақ жоғары температура мен
ауаның салыстырмалы ылғалдылығы төмен болған жағдайда өсімдіктердің бір
бөлігі айқас тозаңдануы да мүмкін. Зығыр әдетте таңғы сағаттарда гүлдейді,
жекелеген гүлдер 3-5сағатта гүлдеп бітеді, алайда алқаптың гүлденуі 30-40
күнге дейін созылуы мүмкін.
Зығырда мынадай фенологиялық кезеңдер ажыратылады: көктеу
(тұқымдық жапырақтардың пайда болуы), елочкасы, гүл қауызының пайда
болуы, гүлдену, пісу.
Өсіру технологиясы. Тамыр жүйесі нашар және алғашқы кезде өсімдік баяу
өсетіндіктен ауыспалы егістікте зығырды жақсы алғы дақылдардан кейін
орналастырғанда ғана одан тәуір өнім алуға болады.
Зығырдың жақсы алғы дақылдары жүгері, пардан кейінгі бірінші жаздық
бидай, дәнді бұршақты дақылдар болып саналады.
Саңырауқұлақ ауруларынан сақтандыру үшін зығырды бұрынғы орнына 5-6
жылдан бұрын қайталап себуге болмайды.
Танапты тыңайту арқылы зығырдың өнімділігін арттыруға болады. Фосфор
және калий минералдық тыңайтқыштарын күзде жерді негізгі өңдеген кезде, ал
азот минералдық тыңайтқышын көктемгі егін себу алдындағы топырақ өңдеу
кезінде топыраққа сіңірген дұрыс. Фосфордың ең тиімді мөлшері әсерлі заттар
есебімен алғанда 60кг, калий мен азот – 45кг.
Тұқым себумен бірге әр гектарға әсерлі заттар есебімен 10 кг түйіршікті
суперфосфат берсе, жақсы нәтижеге жетуге болады. Зығыр себуге арналған
танаптың топырағын негізгі өңдеу басқа дақылдар үшін топырақты өңдеуден
айырмашылығы жоқ. Күзде жерді сүдігерге түренді плугтармен 20-22см
тереңдікте жыртады, ал жер эрозиясына ұшырайтын топырақтарды жазық табан
сыдыра жыртқыштармен өңдейді.
Көктемде жер дегдісімен танапта тырмалармен ылғал жабу басталады, ал
арамшөптер көктеп шыққаннан кейін топырақ культивацияланады.
Зығырды себу стандарттарының II класынан кем емес аудандастырылған
жоғары сапалы тұқыммен себу керек.
Себу мерзімі топырақтың тұқым сіңіру тереңдігі +10-120С қызғанда, яғни
мамыр айының екінші – үшінші онкүндігінің аралығы болады.
Себу мөлшері жер жағдайына байланысты әр гектарға 40-50 кг – нан 75-90
кг - ға дейін өзгеріп отырады.
Тұқымды кәдімгі жай қатарлы әдіспен ауыр топырақтарда 3-4см, ал жеңіл
топырақтарда 5-7см тереңдікке себеді.
Егістікті күтіп – баптау жұмысы арамшөптерді жою үшін гербицидтер
қолданудан басталады. Егер егістікте көп жылдық қос жарнақты арамшөптер
(дала қалуені, қызғылт қалуен, дала шырмауығы ) басым болса, онда зығыр
өсімдігінің биіктігі 12 - 14см - ге жеткенде елочка кезеңі әр гектарға
әсерлі заттар есебімен 0,7- 0,8кг 2,4-Д натрий тұзын немесе 0,5-0,6 амин
тұзын қолданады. Гербицид ұшақпен шашылса бір гектарға жұмсалатын судың
мөлшері 250-300 литр болуы керек.
Майлы зығырды оның өсімдік қауашағының 50 пайызы піскен кезде 10-15см
биіктікке астық комбайндармен бөлектеп орады.
Дестені жинап, бастыру бөлектеп орғаннан соң 7-10 күннен кейін, яғни
дәннің ылғалдылығы 13 пайызға жеткенде жүргізіледі.
Комбайнның астық бастыру барабанының минуттағы жылдамдығы 800 - 900
айналыс шамасында болуы керек.
Аудандастырылған сорттар. Карабалыкский 7 - Қарабалық ауылшаруашылық
тәжірибе стагциясында шығарылған. Межеумка тобына жатады, орташа мерзімде
піседі (90-95күнде), қуаңшылыққа орташа төзімді, жоғары өнімді, тұқымның
майлылығы 41-43%. 1000 тұқымының массасы 7-8,2г. Көкшетау, Қостанай
облыстарында аудандастырылған.
Сибиряк – Алтай ауылшаруашылық ғылыми зерттеу институты мен
Ставрополь ауылшаруашылық тәжірибе станциясында Ставрополь өлкесінің
жергілікті үлгілерінен шығарылған. Межеумка тобына жатады, орташа мерзімде
піседі, қуаңшылыққа орташа төзімді, жоғары өнімді, тұқымның майлылығы 41-
45%. 1000 тұқымының массасы 6-7,5г. Көкшетау, Қостанай облыстарында
аудандастырылған.
Исыкульский – Сібір ауылшаруашылық тәжірибе станциясында шығарылған.
Межеумка жатады, орташа мерзімде піседі, қуаңшылыққа орташа төзімді. Өнімді
сорт, тұқым майлылығы 42-44%. 1000 тұқымының массасы 7,6-8г. Солтүстік
Қазақстан облыстарыында аудандастырылған.
Воронежский 1308 – Воронеж ауылшаруашылық тәжірибе станциясы мен
В.В.Докучаев атындағы Орталық Қара топырақты аймақтағы ауылшаруашылық
ғылыми зерттеу институтында шығарылған. Межеумкаға жатады, орташа мерзімде
піседі, қуаңшылыққа төзімді, тұқымның майлылығы 41-46%. 1000 тұқымының
массасы 6-8г. Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қарағанды облыстарында
аудандастырылған.
3. Зерттеу аймағының табиғи климаттық жағдайлары
Қазақ ұлттық ауылшаруашылық университетінің Агроуниверситет оқу -
тәжірибе станциясы, Алматы облысының Еңбекші - Қазақ ауданында орналасқан,
ол Алматы қаласынан 37 км, ал аудан орталығы Есіктен 18км қашықтықта
орналасқан. Бұл аудан тау бөктеріндегі шөлейтті - дала аймағына жатады.
Теңіз деңгейінен абсолютті биіктігі 550-700м. Бұл территорияда таулы
өзендер мен жарлар жиі кездеседі. Жер асты сулары 1,2-1,6м тереңдікте
орналасқан. Бұрғылау құбырларын пайдаланған жағдайға бұл сулар мен
ауылшаруашылық дақылдарын суландыруға болады.
3.1.Жауын шашын мен температуралық құбылым
Тәжірибе танаптар территориясы тау етегіндегі шөлді далада
орналасқан, климаты күрт континентальды, ауаның ылғалдылығы төмен, күн
инсоляциясы жеткілікті, қысы қысқа бірақ суық.
Ауаның оңтайлы көрсеткішпен терісіне ауысуы қараша айының бірінші
ширегінде, ал кейбір жылдары желтоқсан айының екінші тоқсанында байқалады.
Тұрақты қар жамылған қараша айының соңы мен желтоқсан айының басында
болады. Қардың жату ұзақтығы 85-100 күн. Қардың қалыңдығы біркелкі емес,
оның биіктігі 20-35см аралығында ауытқиды, қыста жиі - жиі жылы еру
кезеңдері мен ауысады, кейде қар кетіп қалады. Тәжірибе бөліміндегі
абсолютті минимум температура -360С. Ауа температурасының 00С тұрақты
ауысуы көктемде наурыз айының II немесе III - ширегінде байқалады. Көктемгі
мезгіл қысқа 35-50 күн, температура күрт көтеріледі, бірақта оның тәуліктік
ауытқуы өте алшақ. Жиі-жиі үсік жүріп, кейде қар жаууы мүмкін. Үсік сәуір
айының соңғы ширегінде немесе мамыр айының басында тоқтайды. Бұл
аймақтағы аязсыз күндер саны 150-170 күн. Көктем айларында топырақтағы
негізгі ылғал жинақталады( наурыз- маусым), бұл мезгілде жылдық норманың
жартысы жауады. Көктем айындағы ең жоғарғы температура +350 С .
Зерттеу ауданындағы ең ұзақ маусым ол жаз (170-180 күн). Ыстық мезгіл
сәуір айының екінші ширегінде басталуы мүмкін, ол қазан айының екінші
ширегіне дейін жалғасады. Бұл мезгілдегі орташа температура +20-240С.
Тәуліктік ауытқу амплитудасы, яғни күн мен түннің арасы өте алшақ, ол
орташа 200С . Жазғы мерзімдегі оңтайлы температуралар жиынтығы 3450-
37500С, ал 100С жоғарғы температуралар жиынтығы 3100-34000С аралығында
ауытқиды. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы маусым айынан бастап ауаның
температурасының күрт өсуімен қабаттасады және оның көрсеткіші 46-48%
жетеді, көп жылдық мағлұматтар бойынша ол 50-60% құрайды. Жауын мөлшері
көктемде азаяды,кейбір жылдары жаз айларының бір күнінде жауын-шашынның
айлық мөлшері түсуі мүмкін.
Күзде 150 С өту қыркүйек айының III - ширегінде басталып, қазан
айының басына дейін баруы мүмкін, бұл кезеңнің ұзақтығы 30-50 күн. Бұл
мезгілдегі тәуліктік температураның ауытқуы 25-300 С жетеді.
Жылдық жауын - шашынның мөлшері 350-450мм. Ыстық мезгілде түсетін
оның мөлшері 120-300мм.
Аймақтағы ауа-райы мен климаттық талдаулардың мағлұматтары бойынша,
бұл жердің ерекшелігі температуралық құбылымның жоғарлығы және
өсімдіктердің өсіп-өнуі кезіндегі атмосфералық түсімнің жеткіліксіздігі.
1-кесте
2009-2010 жылдардағы жауын – шашын, температура және салыстырмалы ауа
ылғалдықтарының көрсеткіштері
3.2.Топырақтық жағдай
Табиғи факторлардың күрделі қарым - қатынасының нәтижесінде топырақ
түзілудің негізгі сипаты қалыптасқан, ол топырақ жамылғысына тікелей әсер
етеді.
Зерттелетін топырақтың құрылымына ыза сулардың бетіне жақын орналасуы
және жалпы гидрогелогиялық жағдай үлкен әсер етеді, ол шөлейтті аймақтарда
қалыпты жағдай. Жылдық жауын -шашын мөлшері шөлейтті аймақтарға тән
болмасада,олардың айлар аралығындағы орналасуы, мұнда жазда шөлейтті
аймаққа тән қасиет тудырады. Жағдайлардың мұндай қалыптасуы, топырақ түзілу
үрдісіне кейбір өзгешеліктер енгізеді, яғни органикалық қалдықтардың
минерализациясы біраз бәсеңдеген.
Міне осының барлығы осы зерттеу ауданында шалғынды қара - қоңыр
топырақтың қалаптасуына алып келеді. Сонымен қатар оның кебірленуіне және
сортаңдану түріне және де үлкен алқаптардың , шалғынды - батпақты
кебірленген түрлері пайда болады.
Далалық тәжірибе жұмыстары шалғынды қара - қоңыр топырақта қойылған,
гранулометриялық құрамы ауыр құмбалшықты, бұл топырақтар тау бөктеріндегі
сазды белдеулердің топырақтары болып саналады. Шалғынды қара - қоңыр
топырақ бұл жерлерде теріс бедерде, ыза сулары жақын жатқан жерлерде (1,5-
2,0) орналасқан, сонымен қатар тау аралық аңғарларда және өзен
кетперлерінде кездеседі.
Іле Алатауының тау өзендері тау етегіне шыққан кезде өзінің қиыршық
-малта тасты проллювиальды шөгінділерінен айырылады. Ыза сулары кейбір
жерлер де топырақ бетіне өте жақын келеді кейде жер бетіне шығады, содан
сазды белдеу қалыптасады, мұнда гидроморфты және жартылай гидроморфты
топырақтар қалыптасқан.
Сазды белдеу Іле Алатауындағы тау бөктерінің бәрін де және де
Жетісу, Алатауында да кездеседі, осы жерлерде гидроморфты топырақтар кең
тараған.
Топырақ түзуіші жыныс болып лөс тәріздес құмбалшықтар саналады. Олар
тереңдікте малта тастар мен көмкерілген.
Іле Алатауының шалғынды - қара қоңыр топырағының түсі күңгірт қара
- қоңыр, гумус қабатының қалыңдығы 30-40см. Суармалы жерлерде оның
қалыңдығы тың жерлерге қарағанда көп. Бұл топырақтарда иллювиальды -
карбонатты қабаттар айқын байқалмайды. Ыза сулары жақын жатқан жағдайда
төменгі қабаттарда батпақтану нышаны байқалады. Олар глейленген, кейбір
жағдайларда, ыза суларының ағысы шамалы жерлерде жеңіл еритін тұздар
өздерінің улы дәрежесінен жоғары.
Төменде шалғынды - қара қоңыр топырақтың морфологиялық көрсеткіші
келтірілген.
Кескін Агроуниверситетінің ТШҚ Оңтүстік бөлігіндегі салынған. Бедер
тау етегіндегі жазықтық. Топырақ (HCL) беткі беттен бастап көпіршиді.
0-35см Қара- қоңыр, ылғалданған, борпылдақ, кесекті-шашыранды, ауыр
құмбалшықты. Тамырлар кездеседі. Төменгі жағы нығыздалған (соқа табаны),
келесі қабатқа ауысуы біртіндеп.
35-58см Сұр-қоңыр, ылғалданған, кесекті, ауыр құмбалшықты, тамырлар
кездеседі. Келесі қабатқа ауысуы түсі бойынша біртіндеп.
58-78см Үстіңгі қабатқа қарағанда күңгірттеу, қоңырқай келеді,
ылғалданған,кесекті - сеңді, ауыр құмбалшықты. Келесі қабатқа ауысуы түсі
бойынша біртіндеп.
87-130см Сұрғылт-қоңыр, қуаң реңді, ылғалданған, нығыздалған,
кесекті-сеңді, құмбалшықты. Келесі қабатқа ауысуы түсі бойынша біртіндеп.
130-160см Сарғыштау-сұр, ылғалды, сеңді, орташа құмбалшықты, .
Келесі қабатқа ауысуы түсі бойынша біртіндеп.
160-200см Қуаң-сарғыш, ылғалды, нығыздалған, сеңді, ауыр
құмбалшықты.
2.кесте Шалғынды қара - қоңыр топырақтың гранулометриялық құрамы
Тереңдігі,Бөлшектер саны, диаметрі, мм
см
3 3-1 1-0,750,75-00,05-00,01-00,005- 0,001 0,01
,55 ,01 ,005 0,001
0-10 - 0,99 4,78 10,35 37,17 14,72 12,34 19,65 46,71
10-20 - 0,50 4,48 9,07 35,00 14,72 12,04 20,09 46,95
40-50 - 0,55 7,9 4,16 38,01 12,24 21,71 15,43 49,38
70-80 - 0,45 2,99 9,68 31,61 13,89 15,15 26,23 55,27
100-110 - 0,61 3,48 9,44 35,50 11,10 12,75 27,15 50,97
140-150 - 2,61 14,09 11,37 30,90 16,36 6,73 17,38 40,47
170-180 - 0,15 1,20 5,59 44,97 14,14 13,98 19,97 40,09
Диаметр бөлшектері 3мм ірі көп жағдайда кездеспейді. Ірі құмды
бөлшектер де топырақта көп емес. Олардың кескін бойында таралуында белгілі
бір заңдылық байқалмайды. Ірі шаң бөлшектер басым. Түстерінде бөлшектердің
орналасу ретін бақыласақ олардың кесінінің орта және төменгі бөлігінде
басым екенін байқаймыз. Топырақтың ауыр гранулометриялық құрамы олардың
физикалық қасиеттерінің, яғни ылғалды кездегі жабысқақтығы, кепкен кездегі
нығыздығы, қатуы байқалады, бұл топырақты жыртқанда кедергі көбейіп топырақ
беті ірі кесектеліп тұрады.
Агрегаттық құрамы жағынан шалғынды қара-қоңыр топырақтардың макро
түйіртпектілігі жақсы дамыған. Тың жерлердегі 0-3см қабаттағы суға төзімді
диаметрі 0,25мм, ірі агрегаттар мөлшері 70-79%, ал жыртылған жерлерде 63-
70%құрайды.
Агрономиялық тұрғыдан ең құнды суға төзімді агрегеттар мөлшері
( диаметрі 5-1мм) тың жерлерде 31-42, ал жыртылған жерлерде 25% жетеді.
Шалғынды-қара қоңыр топырақтың физикалық қасиеттерінің ішіндегі
сандық көрсеткіштерінің бірі, кестенің мағлұматтары бойынша салыстырмалы
салмағы2,61-2,73гсм3, тереңдеткен сайын оның біртіндеп артқанын байқаймыз.
Көлемдік салмақ топырақтың беткі қабатында көп емес, 1,20-1,25 гсм3,
бір метрлік тереңдікте оның мөлшері күрт өседі. Осыған байланысты, оның
қуыстылығы 53-54% құрайды. Топырақтың нығыздалуы 80см басталады. Далалық су
сиымдылығы 0-20см қабатта көп емес 25-27%, ал тереңдеткен сайын оның
мөлшері азаяды (21% дейін).
3-кесте Шалғынды - қара қоңыр топырақтың физикалық және су- физикалық
қасиеттері
Үлгі алу Көлемдік Сыбағалы Жалпы Шектік Максимальды
Тереңдігі,салмақ, салмақ, қуыстылық, %далалық гигроскопиялық, %
см г\см3 г\см3 ылғал,%
0-10 1,20 2,61 54 27,1 5,02
20-30 1,24 2,61 53 26,3 4,78
40-50 1,30 2,68 52 26,2 4,43
70-80 1,33 2,70 51 22,0 4,41
100-110 1,50 2,71 45 21,0 4,41
120-130 1,60 2,73 42 - -
Су өткізгіштік мағлұматтарына қарасақ, бұл топырақ өзінің ауыр
құмбалшықты гранулометриялық құрамына қарамастан суды сіңіруі
қанағаттанарлық жағдайда, тың жердегі орташа су сіңіргіштігі 0,9мммин, ол
бұл топырақтағы макро түйіртпектіліктің жақсы жетілгендігімен және
қуыстылығының жоғары болуына байланысты
4-кесте Тәжірибе бөлімшесінің агрохимиялық қасиеттері
Қабат Үлгі алу Жалпы , % Жылжымалы,мгкг топырақта
тереңдігі,
см
гумус азот фосфор N NO3 P2O5 K2O
Аж 0-25 4,38 0,258 0,211 137 75 22 308
B1 25-46 4,47 0,248 0,205 109 36 13 293
B2 46-58 3,06 0,214 0,158 78 58 13 275
Вс 58-76 1,35 0,117 0,135 63 26 15 269
Жыртылған қабаттағы гумустың мөлшері 4,38% болса, ол астынғы
қабаттарға қарай біртіндеп азаяды. Жалпы азот пен фосфордың көрсеткіштері
жоғары , өз кезегі бойынша 0,258 - 0,211% құрайды. Қоректік заттармен
қамтамасыз етуі жағынан тәжірибе бөлімшесінде азот мөлшері жоғары 137мгкг
N және NO3 - 25мгкг және калийдің көрсеткіші жеткілікті. Ал жылжымалы
фосфор бұл топырақтарда төмен.
Қорыта келгенде, шалғынды-қара қоңыр топырақ өзінің су физикалық
қасиеттері және потенциялды құнарлығы жағынан осында егілетін
ауылшаруашылық дақылдарына қолайлы жағдаймен қамтамасыз етеді деуге болады.
Табиғи климаттық жағдай (жауын, температура, салыстырмалы ылғалдылық)
зерттеу жылдарына егілетін дақылдарына қолайлы болды. Тек 2009 жылғы мамыр
жаз айларындағы қуаңшылық дақылдарының өсуіне әсерін тигізді.
4.Зерттеудің жоспары және әдістемесі және майлы дақылдардың тыңайтқыш
қолдану жүйесін пайдалана отырып талдау жасау
Майлы дақылдардың оптималды қоректік құбылымын анықтау және оларды
тыңайту жүйесін жасау үшін суармалы шалғынды – қара қоңыр топырақта төрт
толық ауыспалы егістігінде кеңістік пен уақытта орналастырылған далалық
тәжірибе қойылды:
№1 танап: 1-арпа, 2- майкене, 3- қыша, 4- зығыр
№2 танап:1- майкене, 2-қыша, 3-зығыр, 4- майкене
№3 танап: 1-қыша, 2-зығыр, 3- арпа, 4-майкене
№4 танап: 1-зығыр, 2-арпа, 3-майкене, 4-қыша
Тәжірибе фосформен қамтамасыз етілу жағынан екі фонда жүргізілді:
табиғи фон, Р0 – жылжымалы фосфордың орташа көрсеткіші 18-20 мгкг және
көтеріңкі фон- Р150 (мұнда алдын ала 150кг Р2О5 берілді) топырақтағы
бастапқы жылжымалы фосфор мөлшері 35-40 мгкг.
Осы екі фонда зығыр дақылына мына төменгі жоба бойынша тыңайтқыштар
берілді:
Фон Фон
Р0
Р150
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Әдебиеттік
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2. Дақылға сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
3. Зерттеу аймағының табиғат климаттық
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
3.1. Жауын шашын мен температуралық
құбылым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. Топырақтық
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
Негізгі бөлім
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
4. Зерттеудің жоспары және әдістемесі және майлы дақылдардың тыңайтқыш
қолдану жүйесін пайдалана отырып талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
5. Зерттеу нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
5.1.Топырақтың орналасу тығыздығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.2.Зығыр дақылы өсірілген топырақтың қоректік режимінің
динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.2.1. Зығыр дақылы өсірілген топырақтағы гумус пен минералды азоттың
динамикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
5.2.2. Зығыр дақылы өсірілген топырақтағы жылжымалы фосфордың
динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.3.Зығыр дақылының химиялық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.4 Зығыр дақылының
өнімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
5.5 Зығыр дақылы өнімімен негізгі қоректік элементтердің
шығымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.6.Зығыр дақылының дәніндегі сапалық көрсеткіштердің
өзгеруі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6. Зығыр дақылына тыңайтқыштарды қолданудың экономикалық
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7. Қоршаған ортаны қорғау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Өзектілігі. ҚР қазіргі кезде жыртылатын жерлердің құрылысын қайта
қарастыруда және АШМ бидай егілетін алқаптардың көлемі 2,4миллион тоннаға
көтеріп, миллион гектарға азайтып, дәнді дақылдардың жалпы жинау көлемін 11
тоннаға көтеріп, сонымен қатар өнімділікті 15 центнер гектардан
жоғарылатуды жоспарлауда.
Сондай - ақ республикада соңғы жылдары жүргізілген өсімдік шаруа -
шылығының диверсификациясы өңделетін дақылдардың тек ыңғайлылығын ғана
емес, сонымен бірге Қазақстандағы зоналары мен аймақтарында егілетін
көлемін де анықтайды. Осылармен қатар дақылдардың биологиялық
ерекшеліктері, олардың топырақ - климаттық жағдайларына бейімделуі,
потенциалды өнімділігі, өндірістік рентабельділігі, топырақтың құнарлық
деңгейі, бір бірімен байланысты ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігі мен
сапасының қарым қатынасын, соңында елдің ішкі сұранысын қамтамасыз етуді
ескереді. Бидай алқаптарынан босатылған жерлерге майлы және дәндібұршақ
дақылдарын егу көзделуде.
ҚР - ның АӨК-нің тұрақты дамуының басты бағыты қазіргі қолда бар
технологияны ғана емес, сондай - ақ ауылшаруашылық дақылдарының жаңа жоғары
тиімді агротехнологиялық өңдеуді зерттеуді, топырақ құнарлығын және оны
көтеруді бір мезгілде қарастыруда.
Республиканың оңтүстік шығыс аймақтарында бұл жоспар үлкен көрініс
тапты. Бидай, қант қызылшасы, жүгері, соя, мақсары және тағы басқа
дақылдармен бірге майлы дақылдар майкене , көкшіл қыша және майлы зығыр да
өздерінің майлылығының жоғарылығымен және өнімділігімен ерекшеленеді.
Бұлардың дәндерінің бағалылығы тек май алуда ғана емес, сонымен қатар
техникалық мақсатта да қолданылады.
Ескере кететін жайт, бұл аймақта ауылшаруашылығы өндірісі негізінен
табиғи құнарлығы жоғары емес қара қоңыр және сұр топырақты жағдайында
құрылды.Органикалық заттардың ыдырауының қарқындылығы, аймақтардың
температуралық режимінің жоғарылығы ескеріледі – топырақтағы гумус
деңгейінің төмендеуіне әкеліп соғады.
Бұл аймақта соңғы жылдары ауылшаруашылық дақылдарын өңдеу минералды
және органикалық тыңайтқыштарды қолдану деңгейі төмендеуіне байланысты,
топырақтың табиғи құнарлығын пайдаланып экстенсивті негізде жүргізілуде.
Мұның бәрі топырақ құнарлығын төмендетіп, ауылшаруашылық дақылдарының
өнімділігінің азаюына себеп болады.
Өнімділікті жоғарылататын және дақылдардың сапасын жақсартатын,
топырақ құнарлығын сақтайтын және жоғарылататын факторлардың бірі –
тыңайтқыш. Сондықтан қысқа ротациялы ауыспалы егістегі бағалы майлы
дақылдарға тыңайтқыш қолданудың рационалды жүйесін өңдеу өте маңызды
тапсырма. Қазақстанның оңтүстік – шығысында суармалы егіс зонасында
ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін жер ресурстарын тиімді пайдалану
арқылы жоғарылату өсімдік шаруашылығының маңызды және актуалды бағыты болып
табылады.
Зерттеулердің ғылыми және тәжірибелік мәні мынада: қысқа - ротациялы
ауыспалы егісте майлы дақылдарға ғылыми негізде қолданылатын тыңайтқыштың
жүйесі жасалынады. Бұл зығыр, қыша және майкененің өнімділігін минимум 3,0
ц \га жоғарылатады, сонымен бірге Қазақстанның оңтүстік – шығысындағы
суарылатын қара қоңыр топырақ құнарлығын сақтауға және оны көтеруге
мүмкіндік береді.
Дағдыланған дамудың бағытында бидай алқаптарының қысқартылуы мен
майлы дақылдар алқаптарының кеңейтілуінде бұл дақылдардың қысқа – ротациялы
ауыспалы егістігі ерекшелігін үйрену маңызды болып табылады. Әсіресе бұл
республикамыздың кіші және ұйымды шаруашылықтары үшін маңызды. Осы уақытқа
дейін Қазақстанның әртүрлі аймақтарында ауыспалы егістіктен тыс майлы
дақылдарды өңдеуде түрлі зерттеулер жүргізіледі. Бұл зерттеулер “топырақ -
тыңайтқыш – өсімдік - сапа ” агроэкожүйесі компоненттерінің өзара
қатысынсыз өткізілді. Сондықтан атап өтетін жайт, бұл дақылдың ауыспалы
егістігі минералдық қоректенуі мүлде зерттелмеген. Ал Қазақстанның оңтүстік
– шығысында майкене, қыша, майлы зығыр дақылдары бұрын соңды өсірілмеген.
Сондықтан бұл майлы дақылдың өсіру технологиясын, бейімделу қабілетін,
тыңайтқыштың ғылыми жүйесін меңгеру өзекті және өте маңызды мәселе болып
табылады.
Әдеби шолу
Ресурстарды сақтау технологияларының өңделуі және ауыспалы егістегі
майлы дақылдарға тыңайтқыш қолдану жүйесін жасау жұмысының басты мақсаты –
бір уақытта топырақтың құнарлылығын сақтап , жоғары өнім алу болатын.
Мұндай зерттеулер ғалымдардың қатысымен көптеген шет елдерде жүргізілген.
Көптеген жұмыстар Ресейде Пустовойта атындағы майлы дақылдар ҒЗИ – да,
Кубанда ауылшаруашылық ҒЗИ, Украинада Волын ауылшаруашылық институтында,
сондай ақ Венгрия, Польша, Германия, Румыния және тағы басқа елдерде
жасалынды.
Қазақстанда майлы дақылдарды өңдеу технологиясын жасау жұмыстарымен
ауылшаруашылық ҒЗИ (күнбағыс, қыша), ҚазҒЗИ (сафлор, соя ), А. И. Бараев
атындағы ҚазҒЗИ (зығыр және қыша), Павлодарда НИИСХ ( рыжик) оқымыстылары
айналысты. Бірақта ескере кететін жағдай, бұл жұмыстар Қазақстанның
оңтүстік – шығыс аймағының табиғи – климат жағдайына сәйкес
келмейді.Сонымен бірге төменде айтылатын дақылдар бұл аймақта бұрын соңды
өсірілген емес.
Н. А. Сариеваның мәліметтері бойынша Волгоград облысының
солтүстігіндегі құрғақ континентальді климатта қышаның тұқым нормасымен
егілуіне үлкен мән берген дұрыс, яғни 1 гектардан 7кг тұқым. С3-3,6 және
СЗП -3,6 дискілі сеялкамен қатараралығын 45см етіп егеді. Сонда бұдан
алынатын өнімділік орта есеппен 10,1 цга болады [5].
Омбы облысының оңтүстік орманды даласында майлы зығырды себуге ең
қолайлы уақыт – мамырдың екінші декадасының соңы мен үшінші декадасы.
Оптималды себу нормасы – 8млн тұқым гектарына, Сибирск сорттары үшін 48 -
50кг, Исилькульский үшін – 60 - 65 кг [2]. Солтүстік Қазақстанда лимиттеуші
фактор – қысқы аязсыз кезең мен жылудың жеткіліксіздігі болып табылады. Бұл
майлы зығырдың өсу фазасын тежеуі мүмкін, басқа жағынан азжылдық және
көпжылдық арамшөптермен ластану қауіпі бар. Мұндай жағдайда қатарлап себу
тәсілін қолданған дұрыс (22,8см) [3].
И.Н. Гришанова және басқалардың егістік зерттеулерінің нәтижесі бойынша
майлы дақылдарды өңдеу Солтүстік Қазақстан жағдайында тиімді. Майлы
зығырдың өндірістік рентабелдьдігі 110,9 – 135,8% құрады. Сонымен бірге
майлы дақылдардың рентабелділігінің жоғары болуына минералдық
тыңайтқыштарды қолданудың септігі тиді (N60P60K40) [7].
Н. М. Котлярдың мәліметі бойынша майкененің тұқымы топырақтың
температурасына өте сезімтал. Егер 10 см - дегі топырақ температурасы 100C
- тан жоғары болмаса, оны екпеу керек. Сондықтан Херсон облысында
майкенені сәуірдің аяғы – мамырдың басында егеді. Бұл кезде топырақ 10-120
C-қа жылынып, арамшөптердің біразы өліп қалады [35]. Егу СПЧ -6
сеялкасымен пунктирлі тәсілмен 5-6 тұқым 1 шаршы метрге себіледі. 1000
дәннің салмағына байланысты себу нормасы 1 гектарға 27-32 кг-ға ауытқуы
мүмкін.
Майлы зығырды Өзбекстанда ерте көктемде, топырақтың беткі қабаты
ылғалды және қабыршақтану қауіпі жоқ кезде еккен дұрыс. Егісті себуден
бұрын жақсылап культивациялайды. Сол уақытта тұқымды 2-3см тереңдікке
ексе, өсімдіктің дамуы жақсарады. Тұқымды тереңірек ексе , ол бүршіктің
өлуіне әкеліп соғады. Майлы зығырды астық сепкіш сеялкамен себеді.
Суарылмайтын егістікте 16-20кг (3-3,5млн тұқым ) 1гектарға , ал суармалы
егісте 25-30кг (4,5-5,0млн тұқым) тұқым себіледі. Тұқым арамшөптер
дәндерінен тазартылған болуы тиіс [6].
Майлы зығырдың өнімділігі агротехникалық шаралардың бірі болып
табылатын егу тәсіліне байланысты. Қатарлап себу (23см) тәсілі жақсы
нәтижелер беруде және сапалы, мол өнім алуға мүмкіндік береді (10,3 ц\га).
Ауылшаруашылығында ғылыми техникалық прогресс егіншілікте қабылданған
жүйелерді әрқашан жетілдіріп, топырақ құнарлығының барлық ресурстарын
оптималды қолданып, органикалық және минералдық тыңайтқыштарды дұрыс
ұштастыра пайдаланып отырады. Осы және басқа да сұрақтар ғылыми талдау
жасауды және белгілі жағдайда егіншіліктің альтернативті жүйесін қолдануды
қажет етеді.
Топырақ құнарлығын қалайтын негізгі органикалық зат – гумус. Бұл
топырақ құнарлық деңгейінің маңызды интегралдық көрсеткіші, яғни табиғи,
әлеуметтік – экономикалық жағдайын, сондай-ақ ғылыми – техникалық
прогрестің және жалпы егін шаруашылығының дамуын айқындайды [10,11]. Елдегі
және шет ел ғалымдарының көптеген зерттеулеріне сүйенсек, қарқынды
қолданылатын топырақтарда гумус қорының азаюы байқалуда. Қазақстанның қара
топырақтарын (кәдімгі және типті) ауыл - шаруашылығында қолданғанда жыл
сайын 1,2 - 1,5т\га гумус жоғалады. 12 жыл бойы жиналған гумус
қоры 0 - 50 см тереңдікте 222-ден 183 т\га төмендеген [12]
Канада, АҚШ, Аргентина және тағы басқа елдерде дақылдар егілген
топырақтардан жылына 1,5-1,6 т\га гумус жоғалады екен. Ал қара топырақтарда
бұл көрсеткіш 8 т\га жетеді [13].
Егіншілік тәжірибелері және көптеген зерттеулердің нәтижесі
көрсеткендей, егіс дақылдары өсірілген жерлерде гумус мөлшері біртіндеп
азаюда.Мұндай жағдайға себепші - қарқынды минерализация, ол жылына 0,5-2т
көлемінде ауытқуы мүмкін. Ал гумус түзілуі 15-20 жылда орташа 1%
құрайды. Бұл бұлтартпас айғақтар гумустың жоғалуына байланысты және топырақ
құнарлығын сақтауға қажетті шараларды қолдану керектігін көрсетеді. Ең
бірінші кезекте бұршақ тұқымдас дақылдармен ауыспалы егіс ұйымдастыру және
жасыл, органикалық тыңайтқыштарды қолдану тиімді болып табылады[14].
Кез келген табиғи аймақта топырақтың сіңіру қабілеті, эрозиялық
процестерге төзімділігі сияқты физикалық қасиеттері гумусты заттардың
жиналуына жақсы әсер етеді [15].
И. С.Кауричева мен А. Н. Лыкованың, Vers traete W, voets S.P.
зерттеулері бойынша гумус мөлшері мен топырақтың биологиялық активтілігі
бір бірімен тығыз байланысты [16].
Гумусты заттар өсімдіктердің минералдық қоректенуінің реттеушісі болып
табылады. Әдетте гумусты қышқылдар топырақтағы фосфорлық фиксация
жағдайларын өзгертеді және аммиак пен мочевинаның азоттарын байланыстырады.
[16].
Қоректік заттардың табиғи көзі (тамыр және аңыз қалдықтары, микроб
және жануарлардың қалдықтары, жауын-шашын, бұршақ тұқымдастарының азот
жинаушы түйнек бактериялары және еркін тіршілік ететін микроорганизмдер,
өсімдік қалдықтары ) ауылшаруашылық дақылдарының өнімдері мен қоректік
элементтердің орнын толтырмайды және олардың қорларын жинамайды.
Минералдық тыңайтқыштардың жоғарғы мөлшерін қолдану азоттың мөлшерін
жоғарылатқанмен, топырақтағы гумус мөлшерін соншалықты жақсарта алмайды
[18].
N. Lampkin қазіргі уақытта егіншілік өнімділігінің жоғары деңгейі
факторлардың өзара тиімді қарым – қатынасына байланысты деп ойлайды, яғни
бірінші кезекте – минералдық тыңайтқыштар, ал соңында топырақты әрқашан
органикалық заттармен қамтамасыз етіп отыру керек.
I. Evers интенсивті егіншіліктегі топырақтың гумус мөлшерінің бірден
төмендеуімен қатар бидай, жүгері және тағы басқа дақылдардың өнімділігінің
түсуі параллель жүргенін атап көрсеткен. Мысалы, Айова (АҚШ) штатында
ауылшаруашылығында қолданылатын топырақтағы органикалық заттар қорының 13
бөлігі жоғалған.
Т. Н. Кулаковская ауыл шаруашылық дақылдары өнімділігінің деңгейі мен
топырақтағы гумус қорының арасына өзара тығыз байланыс орнатты [19].
Жоғарыдағы авторлардың мәліметтері бойынша органикалық заттардың қоры
мен өнімділік арасындағы өзара байланыс коэффициенті оңтүстік Оралға –
0,80-0,96, ал Ақтобе , Орал және Қостанай облыстары үшін 0,64-0,75 [20].
Жыртылатын топырақтардағы гумус түзілу процестерінде минералдық және
органикалық тыңайтқыштардың ролі әртүрлі. Топыраққа органикалық
тыңайтқыштарды қолдану тек гумус мөлшерін көбейтіп қана қоймайды, сондай ақ
топырақтың тиімді құнарлығына елеулі әсер етеді. Р.Е.Елешев, Ш.У.Бекетова,
Ш.Р.Даулеталиеваларлың мәліметтері бойынша парлы егісті қара - қоңыр
топырақтарға еңгізілген әрбір 10т\га көң топырақтағы нитратты азот мөлшерін
0 - 40см тереңдікте орташа 2,9 - 4,4мг-ға, жылжымалы фосфорды - 2,2 -
3,3 мг-ға, алмаспалы калийді - 16,3 - 23,0мг\кг-ға көтерген [22].
Топырақтағы органикалық заттардың мөлшеріне минералдық тыңайт -
қыштардың әсері екі қарама – қарсы әсер етуші факторлармен анықталады. Бір
жағынан, тыңайтқыш әсерінен өсімдіктің тек жер үсті мүшелері ғана емес,
гумификация процесіне қатысатын тамыр – аңыз қалдықтарының көп болуына
қарамастан, шаруашылық өнімдерінің өсуі негізгі өнімнің өсу қарқынынан жиі
қалып қояды, яғни шаруашылық өнімдерінің өсуімен жалпы топыраққа тамыр аңыз
- қалдықтарын қайтаратын биогенді элементтердің мөлшері бақыланады [23].
Сонымен бірге N15 бірқалыпты изотопты қолдану арқылы жүргізілген
тәжірибелер өсімдікті толық минералдық азотпен қамтамасыз еткен жағдайда
да, дақылдардың өнімінің 40-50% топырақтағы азот қорының мөлшерінен
көбейетіндігі анықталды. Гумус мөлшеріне минералдық тыңайтқыштардың әсері
топырақ – климат жағдайларына байланысты әртүрлі әсер етеді [24].
И.И.Синягин мәліметі бойынша минералдық тыңайтқыштармен тыңайтылған
жерлердің топырағындағы гумус мөлшері тыңайтқыш қолданылмаған топырақтармен
салыстырғанда шамалы ғана көбейген [25].
Көптеген жылдар бойы жүргізілген зерттеулерді талдай келе қызылша
ауыспалы егісіне қолданылған тыңайтқыш жүйесі топырақ құнарлығына ешқандай
әсер етпеген, яғни топырақтағы гумус мөлшері өзгеріссіз қалған. Сондай - ақ
фосфорлы – калий тыңайтқыш жүйесін қолданғанда да еш өзгеріс
байқалмаған.Тек толық минералдық тыңайтқыштар жүйесін (NPK) қолданған
жағдайда ғана ашық қара - қоңыр топырақтағы қызылша ауыспалы егісіндегі
гумус мөлшері сәл ғана көтерілген.
Көптеген зерттеулердің нәтижесі минералдық тыңайтқыштар қолдану
топырақтың органикалық заттарының балансын жақсарта алмайтындығын, тек
олардың төмендемеуіне ғана себепші болатынын дәлелдеді[26].
Топырақтағы гумус мөлшеріне органикалық тыңайтқыштарды минералдық
тыңайтқыштармен ұштастыра қолдану күшті әсер етеді. Органикалық
тыңайтқыштарды минералдық тыңайтқыштармен ұштастыра қолдану әсіресе әлсіз
мәденилендірілген топырақтарға тиімді болып табылады. Қырғызстанның аз
гумусты топырақтарына тек минералдық тыңайтқыштарды қолдану гумус қорына
әсерін тигізе алмайтыны дәлелденген. Тек минералдық және органикалық
тыңайтқыштарды ұштастыра қолданған жағдайда ғана топырақтағы органикалық
заттар қорының көбейюі байқалады.[26]
Белгілі болғандай, гумустың топырақ құнарлығына және оның өсімдіктерге
оңтайла әсеріндегі ролі тек оның жалпы мөлшерін ғана емес, сондай – ақ
әртүрлі қасиеттерге ие және гумус құрамының сапасын анықтайтын түрлі
органикалық қышқылдардың (гумин және фульво қышқылдары)мөлшерімен және
арақатынасымен ерекшеленеді [17,18].
Гумусты заттардың екі түрін ажыратады: арнайы және арнайы емес. Арнайы
гумусты заттар топырақтағы органикалық заттардың қалыпты бөлігі болып
саналады және арнайы гумусты заттардан тұрады. Арнайы емес заттар толығымен
өсімдік қалдықтарының гумустенуінен, жануарлар мен микроорганизмдердің
метоболизм өнімдерінен, жаңа пайда болған заттардан тұрмайды және олар
топырақтағы органикалық заттардың мобильді бөлігін құрайды [29].
Көптеген зерттеушілердің пікірінше гумустың мобильді бөлігіне жеке
агротехникалық шаралармен (топырақ өңдеу, ауыспалы егіске тыңайтқыш қолдану
, т.б.) әсер етуге болады. Негізгі трансформация процестері мен зат
алмасудың көпшілігі осы бөлікте қарқынды жүретіндіктен, ол топырақтағы
органикалық заттардың бақыланатын бөлігі болып табылады.
А.В.Мелашич пен П.В. Мацко зерттеулері көрсеткендей, дәстүрлі тыңайтқыш
жүйесін қолдану топырақтағы азот пен фосфордың жылжымалы түрлерінің
көбейюіне әсер етеді. Нитратты азот мөлшері 4,5-5,6 есе, ал жылжымалы
фосфор 1,3-1,5 есеге көбейген. Ал гумус бастапқы қалпында сақталған (2,06-
2,08%).
Альтернативті тыңайтқыш жүйесі дәстүрлі тыңайтқыш жүйесіне қарағанда
нитратты азоттың (8,7-15,7% ) және жылжымалы фосфордың (5,6-14,5% )
мөлшерін аз дәрежеде болса да көбейткен, бірақ гумусты бастапқы мөлшерінен
салыстырмалы түрде 0,02-0,05% өсірген.Топыраққа түсетін химиялық күш
дәстүрлі тыңайтқыш жүйесімен салыстырғанда 30% кеміген, ал өнімділік тек 2-
10% төмендеген.
Суарылатын аймақтағы ауыспалы егіске органикалық тыңайтқыш жүйесін
қолданудың тиімділігі төмен. Салыстырмалы варианттарда дақылдың өнімділігі
31% төмендеген, ал жалпы ауыспалы егіс өнімділігі дәстүрлі тыңайтқыш
жүйесімен салыстырғанда 21-27% төмендікті көрсетеді. [30].
Н. А. Курмышева мен В.Ф. Евремовтың шымды – күлді топырақтарында
жүргізген зерттеулерінде көрсеткендей, жақсы мәденилендірілген орташа
құмбалшықты шымды – күлгін топырақтарында өсірілген ауылшаруашылық
дақылдарын өңдеуде тыңайтқыш қолданылмағанда топырақтағы гумус және
бірлескен фосфор мен калийдің жылжымалы түрлерінің мөлшері азайған.
Гумустың жоғалуы ауыспалы егісте қарқынды жүре бастады.
Тек минералдық тыңайтқыштар енгізу ұрық алмасу ауыспалы егісінде де
гумустың балансын қамтамасыз ете алмады. Гумус балансын ұстап тұру үшін
органикалық тыңайтқыштардың енгізу мөлшері ауыспалы егістің қарқынды
көтерілуімен өсіп отырды. Ұрық алмасу ауыспалы егісінде бұған жыл сайын
7т\га , ал дәнді отамалы және отамалы 17-18т\га органикалық тыңайтқыш
енгізу керек болады.
Ал топырақ құнарлығына комплексті әсер етуде минералдық тыңайтқыштар
жүйесінің жалпы мөлшерімен салыстырғанда азоттың органикалық компоненті
40% болатын органоминералдық тыңайтқыш жүйесін қолдану әлдеқайда тиімдірек.
Органикалық тыңайтқыштар жүйесінің жоғары қаныққан мөлшерін енгізу ауыспалы
егісте топырақ құнарлығының жақсарғанын көрсетті, бірақ тыңайтқыш жүйесінің
экономикалық тиімділігі төмендеген.
Бұл жоспарда зертеушілердің көзқарасы бойынша қазіргі заманға сай
ауылшаруашылық интенсификациясының құралы органикалық компостардың жаңа
түрі, яғни биогумусты қолдану болып табылады. Биогумустың көңге қарағанда
аз мөлшерін қолданудың өзі топырақ құнарлығын көтереді, өңделетін
дақылдардың өнімділігін көбейтеді және қоршаған ортаның экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
Дегенмен, минералдық тыңайтқыштарды қолданбай өсімдіктерден жоғары
сапалы өнім алу ғылыми көзқараста тіпті мүмкін емес.
Ауыспалы егістегі ауылшаруашылық дақылдарының тыңайту жүйесін құруда
органикалық тыңайтқыштарды қолдану органоминералдық тыңайтқыштармен
салыстырғанда өнімнің сапасын жақсартуына кепіл бола алмайды.
Ауылшаруашылық дақылдарынан жоғары сапалы өнім алу үшін қоректену негізі
барлық қоректену жағдайымен қамтамасыз етілуі керек, яғни олар мынадай
жағдайларда қалыптасады: өсімдіктер қоректік заттардың және
микроэлементтердің жетіспеушілігінен немесе көптігінен зардап шекпегенде,
тамыр жүйесінде қоректік элементтер жеткілікті болғанда, топырақ – тамыр
жүйесі ауыр металдармен ластанбаған жағдайда, тыңайтқыштардың әсер етуі
жақсы болғанда. Мұндай жағдай жыртылатын қабатқа макро микроэлементтерді
және құрамында кальцийі бар заттарды енгізгенде қалыптасады. Танаптағы
ауылшаруашылық дақылдарының оптималды минералдық қоректенуі ауылшаруашылық
дақылдарынан мол және жоғары сапалы өнім алуға мүмкіндік береді [31].
Жаңа экономикалық жағдайларға байланысты тыңайтқыштар қымбаттап кетті,
олардың бағасы әрқашан өзгеріп тұрады. Сондықтан кейде тыңайтқыштарға
жұмсалған қаржыны өнім ақтай алмауы мүмкін
Сондықтан экономикалық факторлармен бірге минералдық тыңайтқыштардың
тиімділігін көтерудің маңызды бір жолы – белгілі танаптың агрохимиялық
көрсеткіштерін пайдалану.
Соңғы 10-12 жылда тыңайтқыш қолдану қысқартылды, дегенмен ауыл-
шаруашылық дақылдарының өнімділігінің төмендеуі көп болмады және кейбір ауа
райы тиімді жылдары дәнді дақылдардың өнімділігінің артқаны байқалды.
Белгілі болғандай, тыңайтқыштардың тікелей әсер етуімен кейінгі әсері
де байқалады. Бұл фактіні былай түсіндіруге болады: жыртылатын жерлердің
өнімділігінің төмендеуі еңгізілген тыңайтқыштар мөлшерінің кемуімен
пропорционалды өтпейді [36].
Көптеген зертеушілер өсімдік шаруашылығының сапалы өнімін бақылау
құралын тыңайтқыш деп есептейді [36].
Авторлар қатары азот тыңайтқыштарын енгізу тұқымның өнімділігін және
майлы дақылдардағы майдың мөлшерін көбейтіп, ондағы майлы қышқылдардың ара
қатынасын өзгертіп, майдың технологиялық сапасын жақсаратынын айтады.
Сонымен ғылыми – техникалық әдебиеттердің қысқаша талдауы бойынша,
тыңайтқыштарды топырақ құнарығын, дақылдың өнімділігін , кез келген
шаруашылықтан алынған өнімнің сапалылығын қамтамасыз ететін фактор ретінде
көрсетеді.
2. Майлы зығыр –Лен масличный - Linum usitatissimum
Зығыр – бағалы дақыл, оның тұқымынан тамаққа және техникада
пайдаланатын сапалы , кебетін май (35-42%) алынады . май өндірісінің
қалдықтары (күнжара мен шрот) қорытылатын протейнге бай бағалы құнарланған
мал азығы.
Майлы зығырдың сабағы дөрекі жіп, мата, қапшық жасауға пайдаланатын
қалдық талшық пен қысқа талшық өндіруге жарамды болып табылады.
Қуаңшылыққа төзімділігі мен ерте пісуінің нәтижесінде майлы зығыр
көбінесе Орал, Батыс Сібір, Солтүстік Қазақстанның орманды дала, далалық
аудандарда өсіріледі.
Майлы зығыр зығыр тұқымдасына жатады. Көптеген түрлерінің ішінде
өндірістік маңызы бары мәдени немесе кәдімгі зығыр (Linum usitatissimum).
Майлы зығыр бір жылдық аласа бойлы (40-50см), сабағы тегіс, тік өсетін
бұтақты өсімдік. Ланцент тәрізді жай жапырақтары сабақта кезектесіп
орналасқан. Гүл шоғыры – сирек шоқ шатыргүл. Гүлдері қосжынысты, бестік
түрдегі ақ, қызғылт және көкшіл гүл жапырақшалары бар.Жемісі – дөңгелек
келген бес ұялы жоғары қарай үшкірленген қорап. Тұқымдары жалпақ жылтыр,
қоңыр түсті, 1000 тұқымының массасы - 4-6г.
Биологиялық ерекшеліктері. Жартылай қуаңшылықты және орманды дала
аудандары жағдайына бейімділігі майлы зығырдың айтарлықтай ерекшелігі болып
табылады. Ол пісу кезеңінде жылуға жоғары талап қояды. Тұқымдары +3-
40температурада өсе бастайды, +12-140 өнуі жақсы жүреді, -3-40үсікті зығыр
көгі ауыртпалықсыз көтереді. Орташа мерзімде піссетін сорттарға қажетті
белсенді температура жиынтығы 1600-18000. Өсімдіктің қуаңшылыққа ең жоғары
төзімділігі көктеуден гүлдеуге дейінгі кезең. Осы уақытта тамыр жүйесінің
өсуі іске асады.
Майлы зығыр ылғалға орташа талап қояды (транспирация коэффициенті 370-
430). Ылғалға барынша жоғары қажеттілігі гүлдену – тұқым толысу кезеңіне
дәл келеді, бұл кезеңде топырақтағы ылғал жетімсіздігі өнімді күрт
төмендетеді.
Майлы зығырға ең қолайлысы – орташа механикалық құрамдағы қара және
қоныр топырақ. Сортаңдану комплексі бар топырақ майлы зығыр өсіруге
жарамайды.
Зығыр өздігінен тозаңданатын өсімдік, бірақ жоғары температура мен
ауаның салыстырмалы ылғалдылығы төмен болған жағдайда өсімдіктердің бір
бөлігі айқас тозаңдануы да мүмкін. Зығыр әдетте таңғы сағаттарда гүлдейді,
жекелеген гүлдер 3-5сағатта гүлдеп бітеді, алайда алқаптың гүлденуі 30-40
күнге дейін созылуы мүмкін.
Зығырда мынадай фенологиялық кезеңдер ажыратылады: көктеу
(тұқымдық жапырақтардың пайда болуы), елочкасы, гүл қауызының пайда
болуы, гүлдену, пісу.
Өсіру технологиясы. Тамыр жүйесі нашар және алғашқы кезде өсімдік баяу
өсетіндіктен ауыспалы егістікте зығырды жақсы алғы дақылдардан кейін
орналастырғанда ғана одан тәуір өнім алуға болады.
Зығырдың жақсы алғы дақылдары жүгері, пардан кейінгі бірінші жаздық
бидай, дәнді бұршақты дақылдар болып саналады.
Саңырауқұлақ ауруларынан сақтандыру үшін зығырды бұрынғы орнына 5-6
жылдан бұрын қайталап себуге болмайды.
Танапты тыңайту арқылы зығырдың өнімділігін арттыруға болады. Фосфор
және калий минералдық тыңайтқыштарын күзде жерді негізгі өңдеген кезде, ал
азот минералдық тыңайтқышын көктемгі егін себу алдындағы топырақ өңдеу
кезінде топыраққа сіңірген дұрыс. Фосфордың ең тиімді мөлшері әсерлі заттар
есебімен алғанда 60кг, калий мен азот – 45кг.
Тұқым себумен бірге әр гектарға әсерлі заттар есебімен 10 кг түйіршікті
суперфосфат берсе, жақсы нәтижеге жетуге болады. Зығыр себуге арналған
танаптың топырағын негізгі өңдеу басқа дақылдар үшін топырақты өңдеуден
айырмашылығы жоқ. Күзде жерді сүдігерге түренді плугтармен 20-22см
тереңдікте жыртады, ал жер эрозиясына ұшырайтын топырақтарды жазық табан
сыдыра жыртқыштармен өңдейді.
Көктемде жер дегдісімен танапта тырмалармен ылғал жабу басталады, ал
арамшөптер көктеп шыққаннан кейін топырақ культивацияланады.
Зығырды себу стандарттарының II класынан кем емес аудандастырылған
жоғары сапалы тұқыммен себу керек.
Себу мерзімі топырақтың тұқым сіңіру тереңдігі +10-120С қызғанда, яғни
мамыр айының екінші – үшінші онкүндігінің аралығы болады.
Себу мөлшері жер жағдайына байланысты әр гектарға 40-50 кг – нан 75-90
кг - ға дейін өзгеріп отырады.
Тұқымды кәдімгі жай қатарлы әдіспен ауыр топырақтарда 3-4см, ал жеңіл
топырақтарда 5-7см тереңдікке себеді.
Егістікті күтіп – баптау жұмысы арамшөптерді жою үшін гербицидтер
қолданудан басталады. Егер егістікте көп жылдық қос жарнақты арамшөптер
(дала қалуені, қызғылт қалуен, дала шырмауығы ) басым болса, онда зығыр
өсімдігінің биіктігі 12 - 14см - ге жеткенде елочка кезеңі әр гектарға
әсерлі заттар есебімен 0,7- 0,8кг 2,4-Д натрий тұзын немесе 0,5-0,6 амин
тұзын қолданады. Гербицид ұшақпен шашылса бір гектарға жұмсалатын судың
мөлшері 250-300 литр болуы керек.
Майлы зығырды оның өсімдік қауашағының 50 пайызы піскен кезде 10-15см
биіктікке астық комбайндармен бөлектеп орады.
Дестені жинап, бастыру бөлектеп орғаннан соң 7-10 күннен кейін, яғни
дәннің ылғалдылығы 13 пайызға жеткенде жүргізіледі.
Комбайнның астық бастыру барабанының минуттағы жылдамдығы 800 - 900
айналыс шамасында болуы керек.
Аудандастырылған сорттар. Карабалыкский 7 - Қарабалық ауылшаруашылық
тәжірибе стагциясында шығарылған. Межеумка тобына жатады, орташа мерзімде
піседі (90-95күнде), қуаңшылыққа орташа төзімді, жоғары өнімді, тұқымның
майлылығы 41-43%. 1000 тұқымының массасы 7-8,2г. Көкшетау, Қостанай
облыстарында аудандастырылған.
Сибиряк – Алтай ауылшаруашылық ғылыми зерттеу институты мен
Ставрополь ауылшаруашылық тәжірибе станциясында Ставрополь өлкесінің
жергілікті үлгілерінен шығарылған. Межеумка тобына жатады, орташа мерзімде
піседі, қуаңшылыққа орташа төзімді, жоғары өнімді, тұқымның майлылығы 41-
45%. 1000 тұқымының массасы 6-7,5г. Көкшетау, Қостанай облыстарында
аудандастырылған.
Исыкульский – Сібір ауылшаруашылық тәжірибе станциясында шығарылған.
Межеумка жатады, орташа мерзімде піседі, қуаңшылыққа орташа төзімді. Өнімді
сорт, тұқым майлылығы 42-44%. 1000 тұқымының массасы 7,6-8г. Солтүстік
Қазақстан облыстарыында аудандастырылған.
Воронежский 1308 – Воронеж ауылшаруашылық тәжірибе станциясы мен
В.В.Докучаев атындағы Орталық Қара топырақты аймақтағы ауылшаруашылық
ғылыми зерттеу институтында шығарылған. Межеумкаға жатады, орташа мерзімде
піседі, қуаңшылыққа төзімді, тұқымның майлылығы 41-46%. 1000 тұқымының
массасы 6-8г. Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қарағанды облыстарында
аудандастырылған.
3. Зерттеу аймағының табиғи климаттық жағдайлары
Қазақ ұлттық ауылшаруашылық университетінің Агроуниверситет оқу -
тәжірибе станциясы, Алматы облысының Еңбекші - Қазақ ауданында орналасқан,
ол Алматы қаласынан 37 км, ал аудан орталығы Есіктен 18км қашықтықта
орналасқан. Бұл аудан тау бөктеріндегі шөлейтті - дала аймағына жатады.
Теңіз деңгейінен абсолютті биіктігі 550-700м. Бұл территорияда таулы
өзендер мен жарлар жиі кездеседі. Жер асты сулары 1,2-1,6м тереңдікте
орналасқан. Бұрғылау құбырларын пайдаланған жағдайға бұл сулар мен
ауылшаруашылық дақылдарын суландыруға болады.
3.1.Жауын шашын мен температуралық құбылым
Тәжірибе танаптар территориясы тау етегіндегі шөлді далада
орналасқан, климаты күрт континентальды, ауаның ылғалдылығы төмен, күн
инсоляциясы жеткілікті, қысы қысқа бірақ суық.
Ауаның оңтайлы көрсеткішпен терісіне ауысуы қараша айының бірінші
ширегінде, ал кейбір жылдары желтоқсан айының екінші тоқсанында байқалады.
Тұрақты қар жамылған қараша айының соңы мен желтоқсан айының басында
болады. Қардың жату ұзақтығы 85-100 күн. Қардың қалыңдығы біркелкі емес,
оның биіктігі 20-35см аралығында ауытқиды, қыста жиі - жиі жылы еру
кезеңдері мен ауысады, кейде қар кетіп қалады. Тәжірибе бөліміндегі
абсолютті минимум температура -360С. Ауа температурасының 00С тұрақты
ауысуы көктемде наурыз айының II немесе III - ширегінде байқалады. Көктемгі
мезгіл қысқа 35-50 күн, температура күрт көтеріледі, бірақта оның тәуліктік
ауытқуы өте алшақ. Жиі-жиі үсік жүріп, кейде қар жаууы мүмкін. Үсік сәуір
айының соңғы ширегінде немесе мамыр айының басында тоқтайды. Бұл
аймақтағы аязсыз күндер саны 150-170 күн. Көктем айларында топырақтағы
негізгі ылғал жинақталады( наурыз- маусым), бұл мезгілде жылдық норманың
жартысы жауады. Көктем айындағы ең жоғарғы температура +350 С .
Зерттеу ауданындағы ең ұзақ маусым ол жаз (170-180 күн). Ыстық мезгіл
сәуір айының екінші ширегінде басталуы мүмкін, ол қазан айының екінші
ширегіне дейін жалғасады. Бұл мезгілдегі орташа температура +20-240С.
Тәуліктік ауытқу амплитудасы, яғни күн мен түннің арасы өте алшақ, ол
орташа 200С . Жазғы мерзімдегі оңтайлы температуралар жиынтығы 3450-
37500С, ал 100С жоғарғы температуралар жиынтығы 3100-34000С аралығында
ауытқиды. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы маусым айынан бастап ауаның
температурасының күрт өсуімен қабаттасады және оның көрсеткіші 46-48%
жетеді, көп жылдық мағлұматтар бойынша ол 50-60% құрайды. Жауын мөлшері
көктемде азаяды,кейбір жылдары жаз айларының бір күнінде жауын-шашынның
айлық мөлшері түсуі мүмкін.
Күзде 150 С өту қыркүйек айының III - ширегінде басталып, қазан
айының басына дейін баруы мүмкін, бұл кезеңнің ұзақтығы 30-50 күн. Бұл
мезгілдегі тәуліктік температураның ауытқуы 25-300 С жетеді.
Жылдық жауын - шашынның мөлшері 350-450мм. Ыстық мезгілде түсетін
оның мөлшері 120-300мм.
Аймақтағы ауа-райы мен климаттық талдаулардың мағлұматтары бойынша,
бұл жердің ерекшелігі температуралық құбылымның жоғарлығы және
өсімдіктердің өсіп-өнуі кезіндегі атмосфералық түсімнің жеткіліксіздігі.
1-кесте
2009-2010 жылдардағы жауын – шашын, температура және салыстырмалы ауа
ылғалдықтарының көрсеткіштері
3.2.Топырақтық жағдай
Табиғи факторлардың күрделі қарым - қатынасының нәтижесінде топырақ
түзілудің негізгі сипаты қалыптасқан, ол топырақ жамылғысына тікелей әсер
етеді.
Зерттелетін топырақтың құрылымына ыза сулардың бетіне жақын орналасуы
және жалпы гидрогелогиялық жағдай үлкен әсер етеді, ол шөлейтті аймақтарда
қалыпты жағдай. Жылдық жауын -шашын мөлшері шөлейтті аймақтарға тән
болмасада,олардың айлар аралығындағы орналасуы, мұнда жазда шөлейтті
аймаққа тән қасиет тудырады. Жағдайлардың мұндай қалыптасуы, топырақ түзілу
үрдісіне кейбір өзгешеліктер енгізеді, яғни органикалық қалдықтардың
минерализациясы біраз бәсеңдеген.
Міне осының барлығы осы зерттеу ауданында шалғынды қара - қоңыр
топырақтың қалаптасуына алып келеді. Сонымен қатар оның кебірленуіне және
сортаңдану түріне және де үлкен алқаптардың , шалғынды - батпақты
кебірленген түрлері пайда болады.
Далалық тәжірибе жұмыстары шалғынды қара - қоңыр топырақта қойылған,
гранулометриялық құрамы ауыр құмбалшықты, бұл топырақтар тау бөктеріндегі
сазды белдеулердің топырақтары болып саналады. Шалғынды қара - қоңыр
топырақ бұл жерлерде теріс бедерде, ыза сулары жақын жатқан жерлерде (1,5-
2,0) орналасқан, сонымен қатар тау аралық аңғарларда және өзен
кетперлерінде кездеседі.
Іле Алатауының тау өзендері тау етегіне шыққан кезде өзінің қиыршық
-малта тасты проллювиальды шөгінділерінен айырылады. Ыза сулары кейбір
жерлер де топырақ бетіне өте жақын келеді кейде жер бетіне шығады, содан
сазды белдеу қалыптасады, мұнда гидроморфты және жартылай гидроморфты
топырақтар қалыптасқан.
Сазды белдеу Іле Алатауындағы тау бөктерінің бәрін де және де
Жетісу, Алатауында да кездеседі, осы жерлерде гидроморфты топырақтар кең
тараған.
Топырақ түзуіші жыныс болып лөс тәріздес құмбалшықтар саналады. Олар
тереңдікте малта тастар мен көмкерілген.
Іле Алатауының шалғынды - қара қоңыр топырағының түсі күңгірт қара
- қоңыр, гумус қабатының қалыңдығы 30-40см. Суармалы жерлерде оның
қалыңдығы тың жерлерге қарағанда көп. Бұл топырақтарда иллювиальды -
карбонатты қабаттар айқын байқалмайды. Ыза сулары жақын жатқан жағдайда
төменгі қабаттарда батпақтану нышаны байқалады. Олар глейленген, кейбір
жағдайларда, ыза суларының ағысы шамалы жерлерде жеңіл еритін тұздар
өздерінің улы дәрежесінен жоғары.
Төменде шалғынды - қара қоңыр топырақтың морфологиялық көрсеткіші
келтірілген.
Кескін Агроуниверситетінің ТШҚ Оңтүстік бөлігіндегі салынған. Бедер
тау етегіндегі жазықтық. Топырақ (HCL) беткі беттен бастап көпіршиді.
0-35см Қара- қоңыр, ылғалданған, борпылдақ, кесекті-шашыранды, ауыр
құмбалшықты. Тамырлар кездеседі. Төменгі жағы нығыздалған (соқа табаны),
келесі қабатқа ауысуы біртіндеп.
35-58см Сұр-қоңыр, ылғалданған, кесекті, ауыр құмбалшықты, тамырлар
кездеседі. Келесі қабатқа ауысуы түсі бойынша біртіндеп.
58-78см Үстіңгі қабатқа қарағанда күңгірттеу, қоңырқай келеді,
ылғалданған,кесекті - сеңді, ауыр құмбалшықты. Келесі қабатқа ауысуы түсі
бойынша біртіндеп.
87-130см Сұрғылт-қоңыр, қуаң реңді, ылғалданған, нығыздалған,
кесекті-сеңді, құмбалшықты. Келесі қабатқа ауысуы түсі бойынша біртіндеп.
130-160см Сарғыштау-сұр, ылғалды, сеңді, орташа құмбалшықты, .
Келесі қабатқа ауысуы түсі бойынша біртіндеп.
160-200см Қуаң-сарғыш, ылғалды, нығыздалған, сеңді, ауыр
құмбалшықты.
2.кесте Шалғынды қара - қоңыр топырақтың гранулометриялық құрамы
Тереңдігі,Бөлшектер саны, диаметрі, мм
см
3 3-1 1-0,750,75-00,05-00,01-00,005- 0,001 0,01
,55 ,01 ,005 0,001
0-10 - 0,99 4,78 10,35 37,17 14,72 12,34 19,65 46,71
10-20 - 0,50 4,48 9,07 35,00 14,72 12,04 20,09 46,95
40-50 - 0,55 7,9 4,16 38,01 12,24 21,71 15,43 49,38
70-80 - 0,45 2,99 9,68 31,61 13,89 15,15 26,23 55,27
100-110 - 0,61 3,48 9,44 35,50 11,10 12,75 27,15 50,97
140-150 - 2,61 14,09 11,37 30,90 16,36 6,73 17,38 40,47
170-180 - 0,15 1,20 5,59 44,97 14,14 13,98 19,97 40,09
Диаметр бөлшектері 3мм ірі көп жағдайда кездеспейді. Ірі құмды
бөлшектер де топырақта көп емес. Олардың кескін бойында таралуында белгілі
бір заңдылық байқалмайды. Ірі шаң бөлшектер басым. Түстерінде бөлшектердің
орналасу ретін бақыласақ олардың кесінінің орта және төменгі бөлігінде
басым екенін байқаймыз. Топырақтың ауыр гранулометриялық құрамы олардың
физикалық қасиеттерінің, яғни ылғалды кездегі жабысқақтығы, кепкен кездегі
нығыздығы, қатуы байқалады, бұл топырақты жыртқанда кедергі көбейіп топырақ
беті ірі кесектеліп тұрады.
Агрегаттық құрамы жағынан шалғынды қара-қоңыр топырақтардың макро
түйіртпектілігі жақсы дамыған. Тың жерлердегі 0-3см қабаттағы суға төзімді
диаметрі 0,25мм, ірі агрегаттар мөлшері 70-79%, ал жыртылған жерлерде 63-
70%құрайды.
Агрономиялық тұрғыдан ең құнды суға төзімді агрегеттар мөлшері
( диаметрі 5-1мм) тың жерлерде 31-42, ал жыртылған жерлерде 25% жетеді.
Шалғынды-қара қоңыр топырақтың физикалық қасиеттерінің ішіндегі
сандық көрсеткіштерінің бірі, кестенің мағлұматтары бойынша салыстырмалы
салмағы2,61-2,73гсм3, тереңдеткен сайын оның біртіндеп артқанын байқаймыз.
Көлемдік салмақ топырақтың беткі қабатында көп емес, 1,20-1,25 гсм3,
бір метрлік тереңдікте оның мөлшері күрт өседі. Осыған байланысты, оның
қуыстылығы 53-54% құрайды. Топырақтың нығыздалуы 80см басталады. Далалық су
сиымдылығы 0-20см қабатта көп емес 25-27%, ал тереңдеткен сайын оның
мөлшері азаяды (21% дейін).
3-кесте Шалғынды - қара қоңыр топырақтың физикалық және су- физикалық
қасиеттері
Үлгі алу Көлемдік Сыбағалы Жалпы Шектік Максимальды
Тереңдігі,салмақ, салмақ, қуыстылық, %далалық гигроскопиялық, %
см г\см3 г\см3 ылғал,%
0-10 1,20 2,61 54 27,1 5,02
20-30 1,24 2,61 53 26,3 4,78
40-50 1,30 2,68 52 26,2 4,43
70-80 1,33 2,70 51 22,0 4,41
100-110 1,50 2,71 45 21,0 4,41
120-130 1,60 2,73 42 - -
Су өткізгіштік мағлұматтарына қарасақ, бұл топырақ өзінің ауыр
құмбалшықты гранулометриялық құрамына қарамастан суды сіңіруі
қанағаттанарлық жағдайда, тың жердегі орташа су сіңіргіштігі 0,9мммин, ол
бұл топырақтағы макро түйіртпектіліктің жақсы жетілгендігімен және
қуыстылығының жоғары болуына байланысты
4-кесте Тәжірибе бөлімшесінің агрохимиялық қасиеттері
Қабат Үлгі алу Жалпы , % Жылжымалы,мгкг топырақта
тереңдігі,
см
гумус азот фосфор N NO3 P2O5 K2O
Аж 0-25 4,38 0,258 0,211 137 75 22 308
B1 25-46 4,47 0,248 0,205 109 36 13 293
B2 46-58 3,06 0,214 0,158 78 58 13 275
Вс 58-76 1,35 0,117 0,135 63 26 15 269
Жыртылған қабаттағы гумустың мөлшері 4,38% болса, ол астынғы
қабаттарға қарай біртіндеп азаяды. Жалпы азот пен фосфордың көрсеткіштері
жоғары , өз кезегі бойынша 0,258 - 0,211% құрайды. Қоректік заттармен
қамтамасыз етуі жағынан тәжірибе бөлімшесінде азот мөлшері жоғары 137мгкг
N және NO3 - 25мгкг және калийдің көрсеткіші жеткілікті. Ал жылжымалы
фосфор бұл топырақтарда төмен.
Қорыта келгенде, шалғынды-қара қоңыр топырақ өзінің су физикалық
қасиеттері және потенциялды құнарлығы жағынан осында егілетін
ауылшаруашылық дақылдарына қолайлы жағдаймен қамтамасыз етеді деуге болады.
Табиғи климаттық жағдай (жауын, температура, салыстырмалы ылғалдылық)
зерттеу жылдарына егілетін дақылдарына қолайлы болды. Тек 2009 жылғы мамыр
жаз айларындағы қуаңшылық дақылдарының өсуіне әсерін тигізді.
4.Зерттеудің жоспары және әдістемесі және майлы дақылдардың тыңайтқыш
қолдану жүйесін пайдалана отырып талдау жасау
Майлы дақылдардың оптималды қоректік құбылымын анықтау және оларды
тыңайту жүйесін жасау үшін суармалы шалғынды – қара қоңыр топырақта төрт
толық ауыспалы егістігінде кеңістік пен уақытта орналастырылған далалық
тәжірибе қойылды:
№1 танап: 1-арпа, 2- майкене, 3- қыша, 4- зығыр
№2 танап:1- майкене, 2-қыша, 3-зығыр, 4- майкене
№3 танап: 1-қыша, 2-зығыр, 3- арпа, 4-майкене
№4 танап: 1-зығыр, 2-арпа, 3-майкене, 4-қыша
Тәжірибе фосформен қамтамасыз етілу жағынан екі фонда жүргізілді:
табиғи фон, Р0 – жылжымалы фосфордың орташа көрсеткіші 18-20 мгкг және
көтеріңкі фон- Р150 (мұнда алдын ала 150кг Р2О5 берілді) топырақтағы
бастапқы жылжымалы фосфор мөлшері 35-40 мгкг.
Осы екі фонда зығыр дақылына мына төменгі жоба бойынша тыңайтқыштар
берілді:
Фон Фон
Р0
Р150
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz