Ислам сопылығы

1 Сопылық және сопылық жағдаи негізгі ұғымдар.
Пайдаланған әдебиеттер

Ислам дінінің көздеген мақсаты адамның бұл дүниеде де, ахыретте де бақытты болуы. Дүние айналып тұрған кезде адамның әрдайым бақытты болуын және қоғамның дамуын қамтамасыз ете отырып, жеке - жеке адамдардың да, қоғамның да қабілеттеріне жауап бере алатын шарттар қойып, дүниеде де, ахыретте де бақытқа кенелудің жолдарын ислам діні көрсетеді.
Ислам діні әкелген щарттардың мәні мынада. Дүние үшін мәңгі өмір сүретіндей, ал ахырет үшін ертең өлетіндей еңбектен. Исламның тағы бір мақсаты – адамдарға деген сүйіспеншілік адам құқығына деген құрметі жүрекке орнықтыру арқылы қоғамдағы бейбітшілік пен тыныштықты сақтау.
Дін бұл мақсатта көптеген үкімдер қойған. Бір – біріне сыйлау басқалардың құқығына құрмет көрету нағыз мұсылман болудың шарты болып табылады. Мұсалман мемлекеттерін көркейтудің жолдары ғылымды, философия мен өнерді дамыту деп білген Мұхаммед Пайғамбарлар ағарту, білім беру мәселесін бірінші кезекке қойған. Мұндай шаралардың нәтижесінде ІІ .ғ Х ж. басында - ақ бүкіл дерлік мұсылман територияларында ағарту жекешелері көптеп саналды. Осы ғасырда жалпы сауаттандыру жұмыстары жүрді.
Көптеген салынған мешіттерде, медреселерде мамандырылған мектептерде кез - келген адам білім алып, дінді үйрене алды. ІІІ ғасырға дейін мұсылман дүниесінде саяси билікке байланысты туысындаған келеңсіз жағдайлар Бұқара арасында тақұлақ дүниеден безушілі жағдайларымен орнықтырды. Сопылық – деп танылған ағымға жасқан бұл өмір сүру кейін ислам философиясын дамытқан үлкен араға жаслғасты.
Жалпы алғанда ортағасырлық мистикалық философия сопылықпен тығыз байланысты болды. Исиам философиясын қалыптастырған қомақты мәселелердің бір саласын антикалық грек философиялық мұрасы құрады. Бұл сопылықтың шығу төркінін грек идеализмінен іздеуге талпындырды. Мәселен. алғашқы дауірлерде сопылықтың онтологиялық мәселелері неоплатонмзмнің эмапациялық теориясымен түсіндірілді. Яғни Платонның идеалистік теориясы неоплатонизмде мистикалық эмаиация ілімі формасын алды. Бұл ілімді ұстанған философтардың пікірінше, болмыс бірнеше сатыдан құралып, оның ең төменгі сатысы - материя, яғни жаратылғандар "әлемдік рухтың" сәулеленуі арқылы жүзеге асады. Рух одан жоғары есептеліп, ең жоғары саты - бірінші болмыс, яғни бірлік саналды. Бұл жоғары сатыға тәжірибе және ақыл арқылы емес, сопылық эксгаз арқылы жетуге болады. Бұл эзотериялық теория оны түсінгендерге ғана арналды.

1. Сейфидин Ясыджы, Негізгі діни мағлұматтар, Шымкент 1994 ж.
2. Ислам. Инсклопедический солварь Москва 1991 г.
3. Қазақ даласының ойшылдары ІХ – ХІІ ғасыр. Қорқыт Әл – Фараби, Ж. Баласағұн, М.Қашқари, Қ. А.Ясауи Алматы 1985 ж.
4. Бертеліс Е.Э. Суфизм и суфиская литеретура Москва 1995 ж.

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Ислам сопылығы.
Сопылық және сопылық жағдаи негізгі ұғымдар.
Ислам дінінің көздеген мақсаты адамның бұл дүниеде де,
ахыретте де бақытты болуы. Дүние айналып тұрған кезде
адамның әрдайым бақытты болуын және қоғамның дамуын
қамтамасыз ете отырып, жеке - жеке адамдардың да, қоғамның да
қабілеттеріне жауап бере алатын шарттар қойып, дүниеде де,
ахыретте де бақытқа кенелудің жолдарын ислам діні
көрсетеді.
Ислам діні әкелген щарттардың мәні мынада. Дүние үшін
мәңгі өмір сүретіндей, ал ахырет үшін ертең өлетіндей
еңбектен. Исламның тағы бір мақсаты – адамдарға деген
сүйіспеншілік адам құқығына деген құрметі жүрекке орнықтыру
арқылы қоғамдағы бейбітшілік пен тыныштықты сақтау.
Дін бұл мақсатта көптеген үкімдер қойған. Бір – біріне
сыйлау басқалардың құқығына құрмет көрету нағыз мұсылман
болудың шарты болып табылады. Мұсалман мемлекеттерін көркейтудің
жолдары ғылымды, философия мен өнерді дамыту деп білген
Мұхаммед Пайғамбарлар ағарту, білім беру мәселесін бірінші
кезекке қойған. Мұндай шаралардың нәтижесінде ІІ .ғ Х ж. басында
- ақ бүкіл дерлік мұсылман територияларында ағарту жекешелері
көптеп саналды. Осы ғасырда жалпы сауаттандыру
жұмыстары жүрді.
Көптеген салынған мешіттерде, медреселерде мамандырылған
мектептерде кез - келген адам білім алып, дінді үйрене
алды. ІІІ ғасырға дейін мұсылман дүниесінде саяси билікке
байланысты туысындаған келеңсіз жағдайлар Бұқара арасында
тақұлақ дүниеден безушілі жағдайларымен орнықтырды. Сопылық – деп
танылған ағымға жасқан бұл өмір сүру кейін ислам
философиясын дамытқан үлкен араға жаслғасты.
Жалпы алғанда ортағасырлық мистикалық философия сопылықпен тығыз
байланысты болды. Исиам философиясын қалыптастырған қомақты мәселелердің
бір саласын антикалық грек философиялық мұрасы құрады. Бұл сопылықтың шығу
төркінін грек идеализмінен іздеуге талпындырды. Мәселен. алғашқы дауірлерде
сопылықтың онтологиялық мәселелері неоплатонмзмнің эмапациялық теориясымен
түсіндірілді. Яғни Платонның идеалистік теориясы неоплатонизмде мистикалық
эмаиация ілімі формасын алды. Бұл ілімді ұстанған философтардың пікірінше,
болмыс бірнеше сатыдан құралып, оның ең төменгі сатысы - материя, яғни
жаратылғандар "әлемдік рухтың" сәулеленуі арқылы жүзеге асады. Рух одан
жоғары есептеліп, ең жоғары саты - бірінші болмыс, яғни бірлік саналды. Бұл
жоғары сатыға тәжірибе және ақыл арқылы емес, сопылық эксгаз арқылы жетуге
болады. Бұл эзотериялық теория оны түсінгендерге ғана арналды.
Дүниенің жаратылысы сұрағына жауап ретінде IX ғ. өзінде сопы философ
Ибн Арабидің "уахдат ал - ужуд" ілімі қойылды. Сонымен бірге иеоплатондық
теорияға қосымша ретінде бірлік пен көптік қарым-қатысы мәселесі кірді. Ол
теория бойынша. жаратылғандарға дейін бір Құдай болмысы бар. Оның бір
екендігінде күмән жоқ. Оның қарама-қарсы екі негізі бар: ахадият және
уахидият. Екеуінің айырмашылығы мынада: ахадият - абсолюттік бірлік, бұл
жерде көптілік ұғымының болуы мүмкін емес. Уахшаят бөлінбейтін біртекті
болса да, көптік идеясы оған о бастан қойылған. Мұны мыналар теңеумен
беруге болады: ағаштың ұрығына бүкіл ағаш потенциялды түрде енгізілген
тамыры, діні, бұтақтары, қабығы, жапырақтары, гүлдері мен жемістері. Мұның
бәрі ұрықта бөлінбестен өмір сүреді. Осылайша уахидиятта бірлік болмысына
көптілік идеясы қойылды.
Алайда сол ғасырларда - ақ сопылықтың ислам діні шыққан ғасырда
қалыптасып, тек исламдық қағидаларға негізделгенін көптеген сопы
ойшылдар алға тартта. Ал-Қушайри, Ат-Туси, Калабази сияқты сопылық туралы
жазған ойшылдар сопылықты келімсек философиялық ағымдардың ықпалында қалып
қойды деп сонау II және III ғ.ғ. х.ж. мәлімдеген еді. Дәлел ретінде
Калабазидің "сопы мутасаууф деген кім?"-деген сұрақтарға қатысты
этимологиялық айғақтарын келтіруге болады.
Алғашқы дәуірлерде діни-мистериялық элементтер, мысалы, құдайға
деген толық сүйіспеншілік махаббат, оны шексіз сағыну, оған жақындауға
ұмтылу пайда болып, бұл сопылық идеология ерекшелеп айшықтады. Құдаймен
байланыс таным, зерттеу, шабыт илхам, экстаз жолдарымен жүзеге асырылды.
Илхам-құдайдың сопы жүрегіне құятын нұры. Сол арқылы адам Құранының құпия
мағынасын түсіне алады делінді.
Ортағасырлық классикалық кезеңде ІҮ-Ү ғ.ғ.,х.ж. сопылықта қалыптасқан
дәстүршілдік негізнше сопылық ілімі илм ат-тасаууф негіздері қаланды.
Барлық түрк-ислам мемлекеттерінде сопылық дүниетаным беделге ие бола
бастады, сопылық тарикаттардың басшылары құрметтелді. Сопылар құдаймен
тікелей тілдесуді мүмкін деп тапты. Олардың мақсаты-рухани жетіле отырып,
кұдайға рухани көтерілу болды. Сопылар үшін ең бастысы - мистикалық таным
жолымен жүру. Бұл таным жолбасшының болуын талап етті. Осыдан "уилая"
ұтымы келіп шықты. Бұл рухани басшылар шайх немесе пір деп аталды. Шайх
қарамағындағы адамдар мүридтер, шәкірттер өз еркін шайхқа берген адахиар.
Шайх көптеген дегдарлық элементтерін қолданды талап етті. Одан кейінгі
рухани жаттығулар мүридтер бейнелі, символдық онлауға алып келді. Сол
арқылы мүрид қайта ерікті иеленіп, қандай болмасын рухани кемелдену
жолындағы кедергілерге қарсы тұра алады.
Осы сияқты сопылыққа тән тылсым әлеммен байланыс орнатуда
қолданылатын символизм, бейнелі дүннетаным мұсылман әлеміне тән
көркем мәдениет ерекшелігін қалыптастырды. Мұсылмандық ортағасырда діни
мақсаттардағы құрылыстарды мешіттер, медреселер, кесенелер салуға үлкен
көңіл бөлінгені белгілі. Мұнымен бірге ислам мәдеяиетінің екінші дамыған
саласын бейнелі тіл, бейнелілік сипаттағы поэзия құрады. Сопылықтың тікелей
ықпалымен қалыптасқан мұсылман әдебиетіндегі бейнелеу тілі бүкіл түркілік
парсылық әлемді қамтыды.
Егер ХШ г. м.ж. дейін мұсылман әлемінде классикалық философиялық
трактаттар жазылған болса, бұдан кейін философиялық шығармалар сопылық
сарында жазыдды. Философиялық ой-пікір сопылықтағы көркем бейні, аллегория,
тұспалдап сөйлеу арқылы көріне бастады. Мұсылмандық шығыстағы XIII ғ.
м.ж. сопылық яғни философиялық әдебиет бірқатар сопы ақындардың
есімімен байланысты болды. Солардың қатарында Фаридалдин Аттар, Абдуррахман
Жәми, Омар Хаям, Ф.Қашани, Ибн Адхам, т.б. атауға болады.
Өзіндік ерекшелігі бар сопылық әдеби ағымның қалыптасып, бүкіл
шығыстың поэтикалық шығармалылыға әсер ету себептерін зерттеушілердің
еңбектерінен теренінен іздестіру керек. Сопылық поэзия негізін сопылыққа
тән "сама” құбылысынан бастау керек сияқты.
"Сама" араб т.-есту - бұл сопылық сұхбаттар барысында саз сүйемелімен
өлең айту, келе-келе ол мұсылман әлеміне жалпы таныс дәруіштік зікірге
ұласқан. Фиких, мұтаккаллимдер тарапынан киыншылықтарға ұшырағанға
қарамастан "сама" сақталды, дамытылды және оған қатысты көптеген еңбектер
жазылды.
Сопылық тарихшылары "сама" мәселесіне көп мән берсе де, бұл дәстүрдің
қашан пайда болғанын анықтауға тырыспаған. Алайда Е.Э.Бертельстің бұл
мәселе турасында жан-жақты қарастырылып талданған жорамал-пікірлері бар
3. Құранды қырағатпен әндетіп салу дәстүрінің исламының алғашқы ғасырында-
ақ шыққаны белгілі. Осыдан келіп, көркем дауыс пен құлаққа жағымды өлең
айту дәстүрі бүкіл шығыста өте жақсы қабылданғгандығы мәлім.
Өленнің адамға қатты әсер етті сопылардың оған назар аударып, өз
мақсаттарына қолдануға бейімділік танытқанын түсінуге болады. Мәселен,
сопылықты ізденушінің өмірінде маңызды орын алатын "хала" - бұл дүниеден
безу тудыратын бір сәітік нұрлану. Сопылар хала жағдайының өлең тыңдған
сәтте туындайтын экстатикалық хал екеін түсінген. Осылайша сопылық сама
пайда болып, әнді ғұрыпқа енгізу жолымен ол заңды негізге дінде ие болды.
Хижраның II ғ. бұл термин колданыста болған Халладж сөздерінде бар.
Сопылықтың ірі қайраткерлері Джуиайд, Сари Сакати, Зун Нун Мысри,
т.б. сама дәстүрін өте жақсы қабылдаған. Шибли мына өлең жолдарынан экстаз
жағдайына түскен:
Мен Салманы сұраймын, жоқ па екен оны бпіетін,
Оның мекен-тұрағын бар мекен біліп-айтатын?
Бұл жолдар араб поэзиясында көптеп кездесетін насаббилардың алынған.
Яғни, мұндай поэзия сопылық орталарда кеңінен мақұлданды және қолданылды.
Поэзия сопылық сұхбаттардың негізгі құрамдас бөлігіне айналды.
Арнайы мақсатта жазылған өлең мен символдық негізде бейнелер шеңберін бір
арнаға түсіріп, жүйелеп, символдық лирика жасау қажеттілігі туындады.
Сопылықтың парсы жеріне, Хорасанға көшіп, астанасы Нишапур қаласының
болуы хижри V ғ. тұспа-тұс келеді. Парсы жерінде сопылықтың пайда болуын
Ибрахим ибн дхам 776-783 атымен байланыстыратын болсақ онда сопылық бұл
жерде IX ғ. х.ж тарағанын құптау керек болады. III ғ. х.ж. Хорасан
дәруіштерге толып, олар үстіне қойдың терісін жамылды, бастарына ақ сәлде
киіп жүрді. Олардың насихат әрекеті үшін ерекше тіл қажет болды және ол тіл
барлығына түсінікті болуы керек еді. Парсы тілін көңіл-күйін қыр-сырын бере
білетін араб сопы-ақындарының тіліне бейімдеу керек болды. Бұл турасында
жазба мәдениет хабарламайды. Дегенмен, сопылықтың бұқараға әсер ету тәсілі
ретінде пешияға барғандығы күмән тутызбайды. Алайда түсінікті болу үшін
халықтық әдебиеттегі дәстүрлі сезімді лирикаға негізделген "әдеби" поэзияға
келу керек болды. Араб және парсы лирикаларының айырмашылығын міне осында.
Парсы сопылық лирикасы халыктық поэзияға жақын болды, да формальды және
суық сезімге негізделген араб сопыларының поэзиясынан сонысымен
ерекшеленді.
Қатал логикалық ой, қабілетсіз жерде өнер саласы қабілетті болып
жатады. Поэзия коңіл-күйге тікелей әсер етіп, іштегі. сезімді дәл бере
алады. Мысал ретінде Баба Кухл "Диуанынан" төмендегі үзінділерді бере
кетсек:

"Бақытты жулдыз арқасында бақыт таңыатылды,
Сырдың жарқын күні бақылауға жүзі бұрылды.
Таңсәріде Сенін ізгілігінмен "қақпа ашылды”
Күн сияқты аллымнан жүздесуге есік ашылды"
Омар Хаям "Рубаятынан" үзінді:
"Жүзім сабағы Рухты сілкіндіртті. егер де Ол
Менің де болмысымды сілкіндірте алар
Сопы осылай еркінсінсін,
Темір болмысымнан кілт істесін,
Бұл кілт есік ашар, бірақ онсыз жылар ол "
Бұл айтылғандармен қоса сопылық лириканың туындатқан тағы бір бағыты – ІV V
ғ.ғ. ж.ж- пайда болған сопылық философиясын айта кету керек. Бұл
философияның теориялық трактаттарда баяндалуы қауіпті болар еді. Халладждың
жазалануы сопылардың ойынан еш кетпеді. Символдар сөздігі сопылар үшін
тиімді тәсіл болды. Өйткені ол арқылы кез-келген ойлар мен көзқарастарды
білдіруге мүмкіндік туды. Баба Кухи, Ахмад-и Жам, Абд ал Қадир Джилани
сияқты авторлардың көне сопылық диуандарының символикасын зерттеу мүлде
күтпеген тосын нәтижелер берді. Бұл авторлардың еңбектерінде жетілген
философиялық жүйені байқауға болады. Оның негізінде сопылық философияның
ойшылдары Ибн ал-Араби мен Садр ад-Дин Коневи еңбектерімен бір сарында
екендігін аңғаруға болады.
Сопылық мәтіңдерді түсіну және талдау киындығы оның терминологиясынан
туындайтыны белгілі. ХШ ғ. бастап мұсылман дүниесінде философиялық
трактаттардың жазылуы тоқтап, философиялық ой сопылықпен тұмшаланды немесе
аллегорияларды, астыртын сөздер бүркемделінді - деген Е.Э.Бертельстің
сөзін еске алсақ текстологиядағы бұл қиындықтың себебі ашылады. Өйткені,
сопылық тек теория ғана емес, ол эзотериялық теория.
"Құдайға шынайы сену және оны тану арқылы адамның өзін-өзі тануы
ортағасырлық мәдениеттін басты идеясы болды. Осы негізде нағыз ақиқат
болып есептелетін құдайға жүрегімен сенушілік ортағасырлық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.