Махмуд Қашқари Түбі бір түркі тілі

Түркі халықтары мен тайпалары туралы. Түркі халықтары негізінен жиырма тайпа. Әрбір тайпаның бірталай ұқсас рулары бар. Олардың саны Ұлы Тәңірдің өзіне ғана аян. Мен солардың негізгілерін ғана жаздым.
Оғыз түріктерін білуге құмарлық аса көп болғандықтан, олардың тектері мен малдарына таңбаларына дейін нақты көрсеттім. Рұм өлкесінен тараған тәртіп бойынша шығыстағы түркі тайпаларының тұратын мекен жайларына дейін анықтап жаздым. Рұмға бәрінен жақын орналасқан тайпа бажанақ, онан кейін қыфшақ, оғұз, иәмәк, башғырт, басмыл, қай, ябаку, татар, қырғыз тайпалары. Қырғыздар Шынға жақын орналасқан. Онан бері жігіл, тохси, яғма, оғрақ, жарық, жомұл, ұйғыр, таңұт, хытай тайпалары. Хытайды шын деп атайды. Онан соң тауғаж. Бұларды Машын дейді. Бұл тайпалар оңтүстікпен солтүстіктің арасында өмір сүреді. Олардың мекен жайларын картада арнайы көрсеттім.
Түркі халықтарының тілдері туралы. Ең таза тіл – тек қана бір тілді біліп, парсылармен араласпайтын, жат-жұртқа барып-келіп, қарым-қатынас жасамайтын адамдардың тілі. Екі тіл білетін шаһар халықтарымен араласып тұратын адамдардың тілдерінде шұбарлық бар. Соғдақ, қанжақ, арғу тайпалары дәл сондай екі тіл білетіндерге жатады. Жат-жұрпен араласып, шаһар, халықтарымен қарым қатынас жасайтын хотан, тұбұт халықтарымен таңұттардың кейбіреулері дәл сондай. Бұлар түркі тілдеріне кейінірек келген. Олардың тілдері туралы кезегі келгенде арнайы жазамын. Жабарқа (жапондықтар)алысқа орналасқан. Машын елі екеуін ұлы Мұхит бөліп тұрғандықтан, олардың тілдері бізге беймәлім.
Ұйғырлардың тілдері таза түрікше, олардың өзара сөйлесетін тағы бір тәсілдері бар. Жиырма төрт әріптен құралатын жазуды пайдаланады. Кітаппен хат хабарларын сол жазумен жазады. Бұл жазуды мұсылман дініне кірмеген ұйғырлар мен Шыңдардан басқалары білмейді.тілдің ең жеңілі Оғыз тілі. Іле, Ертіс, Еділ, Ямар өзендерінің онірлерінен ұйғыр Шаһарларына дейін жасайтын халықтардың тілдері де сондай анық. Ең ауыр тіл Хақанияның орталық өніріндегі халықтардың тілдері.
Баласағұндықтар соғда және түрік тілдерінде сөйлеседі. Тираз.Байза Шаһарларының халықтарының тілдеріде дәл сондай. Исбижаб қаласынан сонау Баласағұнға дейінгі барлық арху Шаһарларындағы халықтардың тілдерінде шұбарлық бар. Қашқарда кәнжәкше сөйлесетін ауылдар бар Шаһар ішіндегі халықтар Хақания түркішесімен сөйлеседі.
Рұм өлкесінен Машынға дейін орналасқан түркі елдерінің ұзындығы сегіз мың персех (бір персех 6,24 шақырым) Олардың мекенжайларын анықтап беру үшін жер-жүзінің бедерлі картасында нақты корсеттім.
Өкіз – жейһұн. Үлкен өзендердің барлығы осылай аталады. Осы сөз оғыз тілінде жеке қолданылғанда «Банагыт-Дәрия» деген ұғымды білдіреді. Оғыз Шаһарлары дәрия жағалауларына салынып, олардың көшпенді тұрғындары сонда өмір сүреді. Түркі халықтары жасайтын өңірлердегі бірталай өзендермен дәрияларда өкүз деп аталады. Ила, Яфынж өзендерінің аралығына орналасқан бір шаһарға да Ікі өкіз деп ат қойылған.
Ісігкөл- Барсағандағы Ыстықкөл. Ұзындығы отыз, кеңдігі он персектей болады. Көрүнкөл-қашқар тауларындағы бииә көлінің қосымша аты. Айналасы отыз персехтей болады. Сізінкөл-қашқарға жақын. Иулдуз көл – күшәр мен күнүт және ұйғыр елінің шекарасында. Айкөл – ошқа жақын бір жердің аты Тәнкөл- ікіөкіз шекарасындағы көл.