Экологиялық білімін қалыптастыру және тәрбие беру теориялық негізі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ БЕРУ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6.
1.1 Педагогикалық . психологиялық әдебиеттерде оқушылардың
экологиялық білімін қалыптастыру мен тәрбие беру процесінің зерттелуі ... ...6
1.2 Қазақ ғалымдарының экологиялық білімдері жөніндегі зерттеулері ... ... ... ... .19
1.3 Экологиялық білімді қалыптастыруда тәжірибелік әдіс негіздері ... ... ... ... ...29
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
БІЛІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ...35
2.1 Бастауыш сынып оқулықтарында экологиялық тәрбие қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2 Дуниетану пәні бойынша бағдарламаға, оқулыққа талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3 Эксперимент жұмысы және оның нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ТІРКЕМЕ А Дүнитану пәні бойынша тест жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ТІРКЕМЕ Ә Дүниетану пәні бойынша тест жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
ТІРКЕМЕ Б Бақылау жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
ТІРКЕМЕ Г Экологиялық ертегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ТІРКЕМЕ Д «Жануар тіршілігі» ойын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
ТІРКЕМЕ Ж Ойын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
ТІРКЕМЕ З Карточкамен жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
ТІРКЕМЕ Е Дүниетану пәні бойынша тест жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ БЕРУ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6.
1.1 Педагогикалық . психологиялық әдебиеттерде оқушылардың
экологиялық білімін қалыптастыру мен тәрбие беру процесінің зерттелуі ... ...6
1.2 Қазақ ғалымдарының экологиялық білімдері жөніндегі зерттеулері ... ... ... ... .19
1.3 Экологиялық білімді қалыптастыруда тәжірибелік әдіс негіздері ... ... ... ... ...29
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
БІЛІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ...35
2.1 Бастауыш сынып оқулықтарында экологиялық тәрбие қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.2 Дуниетану пәні бойынша бағдарламаға, оқулыққа талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3 Эксперимент жұмысы және оның нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ТІРКЕМЕ А Дүнитану пәні бойынша тест жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ТІРКЕМЕ Ә Дүниетану пәні бойынша тест жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
ТІРКЕМЕ Б Бақылау жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
ТІРКЕМЕ Г Экологиялық ертегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ТІРКЕМЕ Д «Жануар тіршілігі» ойын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
ТІРКЕМЕ Ж Ойын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
ТІРКЕМЕ З Карточкамен жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
ТІРКЕМЕ Е Дүниетану пәні бойынша тест жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
КІРІСПЕ
Адамның жеке басын қалыптастыру негізі бастауышта қаланатыны бәрімізге белгілі. “Бастауыш мектептің негізгі міндеттері – баланың жеке басының алғашқы қалыптасуын қамтамасыз ету: олардың қабілеттерін ашып, дамыту, оқуға деген ынтымақтастықтық тәрбиесінің берік дағдыларын меңгерту”, - делінген Қазақстан Республикасының орта білімді дамыту тұжырымдамасы.
Қазақстан Республикасының егемендік алған алғашқы жылдарынан бастап білім беру мәселесінің дамуына аса мән берілуде. Білім беру барысында оқушының жеке тұлғасын жан-жақты жетілдіруге, олардың танымдық әрекетін дамытуға, ой-санасын қалыптастыруға ерекше назар аударылып отыр. Мұның дәлелі “Білім туралы” заңының қабылдануы. Президент Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан – 2030” атты Қазақстан халқына жолдауында болашақта білім беру жүйесін баса дамытуға оның дүниежүзілік деңгейге көтерілуіне аса мән беріп, осындай-ақ аса маңызды сенім жүктеліп отырған жастарымыздың болашқта мемлекеттік жауапты қызметтерді атқаратындай, өз мүддесінен гөрі жалықтың мүддені жоғары қоятын деңгейде өсіп жетілуі үшін оларға сапалы білім беру саналылыққа тәрбиелеу, жеке бас құндылығын көтеруі, оқу-ағарту саласыгның үлесіне тиеді. Осыған байланысты білімнің мазмұнын, оқыту әдістері мен сабақты ұйымдастыру нысандарын жетілдіруді нақтылай түсу қажеттілігі туындайды.[1,144].
Осы міндетті ойдағыдай орындау үшін, әрбір жас балаға, оқыту, тәрбиелеу, дамыту жұмыстарын ұштастыра жүргізіп, оқушыны жан-жақты қамтамасыз етуге дайын болуымыз керек, - дейді көптеген педагогтеріміз. Дүниетану пәні қоршаған орта туралы білім бере отырып, балалардың табиғатқа деген қызығушылығы мен сүйіспеншілігін арттырып, оның тылсым тынысы мен сиқырлы сырларын білуге, табиғатты қорғауға, көркейтуге тәрбиелейді. Егер әр тақырыпты тиімді әдіс-тәсілдер арқылы оқытса, балалардың сана сезімін, мәдениеті мен дүниетанымын дамытуда пәннің тигізетін әсері айрықша. [2,41].
Қоғам мен табиғат бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан, айналадағы орта мен адамның жеке-дара тіршілік етуі мүмкін емес. Табиғат байлықтарын тиімді пайдалану, табиғатқа сүйіспеншілікпен қарау қоғамның да алға қарай дамуына негіз болады. Айналдыра ортаның қолайлы болуы адамның дұрыс білім алып, еңбек етуіне, материалдық жағынан қамтамасыз етілуіне ықпал етеді. Сондықтан әрбір адам табиғатты аялап сақтауға өз үлесін қосуы тиіс. Әрбір отырғызылған ағаш, тазаланған бұлақ сол табиғаттың бір бөлшегі екенін ұмытпаған жөн. Өзіміз иұрған жердің табиғатын сақтаймыз. Табиғатқа аялы көзқарастары қалыптастыру үшін туған өлкеге туристік саяхат жасаудың, оның табиғат ерекшеліктерімен, экологиялық жағдайымен танысудың маңызы зор.[3 ,317].
Тақырыптың зерттеу мақсаты – Дүниетану сабақтарында оқушылардың экологиялық білімін қалыптастыру мен тәрбие жолдарын анықтау.
Оқушыға өзін қоршаған өмірді, оның құбылыстарын танып білуге бастауыш сынып оқушылардың тілін, ой-өрісін дамытып, оларды өздігінен жұмыс істеуге шығармашылыққа жетелейді.
Зерттеу міндеттері – бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық білімнің теориялық негіздерімен таныстыру:
- бастауыш мектепті экологиялық білімді қалыптастыру ерекшеліктерін анықтау;
- дүниетану сабақтарында оқушылардың экологиялық білім деңгейін арттыру мен тәрбие жолдарын зерттеу;
- оқушылардың қоршаған ортаны қорғауға деген жоғарғы адамгершілік сезімі мен жауапкершілігін тәрбиелеу жолдарын анықтау;
- экология саласындағы ғылым жетістіктерінен хабардар болу;
Зерттеу объектісі: “Бастауыш сыныптарда экологиялық тәрбие беру саласында оқушы мен мұғалім арасындағы іс-әрекет.
Зерттеу болжамы – егер мұғалім дүниетану сабақтарында экологиялық материалдар, тапсырмаларды қолданып, тиімді пайдаланса, онда оқушылардың экологиялық білімі қалыптасады және оқушылар қоршаған ортаны қорғауға үйренеді.
Зерттеу пәні – дүниетану сабақтарында экологиялық білімін қалыптастыру және тәрбие беру үрдісі.
Зерттеу кезеңдері – зерттеу үш кезеңде жүргізіледі.
Бірінші кезеңде - (2004-2005ж) оқушылардың экологиялық білімін қалыптастыру және тәрбие берудің ғылыми-әдістемелік негіздері мен практикалық мүмкіндіктер айқындалды.
Екінші кезең - (2005-2006 жж) №20 қазақ орта мектебінде іс-тәжірибелерін зерттеп, эксперимент жүргізілді.
Үшінші кезеңде - (2006ж) зерттеу нәтижесі тексеріліп, қорытындысы шығарылды.
Тәжірибелік маңызы – осы диплом жұмысының қорытындысын ұстаздар мен студенттер болашақта өздерінің күнделікті дүниетану сабақтарында және оқу тәрбие процесінде жүйелі түрде қолдануларына болады деп ойлаймыз.
Диплом жұмысының құрылымы – диплом жұмысы кіріспеден, тараудан, қорытынды, әдебиеттер тізімі мен тіркемелерден тұрады.
Зерттеу базасы - Өскемен қаласындағы А.Байтұрсынов атындағы №20 қазақ орта мектебінің 3 а сыныбы.
Зерттеу әдісі - педагогикалық психологиялық әдістемелік әдебиеттер мен баспасөз материалдарын талдау, ұстаздардың іс-тәжірибесін бақылау, педагогикалық эксперимент тест, бақылау әдісі.
Көлемі - 76 бет
Адамның жеке басын қалыптастыру негізі бастауышта қаланатыны бәрімізге белгілі. “Бастауыш мектептің негізгі міндеттері – баланың жеке басының алғашқы қалыптасуын қамтамасыз ету: олардың қабілеттерін ашып, дамыту, оқуға деген ынтымақтастықтық тәрбиесінің берік дағдыларын меңгерту”, - делінген Қазақстан Республикасының орта білімді дамыту тұжырымдамасы.
Қазақстан Республикасының егемендік алған алғашқы жылдарынан бастап білім беру мәселесінің дамуына аса мән берілуде. Білім беру барысында оқушының жеке тұлғасын жан-жақты жетілдіруге, олардың танымдық әрекетін дамытуға, ой-санасын қалыптастыруға ерекше назар аударылып отыр. Мұның дәлелі “Білім туралы” заңының қабылдануы. Президент Н.Ә.Назарбаев “Қазақстан – 2030” атты Қазақстан халқына жолдауында болашақта білім беру жүйесін баса дамытуға оның дүниежүзілік деңгейге көтерілуіне аса мән беріп, осындай-ақ аса маңызды сенім жүктеліп отырған жастарымыздың болашқта мемлекеттік жауапты қызметтерді атқаратындай, өз мүддесінен гөрі жалықтың мүддені жоғары қоятын деңгейде өсіп жетілуі үшін оларға сапалы білім беру саналылыққа тәрбиелеу, жеке бас құндылығын көтеруі, оқу-ағарту саласыгның үлесіне тиеді. Осыған байланысты білімнің мазмұнын, оқыту әдістері мен сабақты ұйымдастыру нысандарын жетілдіруді нақтылай түсу қажеттілігі туындайды.[1,144].
Осы міндетті ойдағыдай орындау үшін, әрбір жас балаға, оқыту, тәрбиелеу, дамыту жұмыстарын ұштастыра жүргізіп, оқушыны жан-жақты қамтамасыз етуге дайын болуымыз керек, - дейді көптеген педагогтеріміз. Дүниетану пәні қоршаған орта туралы білім бере отырып, балалардың табиғатқа деген қызығушылығы мен сүйіспеншілігін арттырып, оның тылсым тынысы мен сиқырлы сырларын білуге, табиғатты қорғауға, көркейтуге тәрбиелейді. Егер әр тақырыпты тиімді әдіс-тәсілдер арқылы оқытса, балалардың сана сезімін, мәдениеті мен дүниетанымын дамытуда пәннің тигізетін әсері айрықша. [2,41].
Қоғам мен табиғат бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан, айналадағы орта мен адамның жеке-дара тіршілік етуі мүмкін емес. Табиғат байлықтарын тиімді пайдалану, табиғатқа сүйіспеншілікпен қарау қоғамның да алға қарай дамуына негіз болады. Айналдыра ортаның қолайлы болуы адамның дұрыс білім алып, еңбек етуіне, материалдық жағынан қамтамасыз етілуіне ықпал етеді. Сондықтан әрбір адам табиғатты аялап сақтауға өз үлесін қосуы тиіс. Әрбір отырғызылған ағаш, тазаланған бұлақ сол табиғаттың бір бөлшегі екенін ұмытпаған жөн. Өзіміз иұрған жердің табиғатын сақтаймыз. Табиғатқа аялы көзқарастары қалыптастыру үшін туған өлкеге туристік саяхат жасаудың, оның табиғат ерекшеліктерімен, экологиялық жағдайымен танысудың маңызы зор.[3 ,317].
Тақырыптың зерттеу мақсаты – Дүниетану сабақтарында оқушылардың экологиялық білімін қалыптастыру мен тәрбие жолдарын анықтау.
Оқушыға өзін қоршаған өмірді, оның құбылыстарын танып білуге бастауыш сынып оқушылардың тілін, ой-өрісін дамытып, оларды өздігінен жұмыс істеуге шығармашылыққа жетелейді.
Зерттеу міндеттері – бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық білімнің теориялық негіздерімен таныстыру:
- бастауыш мектепті экологиялық білімді қалыптастыру ерекшеліктерін анықтау;
- дүниетану сабақтарында оқушылардың экологиялық білім деңгейін арттыру мен тәрбие жолдарын зерттеу;
- оқушылардың қоршаған ортаны қорғауға деген жоғарғы адамгершілік сезімі мен жауапкершілігін тәрбиелеу жолдарын анықтау;
- экология саласындағы ғылым жетістіктерінен хабардар болу;
Зерттеу объектісі: “Бастауыш сыныптарда экологиялық тәрбие беру саласында оқушы мен мұғалім арасындағы іс-әрекет.
Зерттеу болжамы – егер мұғалім дүниетану сабақтарында экологиялық материалдар, тапсырмаларды қолданып, тиімді пайдаланса, онда оқушылардың экологиялық білімі қалыптасады және оқушылар қоршаған ортаны қорғауға үйренеді.
Зерттеу пәні – дүниетану сабақтарында экологиялық білімін қалыптастыру және тәрбие беру үрдісі.
Зерттеу кезеңдері – зерттеу үш кезеңде жүргізіледі.
Бірінші кезеңде - (2004-2005ж) оқушылардың экологиялық білімін қалыптастыру және тәрбие берудің ғылыми-әдістемелік негіздері мен практикалық мүмкіндіктер айқындалды.
Екінші кезең - (2005-2006 жж) №20 қазақ орта мектебінде іс-тәжірибелерін зерттеп, эксперимент жүргізілді.
Үшінші кезеңде - (2006ж) зерттеу нәтижесі тексеріліп, қорытындысы шығарылды.
Тәжірибелік маңызы – осы диплом жұмысының қорытындысын ұстаздар мен студенттер болашақта өздерінің күнделікті дүниетану сабақтарында және оқу тәрбие процесінде жүйелі түрде қолдануларына болады деп ойлаймыз.
Диплом жұмысының құрылымы – диплом жұмысы кіріспеден, тараудан, қорытынды, әдебиеттер тізімі мен тіркемелерден тұрады.
Зерттеу базасы - Өскемен қаласындағы А.Байтұрсынов атындағы №20 қазақ орта мектебінің 3 а сыныбы.
Зерттеу әдісі - педагогикалық психологиялық әдістемелік әдебиеттер мен баспасөз материалдарын талдау, ұстаздардың іс-тәжірибесін бақылау, педагогикалық эксперимент тест, бақылау әдісі.
Көлемі - 76 бет
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Аймағанбетова Қ. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың теориялық негізі \ Қ. Аймағанбетова – Алматы: Балауса, 2003 – 144 б
2. Молдыбекова Қ. С Тіршіліктану-экологиялық білім беру мен тәрбиелеудік негізі /К.С Молдыбекова// -М; 2003.-41б
3. Садыков Е.Б Экологиялық білім, тәрбие және мәдениет проблемалары, оларды шешу жолдары / Е.Б Садыков//-С; 2003-317б
4. Сүлейменов С.Қ-Қалдықсыз технология экология қызметіне /С.Қ Сүлейменов//-А; 1991.-128б
5. Жорабекова А.С. Экологиялық тәрбие-тұған өлкені сүюге баулу /А.С Жорабекова// Білім-2002.-№3-165 б
6. Таңатарова Қ.С. Экологиялық білім беру негізі /Қ.С Таңатарова// Қазақстан мектебі-2002.-№1-2.-42-44б
7. Жәкеева А.С Тәрбие сағаты. Экологиялық тәрбие беру мақсатында /А.С Жәкеева// Атамекен-1990.-№5.-45-47б
8. 8.Төребаев Ш.А Экология -ең басты проблема /Ш.А Төребаев// Дүние-2002-№5 19-21б
9. Асырова Е.Экологиялық білім берудің креативтік технологиясы
10. /Е.Ж Асырова//Дүние-2002.-№7.-45б
11. .Сабырова Қ.Ө. Экологиялық білім берудің белсенді әдістері /Қ.Ө Сабырова// Дүние-2002-№8-32б
12. .Қосанов О.С Экология және адам экологиясы /О.С Қосанов// Қазақстан мектебі-1991-№3-147б
13. .Сарманов К, Перкас Н.К Экологиялық білім беру бағдарламасы /К Сарманов, Н.К Перкас// Қазақстан мектебі-1993-№8-170б
14. Әліқұлова Э.С Экология ең басты проблема/Э.С Әлімқұлова// Дүние2002-№9-49б
15. Смағұлова Д.М Экологиялық бағдарда жеке тұлғаның отан сүйгіштік қасиетін тәрбиелеу /Д.М Смағұлова// Дұние-2003-№8-18-19б
16. Манкеш А.М Экологиялық тәрбие бойынша дайындалған оқу-әдістемелік кешені / А.М Манкеш// Дүние-2003-№8-20-21б
17. Султанбекова А.А Табиғатты қорғау дәтүрлерінің тәрбиелік мәні /А.А Сұлтанбекова//Дүние-2003-№12-9б
18. Күдебаева Ш.М Табиғатқа аялы аялы алақан қажет /Ш.М Күдебаева// Дүние-2003-№11-35б
19. Искакова Лжетпісбаева Г, Экологиялық білім баршаға/ Л. Иска кова, Жетпісбаева//Дүние-2003-№10-30б
20. Кәисов С Экологиялық білім мен тәрбиенің философиялық мәселелері / С. Кәисов// Биология, география және химия-№ 1-2001-25-26б
21. Дерябо С. Д Ясвин В.А Экологическая педагогика и психология С Д Дерябо В А Ясвин Ростов-на Дону1996г 306 стр
22. Самкова Р Прутников А Экологические головоломки / Р Самкова А Прутников // Экология в жизни №2-1998-15-16стр
23. Сатинская А Болашақ мұғалімдердің экологиялық тәрбиесін қалыптастыру // Қазақстан жоғарғы мектебі №4-1998-132-134б
24. Төлегенов А Т Экологиялық біліктілікті дамытайық /А Т Төлегенов// Биология, география және химия-№3-1999-62-63б
25. Абульханов О Деятельность и психология личности /О Абульханов, К Славская-М: Наука, 1980г – 56 стр
26. Әбділдинова Ж Дүниетану сабағы /Ж Әбділдинова// Бастауш –мектеп.-2000-4-20 бет
27. Бабинский Ю К Педагогиқалық процесті оптималдандыру сұрақтар мен жауаптар/ Ю К Бабинский, М М Поталиник//. Киев:Радянская школа,1984-286с
28. Бейсенова А Экология/ А Бейсенова// Алматы-2001-238б
29. Тұрғанбаева Б Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту / Б Тұрғанбаева// Алматы-2003-3б
30. Таменова А Тірек –сызбалар / А Таменова// Өскемен-2004-32б
31. Колосков В Игры в экологическом воспитания детей /В Колосков// Биология в школе 1997-№5-70-75б
32. Серікқалиұлы З Дүниетану даналығы /З Серікқалиұлы// Білім-1994-224б
33. Серімбетова С Шығармашылық қабылетін дамыту /С Серімбетова// Бастауыш мектеп –2000-№3-32-33б
34. Нұрмаханова Г Оқушылардың шығармашылық дербестігі /Г Нұрмаханова// Қазақстан мектебі-2004-7-58-59б
35. Мухамедин М Оқушылардың шығармашылыққа деген қызығушылығын қалыптастыру негіздері /М Мухамедин//педагогика әдістеме-А-2001-121-123б
36. Сағымбаев Ә оұушылардың шығармашылықтардан қалыптастыру /Ә Сағымбетов// Бастауш мектеп-2003-№1-12-13б
37. Мамбетова Г Шығармашылық мәні /Мамбетова// Қазақстан мектебі 2004-11-48-49б
38. Айдарова З Бастауыш мектеп оқушысының шығармашылық қабылетін дамыту /З Айдарова// Бастауш мектеп-2003-10-3-5б
39. Абраева Б Шығармашылыққа баулу /Б Абраева // Бастауыш мектеп-2003-11-28-29б
40. Жарқынбеков С Оқушының шығармашылық тасырманы қолдануы /С Жарқынбеков// Бастаыш мектеп-2004-1-52-53б
41. Әлімқұлова Э Табиғатты қорғау дәстүрінің тірбиелік мәні / Э Әлімқұлова// Поиск-ізденіс-2003-12-9-11б
42. Жүнісова А Оқушылардың білімге құштарлығынояту /А Жүнісова// Қазақстан мектебі-2004-9. 3-5б
43. Жанұзақов А.З Экологиялық мәдениетті қалыптастырудағы білім беру процесінің алатын орны /А З Жанұзақов// Білім-2004-1-39-40б
44. Адырбекова Б. Дүниетану / Б. Адырбекова \ Бастауыш мектеп. – 2003.- №8. – 32 – 35 б
45. Дүниетану. Оқыту әдістемесі:Жалпы білім беретін мектептің 2 – сынып мұғалімдеріне арналған / К. Жүнісова – Алматы: Атамұра, 2000. – 144б
46. Дүниетану. Жалпы білім беретін мектептің 2 – сыныпына арналған оқулық/ К. Жүнісова – Алматы: Атамұра, 2004. – 168б
47. Дүниетану (1 - 4) сынып бағдарламалары/ К.Жүнісова – Алматы: РОНД, 2003 – 28 б
48. Жақсыбеков Ә с Экологиялық өркениетті қалыптастырудың принциптері /Ә С Жақсыбеков// А-1999.-23-24б
49. Дерябин С В Ясвин В А Экологическая педагогика и психология /С Д Дерябо В А Ясвин// М.1996-20б
50. Назарова Н С Охрана окружающей среды и экологическое воспитание школьников /н С Назарова// М.1989-196б
51. Жақсыбеков Ә С Қазақстан Республикасының экологиялық ахуалы және оны мәдени қайта құру негіздері /Ә С Жақсыбеков// А-1999.-24-25б
52. Дежкин В Экология жайлы сұхбат /В Дежкин// А Қайнар-1981-182б
53. Мұратханов К Эклогиялық білім мен тәрбие негіздері /К Мұратханов// Биология, география және химия 2001-2003. 3-4б
54. Зверев В А Тесты по экологии /В А Зверев// География в школе 1999.-3.-51-55б
55. Байқуатова О оқытудың психологиялық-физиологиялық негіздері /О Байқуатова// Бастауыш мектеп 1992.№5-6 -- 124б
56. Аяғапова Л Жаңа технологиялар-сабақта / Л Аяғапова// Бастауыш мектеп-2003.-№4.-21-24б
1. Аймағанбетова Қ. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың теориялық негізі \ Қ. Аймағанбетова – Алматы: Балауса, 2003 – 144 б
2. Молдыбекова Қ. С Тіршіліктану-экологиялық білім беру мен тәрбиелеудік негізі /К.С Молдыбекова// -М; 2003.-41б
3. Садыков Е.Б Экологиялық білім, тәрбие және мәдениет проблемалары, оларды шешу жолдары / Е.Б Садыков//-С; 2003-317б
4. Сүлейменов С.Қ-Қалдықсыз технология экология қызметіне /С.Қ Сүлейменов//-А; 1991.-128б
5. Жорабекова А.С. Экологиялық тәрбие-тұған өлкені сүюге баулу /А.С Жорабекова// Білім-2002.-№3-165 б
6. Таңатарова Қ.С. Экологиялық білім беру негізі /Қ.С Таңатарова// Қазақстан мектебі-2002.-№1-2.-42-44б
7. Жәкеева А.С Тәрбие сағаты. Экологиялық тәрбие беру мақсатында /А.С Жәкеева// Атамекен-1990.-№5.-45-47б
8. 8.Төребаев Ш.А Экология -ең басты проблема /Ш.А Төребаев// Дүние-2002-№5 19-21б
9. Асырова Е.Экологиялық білім берудің креативтік технологиясы
10. /Е.Ж Асырова//Дүние-2002.-№7.-45б
11. .Сабырова Қ.Ө. Экологиялық білім берудің белсенді әдістері /Қ.Ө Сабырова// Дүние-2002-№8-32б
12. .Қосанов О.С Экология және адам экологиясы /О.С Қосанов// Қазақстан мектебі-1991-№3-147б
13. .Сарманов К, Перкас Н.К Экологиялық білім беру бағдарламасы /К Сарманов, Н.К Перкас// Қазақстан мектебі-1993-№8-170б
14. Әліқұлова Э.С Экология ең басты проблема/Э.С Әлімқұлова// Дүние2002-№9-49б
15. Смағұлова Д.М Экологиялық бағдарда жеке тұлғаның отан сүйгіштік қасиетін тәрбиелеу /Д.М Смағұлова// Дұние-2003-№8-18-19б
16. Манкеш А.М Экологиялық тәрбие бойынша дайындалған оқу-әдістемелік кешені / А.М Манкеш// Дүние-2003-№8-20-21б
17. Султанбекова А.А Табиғатты қорғау дәтүрлерінің тәрбиелік мәні /А.А Сұлтанбекова//Дүние-2003-№12-9б
18. Күдебаева Ш.М Табиғатқа аялы аялы алақан қажет /Ш.М Күдебаева// Дүние-2003-№11-35б
19. Искакова Лжетпісбаева Г, Экологиялық білім баршаға/ Л. Иска кова, Жетпісбаева//Дүние-2003-№10-30б
20. Кәисов С Экологиялық білім мен тәрбиенің философиялық мәселелері / С. Кәисов// Биология, география және химия-№ 1-2001-25-26б
21. Дерябо С. Д Ясвин В.А Экологическая педагогика и психология С Д Дерябо В А Ясвин Ростов-на Дону1996г 306 стр
22. Самкова Р Прутников А Экологические головоломки / Р Самкова А Прутников // Экология в жизни №2-1998-15-16стр
23. Сатинская А Болашақ мұғалімдердің экологиялық тәрбиесін қалыптастыру // Қазақстан жоғарғы мектебі №4-1998-132-134б
24. Төлегенов А Т Экологиялық біліктілікті дамытайық /А Т Төлегенов// Биология, география және химия-№3-1999-62-63б
25. Абульханов О Деятельность и психология личности /О Абульханов, К Славская-М: Наука, 1980г – 56 стр
26. Әбділдинова Ж Дүниетану сабағы /Ж Әбділдинова// Бастауш –мектеп.-2000-4-20 бет
27. Бабинский Ю К Педагогиқалық процесті оптималдандыру сұрақтар мен жауаптар/ Ю К Бабинский, М М Поталиник//. Киев:Радянская школа,1984-286с
28. Бейсенова А Экология/ А Бейсенова// Алматы-2001-238б
29. Тұрғанбаева Б Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту / Б Тұрғанбаева// Алматы-2003-3б
30. Таменова А Тірек –сызбалар / А Таменова// Өскемен-2004-32б
31. Колосков В Игры в экологическом воспитания детей /В Колосков// Биология в школе 1997-№5-70-75б
32. Серікқалиұлы З Дүниетану даналығы /З Серікқалиұлы// Білім-1994-224б
33. Серімбетова С Шығармашылық қабылетін дамыту /С Серімбетова// Бастауыш мектеп –2000-№3-32-33б
34. Нұрмаханова Г Оқушылардың шығармашылық дербестігі /Г Нұрмаханова// Қазақстан мектебі-2004-7-58-59б
35. Мухамедин М Оқушылардың шығармашылыққа деген қызығушылығын қалыптастыру негіздері /М Мухамедин//педагогика әдістеме-А-2001-121-123б
36. Сағымбаев Ә оұушылардың шығармашылықтардан қалыптастыру /Ә Сағымбетов// Бастауш мектеп-2003-№1-12-13б
37. Мамбетова Г Шығармашылық мәні /Мамбетова// Қазақстан мектебі 2004-11-48-49б
38. Айдарова З Бастауыш мектеп оқушысының шығармашылық қабылетін дамыту /З Айдарова// Бастауш мектеп-2003-10-3-5б
39. Абраева Б Шығармашылыққа баулу /Б Абраева // Бастауыш мектеп-2003-11-28-29б
40. Жарқынбеков С Оқушының шығармашылық тасырманы қолдануы /С Жарқынбеков// Бастаыш мектеп-2004-1-52-53б
41. Әлімқұлова Э Табиғатты қорғау дәстүрінің тірбиелік мәні / Э Әлімқұлова// Поиск-ізденіс-2003-12-9-11б
42. Жүнісова А Оқушылардың білімге құштарлығынояту /А Жүнісова// Қазақстан мектебі-2004-9. 3-5б
43. Жанұзақов А.З Экологиялық мәдениетті қалыптастырудағы білім беру процесінің алатын орны /А З Жанұзақов// Білім-2004-1-39-40б
44. Адырбекова Б. Дүниетану / Б. Адырбекова \ Бастауыш мектеп. – 2003.- №8. – 32 – 35 б
45. Дүниетану. Оқыту әдістемесі:Жалпы білім беретін мектептің 2 – сынып мұғалімдеріне арналған / К. Жүнісова – Алматы: Атамұра, 2000. – 144б
46. Дүниетану. Жалпы білім беретін мектептің 2 – сыныпына арналған оқулық/ К. Жүнісова – Алматы: Атамұра, 2004. – 168б
47. Дүниетану (1 - 4) сынып бағдарламалары/ К.Жүнісова – Алматы: РОНД, 2003 – 28 б
48. Жақсыбеков Ә с Экологиялық өркениетті қалыптастырудың принциптері /Ә С Жақсыбеков// А-1999.-23-24б
49. Дерябин С В Ясвин В А Экологическая педагогика и психология /С Д Дерябо В А Ясвин// М.1996-20б
50. Назарова Н С Охрана окружающей среды и экологическое воспитание школьников /н С Назарова// М.1989-196б
51. Жақсыбеков Ә С Қазақстан Республикасының экологиялық ахуалы және оны мәдени қайта құру негіздері /Ә С Жақсыбеков// А-1999.-24-25б
52. Дежкин В Экология жайлы сұхбат /В Дежкин// А Қайнар-1981-182б
53. Мұратханов К Эклогиялық білім мен тәрбие негіздері /К Мұратханов// Биология, география және химия 2001-2003. 3-4б
54. Зверев В А Тесты по экологии /В А Зверев// География в школе 1999.-3.-51-55б
55. Байқуатова О оқытудың психологиялық-физиологиялық негіздері /О Байқуатова// Бастауыш мектеп 1992.№5-6 -- 124б
56. Аяғапова Л Жаңа технологиялар-сабақта / Л Аяғапова// Бастауыш мектеп-2003.-№4.-21-24б
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Бастауыш білім
теориясы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНА
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ БЕРУ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .6.
1.1 Педагогикалық – психологиялық әдебиеттерде оқушылардың
экологиялық білімін қалыптастыру мен тәрбие беру процесінің
зерттелуі ... ...6
1.2 Қазақ ғалымдарының экологиялық білімдері жөніндегі
зерттеулері ... ... ... ... .19
3. Экологиялық білімді қалыптастыруда тәжірибелік әдіс
негіздері ... ... ... ... ...29
1. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
БІЛІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ...35
2.1 Бастауыш сынып оқулықтарында экологиялық тәрбие қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2 Дуниетану пәні бойынша бағдарламаға, оқулыққа
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... .40
2.3 Эксперимент жұмысы және оның
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...64
ТІРКЕМЕ А Дүнитану пәні бойынша тест
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...68
ТІРКЕМЕ Ә Дүниетану пәні бойынша тест
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..69
ТІРКЕМЕ Б Бақылау жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
ТІРКЕМЕ Г Экологиялық
ертегі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...71
ТІРКЕМЕ Д Жануар тіршілігі
ойын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
72
ТІРКЕМЕ Ж Ойын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
ТІРКЕМЕ З Карточкамен
жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 74
ТІРКЕМЕ Е Дүниетану пәні бойынша тест
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...75
КІРІСПЕ
Адамның жеке басын қалыптастыру негізі бастауышта қаланатыны
бәрімізге белгілі. “Бастауыш мектептің негізгі міндеттері – баланың жеке
басының алғашқы қалыптасуын қамтамасыз ету: олардың қабілеттерін ашып,
дамыту, оқуға деген ынтымақтастықтық тәрбиесінің берік дағдыларын
меңгерту”, - делінген Қазақстан Республикасының орта білімді дамыту
тұжырымдамасы.
Қазақстан Республикасының егемендік алған алғашқы жылдарынан бастап
білім беру мәселесінің дамуына аса мән берілуде. Білім беру барысында
оқушының жеке тұлғасын жан-жақты жетілдіруге, олардың танымдық әрекетін
дамытуға, ой-санасын қалыптастыруға ерекше назар аударылып отыр. Мұның
дәлелі “Білім туралы” заңының қабылдануы. Президент Н.Ә.Назарбаев
“Қазақстан – 2030” атты Қазақстан халқына жолдауында болашақта білім беру
жүйесін баса дамытуға оның дүниежүзілік деңгейге көтерілуіне аса мән беріп,
осындай-ақ аса маңызды сенім жүктеліп отырған жастарымыздың болашқта
мемлекеттік жауапты қызметтерді атқаратындай, өз мүддесінен гөрі жалықтың
мүддені жоғары қоятын деңгейде өсіп жетілуі үшін оларға сапалы білім беру
саналылыққа тәрбиелеу, жеке бас құндылығын көтеруі, оқу-ағарту саласыгның
үлесіне тиеді. Осыған байланысты білімнің мазмұнын, оқыту әдістері мен
сабақты ұйымдастыру нысандарын жетілдіруді нақтылай түсу қажеттілігі
туындайды.[1,144].
Осы міндетті ойдағыдай орындау үшін, әрбір жас балаға, оқыту,
тәрбиелеу, дамыту жұмыстарын ұштастыра жүргізіп, оқушыны жан-жақты
қамтамасыз етуге дайын болуымыз керек, - дейді көптеген педагогтеріміз.
Дүниетану пәні қоршаған орта туралы білім бере отырып, балалардың табиғатқа
деген қызығушылығы мен сүйіспеншілігін арттырып, оның тылсым тынысы мен
сиқырлы сырларын білуге, табиғатты қорғауға, көркейтуге тәрбиелейді. Егер
әр тақырыпты тиімді әдіс-тәсілдер арқылы оқытса, балалардың сана сезімін,
мәдениеті мен дүниетанымын дамытуда пәннің тигізетін әсері айрықша. [2,41].
Қоғам мен табиғат бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан,
айналадағы орта мен адамның жеке-дара тіршілік етуі мүмкін емес. Табиғат
байлықтарын тиімді пайдалану, табиғатқа сүйіспеншілікпен қарау қоғамның да
алға қарай дамуына негіз болады. Айналдыра ортаның қолайлы болуы адамның
дұрыс білім алып, еңбек етуіне, материалдық жағынан қамтамасыз етілуіне
ықпал етеді. Сондықтан әрбір адам табиғатты аялап сақтауға өз үлесін қосуы
тиіс. Әрбір отырғызылған ағаш, тазаланған бұлақ сол табиғаттың бір бөлшегі
екенін ұмытпаған жөн. Өзіміз иұрған жердің табиғатын сақтаймыз. Табиғатқа
аялы көзқарастары қалыптастыру үшін туған өлкеге туристік саяхат жасаудың,
оның табиғат ерекшеліктерімен, экологиялық жағдайымен танысудың маңызы
зор.[3 ,317].
Тақырыптың зерттеу мақсаты – Дүниетану сабақтарында оқушылардың
экологиялық білімін қалыптастыру мен тәрбие жолдарын анықтау.
Оқушыға өзін қоршаған өмірді, оның құбылыстарын танып білуге
бастауыш сынып оқушылардың тілін, ой-өрісін дамытып, оларды өздігінен жұмыс
істеуге шығармашылыққа жетелейді.
Зерттеу міндеттері – бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық
білімнің теориялық негіздерімен таныстыру:
- бастауыш мектепті экологиялық білімді қалыптастыру ерекшеліктерін
анықтау;
- дүниетану сабақтарында оқушылардың экологиялық білім деңгейін
арттыру мен тәрбие жолдарын зерттеу;
- оқушылардың қоршаған ортаны қорғауға деген жоғарғы адамгершілік
сезімі мен жауапкершілігін тәрбиелеу жолдарын анықтау;
- экология саласындағы ғылым жетістіктерінен хабардар болу;
Зерттеу объектісі: “Бастауыш сыныптарда экологиялық тәрбие беру
саласында оқушы мен мұғалім арасындағы іс-әрекет.
Зерттеу болжамы – егер мұғалім дүниетану сабақтарында экологиялық
материалдар, тапсырмаларды қолданып, тиімді пайдаланса, онда оқушылардың
экологиялық білімі қалыптасады және оқушылар қоршаған ортаны қорғауға
үйренеді.
Зерттеу пәні – дүниетану сабақтарында экологиялық білімін
қалыптастыру және тәрбие беру үрдісі.
Зерттеу кезеңдері – зерттеу үш кезеңде жүргізіледі.
Бірінші кезеңде - (2004-2005ж) оқушылардың экологиялық білімін
қалыптастыру және тәрбие берудің ғылыми-әдістемелік негіздері мен
практикалық мүмкіндіктер айқындалды.
Екінші кезең - (2005-2006 жж) №20 қазақ орта мектебінде іс-
тәжірибелерін зерттеп, эксперимент жүргізілді.
Үшінші кезеңде - (2006ж) зерттеу нәтижесі тексеріліп, қорытындысы
шығарылды.
Тәжірибелік маңызы – осы диплом жұмысының қорытындысын ұстаздар мен
студенттер болашақта өздерінің күнделікті дүниетану сабақтарында және оқу
тәрбие процесінде жүйелі түрде қолдануларына болады деп ойлаймыз.
Диплом жұмысының құрылымы – диплом жұмысы кіріспеден, тараудан,
қорытынды, әдебиеттер тізімі мен тіркемелерден тұрады.
Зерттеу базасы - Өскемен қаласындағы А.Байтұрсынов атындағы №20 қазақ
орта мектебінің 3 а сыныбы.
Зерттеу әдісі - педагогикалық психологиялық әдістемелік әдебиеттер
мен баспасөз материалдарын талдау, ұстаздардың іс-тәжірибесін бақылау,
педагогикалық эксперимент тест, бақылау әдісі.
Көлемі - 76 бет
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ БЕРУ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Педагогикалық – психологиялық әдебиеттерде оқушылардың
экологиялық білімін қалыптастыру мен тәрбие беру процесінің
зерттелуі
“Экологиялық проблемалар – ең маңызды өмірлік проблемалардың бірі,
өйткені әңгіме адамның өмір сүретін ортасы туралы, болашқ ұрпақтардың өмірі
туралы болып отыр”, дейді заманымыздың заңғар жазушы Шыңғыс
Айтматов[4,128].
Қазіргі әледе экологиялық проблемалар өзінің қоғамдық мәні жағынан
алдыңғы қатардағы мәселелердің біріне айналды. Экологиялық дағдарыс
жағдайы шын мәніндегі қауіпті төндіріп отыр: іс жүзінде тез өріс алып
бара жатқан дағдарыстық жағдайларды кез келген аймақтардан көруге болады.
Экология – жер бетіндегі тіршілік атаулының қоршаған ортамен
органикалық қарым-қатынасын жан-жақты зерттейтін биология,. Физиология,
генетика, медицина, тіпті социология тәрізді көптеген ғылым салаларын
біріктіретін, философиялық мәні терең, адамзат болашағы үшін маңызды зор
ілім. Соңғы жылдары елімізде ортақ табиғат жайлы, экология зардаптылық
жөнінде көптеген мәселелер көтеріліп, баспасөз беттерінде жиі жарияланып та
келеді. Оның өзіндік сыры да бар. Алып Арал теңізінің етегі мен Байқоңыр
ғарыш айлағының түбіне орналасқан елді мекендердің бірі – Қармақшы
топырағына да оның зардабы тимей отырған жоқ. Суы тартылған арал теңізінен
көтерілген тозаң мен Байқоңыр ғарыш айлағының ластанған ауасы адам ағзасы
ғана емес жануарлармен өсімдіктер дүниесінің де еркін өсіп дамуына
мүмкіндік бермей, мыңдаған гектар жердің жлаңаштанып, тұзға айналуына әкеп
соқтыруда. Сонымен бірге Байқоңырдың Қазақстан азаматтарының денсаулығына
кері әсерін тигізетін көлеңкелі жақтары да аз емес.
Экологиялық проблемаларды шешу үшін табиғт қорғау мен оның жұмысының
құқықтық негізін қамтамасыз ету жеткіліксіз. Ол үшін кәсіпкерлерде,
өндірісшілерде, мемлекеттік қызметкерлерде, барлық азаматтарда нақты
экологиялық мәдениет, қоршаған орта деген ойдың орнығуын қалыптастырмай
болмайды. Денсалуқтың қадірін, әдетта адам ауырғанда білетіні өкінішті-ақ.
Денсаулықтың мықты болуы адамның өзіне де байланысты. Дегенмен оған
қоршаған ортаның, тұтқан ауаның, ішкен-жеген тамақтың, судың құрамының лас
болуы да айтарлықтай ықпал етеді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының
мәліметіне жүгінетін болсақ, адам денсаулығының 40 пайызы өзінің өмір сүру
дағдысына байланысты болса, 18-20 пайызы ғана дәрігерлік-медициналық
көмекке тәуелді екен[5,165].
Халықтың денсаулығына қоршаған орта әсер ететіндектен санитарлық –
эпидемиологиялық бақылау жүйесін одан әрі жақсарту, аз шығын жасай отырып
тиімді амбулаториялық, емханалық көмек беретін денсаулық сақтау
мекемелерінің жұмысын қалыптастыру жұмыстары көзделуде.
Қоғам байлығы – адам. Ал адамның байлығы оның денсаулығында.
Денсаулықты жақсарту үшін таза ауа, таза су, құнарлы тамақ қажет [6,42].
Бүгінгі күннің нағыз актуалды тақырыбының бірі – табиғатты қорғау
мәселесі, ол баршаның төл қізметіне айналды.бұл мәселенің құндылығын
өмірдің өзі алға қойып отыр. Экологиялық жағдайдың күн өткен сайын
күрделене түсуі – адамзаттардың сауатсыздығынынан. Бүкіл дүниежүзілік
мәселеге айналып отырған қоршаған ортаның тазалығы мен оны қорғаудың
бірден бір жолы – жас ұрпаққа мектеп қабырғасынан бастап экологиялық білім
тәрбие беру. Мұндағы зерттеудің басты мақсаты – экологиялық білімді бойына
сіңіру. Жеке адамның бойына табиғатқа деген ізгілік пен ұлттық әдет-
ғұрыптарды қалыптастыра отырып, адам – қоғам – табиғат арасындағы толық
үйлеімділікті қалыптастыру және дамыту[7,45].
Зерттеу міндеттері оқыту процесінде білім беру тәрбиелеу және дамыту.
Зерттеудің болжамдылығы мектеп жасынан бастап оқушыларға экологиялық
білімдерін қалыптастыру арқылы олардың бойында табиғатқа деген жанашырлық.
Қамқорлық жіне тағы басқа қасиеттерді қалыптастыра отырып өз жерін, өз
отанын одан әрі білдірмей, керісінше жандандыруға болады. Сол арқылы осы
глобальды проблеманы шешуге болар еді.
Кез келген табиғи ортаны бүлдіретін ұсақ – түйек болып келетін
жұмыстар үлкен апаттарға апаратынын, табиғат өзіне жасалған қиянатты еш
уақытта кешірмейтінін түсінетін уақыт жетті[8,19].
Экология – биология ғылымының негізінде 19 ғасырдың орта шешінде
айқындала бастағанымен, оның өз деңгейіне көтерілуден, алғашқы экологиялық
зерттеулердің элементтеріңн біз көне дәуір оқымыстылары Эмпедокл,
Гиппократ, Аристотель, Теофраст еңбектерінен көреміз. Табиғат құбылыстарын
зерттеушілер өсімдіктер мен жануарлар тіршілігінде морфологиялық,
физиологиялық бейімлелушіліктерді оның қоршаған табиғи ортасына тәуелді
екендігі шеңберінде экологиялық тұрғыдан қарастырады.
Экология ғылымының қалыптасуын негізгі 2 кезеңге бөліп қарастыруға
болады.
Экология ғылымының жеке ғылым ретінде қалыптасу және даму кезеңі. Бұл
кезең Э.Геккель, Е.Варминг, К.Мебиус, тағы басқа шетелдік табиғат
зерттеушілерімен қатар орыс ғалымдарының есімдерімен байланысты, 19
ғасырдың басы мен 20 ғасырдың 70-80 жылдарын қамтиды. Атап айтқанда Мәскеу
университетінің ғалымдары Н.А.Северцоа, М.А.Мензбир, Б.М.Житков,
Д.Н.Кашкаров, Н.П.Наумов, А.Н.Формазов, Н.И.Калабухов, тағы басқалар жан-
жақты экологиялық зерттеулерді жүргізсе, сол сияқты Қазан университетінде
Н.Ф.Леваковский, С.И.Коржинский, А.Я.Гордягин, Г.И.Панфилов, П.Н.Крылов,
т.б. өсімдіктер экологиясын зерттеп дамыта түсті.
Әсіресе осы кезеңдердегі Г.Ф.Морзовтың “Орман туралы ілімі”,
Д.Н.Кашкаровтың “Орта және бірлестіктер”, “Жануарлар экологиясының
негіздері”, ағылшын А.Тенслидің “Экожүйелер туралы ілім”, орыс ботанигі
В.Н.Сукачевтың “Биоценоз”, В.И.Вернадскийдің “Биосфера туралы ілім”, тағы
басқа ғалымдардың еңбектері
Экология ғылымының негізін қалаған болатын. Бұдан әр экология ғылымы
жеке ғылым деңгейіне көтеріліп, өзінің зерттеу салаларын, мақсат пен
міндеттерін айқындай түсті.
Экология ғылымы жіктеле бастады. Оны біз су организмдерінің экологиясы
(Л. А. Зенкеевич, Г.Г. Винберг, Г. В. Никольский, Б.Т. Ноганзян),
топырақгағы организмдер экологиясы (М. С. Гиляров), насекомдар экологиясы
(И. В. Кожанчиков, Г. Я. БейБиенко, В.В.Яхонтов, ГА.Викторов),
паразитологиялық экология негізін салушылар (В. В. Догель, Е. Н.
Павловский, В. Н. Беклемишев), сүтқоректі, құс және бауырымен жорғалаушылар
экологиясы (А. Т. Банников, Н. И. Калабухов, Н. П. Наумов, А. Н. Формозов,
ГА.Новиков, С. С. Шварц), өсімдіктер экологиясы (В. Н Сукачев, Б. А.
Келлер, П. Д. Ярошенко), деп танимыз. Осы тұстарда жоғарыдағы ғалымдардың
экология ғылымының әр түрлі салалары бойынша теориялық фундаментальды
ғылыми еңбектер жарық көрді. Мәселен, А. П. ІПенниковтың "Өсімдіктер
экологиясы" (1950), Б. Г. Иоганзеннің "Экология негіздері" (1959) Н. П.
Наумовтың "Жануарлар экологиясы" (1963), тағы басқа еңбектегі қазірге дейін
маңызын жойған жоқ.
Осы орайда, Белоруссия ғалымдарының еңбектері ерекше аталуы тиіс. Атап
айтқанда, ғалымдар: В. А. Плющевский-Плющик П. Ф. Соловьев, А. И. Радкевич,
С. В. Шостик, П. . Жуков, И. К Лопатин, Л. С. Долбин, В. В. Адамов, Б. И.
Якушев, Г. А. Новиков, Г. Г. Винберг, Л. М. Сущени, Л. В. Камлюк, тағы
басқалар өз кезегінде экология ғылымын дамытуда шоқгығы биік тұрды.
Экология ғылымының салалары бойынша көп жылғы ғылыми-зерттеу
жұмыстарының негізінде монографиялар, оқу кұралдары, анықтамалар жарық көре
бастады. Отандық ғалымдардың еңбектерімен қатар шетелдік экологтар А.
Пирсаның "Жануарлар экологиясы" (1926), Ч. Элтонның "Жануарлар экологиясы
(1934), Шелфорд пен Ф. Клементгің "Биологая" (1939), Ю. Одумның "Экология
және экология негіздері" (1975, 1986), Р.Риклефстің "Жалпы экология
негіздері" (1979), Ф. Рамаданың "Қолданбалы экология негіздсрі" (1981), Н.
Чернова мен А.Былованың "Экология (1988), А-Радкевичтін "Экологая (1977),
Н.Ф.Реймерстің Экологня (1944), тағы басқа еңбектері соңғы жылдары жарық
көрген құнды еңбектер қатарына жатады.
Экология ғалымының өрлеу кезеңі. Қазіргі заманғы экология — бүкіл
әлемдік ғылымдар мен әлеуметтік, экономикалық жағдайлар және проблемаларды
қамтитын деңгейге жетіп отыр. Осыған орай, экология ғылымының қолданбалы
және адам экологиясы бағыттары дами түсуде. Экологияның жаңа салалары
бойынша теориялқ және практикалық зерттеулер жүргізлуде.
Соңғы жылдары экология ғылымының негізгі салаларының экологиялық
педогогика (көпшілікке экологиялық тәрбие және білім беру) адам экологиясы
және халыктық экология багыттары дами түсуде. Бұл - бүгінгі өмір талабы.
Өйткені биосферадағы тіршіліктің тұрақты сақталуы – адамның ақыл-ойына
тікелей тәуелді екендігі анықтала түскен кез туды. Сондықтан 21 ғасыр
адамзаттың ақыл-ойы кемелденген – нооэкология кезеңі болмақ. Өйткені, жер
шарының бүгінгі тағдыры мен болашағы адам баласының ақыл-ойының деңгейіне
тікелей қатысты[9,45].
Экология ғылымының негізгі мақсаты шығын сақгау үшін салауатгығына,
білім дәрежесіне барлық адамдардың экологиялық деңгейі, соны ұғынуы
дәрежесінің жоғары болуына ыкпал ету.
Экологиялық білім мен тәрбие берудің дүниежүзілік даму
кезендеріне келсек, ең алдымен БҰҰ деңгейінде (ЮНЕСКО) "Адам мен биосфера"
атты бағдарлама қабылданды. Онда алғаш рет халықаралық деңгейде биосфера
ресурстарын қорғау және тиімді пайдалану туралы бағдарлама қабылданып,
экологиялық сипат алды.
1971 жылы Швейцарияда Европалық юнференция шақырылып, онда айнала
қоршаған табиғи орта, табиғат қорғау мәселелері көтерілді.
1972 жылы Стокгольмде "Қоршаған ортаны қорғау туралы білім беру,
1977 жылы Тблиси қаласында БҰҰ жанындағы ЮНЕСКО және ЮНЕП ұйымдары
Экологиялық білім беру туралы 40 астам шешімдер қабылданып, оның ғаламдық
стратегиялық жоспарлар қабылданды. Экологиялық білім берудің одан әрі даму
кезеңдері атақты Найроби (1982), Беч (1983), Мәскеу (1987), тағы басқа
конференцияларымен жалғасады[10;32].
Экологиялық білім берудің бұрынғы КСРО кезеңіне тоқталсақ, онда
негізінен орыстың табиғат зерттеуші әрі көрнекті ағартушылары А. М. Теряев,
И. И. Мартынов, В. Г. Белинский, А Н Герцен, Н. Г. Чернышевский еңбектерін
атауға болады. Одан соң А. Н. Бекетов, К. А. Тимирязев. Д. Н. Кайгородов,
тағы басқалар табиғатты зертгеу мен қорғау туралы мәселелерді көтерді.
20 ғасырдың орта шенінде педагогтар В. Ф. Натали, Н. М Берзилин.
В.М.Корсунский, тағы басқада экологиялық білім беруді география, биология
пәндерімен байланыстыра отырып дамытуды ұсыңды. Ал, 1947 жылдан бастап
көпшілікке экологиялық білім беру КСРО бойынша оқу жүйесіне енгізіле
бастады. Мәселен 1947 жылы Беларуссия мемлекеттік университетінде алғаш рет
экология кафедрасы ашылды. Одақтың көптеген оқу орындарында (Қазан, Мәскеу,
Санкт-Петербург, (Биосфера, Экология, Табигат қоргау, тағы басқа
экологиялық курстар оқу жоспарларына еніп оқытыла бастады. Осы тұрғыда
көрнекті педагог-ғалымдар С. Д. Зверев, С. Д. Дрябь, В. А Левин, Н. Т.
Суравегин, А. Н Захлебный, тағы басқада халықтык оқу жүйесінде экологиялық
білім берудің сан-қырлы теориялық практикалық негіздерін ұсынды[11,147].
Экология жас ғылым болып табылады. Ол 200 жылдан аса ғана пайда
болды. Экология сөзін “Естественная история происхождения (Natural History
of Creation) атты өзінің кітабында ең бірінші қолданған неміс биологы
Эрнест Геккель (1968). Экология “Ойкос” деген грек сөзі, “үй, баспана”
ұғымын білдіреді. Э.Геккельдің айтуы бойынша, экология – зоологияның бір
тармағы, ол барлық жанды мақұлықтар және оларды қоршаған органикалық және
анорганикалық ортамен өзара қатынасты зерттейді.
Экология ғылымы жеке пән түрінде биология шегінде пайда болды.
Экологияны жасаған органикалық эволюция туралы оқудың негізін салушы,
англия ғалымы Чарлз Дарвин. Ч.Дарвиннің анықтауы бойынша “тіршілік үшін
күресу” ұғымы тірі жәндіктердің өзара қатынасы және олардың өлі табиғатқа
қатысының көп заттардың байлнысының түйінделуі деп негізделеді.
Экологияның зерттейтін мәселелері – жанды-мақұлықтардың ортаға
қатынасы, олардың ортамен өзара байланысы, өмір сүруі және ортаның оларға
ықпалы.
Сонымен, экология – тірі организмдерінің тіршілік әрекетін және өзара
қатынасын зерттейтін биологиялық ғылым [12, 170].
Көптеген ғалымдар әр алуан жануарлар мен өсімдіктердің және
адамдардың мекендеген ортасымен өзара байланысын ашу жөнінде айтарлықтай
үлес қосты.
Экологиялық зерттеу 20 ғасырдың бас кезінде пайда бола бастады, ал
соңғы 10-15 жылдардың ішінде кең өріс алды. Бұл зерттеу адамның табиғатқа
көзқарасының тікелей өзгеруімен байланысын көрсетеді. Адам табиғаты, оның
байлығын көп уақыттан бері аяусыз керегінше пайдаланып келеді. Міне, осыған
байланысты табиғат қоры таусылуда, биологиялық орта азғындап
ластануда[13,49].
Экологиялық білім мен төрбие берудің ғылыми-педагогикалық негіздері
Қазақстан Республикасы географиялық жағынан Еуразия құрлығының орталық
кіндігінде орналасқан. Еліміздің құрлық жүйелерр ауқымды көлемін орманды-
далалы, шөл және шөлейтгі жерлер алып жатыр.
Қалыптасқан табиғи-тарихи жағдайлар және табиғатты пайдаланудағы
жәйсіз күйлері жұртшылықгы ойландыруда. Қасиетті жердің ресурстық-
шикізаттық қорларын өндіруші кәсіпорындарындағы ала берсем деген ниет,
өнеркәсіп аймақтарында қоршаған ортаға немқұрайлы қараушылық, әскери
объектілер-экологиялық талаптарды сақтамауы, т.б. жағдайлар табиғатта және
оларда тұратын халыктың әлеуметтік жағдайын шиеленістіріп отыр.
Кесте 1 Қазақстанда қалыптасқан экологиялық апаттар, оның тигізетін
зардаптары және қорғану жолдары
Экологиялық апат түрлеріАпаттың зардаптары Апаттан қорғану жолдары
Ортаның ластануы Адамдардың аураға ұшыруыЛастанудың себептерін
Техногенді апат Қаншама миллиондаған табу
Ресурстардың адамдардың қырылуы Адамдарға үгіт-наисхат
Таусылуы Ел экономикасының жүргізу керек, ондай
Топырақтың экорозиясы төмендеуі объектілерді қаладан
Озон қабатының жұқаруы Өнімнің жетіспеуі алыс жерге орналастыру
Табиғат апаттары (жер Ультракүлгін сәулелердіңкерек.
сілкіну, сел, цунами, зардаптары Тиімді пайдалану керек.
циклон, жұт, вулкандар Адамдар шығынының Тыңайтқыштар беру керек.
атқылауы, теңіздер мен көптігі, экономикалық Ауаға зиян газдарды
мұхат деңгейінің шығындар жібермеу керек
көтерілуі немесе түсуі) Алдын-ала дайындық жүру
және олардың болуын
алдын-ала хабарлау керек
Экологиялық дағдарыстың неғұрлым қауіпті көріністері-айғақтық
техногендік шөлейттену, топырақтың тозуы, су ресурстарының тартылуы,
атмосфераның ластануы, ормандардың селдіреуі, табиғаттың генетикалық
қорының бүлінуі, тіршілікке қатер төндіретін дүлей табиғи құбылыстар мен
өнеркәсіп апаттарының белең алып әрі улы қалдықтардың жинақталуы айналаны
қоршаған ортаға терең зиянын тигізуде[14,18].
Кейбір аймақтарда жағдайдың ауырлағаны соншалық ауа, су және жер
ресурстары ластанып, бұрын-соңды болмаған күйзеліс кешуде. Еліміздің
қолайсыз экологиялық ахуалы қазіргі кезде біліне бастаған экономикалық
дағдарыс одан әрі тереңдетіп, әлеуметтік шиеленістің ұшығуына итермелеп
отыр. Ал халықтың экологиялық және әлеуметтік проблемаларын шешуде
экономикашлық қиындықтар туып отыр.
Демек, экологиялық ахуалдың нашарлауы халықтың денсаулығына залалын
тигізумен қатар, әлеуметтік қиындықтар туғызып, халық шаруашылығы тұрақты
дамуының бірсыпыра маңызды бағыттарын тікелей тежеуге әкеліп соғуы ықтимал.
Осыған орай, Қазақстан республикасы Конституциясының 38-бабында “Қазақстан
республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына
ұқыпты қарауға міндетті” – делінген.
1997 жылдың тамыз айынан бастап Республикамызда табиғатты қорғау
туралы жаңа заң қабылданып күшіне енді. Заң әр адамның өмірі мен денсаулығы
үшін айналадағы ортаның барынша қолайлы болуын қамтамасыз етіп, табиғатты
қорғаудың экономикалық практикалық және әлеуметтік негіздерін белгілеп
берді. Ол мынандай тармақтардан тұрады:
1) Республикада халыққа білім беру орындары табиғат қорғау жөнінен халыктың
барлық топтарын қамтитын тәрбие және білім
беру жүйесін жүзеге асыру.
2) Жалпыға бірдей кешенді түрде және үздіксіз экологиялық
тәрбие мен білім берудің жоғарғы және арнаулы оқу орындарына
маман кадрларды кәсіптік жағынан даярлау, олардың біліктілігін
арттырудың барлық мүмкіндіктерін жасау.
3) Құжатта 64-бапта атйтылғандай орындарында міндетті
түрде экологиялық білім қалыптастыру қажеттілігі айтылып, ол бойынша
азаматтардың экологялық мәдениетін қалыптастырудағы қажетті экологиялық
білім мазмұнын ашу үшін, оқу орындарының
ұстаған бағдарына қарамастан, барлық жоғары және арнаулы оқу
мекемелерінде экологиялық білім негіздерін міндетті түрде оқыту.
4) Арнаулы оқу орындарының бағытына сәйкес айналадағы ортаны қорғау және
табиғатты ұтымды пайдалану жөнінде арнаулы курстар окыту көзделеді.
Қазіргі кездегі білім беру ошақгарының алдында түрған міндеттердің
бірі - жас ұрпақтың экологиялық білімі мен көзқарасын қалыптастыру, оларды
табиғатты қорғау, табиғи қорларды тиімді пайдалану және өмір сүрген ортасы
мен еңбектенетін жерінде жоғары, саналы, экологиялық білімді пайдалана
білетін азамат ретінде тәрбиелеу [15,20].
“Жаратылыстану” және техникалық пәндер мазмұнын экологиялық және
әлеуметтік маңызы бар фактілермен толықтыру арқылы жас ұрпақтарға
экологиялық білімді қалыптастырудағы жетілдіріп жүзеге асыру” – деп
көрсетеді. Осыған байланысты республикамыздың үздіксіз білім беру
жүйесінде, яғни балабақшадан бастап жоғарғы оқу орындарына дейін жанжақты
экологиялық білімдер беруді жүйелі және мақсатты түрде ұйыдастыруды
міндеттейді.
Жер бетінде өсімдіктер, жануарлар, өзен-көлдер, адамның жабайы,
рахымсыз іс-әрекетінің нәтижесінде ұшырауда. Бұған қосымша біраз аймақтар
өнеркәсіптері (химия, мұнай, көмір, АЭС тағы басқа) және цемент заводтары
өндірістік пайдалы заттардан бөлінетін түрлі газдар, булар, жергілікті
өндіріс орындары шығатын заттардың, өнімнің, яғни азық-түлік, ет-сүт
тағамдарының қалдық қоқыстары іріп-шіріп бұзылуынан түрлі бактериялардың
пайда болуы тұрғындардың денсаулықтарына зиян келтіреді, аурудың жаңа
түрлері шыға бастайды. Көптеген ғылыми мәліметтерге қарағанда, қоршаған
ортаға әсер ететін екі фактордың өсуі және адамның іс-әрекеті [16,9].
Жер бетіндегі халықтың саны үздіксіз өсіп, көбеюде 1990 жылы біздің
планетамызда 5,3 млрд. шамада болса, ал 2000-шы жылы жер бетінде
тұрушылардың саны 6 млрд. шамада болды. М.Пантелеевтің болжамы бойынша,
халықтың өсіп, көбеюі онан әрі жалғасады, 20 ғасырдың орта кезіде 10 млрд.
деңгейіне жетіп тұрақтан бастайды. Жер бетінде халықтың тез өсіп жетілуі
көптеген қиыншылықтарды туғазыда.ы мәселен, планетадағы бүкіл халықты
тамақтандыру, азық- түлікпен қамтамасыз ету, оларды жақсы жерлерге
орналастыру, әл-ауқатын үздіксіз жақсарту – бұл әрине, оңай жұмыс емес.
Міне, бұл жағдай халықтың күні бұрын қамын ойлауды, көптеген іс-әрекеттерін
алдын-ала ұйымдастыруда және жүзеге асыруды талап етеді.
Қазіргі кезеңде орман-тоғайлардағы жасыл жапырақты қарағай, қайың,
үйеңкі, тал сияқты ағаштарды, өсімдіктерді, көлдер мен теңіздерді қорғаудың
және оларды дұрыс пайдаланудың адамзат үшін маңызы өте зор. Өйткені,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесі адам өмірінің негізі.
Соңғы жылдары Қазақстан мен Өзбестан аймақтарында 3 млн. гектар
жерде өсірілетін мақта және күріш дақылдарын арал теңізін пайдаланып,
суландыру апаттық жағдайға соқтырды. Осының нәтижесінде суат бетіндегі су
азайып тартылды, айналадағы жер құрғады. Сырдария өзенінің топырағы
сортаңдады, мал жайылым өрісі тарылып кетті. Экологиялық жағдайдың азуы
тұрғындардың денсаулығына, күнделікті тұрмысына үлкен әсер етті. Сондықтан
халық қоныс аударуға мәжбүр болды.
Бұл жағдай тұрғын халықтардың өсіп көбеюіне байланысты емес, ол
Қазақстан және Өзбекстан Республикаларындағы басшы адамдардың, мамандардың
сол аймақтағы егін, су және мал шаруашылығының ерекшелігін еске алмай
жоспарлаудың салдарынан болған қателік[17,35].
Адамның өндірісік іс-әрекеті. Қазіргі кезеңде ең көкейкесті
мәселелердің бірі – бұл адамның өндірістік іс-әрекетінің негізінде қоршаған
ортаның ластануы, бұзылуы. Жер бетінде зиянды, әсіресе улағыш заттардың
қалдықтары өте көп. Олар ауада да, су орталығында да таралған. Осының бәрі
қоршаған ортаға әсер ететін өндірістік қалдықтар. Атомдық өнеркәсіптің
қалдығы және атомдық қопарылыстың радиоактивтік тұнбасы бірте-бірте адам
организмінде жиналып, қатерлі ісік ауруына (рак) ұшыратады. Әсіресе,
атомдық өнеркәсіптің дамуы өте қауіпті. Қазіргі кезеңде жер бетінде
сторонция – 90 элементін аз мөлшерде болса да кез-келген баланың
денесіндегі сүйектерден табуға болады. Бұл элемент табиғатта болмайды, тек
қана осы уақыттағы атомдық өнеркәсіптің жеке ядролық сынаудың арқасында
пайда болады. Сондықтан стронция жер бетіне тарап, ондағы барлық тірі
жәндіктердің денесіне енген. Бәрімізде белгілі 26 сәуір 1968 жылы
Украинадағы Чернобыль АЭС-ның ядролық реакторы жарылуынан бүкіл тұрғын
жалықтар үлкен экологиялық апатқа ұшырады. Украин және Белоруссия
тұрғындары туған мекенін тастап, сол мемлекеттердің басқа аудандарына
орналасты, Чернобыль 30 жыл боынша жабық зона болып қалды. Әрине, бұлардың
бәрі тірі жәндіктер үшін өте қауіпті. Сәрі, атомдық энергетикадан бас
тартуға болар ма екен. Оны қатты бақылауға алып, энергияның басқа табиғи
түрлерімен (мұнай, газ, көмір, күн көзінің энергиясы, жер энергиясы,
гейзерлер) үйлестіріп пайдалану қажет [18,30].
Тағы да еске түсіретін нәрсе, ол теңіздер және мұхиттар түбінде көп
жылдардан бері жатқан ядролық реакторлар, снарядтар, миналар, оқтар бір
кезеңдерде су астындағы жер сілкінуінің әсерінен қопарылып, су ішінде, жер
бетіндегі бүкіл тіршіліктің радиоактивті көзі болуы мүмкін.
Экологиялық білімдерін қалыптастырудың негізгі мақсаттары.
1) Экологиялық нормалардың ережелерінің қажеттілігін оқушылардың мінез-
құлқында тәрбиелеу.
2) Қоршаған ортаға жауапсыздықпен қараушыларға жол бермеу.
3) Оқушылардың бойында экологиялық мәдениетін қалыптастыру.
- тұлғаның мінез-құлқында;
- қоғамдық пайдалы еңбек және еңбек тәрбиесі арқылы айналадағы
табиғатты қорғауда, күтуде және жақсартуды;
- экологиялық білімді насихаттауда;
- ең алғашқы кәсіби еңбекте.
Бүгінгі танда жаппай үздіксіз экологиялық білімді қалыптастыру
мәселесі мемлекеттік деңгейде қойылып отыр. Экологиялық білімді
қалыптастыруда негіздейтін құжаттар мен заңдар қабылдануда. Экологиялық
білім беру дегеніміз адамзат қауымының, қоғамның, табиғаттың және қоршаған
ортаның үйлестігінің тиімді жолдарын ұрпаққа түсіндіру. Оның ішінде
қоршаған ортамен оның табиғи ресурстарын тиімді пайдалану барысында
табиғатты қорғай алатын, аялай білетін, адамгершілі мол, ізгілік
экологиялық білім мен мәдениеті жоғары жаңа ұрпақгы тәрбилеу орын алады.
Экологяялық дағдарыстың ұлғаюын мейлінше тежеу, табиғат пен қоршаған ортаны
қорғау тәсілдерін жастарға ұғындыру тек экологиялық жаппай және
үздіксіз білім беру нәтижесінде ғана іске асырылады.
Осы орайда елімізде жасөспірімдерге үздіксіз экологиялық білім беруді
ұйымдастырудың бүгін күн әртібіне қойылуы – орынды жағдай. Оның өзіндік
объективті және субъективті себептері бар.
Олар:
- туған өлкеміздің табиғаты мен оның табиғи ресурстарының ұзақ жылдар
бойы орынсыз пайдалану нәтижесінде азюы, ластануы және есепсіз
сарқыла бастауы;
- республиканың көптеген аймақтарында экологиялық апатты жерлердің
көбейе түсуі;
- өндіріс пен өнеркәсіп кешендерінің зиянды қалдықтары, ғарыш
айлағының сақталуы, полигондар зардаптары, жердің жарамсыздануы,
адам денсауклығының нашарлауы;
- экологиялық білім, тәрбие және мәдениеттің өалыптасуы мен
“тұрмыстық” қажеттілік мақсатындағы “табиғатты пайдалану” сипаты
арасындағы алшақтықтардың ұлғаюы[19,25].
Аталған мәселелерді шеші үшін экологиялық білім алу ауадай қажет.
Мектеп, гимназия, колледждер және басқа да оқу мекемелері үздіксіз
экологиялық білім ерудің қайнар көзі, және ұйымдастырушы оқу ордасы болуы
тиіс.
Экологиялық білімді қалыптастыру мақсаты – жеке адамның бойына
табиғатқа деген ізгілік қатынастарды қалыптастыра отырып, адам – қоғам –
табиғат арасындағы толық үйлесімділік рухында тәрбиелеу. Экологиялық білім
беру жеке адамның экологиялық мәдениетін қалыптастырудан бастап көпшілікке
үздіксіз экологиялық білім беруді қарастырады. Экологиялық білім беру - өте
күрделі процесс. Қоршағн табиғи ортаның өзі мен қоғам үшін мәңгі
қажеттілігін сезіндіре отырып, оқушының дүниеге деген ізгі көзқарастарын
бірте-бірте қалыптастыру көзделеді.
Өкінішке орай, қоғамдық санада табиғатқа “байлық көзі немесе табыс
көзі” ретінде қарау басым болып келді. Табиғатты ластау, орман тоғайды
аяусыз кесу, фауна мен флораны пайдакүнемдікпен пайдалану, браконьерлік
тағы басқада жат көріністер жаппай орын алды [20,306].
Жеке адам мен қоғамның табиғатқа деген оң көзқарасын, экологиялық
мәдениетін қалыптастыру үшін кейбір әлеуметттік және экономикалық
мәселлерді шешу қажет.
Олар:
- экологиялық және табиғат қорғау заңдарын жетілдіру және оларды
бұлжытпай орындау;
- табиғи ресурстарды тиімді пайдалануда жауапкершілікті күшейту;
- қоршаған ортаның тазалығы мен адам денсаулығының үйлестігін
сәйкестендіру;
- үздіксіз экологиялық білім беруді ұйымдастыруды тездету;
елдегі экологиялық жағдайлардың мәліметтерін көпшілікке жетуін
қамтамасыз ету.
Экологиялық тәрбие еңбек тәрбиесімен байланысты. Өйткені өндірістік
іс-әрекеттің барысында адам қоршаған ортаға тікелей әсер етеді. Жалпы білім
беретін мектептерде экологиялық білім мен тәрбие мазмұны әр түрлі сыныптар
және пәндер бойынша, қоғамға пайдлы жұмыс және өндірістік еңбек арқылы іске
асырылады. Бастауыш сынып оқушылары табиғат байлығын ауыл шаруашылығында
пайдалану жайлы алғашқы ұғымды еңбек сабақтарында алады. Олар үй
мүоіктерін, киім-кешек, тағам т.б. жасайтын табиғат заттарын қалай
пайдаланумен танысады. бАстауыш сыныптардың оқу бағдарламасы оқушыларды
төмендегі іскерлікті, дағдыны қалыптастыруға бағытталған; өсімдіктердің
даму кезеңіне фенологиялық бақылау жүргізу; мектеп және қоғамдық мүлікті
ұқыптылықпен күту; тұрмыста электроэнергияны, газды, суды үнемді пайдалану.
Орта және жоғары сыныптар оқушыларын кең көлемде экологиялық біліммен
қаруландыру қажет. Қазіргі жағдайда өндіріс табиғатқа күшті әсер етуші
фактор болып отыр. Осыған орай табиғатты ұтымды пайдаланудың ғылыми
білімге негізделетінін оқушылардың түсінуі керек. өйткені өндірістік іс-
әрекеттің болуы мұүмкін. Сондықтан қоғамдық өндіргіш күштерін ұнамды
орналастыруға аймақ табиғаының ерекшелігін, оның өндірістік жүктемеге
орнықтылығын есепке алу талап етіледі. Оқушылар ауыл шарушылық өндірісінің
әр алуан жұмыстарына қатысады. Сондықтан олар жұмыстың түрлеріне байланысты
негізгі мәселелермен таныс болуы қажет: жеді пайдалану негіздерін,
топырақты эрозиядан қорғауды игеру, дақылдарды сауру мөлшерін, минералдық
тыңайтқыштарды, улы химиялық заттарды беру мөлшерінің мерзімін
технологиялық талаптарға сәйкес есепке алуы қажет. Сонымен, оқушылардың
экологиялық білімінің белгілі жүйесін игеру, иатибатты қорғау, оның
байлығын тиімді пайдалану, экологиялық мәдениет негізінде дұрыс дүние тану
көзқарастарын қалыптастыру [21,15].
1.2 Қазақ ғалымдарының экологиялық білімдері жөніндегі зерттеулері
Табиғат – адам тәрбиешісі. Оның құрамдас бөлігі болып саналатын
өсімдіктер мен жануарлар әлемі биік таулар мен сарқыраған өзендер, кең дала
барлығы да адам баласына ой салып,денесіне қуат, бойына күш, көңіліне шабыт
беретін. Жастарды экологиялық білім мен қоршаған ортаны қорғауға тәрбиелеу,
жалпы тұлғаның ой өрісін дамытудағы педагогикалық бағыттардың бірі болып
саналады.
Адамзат баласына экологиялық білім мен тәрбие берудің маңыздылыңы IX-
XV ғ.ғ Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Қожа Ахмет Яссауи, М.Қашқари, С.Бақырғани
тағы басқа шығыс ғұламаларының тіл, этика, психология,метафизика, тағы
басқада ғылымдары жайлы жазбаларында көрініс тапқан. Сонымен қатар
халқымыздың ұлы ағартушы ғалымдары, ақын, жазушылары Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, М.Дулатов, Жұмабаев, Ж.Айймауытов, Ш.Құдайбердиек
еңбектерінде де табиғатқа деген сүйіспеншілік көшпенді елдің өмірімен
ұлттық әдет-ғұрыптарымен тығыз байланыстырылып берілген. Біздің тәрбиеміз
сол салт-дәстүрден, ананың ақ сүтінен, әлдилеген, ұлылардың ұлағатты
сөздерінен бастау алады:
Әл-Фараби: “Тиянақты білім аламын десең, табиғаттың ұлы кітабын оқы”,
- деген табиғаттың құдіреттілігін білдіретін сөзі бүгінгі күнге дейін мәнін
сақтап келеді.
М.Жұмабаев: “Табиғат – адам баласын дүниеге келтіріп, бойындағы бар
махаббат мейірі мен шұғылалы шуағын жүрегімізге ұялатқан ана” деп табиғат –
ана жайлы өзінің терең толғанысын білдіреді.
А.Байтұрсыноы: “Біздің көріп, сезіп, біліп тұрған айналамыздағы
нәрселердің бәрі-не табиғат ісінен шыққан жаратынды нәрсе, не адам ісінен
шыққан жасалынды нәрсе”.. дей келе, өзімізді қоршаған ортадағы тіршілікті
сақтау адам баласының қолында екендігін ескереді.
Ш.Уәлиханов: “О, Табиғат
Өзіңіз айтыңызшы, тіршілікті одан ғажап, одан құпия не бар?” деген
сөздері табиғат сұлулығына, кереметтілігіне және оның түсінікті –
түсініксіз жұмбақ құбылыстарына таңданысын байқатады.
А.Құнанбаев: “Кім өзіне махаббат қылса, сен де оған махаббат қымағың
парыз” деп өскелең ұрпаққа өзін қоршаған айналасындағы әрбір жақсы игілікті
әрекетке жауапкершілікпен қарап, оның қарымын қайтаруды ұмытпауды, онымен
үнемі санасудың қажеттілігін міндеттейді.
Табиғат сырын білуге ұмтылу, оның қорын қажетіне пайдалану адам
баласының қанына сіңген, туа біткен қасиет екендігі Құлтегін құлыптасындағы
“Жоғарыда көк-аспан, қара – жер пайда болған соң екеуінің арасында адам
баласы жаралған” деген жазу айғақтайды.
Бұл түркі түсінігінде осы үш құбылыс, яғни көк тәңірі – адам – жер
тұтас дүние түрінде қаралғанын көрсетеді. Ежелде ата бабаларымыз тәңірге
табынған. Тәңірге табынудың негізі – табиғатқа адамгершілік қарым- қатынас
жасау, жанашырлықпен қарап, қадір тұту күнге, отқа, жұлдызға табыну. Ата-
бабаларымызды ерте заманның өзінде-ақ табиғаттың сан түрлі құбылыстары мен
үрдістерін бақылаудан жинақталған білімдері мен түсініктері негізінде оның
жемісін өз игіліктеріне тиімді қолдану, қорғау дәстүрлерін дамытты.
Табиғатты қорғам, жетілдіру бағытындағы ырымдарды, жан-жасықтарды
қалыптастырды.
Мысалы, түтінді жас етті сақтауға, қымыз ашытатын сабыны ыстауға
пайдаланған. Тағы басқа ысталған ағаш ыдыстың қымызды ұзақ сақтап, оған
ерекше дәм беретінін білген. Ал отты қатты (темір, болат, шойын) заттарды
қыздырып, одан әо түрлі әшекейлі бұйымдар, тұрмысқа қажетті құрал-жабдықтар
жасауда жылу көзі ретінде қолданған. Сонымен қатар “Суға түкірме”, “Көкті
таптама”, “Құстың ұясын бұзба” деген сияқты ереже-ырымдар мен “Сынаптай
сусын”, “Шойындай салмақты”, “Шойындай қара”, “Аққудай ақ” тағы басқа
балама сөздерді ұқыптылыққа, байқампаздыққа, барды қадір тұтып, бағалауға
тәрбиелейді. Халықта өзінің жақсы көрген жақындарын құстардың сымбатына,
түсіне теңеген. Табиғатқа деген сүйіспеншіліктерін сазды күйлер мен
көңілді әуендермен жеткізген. Жалпы өміршең өсиеттер табиғатқа табынудан,
оны ардақтаудан тауындап отырады. Егер біз табиғатты тіршілік тірегі
ретінде қабылдасақ, онда осы ырымдар табиғатты қорғаудың ережелеріне
айалатын еді.
Табиғат құбылыстарын ырымдаудан, олардың қасиеттерін, сырын танып
білуден туындаған игілікті істер адам мен табиғат арасындағы байланысты
нығайта түседі.
Жас ұрпаққа өмір тәжірибесмі, мейібандық, жауапкершілік, табандылық
осы табиғаттың сұлулығы, пәктігі арқылы қалыптасуы шарт. Сондықтан да ата-
бабаларымыз өз ұрпақтарына халқымыздың салт-дәстүрін, өмірге қажетті
біліктер мен дағдыларын мұра етіп қалдырғанда, олардың бойында туған жерге,
қоршаған ортаға деген сүйіспеншілік сезімді тәрбиелеу мұратын көздеген.
Демек, табиғатқа жанашыр болу адамзаттың өз келешегіне, болашағына
жанашырлық жасауы [; ].
Халқымыздың табиғатқа деген сүйіспеншілігі және оның көзінің
қарашығындай сықтап келуі жайында ұрпаққа үлгі-өнеге боларлық дана ұғымдар,
мақал-мәтелдер, нақыл сөз, аңыз, әңгімелер арқылы жетіп отырған. Сондықтан
әрбір ұстаз, әрбір тәрбиеші өзінің күнделікті жұысында халықтық
педагогиканыңғ асыл маржанына үнемі көңіл бөліп, оны тиімді пайдалана білуі
тиіс.
Бүгінгі жер тағдыры – ел тағдыры болып отырған кезде, табиғатта болып
жатөанг дағдарыстан туған зардаптар әбден асқынған уақытта біз өзіміз
қаласақ та, қаламасақ та ата-бабаларымыздың атамекен, туған жер топырағы
туралы түсініктеріне, таным-талғамдарына ой жүгіртеріміз сөзсіз. Халқымыз
қасиетті, қастерлі жер-суларды “Әулие бұлақ, әулие ағаш”, дегендей
құрметтеп, қорғап, көздің қарашығындай сақтай білген, әсіресе, “Бұлақ
көрсең көзін аш”, “Сусын ішкен құдыққа түкірме” сияқты ұлағатты сөздер
немесе “Қаратауларың бұзылмасын, саялы ағашың сынбасын, қанаттарың
қайырылмасын” – дген туған жерін, елін, табиғатын аялау жайлы орны ерекше.
Халық даналығы балабақшадан бастау алып, табиғат туралы өнегелі, ұлағатты
аталы сөздер, жыр-аңыздар айтыстарда айтылған ойлы пікірлер, қысқа айтқанда
халықтың рухани мол мұраларын жастарға экологиялық тәрбие берумен
экологиялық мәдениеттерін тәрбиелеуде тұғырлы негіз болады.
Болашақ ұстаздарға экологиялық білім беруде белгілі педагогтар, ғалым-
әдіскерлер В.П.Вахтеров, Е.Н.Водовозов, Д.Н.Тихомиров, т.б. табиғар жайлы
білім берумен қатар, табиғи құбылыстарды сезіне білуге, өзіндік
ерекшеліктерін ажыратып қорытынды жасауға үйреті, сөйтіп олардың
бақылампаздық әдет-дағдыларын, іс-әрекеттерін ұйымдастыруда мұғалімдердің
басшы рольдерін анықтап берген еді.
Жиырмасыншы – отызыншы жылдары табиғатты қорғау, аялау, сақтау
қажеттіліктерін жастардың бойына сіңіру жолдарын, онымен қарым-қатынас
жасау қажеттілігін баса айтқан кеңес мемлекетінің педагогтары:
Н.К.Крупская, А.Д.Лунучарская, С.Т.Щадский бұл мәселеге ерекше көңіл
бөлді. Мысалы, Н.К.Крупская мектептерге оқу бағдарламаларын құрғанда
жаратылыстану пәндерінің кейбір мазмұндары қоршаған табиғатты дұрыс
түсінуге негіз қаланатын оқулықтар жазу керектігін және мұғалімдерге ақыл-
кеңес бергенде оқушылардың өмір тәжірибелерін ескеруді талап еткен.
Отызыншы жылдары биология, география пәндерінің оқу бағдарламаларына
табиғат қорғау жайлы білімдерді кңес мемлекетінің оқу жүйесіне енгізу
тарихында, экологиялық білім мен тәрбие беру ісіндегі алғашқы жұмыстары
мектеп оқу-тәрбие үрдісінің бір қадам алға жылжуы деп есептейміз. Сол
жылдары табиғатты қорғау түсініктерін қалыптастыру, табиғатты қорғауға
тәрбиелеу идеяларын П.В.Островский, П.Ф.Каптерев, М.М.Рыбников, т.б. өз
еңбектерінде кеінен өрбітті.
Сонымен, өмірдің өзі көрсеткендей білім беру жүйесінде “Табиғатты
қорғау шаралары” біртін-біртін “Табиғатты қорғауға” байланысты жұмыстармен
сабқтасып, алдымен білім берудің керектігін, содан кейін табиғат қорғау
тәжірибелрін дамыту істерімен ұшастыруды талап етті.
Ал, 1950-60 жылдар аралықтарында экологиялық білім беру табиғат
қорғауға тәрбиелеу мәселесінің құрамында қарастырылады.
Алпысыншы жылдардың соңында Кеңес мектептерінде жаңа бағдарламалар
негізінде оқулықтар жазылып, “Табиғатты қорғау шаралары”, “Табиғатты қорғау
жөніндегі білім юеру туралы ұғымдар” енгізілген болатын. Бірақ, жаңа
оқулықтар мен бағдарламалар мазмұндарындағы айтылып отырылған ұғымдар,
түсініктер адам жіне қоғамның табиғатпен қарым-қатынастары жайлы беретін
мағлұматтар байланыссыз, жүйесіз беріле бастады.
Әрине, ондай экологиялық білімдер қазіргі өмір талабына сәйкес емес,
ғылыми негізде құрылмаған еді.
Солай болса да, мектеп практикасында экологиялық тәрбиенің
қажеттілігі жайлы Ресей педагогы В.А.Сухомолинский балалардың бойында
табиғатқа сүйіспеншілік сезімін дамытуды ешрәнсеге айырбастуға болмайтынын
тәрбиенің негізі деп есептеген. “Табиғат, жер табиғаты – бұл жәй кішкентай
өсетін және жер бетінде алғаш қадамдарын жасайтын орта ғана емес, он
мыңдаған өте жіңішке тамырлары қуат алып, шырынын бұтақтары мен
жапырақтарына тарататын құдіретті адам – ағаштың өркен жаятын ортасы” –
деп эмоциялық тұрғыдан анықтама берген.
Жоғарыда айтылып кеткен ұлы ағартушылар мен падагог-ғалымдардың
табиғатты қорғау, оған деген жанашырлық сипаттағы наным-сенімдерін
қалыптастыру мәселелері Кеңес үкіметі кезеңінде, бүгінгі күннің өзекті
мәселесіне айнамаған болатын. Сонда да болса олар, табиғат арқылы
жасөспірімдердің табиғатты қорғау, аялау, соның барысында ішкі жан
сұлулығын дамыту, ізгілікті ұлтжандылық ниеттерін қалыптастыру мақсат
міндеттерін көкейкесті мәселе ретінде қоя білді.
Табиғат қорғау және оның ресурстарын тиімді пайдалану көп аспектілі
(тарихи, саяси, әлеуметтік-экономикалық, медициналық және т.б.). солардың
ішіндегі ең маңыздысы -–педагогикалық аспекті. Алғаш рет ғылыми
әдебиетттерде табиғат қорғауды педагогикалық проблема деп көрсеткен
профессор В.Н.Скалон “Гүлденген, бай табиғат – арман емес, бұл шындық,
бірақ оны сақтау көбіне бізге, біздің балаларымызды тәрбиелеу
іскерлігімізге байланысты” – деген болатын. Сол сияқты “Баланы жастайынан
тірі затты аяушылыққа дағдыландыру, мейлі, ол жануар болсын, мейлі ол
өсімдік болсын” – деге еді. Ғалымның бұл ойы К.Н.Блакосклоновтың,
Н.А.гладковтың, А.Н.Захлебныйдың, А.Н.Зверевтің, Б.П.Иоганзеннің,
И.С.Матрусовтың, Е.С.Салестинаның, И.Т.Суравегинаның еңбектерінде тереңінен
жалғасын табады. XX ғасырдың 70 жылдардың басы студенттерге кэологиялық
білім берудің жаңа әдістерін ұйымдастырудың кезеңі болды. Осы кезеңге
дейін, Е.С.Салестинаның көрсетуі бойынша: мұғалімдерді даярлаудағы
экологиялық білім беру жүйесі көп жылдар бойы эмпирикалық сипат алып
келді”. Студенттерге экологиялық білім арнайы курстарда, арнайы
семинарларда, факультативтерде оқу процесінде беріледі.
Тек, 1970 ж бұрын кеңес одағының жоғарғы оқу орындарында биология-
химия және жаратылыстану-география факульттерінде “Табиғат қорғау”
лекциялық курсы енгізілді. Студенттерді табиғат қорғауға даярлау туралы
Еуропаның табиғат қорғау ағарту саласының жұмысшылар конференциясы мынандай
қоырындыға келді: “Мұғалімдерді даярлау қооршаған орта туралы ағарту
бағдарламасының негізгі аспектісі екенін мойындаймыз және мынадай ұсыныстар
ұсынамыз”, олар:
1) Мұғалімдердің даярлау өзінің бағдарламасына экологиялық негізгі
түсініктері және мұғалімдерге әлеумет және оның адам экологиясымен
байланысы туралы білімді жеткілікті түрде беруді енгізу.
2) Мұғалімдердің оқушыларға қоршаған ортаға деген жауапкершілік сезімін
қалыптастырудың дағдыларын игеруі.
3) Қоршаған ортаны сақтау мұғалімдерді даярлаудың негізгі аспектісі болып
табылады және ЖОО алынған білім одан әрі профессоналдық іс-әрекеттерінде
жалғасын табуы.
4) Барлық болашақ мұғалімдердің педагогикалық әдістерді қолдана және
бағалай білуі болып табылады.
Экологиялық білім мен тәрбие берудің кешенді зерттеу жұмыстары
жүргізіліп, оның теориялық негізін талдауда.И.Д.Звеньев (1974),
А.Н.Захлебны” (1981) табиғат қорғау туралы білім берудің мақсат-міндеттерін
анықтаса, жалпы орта білім беретін мектептердегі биология, география,
табиғаттану пәндерінің С.Матрусов (1976), Л.П.Саллево (1978),
И.Т.Суравегина (1980) табиғат қорғаудан білім беру ерекшеліктері мен
құрылымын саралса, география пәні арқылы экологиялық білім берудің әдісі
мен түрін Н.Н.Родзевич (1994) т.б. қарастырды.
Сондай-ақ, болашақ мұғалімдерді таиғат қорғауға даярлаудың негізгі
міндеттерін И.Д.Зверев қалыптастырды. Ол: педагогикалық ЖОО студенттерінің
азаматтық парыз туралы санасы мен сезімн қалыптастыру, қоршаған ортаны
қорғау -–жалпы мемлекеттік іс екенін, халықаалық маңыз алатындығын айқын
түсінісуі мұғалім – оқушылардың “табиғатты қорғау” адам пайдасы үшін керек
деген сенімін қалыптастыру, екенін айта келіп:
“Болашақ мұғалімдерді табиғат сүюші және қорғаушы, оны сақтау үшін
күресуші және оның байлығын көбейтуші ретінде тәрбиелеу” деп көрсетеді.
Болашақ мұғалімдердің оқушыларға экологиялық тәрбие беру ісінің
білімі, іскерлігі мен дағдыларын меңгеруін талап етті.
Е.С.Салестина болашақ мұғалімдерді оқушыларға экологиялық білім мен
тәрбие беру ісіне даярлауда қоғамдық-саяси, аранйы және психологиялық-
педагогикалық даярлаудың бірлігін анықтады.
Ендігі бір еңбектерінде, табиғат қорғауда білім берудіңі негізгі
принциптері мен формаларын Б.Г.Иоганзен, Н.А.Рыков зерттеп келген.
Б.Г.Иоганзен психологияның классикалық жағдайына сүйене отырып, адам іс-
әрекеті мотив, мақсат және амал-тәсілдермен іске асады, және осының
негізінде студенттерді экологиялық даярлауда оқытудың құндылық-себеп
тәсілінің негізін қалады. Оның зерттеуіне сай, мұғалімдердің экологиялық
квалификациясы табиғат қорғау мотивтерін басқару іскерлігімен анықталады.
Олар: гуманистік, эстетикалық, ғылыми-танымдық, экономикалық.
Ал, мұғалімдер іс-әрекетінің қызықты профессиограммасын Н.А.Рыков
пен А.И.Щербаков дайындады. Оның негізінде педагогикалық әрекеттердің
жетекші функциялары – информациялық, дамытушылық, ұйымдастырушылық,
зерттеушілік өзара байланысқан бірыңғай құрылым болашақ мұғалімдерді
экологиялық даярлауда пайдаланылады.
В.Е.Янушевский: “мұғалімдер квалификациясы табиғат қорғау облысындағы
қоғамдық – саяси және профессоналды-падегогикалық белсенліктермен
сипатталады” – дей келіп, студенттерге экологиялық үздіксіз білім берудің
схемасын былай көрсетеді:
“Абитуриент – педагогикалық ЖОО түлегі”.
Студенттерге экологиялық және табиғат қорғау туралы білім берудің ең
келісімді жолдары Я.И.Рабаевтің зерттеулерінде ашылады. Ол болашақ
мұғалімдерді табиғат қорғауға даярлаудың маңызды компоненттерін
төмендегідей анықтайды: а) студенттердің қоғамдық идеологиялық аспектілерін
меңгеру; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бастауыш білім
теориясы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНА
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ БЕРУ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .6.
1.1 Педагогикалық – психологиялық әдебиеттерде оқушылардың
экологиялық білімін қалыптастыру мен тәрбие беру процесінің
зерттелуі ... ...6
1.2 Қазақ ғалымдарының экологиялық білімдері жөніндегі
зерттеулері ... ... ... ... .19
3. Экологиялық білімді қалыптастыруда тәжірибелік әдіс
негіздері ... ... ... ... ...29
1. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
БІЛІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ТӘРБИЕ БЕРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ...35
2.1 Бастауыш сынып оқулықтарында экологиялық тәрбие қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2 Дуниетану пәні бойынша бағдарламаға, оқулыққа
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... .40
2.3 Эксперимент жұмысы және оның
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...64
ТІРКЕМЕ А Дүнитану пәні бойынша тест
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...68
ТІРКЕМЕ Ә Дүниетану пәні бойынша тест
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..69
ТІРКЕМЕ Б Бақылау жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
ТІРКЕМЕ Г Экологиялық
ертегі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...71
ТІРКЕМЕ Д Жануар тіршілігі
ойын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
72
ТІРКЕМЕ Ж Ойын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73
ТІРКЕМЕ З Карточкамен
жұмыс ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 74
ТІРКЕМЕ Е Дүниетану пәні бойынша тест
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...75
КІРІСПЕ
Адамның жеке басын қалыптастыру негізі бастауышта қаланатыны
бәрімізге белгілі. “Бастауыш мектептің негізгі міндеттері – баланың жеке
басының алғашқы қалыптасуын қамтамасыз ету: олардың қабілеттерін ашып,
дамыту, оқуға деген ынтымақтастықтық тәрбиесінің берік дағдыларын
меңгерту”, - делінген Қазақстан Республикасының орта білімді дамыту
тұжырымдамасы.
Қазақстан Республикасының егемендік алған алғашқы жылдарынан бастап
білім беру мәселесінің дамуына аса мән берілуде. Білім беру барысында
оқушының жеке тұлғасын жан-жақты жетілдіруге, олардың танымдық әрекетін
дамытуға, ой-санасын қалыптастыруға ерекше назар аударылып отыр. Мұның
дәлелі “Білім туралы” заңының қабылдануы. Президент Н.Ә.Назарбаев
“Қазақстан – 2030” атты Қазақстан халқына жолдауында болашақта білім беру
жүйесін баса дамытуға оның дүниежүзілік деңгейге көтерілуіне аса мән беріп,
осындай-ақ аса маңызды сенім жүктеліп отырған жастарымыздың болашқта
мемлекеттік жауапты қызметтерді атқаратындай, өз мүддесінен гөрі жалықтың
мүддені жоғары қоятын деңгейде өсіп жетілуі үшін оларға сапалы білім беру
саналылыққа тәрбиелеу, жеке бас құндылығын көтеруі, оқу-ағарту саласыгның
үлесіне тиеді. Осыған байланысты білімнің мазмұнын, оқыту әдістері мен
сабақты ұйымдастыру нысандарын жетілдіруді нақтылай түсу қажеттілігі
туындайды.[1,144].
Осы міндетті ойдағыдай орындау үшін, әрбір жас балаға, оқыту,
тәрбиелеу, дамыту жұмыстарын ұштастыра жүргізіп, оқушыны жан-жақты
қамтамасыз етуге дайын болуымыз керек, - дейді көптеген педагогтеріміз.
Дүниетану пәні қоршаған орта туралы білім бере отырып, балалардың табиғатқа
деген қызығушылығы мен сүйіспеншілігін арттырып, оның тылсым тынысы мен
сиқырлы сырларын білуге, табиғатты қорғауға, көркейтуге тәрбиелейді. Егер
әр тақырыпты тиімді әдіс-тәсілдер арқылы оқытса, балалардың сана сезімін,
мәдениеті мен дүниетанымын дамытуда пәннің тигізетін әсері айрықша. [2,41].
Қоғам мен табиғат бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан,
айналадағы орта мен адамның жеке-дара тіршілік етуі мүмкін емес. Табиғат
байлықтарын тиімді пайдалану, табиғатқа сүйіспеншілікпен қарау қоғамның да
алға қарай дамуына негіз болады. Айналдыра ортаның қолайлы болуы адамның
дұрыс білім алып, еңбек етуіне, материалдық жағынан қамтамасыз етілуіне
ықпал етеді. Сондықтан әрбір адам табиғатты аялап сақтауға өз үлесін қосуы
тиіс. Әрбір отырғызылған ағаш, тазаланған бұлақ сол табиғаттың бір бөлшегі
екенін ұмытпаған жөн. Өзіміз иұрған жердің табиғатын сақтаймыз. Табиғатқа
аялы көзқарастары қалыптастыру үшін туған өлкеге туристік саяхат жасаудың,
оның табиғат ерекшеліктерімен, экологиялық жағдайымен танысудың маңызы
зор.[3 ,317].
Тақырыптың зерттеу мақсаты – Дүниетану сабақтарында оқушылардың
экологиялық білімін қалыптастыру мен тәрбие жолдарын анықтау.
Оқушыға өзін қоршаған өмірді, оның құбылыстарын танып білуге
бастауыш сынып оқушылардың тілін, ой-өрісін дамытып, оларды өздігінен жұмыс
істеуге шығармашылыққа жетелейді.
Зерттеу міндеттері – бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық
білімнің теориялық негіздерімен таныстыру:
- бастауыш мектепті экологиялық білімді қалыптастыру ерекшеліктерін
анықтау;
- дүниетану сабақтарында оқушылардың экологиялық білім деңгейін
арттыру мен тәрбие жолдарын зерттеу;
- оқушылардың қоршаған ортаны қорғауға деген жоғарғы адамгершілік
сезімі мен жауапкершілігін тәрбиелеу жолдарын анықтау;
- экология саласындағы ғылым жетістіктерінен хабардар болу;
Зерттеу объектісі: “Бастауыш сыныптарда экологиялық тәрбие беру
саласында оқушы мен мұғалім арасындағы іс-әрекет.
Зерттеу болжамы – егер мұғалім дүниетану сабақтарында экологиялық
материалдар, тапсырмаларды қолданып, тиімді пайдаланса, онда оқушылардың
экологиялық білімі қалыптасады және оқушылар қоршаған ортаны қорғауға
үйренеді.
Зерттеу пәні – дүниетану сабақтарында экологиялық білімін
қалыптастыру және тәрбие беру үрдісі.
Зерттеу кезеңдері – зерттеу үш кезеңде жүргізіледі.
Бірінші кезеңде - (2004-2005ж) оқушылардың экологиялық білімін
қалыптастыру және тәрбие берудің ғылыми-әдістемелік негіздері мен
практикалық мүмкіндіктер айқындалды.
Екінші кезең - (2005-2006 жж) №20 қазақ орта мектебінде іс-
тәжірибелерін зерттеп, эксперимент жүргізілді.
Үшінші кезеңде - (2006ж) зерттеу нәтижесі тексеріліп, қорытындысы
шығарылды.
Тәжірибелік маңызы – осы диплом жұмысының қорытындысын ұстаздар мен
студенттер болашақта өздерінің күнделікті дүниетану сабақтарында және оқу
тәрбие процесінде жүйелі түрде қолдануларына болады деп ойлаймыз.
Диплом жұмысының құрылымы – диплом жұмысы кіріспеден, тараудан,
қорытынды, әдебиеттер тізімі мен тіркемелерден тұрады.
Зерттеу базасы - Өскемен қаласындағы А.Байтұрсынов атындағы №20 қазақ
орта мектебінің 3 а сыныбы.
Зерттеу әдісі - педагогикалық психологиялық әдістемелік әдебиеттер
мен баспасөз материалдарын талдау, ұстаздардың іс-тәжірибесін бақылау,
педагогикалық эксперимент тест, бақылау әдісі.
Көлемі - 76 бет
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ БЕРУ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Педагогикалық – психологиялық әдебиеттерде оқушылардың
экологиялық білімін қалыптастыру мен тәрбие беру процесінің
зерттелуі
“Экологиялық проблемалар – ең маңызды өмірлік проблемалардың бірі,
өйткені әңгіме адамның өмір сүретін ортасы туралы, болашқ ұрпақтардың өмірі
туралы болып отыр”, дейді заманымыздың заңғар жазушы Шыңғыс
Айтматов[4,128].
Қазіргі әледе экологиялық проблемалар өзінің қоғамдық мәні жағынан
алдыңғы қатардағы мәселелердің біріне айналды. Экологиялық дағдарыс
жағдайы шын мәніндегі қауіпті төндіріп отыр: іс жүзінде тез өріс алып
бара жатқан дағдарыстық жағдайларды кез келген аймақтардан көруге болады.
Экология – жер бетіндегі тіршілік атаулының қоршаған ортамен
органикалық қарым-қатынасын жан-жақты зерттейтін биология,. Физиология,
генетика, медицина, тіпті социология тәрізді көптеген ғылым салаларын
біріктіретін, философиялық мәні терең, адамзат болашағы үшін маңызды зор
ілім. Соңғы жылдары елімізде ортақ табиғат жайлы, экология зардаптылық
жөнінде көптеген мәселелер көтеріліп, баспасөз беттерінде жиі жарияланып та
келеді. Оның өзіндік сыры да бар. Алып Арал теңізінің етегі мен Байқоңыр
ғарыш айлағының түбіне орналасқан елді мекендердің бірі – Қармақшы
топырағына да оның зардабы тимей отырған жоқ. Суы тартылған арал теңізінен
көтерілген тозаң мен Байқоңыр ғарыш айлағының ластанған ауасы адам ағзасы
ғана емес жануарлармен өсімдіктер дүниесінің де еркін өсіп дамуына
мүмкіндік бермей, мыңдаған гектар жердің жлаңаштанып, тұзға айналуына әкеп
соқтыруда. Сонымен бірге Байқоңырдың Қазақстан азаматтарының денсаулығына
кері әсерін тигізетін көлеңкелі жақтары да аз емес.
Экологиялық проблемаларды шешу үшін табиғт қорғау мен оның жұмысының
құқықтық негізін қамтамасыз ету жеткіліксіз. Ол үшін кәсіпкерлерде,
өндірісшілерде, мемлекеттік қызметкерлерде, барлық азаматтарда нақты
экологиялық мәдениет, қоршаған орта деген ойдың орнығуын қалыптастырмай
болмайды. Денсалуқтың қадірін, әдетта адам ауырғанда білетіні өкінішті-ақ.
Денсаулықтың мықты болуы адамның өзіне де байланысты. Дегенмен оған
қоршаған ортаның, тұтқан ауаның, ішкен-жеген тамақтың, судың құрамының лас
болуы да айтарлықтай ықпал етеді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының
мәліметіне жүгінетін болсақ, адам денсаулығының 40 пайызы өзінің өмір сүру
дағдысына байланысты болса, 18-20 пайызы ғана дәрігерлік-медициналық
көмекке тәуелді екен[5,165].
Халықтың денсаулығына қоршаған орта әсер ететіндектен санитарлық –
эпидемиологиялық бақылау жүйесін одан әрі жақсарту, аз шығын жасай отырып
тиімді амбулаториялық, емханалық көмек беретін денсаулық сақтау
мекемелерінің жұмысын қалыптастыру жұмыстары көзделуде.
Қоғам байлығы – адам. Ал адамның байлығы оның денсаулығында.
Денсаулықты жақсарту үшін таза ауа, таза су, құнарлы тамақ қажет [6,42].
Бүгінгі күннің нағыз актуалды тақырыбының бірі – табиғатты қорғау
мәселесі, ол баршаның төл қізметіне айналды.бұл мәселенің құндылығын
өмірдің өзі алға қойып отыр. Экологиялық жағдайдың күн өткен сайын
күрделене түсуі – адамзаттардың сауатсыздығынынан. Бүкіл дүниежүзілік
мәселеге айналып отырған қоршаған ортаның тазалығы мен оны қорғаудың
бірден бір жолы – жас ұрпаққа мектеп қабырғасынан бастап экологиялық білім
тәрбие беру. Мұндағы зерттеудің басты мақсаты – экологиялық білімді бойына
сіңіру. Жеке адамның бойына табиғатқа деген ізгілік пен ұлттық әдет-
ғұрыптарды қалыптастыра отырып, адам – қоғам – табиғат арасындағы толық
үйлеімділікті қалыптастыру және дамыту[7,45].
Зерттеу міндеттері оқыту процесінде білім беру тәрбиелеу және дамыту.
Зерттеудің болжамдылығы мектеп жасынан бастап оқушыларға экологиялық
білімдерін қалыптастыру арқылы олардың бойында табиғатқа деген жанашырлық.
Қамқорлық жіне тағы басқа қасиеттерді қалыптастыра отырып өз жерін, өз
отанын одан әрі білдірмей, керісінше жандандыруға болады. Сол арқылы осы
глобальды проблеманы шешуге болар еді.
Кез келген табиғи ортаны бүлдіретін ұсақ – түйек болып келетін
жұмыстар үлкен апаттарға апаратынын, табиғат өзіне жасалған қиянатты еш
уақытта кешірмейтінін түсінетін уақыт жетті[8,19].
Экология – биология ғылымының негізінде 19 ғасырдың орта шешінде
айқындала бастағанымен, оның өз деңгейіне көтерілуден, алғашқы экологиялық
зерттеулердің элементтеріңн біз көне дәуір оқымыстылары Эмпедокл,
Гиппократ, Аристотель, Теофраст еңбектерінен көреміз. Табиғат құбылыстарын
зерттеушілер өсімдіктер мен жануарлар тіршілігінде морфологиялық,
физиологиялық бейімлелушіліктерді оның қоршаған табиғи ортасына тәуелді
екендігі шеңберінде экологиялық тұрғыдан қарастырады.
Экология ғылымының қалыптасуын негізгі 2 кезеңге бөліп қарастыруға
болады.
Экология ғылымының жеке ғылым ретінде қалыптасу және даму кезеңі. Бұл
кезең Э.Геккель, Е.Варминг, К.Мебиус, тағы басқа шетелдік табиғат
зерттеушілерімен қатар орыс ғалымдарының есімдерімен байланысты, 19
ғасырдың басы мен 20 ғасырдың 70-80 жылдарын қамтиды. Атап айтқанда Мәскеу
университетінің ғалымдары Н.А.Северцоа, М.А.Мензбир, Б.М.Житков,
Д.Н.Кашкаров, Н.П.Наумов, А.Н.Формазов, Н.И.Калабухов, тағы басқалар жан-
жақты экологиялық зерттеулерді жүргізсе, сол сияқты Қазан университетінде
Н.Ф.Леваковский, С.И.Коржинский, А.Я.Гордягин, Г.И.Панфилов, П.Н.Крылов,
т.б. өсімдіктер экологиясын зерттеп дамыта түсті.
Әсіресе осы кезеңдердегі Г.Ф.Морзовтың “Орман туралы ілімі”,
Д.Н.Кашкаровтың “Орта және бірлестіктер”, “Жануарлар экологиясының
негіздері”, ағылшын А.Тенслидің “Экожүйелер туралы ілім”, орыс ботанигі
В.Н.Сукачевтың “Биоценоз”, В.И.Вернадскийдің “Биосфера туралы ілім”, тағы
басқа ғалымдардың еңбектері
Экология ғылымының негізін қалаған болатын. Бұдан әр экология ғылымы
жеке ғылым деңгейіне көтеріліп, өзінің зерттеу салаларын, мақсат пен
міндеттерін айқындай түсті.
Экология ғылымы жіктеле бастады. Оны біз су организмдерінің экологиясы
(Л. А. Зенкеевич, Г.Г. Винберг, Г. В. Никольский, Б.Т. Ноганзян),
топырақгағы организмдер экологиясы (М. С. Гиляров), насекомдар экологиясы
(И. В. Кожанчиков, Г. Я. БейБиенко, В.В.Яхонтов, ГА.Викторов),
паразитологиялық экология негізін салушылар (В. В. Догель, Е. Н.
Павловский, В. Н. Беклемишев), сүтқоректі, құс және бауырымен жорғалаушылар
экологиясы (А. Т. Банников, Н. И. Калабухов, Н. П. Наумов, А. Н. Формозов,
ГА.Новиков, С. С. Шварц), өсімдіктер экологиясы (В. Н Сукачев, Б. А.
Келлер, П. Д. Ярошенко), деп танимыз. Осы тұстарда жоғарыдағы ғалымдардың
экология ғылымының әр түрлі салалары бойынша теориялық фундаментальды
ғылыми еңбектер жарық көрді. Мәселен, А. П. ІПенниковтың "Өсімдіктер
экологиясы" (1950), Б. Г. Иоганзеннің "Экология негіздері" (1959) Н. П.
Наумовтың "Жануарлар экологиясы" (1963), тағы басқа еңбектегі қазірге дейін
маңызын жойған жоқ.
Осы орайда, Белоруссия ғалымдарының еңбектері ерекше аталуы тиіс. Атап
айтқанда, ғалымдар: В. А. Плющевский-Плющик П. Ф. Соловьев, А. И. Радкевич,
С. В. Шостик, П. . Жуков, И. К Лопатин, Л. С. Долбин, В. В. Адамов, Б. И.
Якушев, Г. А. Новиков, Г. Г. Винберг, Л. М. Сущени, Л. В. Камлюк, тағы
басқалар өз кезегінде экология ғылымын дамытуда шоқгығы биік тұрды.
Экология ғылымының салалары бойынша көп жылғы ғылыми-зерттеу
жұмыстарының негізінде монографиялар, оқу кұралдары, анықтамалар жарық көре
бастады. Отандық ғалымдардың еңбектерімен қатар шетелдік экологтар А.
Пирсаның "Жануарлар экологиясы" (1926), Ч. Элтонның "Жануарлар экологиясы
(1934), Шелфорд пен Ф. Клементгің "Биологая" (1939), Ю. Одумның "Экология
және экология негіздері" (1975, 1986), Р.Риклефстің "Жалпы экология
негіздері" (1979), Ф. Рамаданың "Қолданбалы экология негіздсрі" (1981), Н.
Чернова мен А.Былованың "Экология (1988), А-Радкевичтін "Экологая (1977),
Н.Ф.Реймерстің Экологня (1944), тағы басқа еңбектері соңғы жылдары жарық
көрген құнды еңбектер қатарына жатады.
Экология ғалымының өрлеу кезеңі. Қазіргі заманғы экология — бүкіл
әлемдік ғылымдар мен әлеуметтік, экономикалық жағдайлар және проблемаларды
қамтитын деңгейге жетіп отыр. Осыған орай, экология ғылымының қолданбалы
және адам экологиясы бағыттары дами түсуде. Экологияның жаңа салалары
бойынша теориялқ және практикалық зерттеулер жүргізлуде.
Соңғы жылдары экология ғылымының негізгі салаларының экологиялық
педогогика (көпшілікке экологиялық тәрбие және білім беру) адам экологиясы
және халыктық экология багыттары дами түсуде. Бұл - бүгінгі өмір талабы.
Өйткені биосферадағы тіршіліктің тұрақты сақталуы – адамның ақыл-ойына
тікелей тәуелді екендігі анықтала түскен кез туды. Сондықтан 21 ғасыр
адамзаттың ақыл-ойы кемелденген – нооэкология кезеңі болмақ. Өйткені, жер
шарының бүгінгі тағдыры мен болашағы адам баласының ақыл-ойының деңгейіне
тікелей қатысты[9,45].
Экология ғылымының негізгі мақсаты шығын сақгау үшін салауатгығына,
білім дәрежесіне барлық адамдардың экологиялық деңгейі, соны ұғынуы
дәрежесінің жоғары болуына ыкпал ету.
Экологиялық білім мен тәрбие берудің дүниежүзілік даму
кезендеріне келсек, ең алдымен БҰҰ деңгейінде (ЮНЕСКО) "Адам мен биосфера"
атты бағдарлама қабылданды. Онда алғаш рет халықаралық деңгейде биосфера
ресурстарын қорғау және тиімді пайдалану туралы бағдарлама қабылданып,
экологиялық сипат алды.
1971 жылы Швейцарияда Европалық юнференция шақырылып, онда айнала
қоршаған табиғи орта, табиғат қорғау мәселелері көтерілді.
1972 жылы Стокгольмде "Қоршаған ортаны қорғау туралы білім беру,
1977 жылы Тблиси қаласында БҰҰ жанындағы ЮНЕСКО және ЮНЕП ұйымдары
Экологиялық білім беру туралы 40 астам шешімдер қабылданып, оның ғаламдық
стратегиялық жоспарлар қабылданды. Экологиялық білім берудің одан әрі даму
кезеңдері атақты Найроби (1982), Беч (1983), Мәскеу (1987), тағы басқа
конференцияларымен жалғасады[10;32].
Экологиялық білім берудің бұрынғы КСРО кезеңіне тоқталсақ, онда
негізінен орыстың табиғат зерттеуші әрі көрнекті ағартушылары А. М. Теряев,
И. И. Мартынов, В. Г. Белинский, А Н Герцен, Н. Г. Чернышевский еңбектерін
атауға болады. Одан соң А. Н. Бекетов, К. А. Тимирязев. Д. Н. Кайгородов,
тағы басқалар табиғатты зертгеу мен қорғау туралы мәселелерді көтерді.
20 ғасырдың орта шенінде педагогтар В. Ф. Натали, Н. М Берзилин.
В.М.Корсунский, тағы басқада экологиялық білім беруді география, биология
пәндерімен байланыстыра отырып дамытуды ұсыңды. Ал, 1947 жылдан бастап
көпшілікке экологиялық білім беру КСРО бойынша оқу жүйесіне енгізіле
бастады. Мәселен 1947 жылы Беларуссия мемлекеттік университетінде алғаш рет
экология кафедрасы ашылды. Одақтың көптеген оқу орындарында (Қазан, Мәскеу,
Санкт-Петербург, (Биосфера, Экология, Табигат қоргау, тағы басқа
экологиялық курстар оқу жоспарларына еніп оқытыла бастады. Осы тұрғыда
көрнекті педагог-ғалымдар С. Д. Зверев, С. Д. Дрябь, В. А Левин, Н. Т.
Суравегин, А. Н Захлебный, тағы басқада халықтык оқу жүйесінде экологиялық
білім берудің сан-қырлы теориялық практикалық негіздерін ұсынды[11,147].
Экология жас ғылым болып табылады. Ол 200 жылдан аса ғана пайда
болды. Экология сөзін “Естественная история происхождения (Natural History
of Creation) атты өзінің кітабында ең бірінші қолданған неміс биологы
Эрнест Геккель (1968). Экология “Ойкос” деген грек сөзі, “үй, баспана”
ұғымын білдіреді. Э.Геккельдің айтуы бойынша, экология – зоологияның бір
тармағы, ол барлық жанды мақұлықтар және оларды қоршаған органикалық және
анорганикалық ортамен өзара қатынасты зерттейді.
Экология ғылымы жеке пән түрінде биология шегінде пайда болды.
Экологияны жасаған органикалық эволюция туралы оқудың негізін салушы,
англия ғалымы Чарлз Дарвин. Ч.Дарвиннің анықтауы бойынша “тіршілік үшін
күресу” ұғымы тірі жәндіктердің өзара қатынасы және олардың өлі табиғатқа
қатысының көп заттардың байлнысының түйінделуі деп негізделеді.
Экологияның зерттейтін мәселелері – жанды-мақұлықтардың ортаға
қатынасы, олардың ортамен өзара байланысы, өмір сүруі және ортаның оларға
ықпалы.
Сонымен, экология – тірі организмдерінің тіршілік әрекетін және өзара
қатынасын зерттейтін биологиялық ғылым [12, 170].
Көптеген ғалымдар әр алуан жануарлар мен өсімдіктердің және
адамдардың мекендеген ортасымен өзара байланысын ашу жөнінде айтарлықтай
үлес қосты.
Экологиялық зерттеу 20 ғасырдың бас кезінде пайда бола бастады, ал
соңғы 10-15 жылдардың ішінде кең өріс алды. Бұл зерттеу адамның табиғатқа
көзқарасының тікелей өзгеруімен байланысын көрсетеді. Адам табиғаты, оның
байлығын көп уақыттан бері аяусыз керегінше пайдаланып келеді. Міне, осыған
байланысты табиғат қоры таусылуда, биологиялық орта азғындап
ластануда[13,49].
Экологиялық білім мен төрбие берудің ғылыми-педагогикалық негіздері
Қазақстан Республикасы географиялық жағынан Еуразия құрлығының орталық
кіндігінде орналасқан. Еліміздің құрлық жүйелерр ауқымды көлемін орманды-
далалы, шөл және шөлейтгі жерлер алып жатыр.
Қалыптасқан табиғи-тарихи жағдайлар және табиғатты пайдаланудағы
жәйсіз күйлері жұртшылықгы ойландыруда. Қасиетті жердің ресурстық-
шикізаттық қорларын өндіруші кәсіпорындарындағы ала берсем деген ниет,
өнеркәсіп аймақтарында қоршаған ортаға немқұрайлы қараушылық, әскери
объектілер-экологиялық талаптарды сақтамауы, т.б. жағдайлар табиғатта және
оларда тұратын халыктың әлеуметтік жағдайын шиеленістіріп отыр.
Кесте 1 Қазақстанда қалыптасқан экологиялық апаттар, оның тигізетін
зардаптары және қорғану жолдары
Экологиялық апат түрлеріАпаттың зардаптары Апаттан қорғану жолдары
Ортаның ластануы Адамдардың аураға ұшыруыЛастанудың себептерін
Техногенді апат Қаншама миллиондаған табу
Ресурстардың адамдардың қырылуы Адамдарға үгіт-наисхат
Таусылуы Ел экономикасының жүргізу керек, ондай
Топырақтың экорозиясы төмендеуі объектілерді қаладан
Озон қабатының жұқаруы Өнімнің жетіспеуі алыс жерге орналастыру
Табиғат апаттары (жер Ультракүлгін сәулелердіңкерек.
сілкіну, сел, цунами, зардаптары Тиімді пайдалану керек.
циклон, жұт, вулкандар Адамдар шығынының Тыңайтқыштар беру керек.
атқылауы, теңіздер мен көптігі, экономикалық Ауаға зиян газдарды
мұхат деңгейінің шығындар жібермеу керек
көтерілуі немесе түсуі) Алдын-ала дайындық жүру
және олардың болуын
алдын-ала хабарлау керек
Экологиялық дағдарыстың неғұрлым қауіпті көріністері-айғақтық
техногендік шөлейттену, топырақтың тозуы, су ресурстарының тартылуы,
атмосфераның ластануы, ормандардың селдіреуі, табиғаттың генетикалық
қорының бүлінуі, тіршілікке қатер төндіретін дүлей табиғи құбылыстар мен
өнеркәсіп апаттарының белең алып әрі улы қалдықтардың жинақталуы айналаны
қоршаған ортаға терең зиянын тигізуде[14,18].
Кейбір аймақтарда жағдайдың ауырлағаны соншалық ауа, су және жер
ресурстары ластанып, бұрын-соңды болмаған күйзеліс кешуде. Еліміздің
қолайсыз экологиялық ахуалы қазіргі кезде біліне бастаған экономикалық
дағдарыс одан әрі тереңдетіп, әлеуметтік шиеленістің ұшығуына итермелеп
отыр. Ал халықтың экологиялық және әлеуметтік проблемаларын шешуде
экономикашлық қиындықтар туып отыр.
Демек, экологиялық ахуалдың нашарлауы халықтың денсаулығына залалын
тигізумен қатар, әлеуметтік қиындықтар туғызып, халық шаруашылығы тұрақты
дамуының бірсыпыра маңызды бағыттарын тікелей тежеуге әкеліп соғуы ықтимал.
Осыған орай, Қазақстан республикасы Конституциясының 38-бабында “Қазақстан
республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына
ұқыпты қарауға міндетті” – делінген.
1997 жылдың тамыз айынан бастап Республикамызда табиғатты қорғау
туралы жаңа заң қабылданып күшіне енді. Заң әр адамның өмірі мен денсаулығы
үшін айналадағы ортаның барынша қолайлы болуын қамтамасыз етіп, табиғатты
қорғаудың экономикалық практикалық және әлеуметтік негіздерін белгілеп
берді. Ол мынандай тармақтардан тұрады:
1) Республикада халыққа білім беру орындары табиғат қорғау жөнінен халыктың
барлық топтарын қамтитын тәрбие және білім
беру жүйесін жүзеге асыру.
2) Жалпыға бірдей кешенді түрде және үздіксіз экологиялық
тәрбие мен білім берудің жоғарғы және арнаулы оқу орындарына
маман кадрларды кәсіптік жағынан даярлау, олардың біліктілігін
арттырудың барлық мүмкіндіктерін жасау.
3) Құжатта 64-бапта атйтылғандай орындарында міндетті
түрде экологиялық білім қалыптастыру қажеттілігі айтылып, ол бойынша
азаматтардың экологялық мәдениетін қалыптастырудағы қажетті экологиялық
білім мазмұнын ашу үшін, оқу орындарының
ұстаған бағдарына қарамастан, барлық жоғары және арнаулы оқу
мекемелерінде экологиялық білім негіздерін міндетті түрде оқыту.
4) Арнаулы оқу орындарының бағытына сәйкес айналадағы ортаны қорғау және
табиғатты ұтымды пайдалану жөнінде арнаулы курстар окыту көзделеді.
Қазіргі кездегі білім беру ошақгарының алдында түрған міндеттердің
бірі - жас ұрпақтың экологиялық білімі мен көзқарасын қалыптастыру, оларды
табиғатты қорғау, табиғи қорларды тиімді пайдалану және өмір сүрген ортасы
мен еңбектенетін жерінде жоғары, саналы, экологиялық білімді пайдалана
білетін азамат ретінде тәрбиелеу [15,20].
“Жаратылыстану” және техникалық пәндер мазмұнын экологиялық және
әлеуметтік маңызы бар фактілермен толықтыру арқылы жас ұрпақтарға
экологиялық білімді қалыптастырудағы жетілдіріп жүзеге асыру” – деп
көрсетеді. Осыған байланысты республикамыздың үздіксіз білім беру
жүйесінде, яғни балабақшадан бастап жоғарғы оқу орындарына дейін жанжақты
экологиялық білімдер беруді жүйелі және мақсатты түрде ұйыдастыруды
міндеттейді.
Жер бетінде өсімдіктер, жануарлар, өзен-көлдер, адамның жабайы,
рахымсыз іс-әрекетінің нәтижесінде ұшырауда. Бұған қосымша біраз аймақтар
өнеркәсіптері (химия, мұнай, көмір, АЭС тағы басқа) және цемент заводтары
өндірістік пайдалы заттардан бөлінетін түрлі газдар, булар, жергілікті
өндіріс орындары шығатын заттардың, өнімнің, яғни азық-түлік, ет-сүт
тағамдарының қалдық қоқыстары іріп-шіріп бұзылуынан түрлі бактериялардың
пайда болуы тұрғындардың денсаулықтарына зиян келтіреді, аурудың жаңа
түрлері шыға бастайды. Көптеген ғылыми мәліметтерге қарағанда, қоршаған
ортаға әсер ететін екі фактордың өсуі және адамның іс-әрекеті [16,9].
Жер бетіндегі халықтың саны үздіксіз өсіп, көбеюде 1990 жылы біздің
планетамызда 5,3 млрд. шамада болса, ал 2000-шы жылы жер бетінде
тұрушылардың саны 6 млрд. шамада болды. М.Пантелеевтің болжамы бойынша,
халықтың өсіп, көбеюі онан әрі жалғасады, 20 ғасырдың орта кезіде 10 млрд.
деңгейіне жетіп тұрақтан бастайды. Жер бетінде халықтың тез өсіп жетілуі
көптеген қиыншылықтарды туғазыда.ы мәселен, планетадағы бүкіл халықты
тамақтандыру, азық- түлікпен қамтамасыз ету, оларды жақсы жерлерге
орналастыру, әл-ауқатын үздіксіз жақсарту – бұл әрине, оңай жұмыс емес.
Міне, бұл жағдай халықтың күні бұрын қамын ойлауды, көптеген іс-әрекеттерін
алдын-ала ұйымдастыруда және жүзеге асыруды талап етеді.
Қазіргі кезеңде орман-тоғайлардағы жасыл жапырақты қарағай, қайың,
үйеңкі, тал сияқты ағаштарды, өсімдіктерді, көлдер мен теңіздерді қорғаудың
және оларды дұрыс пайдаланудың адамзат үшін маңызы өте зор. Өйткені,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесі адам өмірінің негізі.
Соңғы жылдары Қазақстан мен Өзбестан аймақтарында 3 млн. гектар
жерде өсірілетін мақта және күріш дақылдарын арал теңізін пайдаланып,
суландыру апаттық жағдайға соқтырды. Осының нәтижесінде суат бетіндегі су
азайып тартылды, айналадағы жер құрғады. Сырдария өзенінің топырағы
сортаңдады, мал жайылым өрісі тарылып кетті. Экологиялық жағдайдың азуы
тұрғындардың денсаулығына, күнделікті тұрмысына үлкен әсер етті. Сондықтан
халық қоныс аударуға мәжбүр болды.
Бұл жағдай тұрғын халықтардың өсіп көбеюіне байланысты емес, ол
Қазақстан және Өзбекстан Республикаларындағы басшы адамдардың, мамандардың
сол аймақтағы егін, су және мал шаруашылығының ерекшелігін еске алмай
жоспарлаудың салдарынан болған қателік[17,35].
Адамның өндірісік іс-әрекеті. Қазіргі кезеңде ең көкейкесті
мәселелердің бірі – бұл адамның өндірістік іс-әрекетінің негізінде қоршаған
ортаның ластануы, бұзылуы. Жер бетінде зиянды, әсіресе улағыш заттардың
қалдықтары өте көп. Олар ауада да, су орталығында да таралған. Осының бәрі
қоршаған ортаға әсер ететін өндірістік қалдықтар. Атомдық өнеркәсіптің
қалдығы және атомдық қопарылыстың радиоактивтік тұнбасы бірте-бірте адам
организмінде жиналып, қатерлі ісік ауруына (рак) ұшыратады. Әсіресе,
атомдық өнеркәсіптің дамуы өте қауіпті. Қазіргі кезеңде жер бетінде
сторонция – 90 элементін аз мөлшерде болса да кез-келген баланың
денесіндегі сүйектерден табуға болады. Бұл элемент табиғатта болмайды, тек
қана осы уақыттағы атомдық өнеркәсіптің жеке ядролық сынаудың арқасында
пайда болады. Сондықтан стронция жер бетіне тарап, ондағы барлық тірі
жәндіктердің денесіне енген. Бәрімізде белгілі 26 сәуір 1968 жылы
Украинадағы Чернобыль АЭС-ның ядролық реакторы жарылуынан бүкіл тұрғын
жалықтар үлкен экологиялық апатқа ұшырады. Украин және Белоруссия
тұрғындары туған мекенін тастап, сол мемлекеттердің басқа аудандарына
орналасты, Чернобыль 30 жыл боынша жабық зона болып қалды. Әрине, бұлардың
бәрі тірі жәндіктер үшін өте қауіпті. Сәрі, атомдық энергетикадан бас
тартуға болар ма екен. Оны қатты бақылауға алып, энергияның басқа табиғи
түрлерімен (мұнай, газ, көмір, күн көзінің энергиясы, жер энергиясы,
гейзерлер) үйлестіріп пайдалану қажет [18,30].
Тағы да еске түсіретін нәрсе, ол теңіздер және мұхиттар түбінде көп
жылдардан бері жатқан ядролық реакторлар, снарядтар, миналар, оқтар бір
кезеңдерде су астындағы жер сілкінуінің әсерінен қопарылып, су ішінде, жер
бетіндегі бүкіл тіршіліктің радиоактивті көзі болуы мүмкін.
Экологиялық білімдерін қалыптастырудың негізгі мақсаттары.
1) Экологиялық нормалардың ережелерінің қажеттілігін оқушылардың мінез-
құлқында тәрбиелеу.
2) Қоршаған ортаға жауапсыздықпен қараушыларға жол бермеу.
3) Оқушылардың бойында экологиялық мәдениетін қалыптастыру.
- тұлғаның мінез-құлқында;
- қоғамдық пайдалы еңбек және еңбек тәрбиесі арқылы айналадағы
табиғатты қорғауда, күтуде және жақсартуды;
- экологиялық білімді насихаттауда;
- ең алғашқы кәсіби еңбекте.
Бүгінгі танда жаппай үздіксіз экологиялық білімді қалыптастыру
мәселесі мемлекеттік деңгейде қойылып отыр. Экологиялық білімді
қалыптастыруда негіздейтін құжаттар мен заңдар қабылдануда. Экологиялық
білім беру дегеніміз адамзат қауымының, қоғамның, табиғаттың және қоршаған
ортаның үйлестігінің тиімді жолдарын ұрпаққа түсіндіру. Оның ішінде
қоршаған ортамен оның табиғи ресурстарын тиімді пайдалану барысында
табиғатты қорғай алатын, аялай білетін, адамгершілі мол, ізгілік
экологиялық білім мен мәдениеті жоғары жаңа ұрпақгы тәрбилеу орын алады.
Экологяялық дағдарыстың ұлғаюын мейлінше тежеу, табиғат пен қоршаған ортаны
қорғау тәсілдерін жастарға ұғындыру тек экологиялық жаппай және
үздіксіз білім беру нәтижесінде ғана іске асырылады.
Осы орайда елімізде жасөспірімдерге үздіксіз экологиялық білім беруді
ұйымдастырудың бүгін күн әртібіне қойылуы – орынды жағдай. Оның өзіндік
объективті және субъективті себептері бар.
Олар:
- туған өлкеміздің табиғаты мен оның табиғи ресурстарының ұзақ жылдар
бойы орынсыз пайдалану нәтижесінде азюы, ластануы және есепсіз
сарқыла бастауы;
- республиканың көптеген аймақтарында экологиялық апатты жерлердің
көбейе түсуі;
- өндіріс пен өнеркәсіп кешендерінің зиянды қалдықтары, ғарыш
айлағының сақталуы, полигондар зардаптары, жердің жарамсыздануы,
адам денсауклығының нашарлауы;
- экологиялық білім, тәрбие және мәдениеттің өалыптасуы мен
“тұрмыстық” қажеттілік мақсатындағы “табиғатты пайдалану” сипаты
арасындағы алшақтықтардың ұлғаюы[19,25].
Аталған мәселелерді шеші үшін экологиялық білім алу ауадай қажет.
Мектеп, гимназия, колледждер және басқа да оқу мекемелері үздіксіз
экологиялық білім ерудің қайнар көзі, және ұйымдастырушы оқу ордасы болуы
тиіс.
Экологиялық білімді қалыптастыру мақсаты – жеке адамның бойына
табиғатқа деген ізгілік қатынастарды қалыптастыра отырып, адам – қоғам –
табиғат арасындағы толық үйлесімділік рухында тәрбиелеу. Экологиялық білім
беру жеке адамның экологиялық мәдениетін қалыптастырудан бастап көпшілікке
үздіксіз экологиялық білім беруді қарастырады. Экологиялық білім беру - өте
күрделі процесс. Қоршағн табиғи ортаның өзі мен қоғам үшін мәңгі
қажеттілігін сезіндіре отырып, оқушының дүниеге деген ізгі көзқарастарын
бірте-бірте қалыптастыру көзделеді.
Өкінішке орай, қоғамдық санада табиғатқа “байлық көзі немесе табыс
көзі” ретінде қарау басым болып келді. Табиғатты ластау, орман тоғайды
аяусыз кесу, фауна мен флораны пайдакүнемдікпен пайдалану, браконьерлік
тағы басқада жат көріністер жаппай орын алды [20,306].
Жеке адам мен қоғамның табиғатқа деген оң көзқарасын, экологиялық
мәдениетін қалыптастыру үшін кейбір әлеуметттік және экономикалық
мәселлерді шешу қажет.
Олар:
- экологиялық және табиғат қорғау заңдарын жетілдіру және оларды
бұлжытпай орындау;
- табиғи ресурстарды тиімді пайдалануда жауапкершілікті күшейту;
- қоршаған ортаның тазалығы мен адам денсаулығының үйлестігін
сәйкестендіру;
- үздіксіз экологиялық білім беруді ұйымдастыруды тездету;
елдегі экологиялық жағдайлардың мәліметтерін көпшілікке жетуін
қамтамасыз ету.
Экологиялық тәрбие еңбек тәрбиесімен байланысты. Өйткені өндірістік
іс-әрекеттің барысында адам қоршаған ортаға тікелей әсер етеді. Жалпы білім
беретін мектептерде экологиялық білім мен тәрбие мазмұны әр түрлі сыныптар
және пәндер бойынша, қоғамға пайдлы жұмыс және өндірістік еңбек арқылы іске
асырылады. Бастауыш сынып оқушылары табиғат байлығын ауыл шаруашылығында
пайдалану жайлы алғашқы ұғымды еңбек сабақтарында алады. Олар үй
мүоіктерін, киім-кешек, тағам т.б. жасайтын табиғат заттарын қалай
пайдаланумен танысады. бАстауыш сыныптардың оқу бағдарламасы оқушыларды
төмендегі іскерлікті, дағдыны қалыптастыруға бағытталған; өсімдіктердің
даму кезеңіне фенологиялық бақылау жүргізу; мектеп және қоғамдық мүлікті
ұқыптылықпен күту; тұрмыста электроэнергияны, газды, суды үнемді пайдалану.
Орта және жоғары сыныптар оқушыларын кең көлемде экологиялық біліммен
қаруландыру қажет. Қазіргі жағдайда өндіріс табиғатқа күшті әсер етуші
фактор болып отыр. Осыған орай табиғатты ұтымды пайдаланудың ғылыми
білімге негізделетінін оқушылардың түсінуі керек. өйткені өндірістік іс-
әрекеттің болуы мұүмкін. Сондықтан қоғамдық өндіргіш күштерін ұнамды
орналастыруға аймақ табиғаының ерекшелігін, оның өндірістік жүктемеге
орнықтылығын есепке алу талап етіледі. Оқушылар ауыл шарушылық өндірісінің
әр алуан жұмыстарына қатысады. Сондықтан олар жұмыстың түрлеріне байланысты
негізгі мәселелермен таныс болуы қажет: жеді пайдалану негіздерін,
топырақты эрозиядан қорғауды игеру, дақылдарды сауру мөлшерін, минералдық
тыңайтқыштарды, улы химиялық заттарды беру мөлшерінің мерзімін
технологиялық талаптарға сәйкес есепке алуы қажет. Сонымен, оқушылардың
экологиялық білімінің белгілі жүйесін игеру, иатибатты қорғау, оның
байлығын тиімді пайдалану, экологиялық мәдениет негізінде дұрыс дүние тану
көзқарастарын қалыптастыру [21,15].
1.2 Қазақ ғалымдарының экологиялық білімдері жөніндегі зерттеулері
Табиғат – адам тәрбиешісі. Оның құрамдас бөлігі болып саналатын
өсімдіктер мен жануарлар әлемі биік таулар мен сарқыраған өзендер, кең дала
барлығы да адам баласына ой салып,денесіне қуат, бойына күш, көңіліне шабыт
беретін. Жастарды экологиялық білім мен қоршаған ортаны қорғауға тәрбиелеу,
жалпы тұлғаның ой өрісін дамытудағы педагогикалық бағыттардың бірі болып
саналады.
Адамзат баласына экологиялық білім мен тәрбие берудің маңыздылыңы IX-
XV ғ.ғ Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Қожа Ахмет Яссауи, М.Қашқари, С.Бақырғани
тағы басқа шығыс ғұламаларының тіл, этика, психология,метафизика, тағы
басқада ғылымдары жайлы жазбаларында көрініс тапқан. Сонымен қатар
халқымыздың ұлы ағартушы ғалымдары, ақын, жазушылары Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, М.Дулатов, Жұмабаев, Ж.Айймауытов, Ш.Құдайбердиек
еңбектерінде де табиғатқа деген сүйіспеншілік көшпенді елдің өмірімен
ұлттық әдет-ғұрыптарымен тығыз байланыстырылып берілген. Біздің тәрбиеміз
сол салт-дәстүрден, ананың ақ сүтінен, әлдилеген, ұлылардың ұлағатты
сөздерінен бастау алады:
Әл-Фараби: “Тиянақты білім аламын десең, табиғаттың ұлы кітабын оқы”,
- деген табиғаттың құдіреттілігін білдіретін сөзі бүгінгі күнге дейін мәнін
сақтап келеді.
М.Жұмабаев: “Табиғат – адам баласын дүниеге келтіріп, бойындағы бар
махаббат мейірі мен шұғылалы шуағын жүрегімізге ұялатқан ана” деп табиғат –
ана жайлы өзінің терең толғанысын білдіреді.
А.Байтұрсыноы: “Біздің көріп, сезіп, біліп тұрған айналамыздағы
нәрселердің бәрі-не табиғат ісінен шыққан жаратынды нәрсе, не адам ісінен
шыққан жасалынды нәрсе”.. дей келе, өзімізді қоршаған ортадағы тіршілікті
сақтау адам баласының қолында екендігін ескереді.
Ш.Уәлиханов: “О, Табиғат
Өзіңіз айтыңызшы, тіршілікті одан ғажап, одан құпия не бар?” деген
сөздері табиғат сұлулығына, кереметтілігіне және оның түсінікті –
түсініксіз жұмбақ құбылыстарына таңданысын байқатады.
А.Құнанбаев: “Кім өзіне махаббат қылса, сен де оған махаббат қымағың
парыз” деп өскелең ұрпаққа өзін қоршаған айналасындағы әрбір жақсы игілікті
әрекетке жауапкершілікпен қарап, оның қарымын қайтаруды ұмытпауды, онымен
үнемі санасудың қажеттілігін міндеттейді.
Табиғат сырын білуге ұмтылу, оның қорын қажетіне пайдалану адам
баласының қанына сіңген, туа біткен қасиет екендігі Құлтегін құлыптасындағы
“Жоғарыда көк-аспан, қара – жер пайда болған соң екеуінің арасында адам
баласы жаралған” деген жазу айғақтайды.
Бұл түркі түсінігінде осы үш құбылыс, яғни көк тәңірі – адам – жер
тұтас дүние түрінде қаралғанын көрсетеді. Ежелде ата бабаларымыз тәңірге
табынған. Тәңірге табынудың негізі – табиғатқа адамгершілік қарым- қатынас
жасау, жанашырлықпен қарап, қадір тұту күнге, отқа, жұлдызға табыну. Ата-
бабаларымызды ерте заманның өзінде-ақ табиғаттың сан түрлі құбылыстары мен
үрдістерін бақылаудан жинақталған білімдері мен түсініктері негізінде оның
жемісін өз игіліктеріне тиімді қолдану, қорғау дәстүрлерін дамытты.
Табиғатты қорғам, жетілдіру бағытындағы ырымдарды, жан-жасықтарды
қалыптастырды.
Мысалы, түтінді жас етті сақтауға, қымыз ашытатын сабыны ыстауға
пайдаланған. Тағы басқа ысталған ағаш ыдыстың қымызды ұзақ сақтап, оған
ерекше дәм беретінін білген. Ал отты қатты (темір, болат, шойын) заттарды
қыздырып, одан әо түрлі әшекейлі бұйымдар, тұрмысқа қажетті құрал-жабдықтар
жасауда жылу көзі ретінде қолданған. Сонымен қатар “Суға түкірме”, “Көкті
таптама”, “Құстың ұясын бұзба” деген сияқты ереже-ырымдар мен “Сынаптай
сусын”, “Шойындай салмақты”, “Шойындай қара”, “Аққудай ақ” тағы басқа
балама сөздерді ұқыптылыққа, байқампаздыққа, барды қадір тұтып, бағалауға
тәрбиелейді. Халықта өзінің жақсы көрген жақындарын құстардың сымбатына,
түсіне теңеген. Табиғатқа деген сүйіспеншіліктерін сазды күйлер мен
көңілді әуендермен жеткізген. Жалпы өміршең өсиеттер табиғатқа табынудан,
оны ардақтаудан тауындап отырады. Егер біз табиғатты тіршілік тірегі
ретінде қабылдасақ, онда осы ырымдар табиғатты қорғаудың ережелеріне
айалатын еді.
Табиғат құбылыстарын ырымдаудан, олардың қасиеттерін, сырын танып
білуден туындаған игілікті істер адам мен табиғат арасындағы байланысты
нығайта түседі.
Жас ұрпаққа өмір тәжірибесмі, мейібандық, жауапкершілік, табандылық
осы табиғаттың сұлулығы, пәктігі арқылы қалыптасуы шарт. Сондықтан да ата-
бабаларымыз өз ұрпақтарына халқымыздың салт-дәстүрін, өмірге қажетті
біліктер мен дағдыларын мұра етіп қалдырғанда, олардың бойында туған жерге,
қоршаған ортаға деген сүйіспеншілік сезімді тәрбиелеу мұратын көздеген.
Демек, табиғатқа жанашыр болу адамзаттың өз келешегіне, болашағына
жанашырлық жасауы [; ].
Халқымыздың табиғатқа деген сүйіспеншілігі және оның көзінің
қарашығындай сықтап келуі жайында ұрпаққа үлгі-өнеге боларлық дана ұғымдар,
мақал-мәтелдер, нақыл сөз, аңыз, әңгімелер арқылы жетіп отырған. Сондықтан
әрбір ұстаз, әрбір тәрбиеші өзінің күнделікті жұысында халықтық
педагогиканыңғ асыл маржанына үнемі көңіл бөліп, оны тиімді пайдалана білуі
тиіс.
Бүгінгі жер тағдыры – ел тағдыры болып отырған кезде, табиғатта болып
жатөанг дағдарыстан туған зардаптар әбден асқынған уақытта біз өзіміз
қаласақ та, қаламасақ та ата-бабаларымыздың атамекен, туған жер топырағы
туралы түсініктеріне, таным-талғамдарына ой жүгіртеріміз сөзсіз. Халқымыз
қасиетті, қастерлі жер-суларды “Әулие бұлақ, әулие ағаш”, дегендей
құрметтеп, қорғап, көздің қарашығындай сақтай білген, әсіресе, “Бұлақ
көрсең көзін аш”, “Сусын ішкен құдыққа түкірме” сияқты ұлағатты сөздер
немесе “Қаратауларың бұзылмасын, саялы ағашың сынбасын, қанаттарың
қайырылмасын” – дген туған жерін, елін, табиғатын аялау жайлы орны ерекше.
Халық даналығы балабақшадан бастау алып, табиғат туралы өнегелі, ұлағатты
аталы сөздер, жыр-аңыздар айтыстарда айтылған ойлы пікірлер, қысқа айтқанда
халықтың рухани мол мұраларын жастарға экологиялық тәрбие берумен
экологиялық мәдениеттерін тәрбиелеуде тұғырлы негіз болады.
Болашақ ұстаздарға экологиялық білім беруде белгілі педагогтар, ғалым-
әдіскерлер В.П.Вахтеров, Е.Н.Водовозов, Д.Н.Тихомиров, т.б. табиғар жайлы
білім берумен қатар, табиғи құбылыстарды сезіне білуге, өзіндік
ерекшеліктерін ажыратып қорытынды жасауға үйреті, сөйтіп олардың
бақылампаздық әдет-дағдыларын, іс-әрекеттерін ұйымдастыруда мұғалімдердің
басшы рольдерін анықтап берген еді.
Жиырмасыншы – отызыншы жылдары табиғатты қорғау, аялау, сақтау
қажеттіліктерін жастардың бойына сіңіру жолдарын, онымен қарым-қатынас
жасау қажеттілігін баса айтқан кеңес мемлекетінің педагогтары:
Н.К.Крупская, А.Д.Лунучарская, С.Т.Щадский бұл мәселеге ерекше көңіл
бөлді. Мысалы, Н.К.Крупская мектептерге оқу бағдарламаларын құрғанда
жаратылыстану пәндерінің кейбір мазмұндары қоршаған табиғатты дұрыс
түсінуге негіз қаланатын оқулықтар жазу керектігін және мұғалімдерге ақыл-
кеңес бергенде оқушылардың өмір тәжірибелерін ескеруді талап еткен.
Отызыншы жылдары биология, география пәндерінің оқу бағдарламаларына
табиғат қорғау жайлы білімдерді кңес мемлекетінің оқу жүйесіне енгізу
тарихында, экологиялық білім мен тәрбие беру ісіндегі алғашқы жұмыстары
мектеп оқу-тәрбие үрдісінің бір қадам алға жылжуы деп есептейміз. Сол
жылдары табиғатты қорғау түсініктерін қалыптастыру, табиғатты қорғауға
тәрбиелеу идеяларын П.В.Островский, П.Ф.Каптерев, М.М.Рыбников, т.б. өз
еңбектерінде кеінен өрбітті.
Сонымен, өмірдің өзі көрсеткендей білім беру жүйесінде “Табиғатты
қорғау шаралары” біртін-біртін “Табиғатты қорғауға” байланысты жұмыстармен
сабқтасып, алдымен білім берудің керектігін, содан кейін табиғат қорғау
тәжірибелрін дамыту істерімен ұшастыруды талап етті.
Ал, 1950-60 жылдар аралықтарында экологиялық білім беру табиғат
қорғауға тәрбиелеу мәселесінің құрамында қарастырылады.
Алпысыншы жылдардың соңында Кеңес мектептерінде жаңа бағдарламалар
негізінде оқулықтар жазылып, “Табиғатты қорғау шаралары”, “Табиғатты қорғау
жөніндегі білім юеру туралы ұғымдар” енгізілген болатын. Бірақ, жаңа
оқулықтар мен бағдарламалар мазмұндарындағы айтылып отырылған ұғымдар,
түсініктер адам жіне қоғамның табиғатпен қарым-қатынастары жайлы беретін
мағлұматтар байланыссыз, жүйесіз беріле бастады.
Әрине, ондай экологиялық білімдер қазіргі өмір талабына сәйкес емес,
ғылыми негізде құрылмаған еді.
Солай болса да, мектеп практикасында экологиялық тәрбиенің
қажеттілігі жайлы Ресей педагогы В.А.Сухомолинский балалардың бойында
табиғатқа сүйіспеншілік сезімін дамытуды ешрәнсеге айырбастуға болмайтынын
тәрбиенің негізі деп есептеген. “Табиғат, жер табиғаты – бұл жәй кішкентай
өсетін және жер бетінде алғаш қадамдарын жасайтын орта ғана емес, он
мыңдаған өте жіңішке тамырлары қуат алып, шырынын бұтақтары мен
жапырақтарына тарататын құдіретті адам – ағаштың өркен жаятын ортасы” –
деп эмоциялық тұрғыдан анықтама берген.
Жоғарыда айтылып кеткен ұлы ағартушылар мен падагог-ғалымдардың
табиғатты қорғау, оған деген жанашырлық сипаттағы наным-сенімдерін
қалыптастыру мәселелері Кеңес үкіметі кезеңінде, бүгінгі күннің өзекті
мәселесіне айнамаған болатын. Сонда да болса олар, табиғат арқылы
жасөспірімдердің табиғатты қорғау, аялау, соның барысында ішкі жан
сұлулығын дамыту, ізгілікті ұлтжандылық ниеттерін қалыптастыру мақсат
міндеттерін көкейкесті мәселе ретінде қоя білді.
Табиғат қорғау және оның ресурстарын тиімді пайдалану көп аспектілі
(тарихи, саяси, әлеуметтік-экономикалық, медициналық және т.б.). солардың
ішіндегі ең маңыздысы -–педагогикалық аспекті. Алғаш рет ғылыми
әдебиетттерде табиғат қорғауды педагогикалық проблема деп көрсеткен
профессор В.Н.Скалон “Гүлденген, бай табиғат – арман емес, бұл шындық,
бірақ оны сақтау көбіне бізге, біздің балаларымызды тәрбиелеу
іскерлігімізге байланысты” – деген болатын. Сол сияқты “Баланы жастайынан
тірі затты аяушылыққа дағдыландыру, мейлі, ол жануар болсын, мейлі ол
өсімдік болсын” – деге еді. Ғалымның бұл ойы К.Н.Блакосклоновтың,
Н.А.гладковтың, А.Н.Захлебныйдың, А.Н.Зверевтің, Б.П.Иоганзеннің,
И.С.Матрусовтың, Е.С.Салестинаның, И.Т.Суравегинаның еңбектерінде тереңінен
жалғасын табады. XX ғасырдың 70 жылдардың басы студенттерге кэологиялық
білім берудің жаңа әдістерін ұйымдастырудың кезеңі болды. Осы кезеңге
дейін, Е.С.Салестинаның көрсетуі бойынша: мұғалімдерді даярлаудағы
экологиялық білім беру жүйесі көп жылдар бойы эмпирикалық сипат алып
келді”. Студенттерге экологиялық білім арнайы курстарда, арнайы
семинарларда, факультативтерде оқу процесінде беріледі.
Тек, 1970 ж бұрын кеңес одағының жоғарғы оқу орындарында биология-
химия және жаратылыстану-география факульттерінде “Табиғат қорғау”
лекциялық курсы енгізілді. Студенттерді табиғат қорғауға даярлау туралы
Еуропаның табиғат қорғау ағарту саласының жұмысшылар конференциясы мынандай
қоырындыға келді: “Мұғалімдерді даярлау қооршаған орта туралы ағарту
бағдарламасының негізгі аспектісі екенін мойындаймыз және мынадай ұсыныстар
ұсынамыз”, олар:
1) Мұғалімдердің даярлау өзінің бағдарламасына экологиялық негізгі
түсініктері және мұғалімдерге әлеумет және оның адам экологиясымен
байланысы туралы білімді жеткілікті түрде беруді енгізу.
2) Мұғалімдердің оқушыларға қоршаған ортаға деген жауапкершілік сезімін
қалыптастырудың дағдыларын игеруі.
3) Қоршаған ортаны сақтау мұғалімдерді даярлаудың негізгі аспектісі болып
табылады және ЖОО алынған білім одан әрі профессоналдық іс-әрекеттерінде
жалғасын табуы.
4) Барлық болашақ мұғалімдердің педагогикалық әдістерді қолдана және
бағалай білуі болып табылады.
Экологиялық білім мен тәрбие берудің кешенді зерттеу жұмыстары
жүргізіліп, оның теориялық негізін талдауда.И.Д.Звеньев (1974),
А.Н.Захлебны” (1981) табиғат қорғау туралы білім берудің мақсат-міндеттерін
анықтаса, жалпы орта білім беретін мектептердегі биология, география,
табиғаттану пәндерінің С.Матрусов (1976), Л.П.Саллево (1978),
И.Т.Суравегина (1980) табиғат қорғаудан білім беру ерекшеліктері мен
құрылымын саралса, география пәні арқылы экологиялық білім берудің әдісі
мен түрін Н.Н.Родзевич (1994) т.б. қарастырды.
Сондай-ақ, болашақ мұғалімдерді таиғат қорғауға даярлаудың негізгі
міндеттерін И.Д.Зверев қалыптастырды. Ол: педагогикалық ЖОО студенттерінің
азаматтық парыз туралы санасы мен сезімн қалыптастыру, қоршаған ортаны
қорғау -–жалпы мемлекеттік іс екенін, халықаалық маңыз алатындығын айқын
түсінісуі мұғалім – оқушылардың “табиғатты қорғау” адам пайдасы үшін керек
деген сенімін қалыптастыру, екенін айта келіп:
“Болашақ мұғалімдерді табиғат сүюші және қорғаушы, оны сақтау үшін
күресуші және оның байлығын көбейтуші ретінде тәрбиелеу” деп көрсетеді.
Болашақ мұғалімдердің оқушыларға экологиялық тәрбие беру ісінің
білімі, іскерлігі мен дағдыларын меңгеруін талап етті.
Е.С.Салестина болашақ мұғалімдерді оқушыларға экологиялық білім мен
тәрбие беру ісіне даярлауда қоғамдық-саяси, аранйы және психологиялық-
педагогикалық даярлаудың бірлігін анықтады.
Ендігі бір еңбектерінде, табиғат қорғауда білім берудіңі негізгі
принциптері мен формаларын Б.Г.Иоганзен, Н.А.Рыков зерттеп келген.
Б.Г.Иоганзен психологияның классикалық жағдайына сүйене отырып, адам іс-
әрекеті мотив, мақсат және амал-тәсілдермен іске асады, және осының
негізінде студенттерді экологиялық даярлауда оқытудың құндылық-себеп
тәсілінің негізін қалады. Оның зерттеуіне сай, мұғалімдердің экологиялық
квалификациясы табиғат қорғау мотивтерін басқару іскерлігімен анықталады.
Олар: гуманистік, эстетикалық, ғылыми-танымдық, экономикалық.
Ал, мұғалімдер іс-әрекетінің қызықты профессиограммасын Н.А.Рыков
пен А.И.Щербаков дайындады. Оның негізінде педагогикалық әрекеттердің
жетекші функциялары – информациялық, дамытушылық, ұйымдастырушылық,
зерттеушілік өзара байланысқан бірыңғай құрылым болашақ мұғалімдерді
экологиялық даярлауда пайдаланылады.
В.Е.Янушевский: “мұғалімдер квалификациясы табиғат қорғау облысындағы
қоғамдық – саяси және профессоналды-падегогикалық белсенліктермен
сипатталады” – дей келіп, студенттерге экологиялық үздіксіз білім берудің
схемасын былай көрсетеді:
“Абитуриент – педагогикалық ЖОО түлегі”.
Студенттерге экологиялық және табиғат қорғау туралы білім берудің ең
келісімді жолдары Я.И.Рабаевтің зерттеулерінде ашылады. Ол болашақ
мұғалімдерді табиғат қорғауға даярлаудың маңызды компоненттерін
төмендегідей анықтайды: а) студенттердің қоғамдық идеологиялық аспектілерін
меңгеру; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz