“Қытай Халық Республикасының Синьцзян автономиялық ауданына қарасты Іле – Қазақ облысының экономикалық, географиялық сипаттамасы”
Кіріспе
1. қытай халық республикасы Іле . Қазақ облысының географиялық орнымен жалпы сипаттамасы
1.1. Іле .Қазақ облысының тарихи географиялық сипаттамасы
1.2 Іле . Қазақ облысының қалалары
1.3 Іле . Қазақ облысының аудандары
2. Іле . Қазақ облысындағы егін шаруашылығы географиясы
2.1 Іле . Қазақ облысында өсірілетін астық дақылдары шаруашылығы
2.2 Іле . Қазақ облысында егілетін техникалық дақылдар шаруашылығы географиясы
2.3 Іле . Қазақ облысында өсетін жеміс . жидектер шаруашылығы
3. Іле . Қазақ облысының гидрологиялық жағдайлары, өзен және көлдерді шаруашылықта пайдалану жақтары
3.1 Іле . Қазақ облысының өзендері
3.2 Іле . Қазақ облысының көлдері
4. Іле . Қазақ облысының көлік шаруашылығы оның құрамы, жол торабы
5. Іле . Қазақ облысының тау . кен өнеркәсібі
5.1 Іле . Күнес темір кен орны
5.2 Ашылы алтын кені
5.3 Іле . Қазақ облысының мыс кен орындары
6. Іле . Қазақ Облысының орман шаруашылығы
7. Іле . Қазақ облысының мал шаруашылығының жалпы сипаттамасы
8. Іле . Қазақ облысы жануарлар дүниесінің сипаттамасы
8.1 Іле . Қазақ облысында қолда өсірілетін бұғылар
9. Іле . Қазақ облысының экологиялық қорықтары
10. Іле . Қазақ облысының тарихи мұралары
1. қытай халық республикасы Іле . Қазақ облысының географиялық орнымен жалпы сипаттамасы
1.1. Іле .Қазақ облысының тарихи географиялық сипаттамасы
1.2 Іле . Қазақ облысының қалалары
1.3 Іле . Қазақ облысының аудандары
2. Іле . Қазақ облысындағы егін шаруашылығы географиясы
2.1 Іле . Қазақ облысында өсірілетін астық дақылдары шаруашылығы
2.2 Іле . Қазақ облысында егілетін техникалық дақылдар шаруашылығы географиясы
2.3 Іле . Қазақ облысында өсетін жеміс . жидектер шаруашылығы
3. Іле . Қазақ облысының гидрологиялық жағдайлары, өзен және көлдерді шаруашылықта пайдалану жақтары
3.1 Іле . Қазақ облысының өзендері
3.2 Іле . Қазақ облысының көлдері
4. Іле . Қазақ облысының көлік шаруашылығы оның құрамы, жол торабы
5. Іле . Қазақ облысының тау . кен өнеркәсібі
5.1 Іле . Күнес темір кен орны
5.2 Ашылы алтын кені
5.3 Іле . Қазақ облысының мыс кен орындары
6. Іле . Қазақ Облысының орман шаруашылығы
7. Іле . Қазақ облысының мал шаруашылығының жалпы сипаттамасы
8. Іле . Қазақ облысы жануарлар дүниесінің сипаттамасы
8.1 Іле . Қазақ облысында қолда өсірілетін бұғылар
9. Іле . Қазақ облысының экологиялық қорықтары
10. Іле . Қазақ облысының тарихи мұралары
Бұл бакалаврлық бітіру жұмысыма біздің Ата – бабаларымыздың ары мен жаның, қаны мен терінің куәсіндей болып, жүрегінен терең орын алып, көңіл-күйді елжіретіп, көзіңе оттай ыстық басылатын осынау құтты мекен, ырысты аймақ туралы аздаған түсініктеме бердік бұл дарқан табиғаты күшті Іле үшін түкке тұрмайды.
Бабамыздың мекен еткен, Түстік Синьцзян мен Терістік Синьцзянның су бөлгішін дей алып Тәңір тауның Мұзартты асуларының бірі болған сонау Күнестің шығысындағы әкімшілік шекара сызығы – желді кезеңінен күн салып батысқа қарай көз салсаңыз: көк тірей көсіліп жатқан Үйсін тауы мен Көк қамыр тауларының бел – белестері, кілемдей құлпырған Дулат жазығы мен Қорғас жазығы тұтас Іленің төбесінен қарап тұрған қарауылдағы Қас батырдай Хантәңірі мен Қабанбайдың Қарашоқысы сізді тарихи – географиялық зерттеуді жүргізуге әсерін тигізеді.
Қойнау байлыққа толған Іленің көркем табиғаты, сылдырап аққан суы, көз тартар сарқырамалары, масатыдай құлпырған көк жайлауы асқар таулары т.б. табиғаттар тек қана көркем Ілеге тән көрініс секілді көрінеді. Онда тұып жатқан әр ұлт халқы өзінің төл мәдениеті негізінде қазіргі заман талабына сай білім мен ғылым-техникаға баса назар аударып өздерінің көркем болашағын жасауда. Халықтар сол өзінің туып өскен жеріндегі бар байлықты, бар мүмкіндікті іске асырып өзіндік мәдениеті мен рухани өмірін сан-алуан түске бояуда.
Бабамыздың мекен еткен, Түстік Синьцзян мен Терістік Синьцзянның су бөлгішін дей алып Тәңір тауның Мұзартты асуларының бірі болған сонау Күнестің шығысындағы әкімшілік шекара сызығы – желді кезеңінен күн салып батысқа қарай көз салсаңыз: көк тірей көсіліп жатқан Үйсін тауы мен Көк қамыр тауларының бел – белестері, кілемдей құлпырған Дулат жазығы мен Қорғас жазығы тұтас Іленің төбесінен қарап тұрған қарауылдағы Қас батырдай Хантәңірі мен Қабанбайдың Қарашоқысы сізді тарихи – географиялық зерттеуді жүргізуге әсерін тигізеді.
Қойнау байлыққа толған Іленің көркем табиғаты, сылдырап аққан суы, көз тартар сарқырамалары, масатыдай құлпырған көк жайлауы асқар таулары т.б. табиғаттар тек қана көркем Ілеге тән көрініс секілді көрінеді. Онда тұып жатқан әр ұлт халқы өзінің төл мәдениеті негізінде қазіргі заман талабына сай білім мен ғылым-техникаға баса назар аударып өздерінің көркем болашағын жасауда. Халықтар сол өзінің туып өскен жеріндегі бар байлықты, бар мүмкіндікті іске асырып өзіндік мәдениеті мен рухани өмірін сан-алуан түске бояуда.
. Батыс өңірдің жер аттары (西域地名 қытайша иероглифтер )
2. Шынжаң жағрапиясы. Іле: 2001 ж.
3. «Шұғылалы 40 жыл» - Шынжаң халық баспасы.
4. Қытайдағы ұлттар. У. Чинь: - Үрімші 1991 ж.
5. «Шын Жаң үй жануарларымен үй құстарының тұқымдары» - Шынжаң халық баспасы, 1973 ж.
6. Жағрапиялық жай сауат. Ниязбекұлы Т: - Үрімжі 1999 ж.
7. «Шын Жаң жуңий шөп дәрілері» - Шынжаң халық баспасы, 1993 ж.
8.Жүнго дили: - Пекин: 2002 ж.
9. Нығмет Мыңжани «Қазақтың қысқаша тарихы» - Шынжаң халық баспасы, 1987 ж.
10. Ұлттар ынтымағы тәрбиесі оқулығы - Шынжаң халық баспасы: - 1998 ж.
11. Ахметбек Әуелбекұлы Ырысты Іле: Үрімжі – 2000 ж.
12. «Іле – Қазақ обылынын ың жалпы ақуалы» - 1984 ж.
13. «Шұғылалы 40 жыл» - Шынжаң халық баспасы – 1995 ж.
14. «Іле тарихы материалдары» - кітаптарынан алынған деректер.
15. «Іледегі аудандардың жер – су аттар шежірелері» - Шынжаң жастар - өрендер баспасы: - 2003 ж.
16. Қабимолла Мәнжібаев «Қазақ оқу – ағарту тарихынан қысқаша деректер» - Шынжаң халық баспасы, - 1995 ж.
17. Ли – Фың Шннжияң Лүй У: - Үрімжі: - 2002 ж.
18. Іледегі «Аудандардың жер – су аттары шежірелері».
19. Жуңго жағрапиясы. Үрімжі: - 2002 ж.
20. Лин – Дұң Шынжаң жағрапиясы: - Іле: - 2001 ж.
21. Шын Жаң Азиядағы саяхат орталығының бірі: - Үрімжі: - 2003 ж.
22. Лу – Ипиң Хуаң Жин Фу Ди: - Үрімжі: - 2004 ж.
23. «Үрімжі аудандарының жер – су аттар шежірелері» - Шынжаң жастар өрендер баспасы: 2003 ж.
2. Шынжаң жағрапиясы. Іле: 2001 ж.
3. «Шұғылалы 40 жыл» - Шынжаң халық баспасы.
4. Қытайдағы ұлттар. У. Чинь: - Үрімші 1991 ж.
5. «Шын Жаң үй жануарларымен үй құстарының тұқымдары» - Шынжаң халық баспасы, 1973 ж.
6. Жағрапиялық жай сауат. Ниязбекұлы Т: - Үрімжі 1999 ж.
7. «Шын Жаң жуңий шөп дәрілері» - Шынжаң халық баспасы, 1993 ж.
8.Жүнго дили: - Пекин: 2002 ж.
9. Нығмет Мыңжани «Қазақтың қысқаша тарихы» - Шынжаң халық баспасы, 1987 ж.
10. Ұлттар ынтымағы тәрбиесі оқулығы - Шынжаң халық баспасы: - 1998 ж.
11. Ахметбек Әуелбекұлы Ырысты Іле: Үрімжі – 2000 ж.
12. «Іле – Қазақ обылынын ың жалпы ақуалы» - 1984 ж.
13. «Шұғылалы 40 жыл» - Шынжаң халық баспасы – 1995 ж.
14. «Іле тарихы материалдары» - кітаптарынан алынған деректер.
15. «Іледегі аудандардың жер – су аттар шежірелері» - Шынжаң жастар - өрендер баспасы: - 2003 ж.
16. Қабимолла Мәнжібаев «Қазақ оқу – ағарту тарихынан қысқаша деректер» - Шынжаң халық баспасы, - 1995 ж.
17. Ли – Фың Шннжияң Лүй У: - Үрімжі: - 2002 ж.
18. Іледегі «Аудандардың жер – су аттары шежірелері».
19. Жуңго жағрапиясы. Үрімжі: - 2002 ж.
20. Лин – Дұң Шынжаң жағрапиясы: - Іле: - 2001 ж.
21. Шын Жаң Азиядағы саяхат орталығының бірі: - Үрімжі: - 2003 ж.
22. Лу – Ипиң Хуаң Жин Фу Ди: - Үрімжі: - 2004 ж.
23. «Үрімжі аудандарының жер – су аттар шежірелері» - Шынжаң жастар өрендер баспасы: 2003 ж.
Пән: Экономикалық география
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:
Реферат
Бакалаврлық бітіру жұмыс тақырыбы “Қытай Халық Республикасының
Синьцзян автономиялық ауданына қарасты Іле – Қазақ облысының экономикалық,
географиялық сипаттамасы”.
Бакалаврлық бітіру жұмысы 60 беттен, 5 суреттен, және 1 картадан
тұрады. Жұмыс кіріспе, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Негізгі сөздер: кен, астық дақылдары, жабайы аң, құстар, тарихи
мұралар, көлік қатынасы, су ресурсты, ұлттар.
Бітіру жұмыстың мақсаты: Іле – Қазақ облысының географиялық
сипаттамасы, оның өнеркәсібі, экономикасының даму жағдайы, түрлі
жетістіктері, халқының мәдениеті және рухани өмірін жан - жақты қарастыру.
Зерттеу әдістері: статистикалық талдау, сипаттап жазу әдісі;
географиялық зерттеу әдісі; экономикалық талдау әдісі.
Кіріспе
Бұл бакалаврлық бітіру жұмысыма біздің Ата – бабаларымыздың ары мен
жаның, қаны мен терінің куәсіндей болып, жүрегінен терең орын алып, көңіл-
күйді елжіретіп, көзіңе оттай ыстық басылатын осынау құтты мекен, ырысты
аймақ туралы аздаған түсініктеме бердік бұл дарқан табиғаты күшті Іле үшін
түкке тұрмайды.
Бабамыздың мекен еткен, Түстік Синьцзян мен Терістік Синьцзянның су
бөлгішін дей алып Тәңір тауның Мұзартты асуларының бірі болған сонау
Күнестің шығысындағы әкімшілік шекара сызығы – желді кезеңінен күн салып
батысқа қарай көз салсаңыз: көк тірей көсіліп жатқан Үйсін тауы мен Көк
қамыр тауларының бел – белестері, кілемдей құлпырған Дулат жазығы мен
Қорғас жазығы тұтас Іленің төбесінен қарап тұрған қарауылдағы Қас батырдай
Хантәңірі мен Қабанбайдың Қарашоқысы сізді тарихи – географиялық зерттеуді
жүргізуге әсерін тигізеді.
Қойнау байлыққа толған Іленің көркем табиғаты, сылдырап аққан суы, көз
тартар сарқырамалары, масатыдай құлпырған көк жайлауы асқар таулары т.б.
табиғаттар тек қана көркем Ілеге тән көрініс секілді көрінеді. Онда тұып
жатқан әр ұлт халқы өзінің төл мәдениеті негізінде қазіргі заман талабына
сай білім мен ғылым-техникаға баса назар аударып өздерінің көркем болашағын
жасауда. Халықтар сол өзінің туып өскен жеріндегі бар байлықты, бар
мүмкіндікті іске асырып өзіндік мәдениеті мен рухани өмірін сан-алуан түске
бояуда.
1. қытай халық республикасы Іле - Қазақ облысының географиялық
орнымен жалпы сипаттамасы
1.1. Іле -Қазақ облысының тарихи географиялық сипаттамасы
Іле деген осы бір ардақты жер есімінің шығу тегі оның мағынасы
қазірге дейін адамдарды қызықтырып келе жатқан тақырыптардың бірі. Іле
алқабы адамзаттың өмір тіршілігі үшін құт-берекелі жер. Оның егіншілік, мал
шаруашылық, су шаруашылық, өнеркәсіп және тағы басқа салалары игілікті
жұмыс беріп, халқымыз бақытты рахатты өмір өткізіп келеді. Туған жердің
жанды балқытқан ыстық мейіріне не жетсін, шіркін?! өзінің сүйкімді ыстық
лебізімен бізге қараған сайын көз тойғысыз - ақ көрікті келбеті мен
ләззатына қам бақ емес. Туған жердің топырағы, суы, шөбі, ауасы бәрі-бәрі
де асыл, бәрі де біз үшін қымбат, Іле өңірі келбетінің көріктілігімен ғана
көз тартпайды. Ол өзінің адамзат үшін құнарлы да, шұрайлы қасиетімен
халқымыздың игіліктенуіне өн-бойындағы нәрін беріп келе жатқан жер болуымен
көз тартады. Нәрі де, майлы емшегін сүйсіне де, сүйіне иітіп емірене емізіп
келе жатқан жер ана осындай бір қасиетті мекеннің жай-жапсарын, есімін
мағынасын түсіну маңызды жұмыстардың бірі ғой. Тарихта өтіп кеткен жүз
жылдық, мың жылдық уақытты қамтыған оқыйғалар мен өзгерістерге, оның ішінде
бағызы заманғы тайпалардың қоданған сөздерімен жерлерге қойған есімдеріне
назар аударып, үңілу арқылы оның анығына ұмтылуға болады. Бүгінге дейін
тәрихшы ,архелогтар Іле есімінің шығу тегі мен мағанасы жөнінде едауыр
зерттеулер жүргізіп, түрлі түсіндрмелерде бар, сол сияқты бір-біріне
ұқсамайтын түсіндрмелерде кезігеді. Бұл арада ұқсамайтын түсіндрмелерге
тоқтала кетейік: мысалы, Батыс өңірдің жер аттары(西域地名) деген
кітапта: Іле дегеніміз-түрік сөзі болып жылан(илән) деген ұғымды
білдіреді. деп түсіндреді(осы кітаптың 34- бетінде). Бұл сөздің төркінін
саяахат естелігі(行记) деген кітаптағы Илан балық(Іле балық-таң
патшалығы дәуірінде, 618-907жылдарында Іле аңғарында болған қала) тың аты
илән балық деп жазылған.басқа кітаптарда кезікпейді.Біз тәрихи
жазбалармен деректер және архелогиялық қазына жөннен дүне жүзінде алдыңғы
қатарда тұратын мемлекет. Неше мың жылдық Қытай тәрихы мен дүние тәрихын
қамтитын 280 томдық тәрихи шежірелер өткен күндер мен тәрихи оқыйғалардың
куәсі ретінде кітап қазынасында қасқайып тұр. Осы бай қазынадан біз
іздегеніміздің бәрін тауып игілкке жарата аламыз, осы қаыналардан Іле
есімінің есімі Таңнамада 伊丽(или), иұннама да 亦剌八里 (или балық)
Мыңнама 亦力把里 (или балық), Солтүстіктің елшілік естелігі (北便记)
деген кітапта 益离住城 (Или қаласы) деп жазбаға түскен. Тіпті бұл
дәуірлерден де ілгері яғыни бұдан 2000 жылдың алдында өткен Хан патышалығы
заманында-ақ тарихшылар Іле өзенін Қытай жазуында 伊列 (Іле) деп дыбыстық
аударма жасап, жазбаға түсіргендігін көріп отырмыз, Іле есіміне жылан
ұғымында мағына беріп түсіндіру ерте замандағы Түрік тілі жүйесіндегі
тайпалардың қойған осы есімінің мағынасына үйлеспейді. Ал, Түрік халықының
бұтақтары қазірде Түрік тілі жүйесіндегі халықтардың осыған үйлес дыбыстағы
сөздерінен алып түсіндіруде екінің бірінде бола бермейді ғой. Мысалы,
қазіргі заман Қазақ тіліндегі тез, шапшаң, ілезде немесе іле-шала деген
ұғымдағы іле сөзін Іле есіміне тели салып, Іле дегеніміз-тез, шапшаң
деген ұғымды білдіреді деп қарауға болмас еді. Қайта бұл есімнің ұғымын өз
заманында өмір сүрген тайпалардың тілінен табуымызға болады.
Ал, кейбір адамдар Шыңғысхан империясы мен Іле дегеніміз – иіл
деген Моңғұл сөзі болып, ашық, жайдақ деген ұғымды білдіреді деп
түсіндіреді. Бұнда түсіндіру Іле есімінің тарихи тегіне, мағынасына тіпті
де үйлеспейді. өйткені, Іле есімі ескі түрік тілінде жайдақ ұғымын
бермейді де, ұлы ғалым Махмұт Қашқаридің Түрік тілдер сөздігі кітабінда:
айл дегеніміз-ел, мемлекет деп түсіндіреді. (осы кітаптың 1-том 67-бетіне
қараңыз). Оның үстіне Іле есімінің өзі сонау Хан патышалығы дәуірінде-ақ
қоланылып жазбаға түскен болатын. Шыңғысхан империясының жаулаушылық соғысы
тек 13-ғасырдың бас шендерінде, яғыни 1206-жылдардан басталған тарихи
оқиға. Осыдан есептегенде Іле деген есім Шыңғысхан империясының Іле
өңіріне баса көктеп келуіне мың жылдан астам уақыт ілгері қолданылған.
Шыңғысхан жаулаушылығынан ілгері Іле өңірін Моңғұл халықы мекендеген емес,
ондай болғанда Іле деген Моңғұлша жер атының болуы да мүмкін емес қой.
Сондықтан, Ілені Моңғұл сөзі деп қарау фактке жақын келмейді.
Іле есімі жөнінде халық ішінде де алуан түрлі түсіндірмелер мен
аңыздар сақталып қалыпты, бір аңызда мынадай әңгімеленеді:
Іле мен Жетісу өңірін билеген Шыңғысханның ұрпағы Тұғылық Темрхан
төңірегіндегі ғұламалардың уағызнамалары арқылы Ислам дінін қаділдайды.сол
кезде өзімен бірге алғаш 700 адам Ислам дініне кіреді. Осы кезде мұсылман
болған мыңдаған Моңғұлдар қуанғандығынан бастарындағы киіз қалпақтарын
дарияға лақтырады, сонда су бөгеліп, Күре қаласын(көне Күре) ойрандап
кеткен. Шонжарлар: - қалпақтарыңды сүзіп алып тастаңдар,- дегенде Моңғұлдар
илә-илә (бұл Моңғұл тілінде Кезқұйрық қүс деген сөз-үзінді алушыдан) деп
айқайлаған. Сонымен Илә деген сөз суға есім болып қалған ( Шора
журналы, Орымбор, 1915-жыл, 3-сан 72- бетіне қараңыз), Іле есімінің шығу
тегі жөніндегі бұл аңызда ақылға үйлеспейді. Жүздеген, неше мыңдаған
адамның лақтырған қалпағымен жойқын екпінді үлкен өзен суының бөгеліп қалуы
мүмкін емес қой. Тұғұлық Темір 14-ғасырда Іледе хандық құрған. Ол 160мың
адаммен Исілам дінін қабылдап, Моңғұлдарды Түріктестіргені шындық, ал Іле
өзенінің тасқыны көне Күре қаласын ойрандап ктуі Тұғұлық Темірхан заманында
емес, 1818-жылы болған тәбиғи уақиға, қалған әңгімелердің барлығы аңіз
ғана.
Журналда осы мақаланың авторы Назарқожа Іле есіміне мынадай түсінік
береді: Іле деген сөз алты шаһар (Оңтүстік Шин жаң) тұрғындарының (иілліқ)
жағымды , сүйкімді деген сөзінен алынып қолданылып кеткені болуы мүмкін.
Кейінгі кездерде Алты шаһар халықы (Іле – хо) деп атап кеткен. (хо)
дегеніміз-Іле сөзінің Қытайша мағыналық аудармасы болып табылады.
(іліқ)сөзі мен (хо) сөзі мағыналас сөздер есептеледі. Іленің көкжайсаң
көркем жерлері олардың көзіне өте жағымды көрінетіндіктен осылай аталып
кеткен болуы мүмкін дейді (бұл да сонда 72-73-беттеріне қараңыз).
Ал, Батыс елдері (Қазақстан) зерттеушілері Іле есіміне мынадай
түсінік береді: Іленің басы Текестен басталып, ол өзінің ағысы барысында
жол-жөнекей Күнес, Қас өзендерін іле кетеді. Осындай іліп аққандығы үшін
Текестің төменгі ағары (Күнеспен қосылған жері ) Іле деп аталған дейді.
Бұл да Іле есімінің дыбысталуына немесе қазіргі заман Қазақ тіліндегі
дыбысталуына қарай жорамалдап мағына беру ғана болып табылады.
Іле алқабы –Тәңір тауы（矘格里山-Тян-шян）солтүстік етегіндегі Үйсін
тауы мен Еренқабырға тауының ортасына орналасқан кең өңір. Бұл алқаптың
салаларынан алун түрлі касіптердің қарыштап дамып отырған өндірістерін
кезіктіреміз. Шүйгін шөбінен майы тамған жайылымдары ырысты өрісі болып,
мыңғырып өскен әр түлік малы, Қытайға тіпті дүние-жүзіне әйгілі Іле
жылқысы да, маң-маң басқан сиырлары да Іледе өсіп отыр. Шұға фабрикасының
айызын қандырып, өрісте шөккен бұлттай көз тартқан әйгілі асыл тұқымды Шин
жаң қойының отаны да Іле, шұрайлы қыртысынан алуан түрлі дақылдар мол
өнімін беріп келе жатқан жер де Іле. Көрген көзді тамсандыра өзіне
баурайтын табиғат көріністері айрықша ғой, шіркін бұл айтып тауысқысыз
байлық қой. Осындай бай өлкенің қасиетіне мақтаныш етпей тұра алмаймыз, осы
кең алқапты шығыстан батысқа қарай қақ жара ағып үлкен өзен жатыр. Оның
басы Текес (теке ұғымында) өзенінен басталып, жол-жөнекей оған Күнес, Қас(
қас тасы ұғымында) өзендері қосылып, Іле өзенін құрастырады да аяғы Көкше
теңізге (балқашқа) құятын суы қысы-жазы суалмайтын, қайнары мол, мың
километрлік ұзаққа созылып аққан ірі өзендердің бірі. Тегінде Іле деген
есімде –осы өзенге беріліп қалыптасып кетіпті, қазір осы өзен де және осы
өңірге орналасқан бірнеше аудан, қаланы құрамына алған акімшілік аймақ та
Іле деп аталады. 1954-жылы құрылған Іле Қазақ автономиялы обылысына да
осы есім берілген.
Іле есімінің ерте замандағы дыбыстылуына көз жүгіртіп көрейік: Іле
өңірі ұзақ тарихқа ие, тарихи оқыиғаларға бай, тарихи, мәдени мұра,
ескерткіштерінің молдығымен әйгілі болған жер. Қытайдың тарихикітап
қазыналарында жазбаға түсіріп қалдырылған деректері бірнеше мың жылдық
тарихты көз алдыға елестетеді.
Біздің жыл санауымыздан ілгері 1 -2 ғасырлармен жыл санауымыздың
алғашқы ғасырларында Іле өзені (оның тармақтарында қамтиды) аңғарындаСақ
деп жалпы атаумен аталған тайпалар мекендеген . бұл тайпалық одақтың көлемі
аса ірі болып , олар шығыс европа , батыс сібір , Қыпшақ даласы және орта
азия өңірлерін меңгерген . Бұл қытайдың тарихи деректерінде
Сайжұң(塞种人) деп жазбаға түскен болса , Грек тарихшылары скиф деп
атаған . Ал , парсы тарихшылары Сақ деп жазбаға түсірген .бұлар сол
дәуірдегі ірі тайпалық одақ құрған , Ғұндардың одағына қатынаспай , дербес
, тәуелсіз өмір өткізген тайпалар болып табылады . сақ тайпалық одағының
құрамына көптеген ұсақ тайпаларда кірген . солардың бірі – Иседондар (Бұлар
қытай деректерінде Сажиа 萨迦 деп аталған) жетісудың шығыс өңірлерін яғни
Іле аңғарын мекендеген , іле аймағындағы тауларда бұлардан сақталып қалған
іздер , жартас сурет ескерткіштері молынан кезігеді .
Сақ тайпалық одағымен қатар ,замандас өмір сүрген тайпаның бірі –
үйсіндер , тарихи деректерде Үйсін есімінің дыбысталыуы алуан түрлі болып
келеді . яғни:Әсу(啊西) Асиой (啊西尼) Асани немесе Үйсін （乌孙）
деп аталатындығы мәлім . ( ханнама батыс өңір шежіресі) Ал , Сүй ,Таң
дәурлерінде Түріктер Ұсан деп қолданған .ескі түрік тілінде бұл Бастық
ұғымындағы сөз .
Үйсіндердің біздің жыл санауымыздан ілгергі 1 – 2 ғ,асырлардағы мекені
Чилиншан тауы (ертедегі Үйсіндер мен түріктер Кеңсу деп атаған қазіргі
Гансу – дунхуаң өңірі) болып , сол өңірдегі Ғұндармен болған соқтығыс
қақтығыстары салдарынан олар батысқа қарай қоныс аудара көшіп , Жетісу (
Ыстықкөл өңірі ,Көкше теңіздің оңтүстік және шығыс өңірлері) және Іле
алқаптары мен Еренқабырға тауының солтүстік сілемдерінде аса ірі тайпалық
одақ құрған , ал Іле алқабын мекендеп келген байырғы Сақ Иседон , массагет
тайпалары Үйсіндердің құрамына кіріп тоғысып , бір бөлігі батысқа қарай
ауып кеткен . 630мың жан санына ие үйсіндердің тайпалық одағы 5 –ғасырға
келгенде күшейіп алған Сиянби және Ауар (Жұжан) тайпаларының шабуылынан
жеңіліп , тайпалық одағы ыдырайды . Іле өңірінде одақтың өмір сүрген
мерзімі 600 жылдан астам болып , үйсірдерден ескерткіш ретінде олардың мол
бейіттері біздің заманымызға сақталп келді . Әсіресе , Үйсіндердің жаздық
ордасы , мал жайлымы болған Текес аңғарының жер – жерінде Шұғылалы
бейіттері осы күнге дейін сақталып отыр . Бұдан қытайдың археологиялық
зерттеу орны аса бағалы мұралар қазып алып келеді . сол сияқты Текес ,
Күнес аудандарынан да бағалы мұралар табылып сақталып отыр .
Жыл санауымыздың 1- ғасырында қазіргі моңғолия жерінде Сиянби тайпасы
күшейіп , 154-жылы шығыс Хан патшалығының шекаралық өңірлеріне жоық жасайды
. батыста Үйсіндерге килігіп , Тәңір тауының солтүстігін иемденіп алады . 2-
ғасыр мен 4- ғасыр аралығында Тәңір тауның шығыс өңірлерін игеріп алады .
Іле алқабы бұл дәуірде Сибанилердің қарауында болған .
4-ғасырдың соңы , 5-ғасырдың басында Ауар тайпасы күшейіп ,Тәңір
тауының оңтүстігі мен солтүстігіндегі және Іле өңіріндегі тайпалық
одақтарға шабуыл жасап бағындырып алады . 555-жылы Ауарларды Түрік тайпасы
талқандайды .
Жоғарыда айтылған Сақ , Үйсін қатарлы тайпалар өздері мекендеген
жерлерге есімдер қойып қолданғандығы мәлім . Бұл есімдер тарихи
ескерткіштер мен кітаптарға жазылып , біздің заманымызға жетіп отыр .
Қытайдың тарихи кітаптарында ертедегі тайпалардың аттары мен жер есімдерін
қытай әрпімен жазбаға түсіргенде мүмкіндігінше өзіндік дыбысталуын сақтап
отырған . мысыалы: Іле есімін алғашқы Ханнама да 伊列水 (Іле суы) ,
亦列 (Іле) 亦剌 (Ила) деп жазылған .Бұлар сол заманда осы өңірді
мекендеген байырғы тайпалардың қойған есімі болып табылады .Осыларға сүйене
отырып , біз , Іле деген есімді Сақ және үйсін тайпалары қойған деп
межелеуімізге және тұжырымдауымызға болады . үйткені , қазіргі заман
тарихшылары мен тіл тарихын зерттеуші ғалымдар олардан қалған жазба
ескерткіштерге қарай зерттеу жүргізіп ,олардың түрік тілі жүйесіндегі тайпа
болғандығын анықтап отыр , яғни кейінгі Түрік тілі жүйесін ертеде Сақ ,
Үйсін қатарлы тайпалар негізін қалаған деген сөз . Іле деген есімді
байырғы Түрік тілімен жанастырып көргенде ,бұл сөздер Ел , Елі деген ұғым
шығатындай .
Сүй және Таң патшалығы дәуірінде (581 – 907 )Түрік тайпалары күшейіп ,
550-жылдар ішінде Ауар тайпасын өзіне қаратып , ірі қағандық мемлекет
құрады . Қағандықтың қарауында Моғол даласы , Алтай өңірі , Тәңір тауының
оңтүстігі мен солтүстік өңірі . батыс каспи теңізінен шығыс европаға дейін
батыс және шығыс Түрік қағандығына бөлініп кетеді . Төлеш (телі) сарттар
дұс , ішбіи , ыұшғыл тайпалары билік жүргізеді .Бұлардан кейін бұл өңірге
Түркеш тайпасы ,одан кейін Қаралықтар (Алтай , Қарпықтар ) билік жүргізді .
Қарлықтар тегінде Алтай ,Ертіс өңірлерін мекендеп , кейін жетісу жеріне
қоныс аударып келген тайпа .Бұл дәуірде ұзағырақ билік жүргізген тайпа
Қарлықтар болды да , олар , 766-жылдан 940 жылға дейін мемлекет құрған .
Міне , осы бірнеше леген түрік тайпаларының үстемдік еткен территориясының
қамында Іле алқабы да болды .
Жоғарыдағы түрік тайпаларының ұзаққа созылған билігі және тарихи
барысында , Іле алқабында қалдырып кеткен ескерткіштері мен мұралары
молынан кезігеді . Мысалы , Түрік тайпалары Іле алқабының және оның тау
салаларындағы жартастарға қашап сызған алуан түрлі жануарлардың суреттері ,
сол кезде қолданған түрік руника жазылулары жер – жерге орнатып кеткен
сынтастар көптеп кезігіп ртырады .
Іле өзені аңғарын мекендеген түрік тайпаларының басты қалалары болып
танылған Күнес , Іле балық , Алмалық , Қойлық қатарлы қалалардың қыйраған
орны тарихи мұра ретінде қазірде сақталып отыр . Бұл қалалардың ішінде
тайпалық одақтың астанасы немесе Ұлы жібек жолының сауда керуендері жүріп
тұрған кезде сауда орталықтары болғандары да бар . бұлар:
Күнес қаласы : Бұл Іле өзеннің солтүстік жағасына орналасып ,Түркеш
тайпасының (Сары Үйсіннің )кіші астанасы болған . (Үлкен астаеасы
жетісудағы Суяп қаласы болған) Таңнама да ( 弓月) деп жазбаға түсірген .
Іле балық: (Ел балық депте аталады) Іле өзеннің солтүстік жағасында ,
қазіргі Құлжа қаласына жақын маңға орналасқан болып , негізгі ортақ
қалалардың бірі болған . қаланың есімі түрлі тарихи дәуірде жазбаға
түсіргенде , қытайдың әртүрлі әріптерін қолданғанымен дыбысталуы жағынан
бір ғана Іле балық деген есімді бейнелеп отырған .
Алмалық қаласы : Көне қорғас қаласының шығысында Талқы мен Келген
тауының оңтүстік етек аралығындағы Алтай деген жерге орналасқан . сондықтан
кейде алтай Алмалық қаласы деп те аталады . Батысқа саяхат естелігі ,
юаннама қатарлы кітаптарда 阿里麻里 (Алмалы ) деп жазылған . ол 14-
ғасырдағы жетісу және Ілені билеген Тоғлұқ темір ханның астанасы болып
қолөнер кәсібі мен саудасы дамыған ірі қалалардың бірі болған .
Жоғарыда аталған Талқы есімі Түрік тайпалары жағынан қойылғандығы
байқалады . Махмұт Қашқаридың Түрік тілдері сөздігінде Тлқих – таулардың
тұтасқан жалғасқан жері деп түсіндрме берілген . Батыс аймақтың
географиялық шежіресі атты кітапта 塔勒夺 (Талқы) , 塔勒夺 (талқы) деп
жазаылған .
Бұл дәуірлерден Ілені мекендеген тайпалар Іле деген есімді жалғасты
қолданып , бұынғы тайпалардың атауларына мұрагерлік етіп отырғаны айқын.
Мысалы , жаңа таңнама кітабында 伊丽 (Или) деп жазылыпты .
Махмұт Қшқаридың Түркі тілдер сөздігінде Іле өзеннің есімі көп
жерінде кезііп отырады . мысалы , Іле – бір дарияның есімі ,щның екі
жағасында түрік тайпаларынан Бағыма , Тұхмыси және бір бөлім шығылдар
мекендейді деп атап көрсетеді . және кеме ішіне отырып , Іле суынан
жүзгенбіз . деген түрік халық өлеңдері де енгізілген .
10-ғасырға келгенде ,Іле өңірін мекендеген Бағыма тайпалары барынша
күшейеді .Бұларға шығыстан келген бір бөлім Ұйғұр тайпалары қосылып ,
төңірегіндегі тайпаларды өзіне бағындырып алған соң ,бүкіл жетісу , орта
азия териториясында Қара Ханидтер деп аталған мемлект құрады . Бұлар
жетісудағы Баласағұн қаласын негізгі астана ,Қашқар қаласын қосымша
астае\на етіп басқарған .
10—ғасырдың басында қытайдың шығысы солтүстік өңірінен бас көтеріп
шыққан қара Кидандар парсы деректерінде Қарақытай Араб деректерінде
Қаракидан Қытай деректерінде 黑契丹 деп аталған . Қытайда Лиау
патшалығын құрды . 12- ғасырда бұлардың ішкі Қытайдағы билігі әлсірейді де
, Елұй дашы бастаған бір бөлегі орта азияға жорыққа аттанады . қара
кидандардың тегеурінне төзе алмаған қара ханиттер мемлекеті әлсіреп тез
жойылады да , бұл жерде қара кидандар ЛИАУ мемлекетін құрып ,самарқанды
астана етеді .
Батыс монғолия мен алтай тауларын мекен етіп , мемлекет құрған
Наймандар Шыңғысханнан жеңіліп , 1206 жылы Күшілік ханның бастауында орта
азияға жорыққа аттанып , батыс ЛИАУ мемлекетін талқандайды . орта азия ,
жетісу және Ілні меңгерген Наймандар біраз жыл билік жүргізген соң ,
Шыңғысхан империясының тегеурінне төтеп бере алмай ,1219 жылы оның
мемлекеті де құлайды .
Шыңғысхан жаулап алған жерлерін балаларына бөліп беріп отырған , сонда
орта азия ,Жетісу және Іле алқаптары екінші баласы Шағатайдың басқаруына
тиеді . 14-ғасырға келгенде ,Жетісу мен Іле де Шағатайдың ұпағы Тоғылық
Темір өлген соң , Ілеге жалғасты түрде оның ұрпақтары – Қызыр қожа
(баласы), Мұхаммет хан (немересі) ,Шермұхамет , Уайысхан (шөберелері) дара
билік жүргізген . Бұлардың барлығыда Алтай Алмалық қаласын астана етеді .
бұл тұста Алмалық қаласы барынша дамып ,онда сауда , қолөнеркәсібі көлем
алады . Сонымен бірге , сауда айырбас жұмысына арнап арнаулы металл ақшалар
соғылып жұмсалған . әсіресе Тоғлұқ Темірдің немересі Мұхаммет хан сауда
айырбасты дамыту үшін Алмалы қаласында өз атында металл ақша (Бақыр ақша)
соқтырып айналымға салған . осы тұста ,сонымен бірге, тұрян жүзі(алтындық),
қайноқ, ұласты 磨河 қатарлы қалалар пайда болып дамиды.
Бұл дәуірде сол заманның стильдерін бейнелейтін архитектуралық
құрылыстар салынған. Бұлардан біздің заманымызға сақталып жеткендерінен
қорғағыстағы “Тоғылық Темір хан мазары” қатарлы құрылыстарды атауға болады.
Әсіресе Тоғылық Темір хан мазарындағы қабырғасы төрт шаршы, төбесі
күмбезделіп, жасалып, сыртын қатты балшықпен түрлі түсті бояумен ою-
өрнектер түсіріліп жасалған Тоғылық Темір хан мазары ерекше көзге түседі.
Осы хандар дәуірінде бұл алқапты “Іле” деген жалпы атаумен аталып
келген.”Юаннама” да: 亦剌 (иіла), “Мыңнама” да 亦力 (ілі) деп аталғанын
тарихи деректер көрсетіп отыр. Бұл атаулардың бәрі де “Іле” есімінің Қытай
әріптерімен дыбысталуы болып табылады.
Батыс Монғолия өңірін мекендеген монғолдың ойрат тайпалары 17 ғасырда
күшейіп, төңірегіндегі елдерді жаулай бастады. Соңында Тянь-Шанның
оңтүстігі мен солтүстік өңірлеріне басып кірді. Орнығып алған соң олар
Шинжянды екіге бөліп басқару тәртібін орнатады. Сөйтіп “Барынхар”(оң қанат
Тянь-Шанның оңтүстігі), “Жоңғар”(сол қанат Тянь-Шанның солтүстігі) деп
екіге айырған ауданды қалыптастырады. Ойрат хандығының орталығы да Іле
өзені аңғарында болған. Кейінгі кездерде күшейіп алған жоңғар тайпасы өзара
кикілжің, алауыздық тудырып, ойрат одағынан бөлініп дербестігін алады.
Кейін олар тіпті мәнжу патшалығы өкіметіне де бір мезгіл бағынбай,
Солтүстік Синьцзянда дербес билік жүргізіп отырады. Сол себептенде жоңғар
тайпасы көршілес елдермен де тату болмаған, атап айтқанда, өзінің көршілес
елдері Ұлы жүз, Орта жүз қазақтары және Борт(қырғыздар) халықтарына ұзақ
уақыт талан-таражы жүргізіп қиян-кескі соғыстар ашқан. Ең ақыры 1758
жылдарға келгенде Манжу патшалығы өкіметінің қыруар әскери күші және
батыстан Абылай ханның әскери күшімен жоңғарларды тыныштандырған.
Жоңғарлардың билігі құлағаннан кейін Манжу патшалық өкіметі Іледегі
хандық тәртіпті күшінен қалдырып, әкімшілік басқаруды немесе бір орталыққа
бағынған әкімшілік аудан тәртібін жүргізді. 1762 жылы Іледегі Жяңжун
(генерал) мекемесі ұйысдастырылып Тянь-Шанның оңтүстігі мен солтүстігіндегі
байтақ өңірді және Балқаш көлінің шығысы мен оңтүстігіндегі өңірлерді
басқарған, Іле осы кең өлкенің әкімшілік орталығы болып, Жяңжун қазіргі
Күре қаласын (Қорғас ауданының қарауында) орталық еткен, Іле Жяңжун
мекемесі басқарған ұлан- байтақ өңірді аймақ дәрежелі ақылшы уәзір
办事大臣 жетекші уәзір 领队大臣 қатарлы мансаптылар қойып ел басқарып
отырған.
Жоңғардың Іледегі билігі құлап, тыныштық орнағаннан кейін қазақтар
мен ұйғырлар өздерінің байырғы мекені Іле өңіріне бет алып көшіп келе
бастайды. Манжу патшалығы Іледе тұрған Жяңжун мекемесі Іледегі қазақ,
ұйғыр, моңғол қатарлы халықтардың істерін басқаруда сол ұлт ішіндегі
билеушілер арқылы ұлттық салт формаларына пайдаланып отырған. Манжу өкіметі
тұсында Іле аңғарында қалалар дамиды. Соғыс аласапырандығы салдарынан
қирап, бүлініп кеткен қалалардың орнына жаңа қалалар салына бастайды. Тек
18- ғасырдың ішінің өзінде Іле өзенінің солтүстік жазығына Талқы
塔勒夺Сүйдін 绥定 жергілікті есімі “Ухарлық”, (жоңғар сөзінде иладыру
ұғымында); Күре （惠运）； Ақсу баянындай（惠宁）； Қорғас（拱震）； Үкір
борса(广仁)сиыр еті боршасы ұғымында: Құлжа（宁运） (арқардың құлжасы
ұғымында): Қарабұлақ（熙春） қатарлы тоғыз қала қорғаны соғылып, Күре
қаласын Іле Жянжун мекемесі орталық еткен. Бұлар Іленің тоғыз қаласы деп
аталған. Осы қалалардың бір бөлімінің қираған орны қалған болса, ал Сүйдін,
Күре, Құлжа қатарлы қалалар тарихи мұра ретінде қазірде сақталып отыр.
1884 жылы Синьцзян өлке тәртібі жолға қойылып Синьцзян әкімшілік
орталығы болып Іле алқабы аймаққа өзгеріп, аймақтың әкімшілік істерін
даутай және т.б. мансаптағы адамдар басқарып отырған. Бұл кезде Іле
аймағының орталығы Құлжа қаласына көшеді. Аймақ қармағында аудандар
құрылып, оның қарауында аз ұлттардың әкімшілік билік органдары (болыс,
ақалақшы, зәңгі немесе мыңбасы, жүзбасы, елубасы, т.б.) құрылып іс басқарып
отырған.
Бұл дәуірде өзеннің және алқаптың байырғы Іле есімі жалғасты
қолданыла берген.
Іле есімінің шығу тегі және мағынасын ақтарғанда ертедегі
тарихшылардың, саяхатшылардың жазып қалдырған деректері мен естеліктеріне
сүйене отырып ізденуге тура келеді. Бұл мәселеде әсіресе, ерте заманда өмір
сүрген түрік тілі жүйесіндегі тайпалардың тілінен дерек таба аламыз. Сондай-
ақ қытайдың тарихи жазбаларында сақталып келген түрік тіліндегі есімдердің
қытай әріпіндегі дыбысталуынан да нақты дерек таба аламыз.
“Іле” есімін түрік тіліндегі тайпалар қойған. Атап айтқанда, батыс
және шығыс хан патшалығы дәуірлерінде (жыл санауымыздан ілгергі 1-2
ғасырлармен – жыл санауымыздың 1-4 ғасырлар) Іле өңірінде негізі бұқара
болып массагет, сақ және үйсін тайпалары мекендеген көлемді тайпалық одақ
болатын, бұлардың тіл жүйесі түрік тілінде болды.
Хан патшалығы дәуірінде өмір сүрген жоғарыдағы тайпалардың нәсілі
жөнінде қытайдың және әр ел ғалымдары қызғылықты зерттеулер жүргізіп
келеді. Ғалымдар сақтарды Славиан , Иран және Түүрік нәсілі де болған деп
қарайды.Бұндай болғанда сақтар териториясының шығысындағылар (Іледе осының
ішінде )түрік нәсілдес болғанда , батыстағылар (батыс сібір , Орал , шығыс
Европа ) славиан нәсілдес , оңтүстіктегілер (Орта азияның оңтүстік өңірлері
)иран нәсілдес болған деп айтуға болады . Ханнама да –Хакастар(Енисей
өзенін мекендеген тайпа , сары шаш сары өңді болған деп жазылыпты .
осыларға қарағанда , бұл өңірде тұрған Массагет , Сақ ,Үйсіндердің көк көз
сары шаш ішіндегі халық немесе Европейт нәсіліндегі халық болғандығы айқын
. ондай болғанда жоғардағы тайпалардың ізін басып қалыптасқан түрік
тайпаларының көк көз түрік деп аталуы да негізсіз емес .
Бұл тайпалардың тіл жүйесі жөнінде де ғалымдар қызықты зерттеулер
жүргізіп отыр . Әсіресе үйсіндердің түрік тілінде болғандығы жәйлы Қытайдың
жазба деректері мен шетелде табылған жазба деректері айқын түсінік береді .
мсалы Үйсіндер ,өздерінің ханын күнмщ немесе Конми (Күнби) деп атаған .
Ал , ақсүйектерін ми (Би) деп атапты . Үйсін хан тұқымдарынан : Мән домы
, Ле жауми , Ними , Уаң гүими , Иуан гүими , Шыңми , Анлими қатарлыларды
атауға болады .Бұл атаулар ханнама да осылай дыбысталып жазбаға түсіп ,
ерте заманда ми әрпін қытайлар Би деп дыфбыстап оқығандығы мәлім . Би
дегеніміз – ускі түрік сөзінде бек деген ұғымды білдіреді . қазіргі заман
қазақ тілінде де осы ұғымдағы Би деген атау бар .
Жетісудың талас өзені бойынан табылған Түрік руника әрпімен тасқа ойып
түсірген беттеме жазудан Үйсіндердің сөздерін көре аламыз . Ғалымдар бұны V-
ғасырдың ескеркіші деп қарап отыр . онда былай жазылған:
Хан патшалығы тарихнамаларында Іле деген осы бір сөз дыбыстық жағынан
көп өзгерске ұшырамай , тарихи жазбаларға түсірілген . ерте заманда әр ұлт
тіліндегі атаулармен әріптерді қытай әрпімен жазбаға түсіргенде , дыбыстық
жағынан аздап өзгеріп отыратын құбылыстар кезігіп отыратын болған . әсіресе
, атаулар ішіндегі дауыссыз дыбыстардың ауысуы көбірек кездеседі . дауысты
дыбыстардың орын ауысуы кейде буындардың ауысуы , түсіріліп жазылу
жәйіттері дағдылы құбылыс болған . Мысалы Е нің орнына Й , Р дың
орнына Л , Қның орнына Х , К ; Ғ ның орнына Г , К нің орнына
Ж сияқты дыбыстармен бейнелеп келген . Осы өзгешеліктерге қарай отырып ,
біз Іле есімінің дыбысталыуында белгілі бір өзгерске ұшырағанын байқаймыз
. бұл есім тегінде Ел , Елі деп қолданылған болуы , кейінгі дәуірлерде
қоғам дамуына байланысты тіл де дамып , дыбысталу жағынан аздап өзгерген
болуыда мүмкін . біздің жыл санауымыздан ілгері қытай әрпімен жазбаға
түскен 伊列 (иле) есімі мен Таңнамадағы (бұдан мың жыл ілгері)
伊丽(или) есімінің дыбысталыуы , Ел , Елі сөзінің дыбысталуына өте
жақын келеді . Ертедегі Түрік тайпалары бұл сөзді Ел елі , Иіл иіли деп
дыбыстап келген болуы мүмкін .
Түрік тарихының жыйнағы (突厥集史) атты кітапта Іле есіміне қытайша
әріппен қоса халықаралық транскрипций мен де өте айқындап түсіндрме жасаған
. онда Іле есімі 颉利 іl – иіл , 完利 еli – Елі деп жазылған . бұл
жазбалардың қытай әрпіндегісі болсын , мейлі транскрипция дағысы болсын
бәрінде де ел , Елі деген дыбысты бейнелеп отыр . осы кітапта тағыда
Түрік қағанды дәуіріндегі адамдардың аттарын қытай жазғанда да Ел дыбысы
араласып келетін сөздерді бейнеІле есімін жазғандағы әріптермен
дыбыстаңан .Мысалы түрік қағаны Елтебердің қытай әрпімен 挨利发(Елифа
-eltebir) деп жазбаға түсірген . Түмен қағанның титұлы(мәнсап аты)Елег
қаған деген есімді 伊利河汗 деп жазған . (Елег дегеніміз – Елдің қожасы
,иесі , билеушісі деген сөз) . Ал , Елшіг қаған (Ел қаған – Елдің ісін
басқарушы қаған) деген есімдегі Ел деген сөзді де дәл жоғардағыдай
әріптермен дыбыстап жазбаға түсіріпті . Бұл есімдердің басқы жағындағы Іле
, иілі деген екі әрпі қазіргі заман түрік тілдеріндегі (әсіресе Қазақ ,
Ұйғұр тілдеріндегі) Ел , Елі , Иіл , Иілі сөздерге өте үйлесіп келеді .
Мұның өзі ерте замандағы түрік сөздерінің жоғалмай соңғы ұрпақтарына
жалғасып , осы заман түрік тілдерінде сақталып келгендігін көрсетеді .
Міне , осылардан біз ертедегі қытай тарихшыларының Іле деген есімді
жазбаға түсіргенде түрлі әріптермен бейнеленгенімен жинақтап айтқанда Іле
өзенінің ерте заманда қолданылған ел, елі деген есімін дыбыстық жағынан
аударып бейнелеп отырғанын көре аламыз. Сонда біз Іле өзенінің есімі болсын
немесе Іле өзені жағасында болып өткен Іле балық қаласының есімі болсын
барлығы да ел, елі сөздерімен тығыз байланысты түбірлес сөздер болып
дыбысталып, осы мағынада және осы дыбыста қалыптасып кеткен деп қараймыз.
Былайша айтқанда, ерте заманғы осы алқапты мекендеген тайпалар Іле өзенінің
және Іле алқабының аса қасиетті, бай, елді мекен болғандығын ардақтап,
елдің өзені, халықтың өзені деген ұғыммен атағандығы байқалады. Ғалым
Махмұт Қашқари Іле өзені жөнінде түсіндіре келіп, бұл дария Түрік
елдерінің Жайһұны есептеледі деп бекер атамаған сияқты. (Жайһұн- Орта
Азиядағы Аму дариясының бұрынғы аты).
1.2 Іле – Қазақ облысының қалалары
Іле аймағына 8 аудан, бір қала қарайды. бұдан сырт, өндіріс құрылыс,
ауыл шаруашылық алаңдары мен кедендері бар.
Құлжа қаласы – Іле өзенінің орта ағысының солтүстік жағалауында
орналасқан. Үрімжіден 700 километр, Қорғас кеденінен 88 километр
қашықтықта. Жалпы жер аумағы 575,4 шаршы километр, жан саны 1998-жылы 325
мың. Қарастылығында 7 ауыл, 1 егіншілік алаңы, 1 мал фермасы, және
көшелерді басқаратын 6 іс басқарма, 5 тұрғындар комитеті бар. Қалада ұйғыр,
қытай, қазақ, өзбек, сібе, орыс, монғол, татар, қырғыз қатарлы 39 ұлт
тұрады.
Құлжа қаласы 10-ғасырдың орта шеңінде салына бастаған. Ілгерінді
кейінді батыс түрік, қаңлы, қарахан, батыс Лияу, Ойрат қатарлы хан
патшалықтары мекен еткен. 17-ғасырдың орта шенінде жоңғарлардың Ел
басылары бас қосатын орталыққа айналған. Чин патшалығы Синьцзянды бірлікке
келтіргеннен кейін Іледе Іле қатарлы жерлерді басқаратын генерал
мекемесін құрған кезде Іле өңірінде қатарынан 6 қала бой көтерген.
1954 жылы май айында Құлжа ауданы негізінде Құлжа қаласы құрылып, 1957-
жылы Құлжа ауданының органы Желіжүз қалашығына көшірілген. Осыдан бастап
қала мен аудан бүкілдей өз алдына бөлек-бөлек жұмыс жүргізеді. 1949-жылдан
кейін Құлжа қаласы ілгерінді – кейінді Синьцзиян ұйғыр автономиялы
районына, Іле қазақ автономиялы обылысына төте қарайды. Қазір Іле аймағының
басқаруында қала, Іле қазақ автономиялы облысының орталығы сондай-ақ Іле
аймағының партия, үкімет органдары тұрған жер. Ол Іле өзені аңғарының орта
бөлігіне, солтүстік қоңыржай белдеуге орналасқан. Климаты –ұлы құрлықтық
климатына жатады. Ауа райы жанға жайлы, төрт маусымы айқын парықталады.
Жылдық жауын –шашын мөлшері орта есеппен 262,4 милиметр, Терістік өңірдегі
жер ұйық деген даңқы бар.
Құлжа қаласының жаратылыстық байлығы мол, кен өнімдеріне көмір, кварц
құмы және отқа шыдамды сары топырақ т.б. шығады. Жер жылуынан пайда болған
Баяндай от арасаны аурыу – сырқау, дерт – дербезге шипалы ем. Жерінде
жылқы, қой, сиыр, Тянь – Шань бұғысы қатарлылар жасайды. Іле өзені қаланың
оңтүстігін бойлап ағып өтеді. Су байлығы мол. Сона Щанфың жынамасында сауда
бекеті болып ашылған. Қазір Құлжа қаласының жеңіл өнеркәсібі едәуір тез
дамыды. Қалада жұн тоқымашылық, қағаз жасау, кендір тоқмашылығы, сүйек
желімін жасау, каучук, пыластымасса, цемент, т.б. жеміс-жидек өнімдерін
мәнерлейтін 137 өнеркәсіп-кәсіпорындары (ауыл, қалашық кәсіп орындарын
қамтиды) құрылып, өнім түрі 2000 нан асты. 8 түрлі өнім автономиялы
районның таңдаулы өнім силығын алды. Құлжа қаласында жүн киімдері ел іші-
сыртындағы түтынушылардың қарсы алуына ие болуда. Қалада облысқа, аймаққа,
дивизияға бөлімше әскери районға, батыс Тянь-Шань орман мекемесіне кен
істері мекемесіне қарасты 61 завод – фабрика бар. Іле шұға фабирикасы
өндірген Ұлар маркалы маталар мемлекет силығын алды.
Құлжа қаласының егін – мал шаруашылығы, қосымша кәсібі және балық
шаруашылығы да едәуір дамыған. Қала маңында бидай, борми, қаныт қызылшасы
егіледі. Суында шабақ, боз балық, қара балық, ақ бекіре, сазан, қатарлы 20
түрліден астам балықтар жасайды.
Қаланың жері құнарлы, шөбі шүйгін, жемісі мол, орман бүркемелілігі 46
пайыз, Құлжа алмасы Синьцзянға әйгілі, шамамен алманың 50ден астам сорты
бар, өнім мөлшері жоғары. Жемістері қала тұрғындарын қамдаудан сырт,
шетелдерге шығарады.
Қаланың қатынас тасымалы тез дамыды. Қала, Іле аймағының қатынас
орталығы әрі Орта Азияның да қатынас түйіні. Онда қазір тас жол тасымалы
негіз, әуе жолын қосымша еткен қатынас торабы құрылған. 1989-жылдан бастап
Құлжа қаласында қайталай Қорғас кедені арқылы шекарадан шығып Қазақстанға
және Орта Азияаға төте қатынайтын халықаралық және зат тасыйтын автомобиль
ұласпалы тасымалы басталды. Почта-телеграф хабарласу жұмысы да тез
қарқынмен дамып, дүниенің түкпір – түкпірмен хабарласуға қолайлы болды.
Жұйеден қала 1990 – жылдан бастап бүкіл мемлекеттік ұзақ жолды телефонды
автоматты басқару торабына ресми түрде кірді. Айдағалы бұдхананың ескі
жұрты, ерте заманғы мәдениеттің символы.
Құлжа қаласы – Синьцзянның батысындағы байырғы қала, алтын Автономиялы
районының мәдени мұраларды түйінді қорғау орны қатарына енген. Онда тағы үш
аймақ төңкерісінің құрбандар ескерткішінің саяхатшыларды өзінің
көркемдігімен баурайды.
1.3 Іле – Қазақ облысының аудандары
Құлжа ауданы – Іле аңғарының орта бөлігіне орналасқан. 1950-жылы
құрылған. Ауданның шығысы мен батысының ұзындығы 116 километр, оңтүстігі
мен солтүстігінің ара қашықтығы 95 километр. Жалпы аумағы 6 мың 230 шаршы
километр. Оның ішінде таулы районның жер аумағы жалпы жер көлемнің 64,15
пайыз, адырлы қыраттар 11,5 пайыз жазықтар 23,59 пайызын ұстайды. Ауданға
қабыры және құлыптастар орнаған. Іле өзені табиғаты ел іші-сыртынан келген
18 ауыл, 2 қалашық, 2 - 7 -егіс алаңы, 3 жергілікті мал фермасы қарайды жан
саны 1998-жылы 371 мың. Бұлар 28 ұлтына құрам тапқан. Аудан көлемінде
облысқа, Іле аймағына қарайтын төте қарасты 8 ірі кәсіп орын бар.
Құлжа ауданың климаты – қоңыржай белдеулік құрлық климатына жатады.
Егістік дақылдары бидай, жүгері, күріш, қышы, күнбағыс,қант қызылшасы,
жоңышқа егіледі. Алма, өрік, жаңғақ қатарлы экономикалық өнімділігі жоғары
жемістер өседі. Жеміс өсіру тарихы ұзақ, жеміс түрі мол, өнімі жоғары. Ол
іле алмасын өсіретін негізгі база есептеледі, әсіресе үлкен ақ өріктің
өнімі бүкіл елге таралған. Ежелден өрік мекені аталып кеткен.
Аудан негізінен егін шаруашылық районға жатады. 600 мың гектар
егіншілік жері, ұлан-байтақ жайылымы-егін, мал шаруашылығына мықты негіз
қалаған. Ол автономиялы районның ежелден аты әйгілі товар астық өндіретін
100 ауданның бірі.
Құлжа ауданның орманмен көмкерілген жері 14 пайыз, мемлекет бойынша
ағаш егіп орман өсіруді, өңірлік жасылдандыруды алдымен жүзеге асырған
аудадардың бірі. Аудан көлемінде үлкен-кішілі 10 өзен және бұлақтар бар.
Қас өзеннің ауданға қарасты бөлігінде өзен суын тізгіндеу, өзен суына
жоспарлы пайдалану құрлысы 1967-жылы жасалып бітті. Ол батыс пен шығыс
жағалауға су шығарады. Қас өзенінің бойына салынған Ынтымақ электр
станциясы мен Тоғай электр станциясы Ілені тоқпен қамдау торабына
енгізіліп, бүкіл ауданның өнеркәсіп, ауыл шарауашылық өндірісі мен халық
тұрмысын сенімді электр энергиямен қамдады.
Ауданда кен байлығы мол. Қазірге дейін анықталған кендер, көмір, алтын
ақсаз тасы, гипс, кварц, шырымтал, ак тасы, күкірт қышқылды ауыр шыпат,
куміс, темір, алюмин, мырыш, мыс, т.б. бар. Осының ішінде көмірдің запас
қоры ең мол. Ашылы алтын кені-мемлекет бойынша ірі алтын кен.
Құлжа ауданы кендір аршуды, кендір талшығын мәнерлеп ұршықтауды
негізгі тұлға еткен тоқымашылық кәсібі мен балқыту заводын негізгі тұлға
еткен сүт, азық –түлік мәнерлер өнеркәсібі алғаш рет іске асты. Әрі жібек
кездеме тоқу арақ, цемент бұйымдарын жасау, жүйеден ақсағыз топырақ,
былғары, жүн мәнерлеу, баспа, астық май мәнерлеу заводы, көмір кен қатарлы
мемлекеттік және коллективтік кәсіпорындар мен 20 неше ауыл-қалашық
кәсіпорындар жұмыс істейді. Құлжа қаласында өндірілген арақ өнімін жоғары
бағалайды.
Іле сүт өнімдері заводында өндірілген шипа маркалы сүт парашогі жеке-
жеке автономиялы районның таңдаулы сыйлықтарына ие болды. Аудандық цемент
заводы өндірген кернеу күшін тізгіндеу тегеурін трубасы мекен электр
бағанасы мемлекеттік 2-дәрежелі өлшемге жетті. Ақсағыз топырағынан жасалған
әшекейлі бұйымдар, түлкі терісінен тігілген бағалы бұйымдар т.б. ел ішінде
өтімді тауарға айналды.
Чапшал Сібе автономиялы ауданы Тянь-Шань тауының батыс бөктеріне,
Іле өзенінің оңтүстік жағалауына орналасқан. Бұл еліміз бойынша сібе ұлтын
негізгі тұлға еткен әрі көп ұлт қоныстанған бірден-бір автономиялы аудан
батысы Қазақстан республикасымен шекараласады, жалпы жер көлемі 4 мың 430
шаршы километр. Ауданға 2 қалашық, 11ауыл, 3 егіншілік алаңы және мал
фермасы қарайды. Ауданда сібе, ұйғыр, қазақ қытай қатарлы 20 қанша ұлт бар.
1998-жылы жан – саны 170 мың. Орталыққа төте қарайтын 2 кен, 1 завод, 3
полк және Іле аймақтық сауын сиыр фермасы мен жазықтарда орман алаңы, Тянь-
Шань орман мекемесінің Чапшал орман алаңы бар.
Чапшал ежелден бері батыс өңірдегі ұрымтал жер, оңтүстігі үйсін тауы
баурайында. Хан патшалығы дәуірінде үйсін тайпасы осы өңірді тиянақ етіп,
батыс өңірдегі тегеурінді ел болған. 1950-жылы Ниңши аудандық халық үкіметі
болып құрылған. 1954-жылы 17-март күні Сібе автономиялы аудан болып
өзгертіледі.
Аудан үйсін тауы мен Іле аңғары аралығына орналасқан. Жер бедері шығыс
пен оңтүстіктен батыс солтүстікке қарай көлбеп жатады. Жазық жері жалпы жер
көлемінің 44,3 пайызын, адырлы қыраттар 27 пайызын, таулы өңірлер 28,7
пайызын ұстайды. Климаты құрлық климатына жатады. Астық дақылдарынан бидай,
күріш, жүгері, майлы дақылдардан зығыр, майыл күнбағыс қышы т.б. егіледі.
Чапшал қарбызыауданның ерекше өнімі.
Жаратылыстық байлығы мол. Оңтүстігінде Үйсін, Чапшал, Темірлік таулары
бар. Орман аумағы 200 мың гектар. Негізінен самырсын, қарағай, қайың терек,
тал, шегірсін, қатарлы ағаштар өседі. Ауданның кен байлығы мол. Қазірге
дейін көмір, темір, мыс, уран, ак тасы, күкірт, мөлдір тас, кварц, т.б.
байқалды. Мұның ішінде көмірдің запас қор мөлшері өте көп, таралу мөлшері
кең, қазірге дейін 20 қанша көмір кені ашылып ауданның қажетін қамдаудан
тыс, Іле аймағының басқа аудандарын, тіпті, Бұратала монғұл автономиялы
облысының аудан, қалаларын да қамдайды. Көмір осы ауданның халық
шаруашылығының негізі.
Ауданда жұпар, тышқан, суыр, бұғы, аю, қарақұйрық, ұлар қатарлы бағалы
жабайы хайуанаттар жасайды. Ақжұрек, қарғалдақ, елік, рауағаш, қызыл мия,
жаужұмыр, шықылақ қатарлы дәрілік өсімдіктер өседі. Сазан, боз балық, шығыс
тыраны мен бағалы бекіре балығы қатарлы су өнімдерінің қоры мол.
Чапшал ауданы егінді негізі, егін мен мал шаруашылығын ұштастырған
қосымша өнімдерді мәнерлейтін көмекші шаруашылық құрылымы бар. Өнеркәсіптен
көмір, құрылыс материалын жасау, астық, май, жем-шөп, азық-түлік, сүт
өнімдерін мәнерлеу, төк сым, жүн тоқыма кәсіпорындары бар.
Егістік жер көлемі 400 мың гектардан асады. Егін шаруашылығы –
ауданның негізгі өндірісінің бірі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бакалаврлық бітіру жұмыс тақырыбы “Қытай Халық Республикасының
Синьцзян автономиялық ауданына қарасты Іле – Қазақ облысының экономикалық,
географиялық сипаттамасы”.
Бакалаврлық бітіру жұмысы 60 беттен, 5 суреттен, және 1 картадан
тұрады. Жұмыс кіріспе, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Негізгі сөздер: кен, астық дақылдары, жабайы аң, құстар, тарихи
мұралар, көлік қатынасы, су ресурсты, ұлттар.
Бітіру жұмыстың мақсаты: Іле – Қазақ облысының географиялық
сипаттамасы, оның өнеркәсібі, экономикасының даму жағдайы, түрлі
жетістіктері, халқының мәдениеті және рухани өмірін жан - жақты қарастыру.
Зерттеу әдістері: статистикалық талдау, сипаттап жазу әдісі;
географиялық зерттеу әдісі; экономикалық талдау әдісі.
Кіріспе
Бұл бакалаврлық бітіру жұмысыма біздің Ата – бабаларымыздың ары мен
жаның, қаны мен терінің куәсіндей болып, жүрегінен терең орын алып, көңіл-
күйді елжіретіп, көзіңе оттай ыстық басылатын осынау құтты мекен, ырысты
аймақ туралы аздаған түсініктеме бердік бұл дарқан табиғаты күшті Іле үшін
түкке тұрмайды.
Бабамыздың мекен еткен, Түстік Синьцзян мен Терістік Синьцзянның су
бөлгішін дей алып Тәңір тауның Мұзартты асуларының бірі болған сонау
Күнестің шығысындағы әкімшілік шекара сызығы – желді кезеңінен күн салып
батысқа қарай көз салсаңыз: көк тірей көсіліп жатқан Үйсін тауы мен Көк
қамыр тауларының бел – белестері, кілемдей құлпырған Дулат жазығы мен
Қорғас жазығы тұтас Іленің төбесінен қарап тұрған қарауылдағы Қас батырдай
Хантәңірі мен Қабанбайдың Қарашоқысы сізді тарихи – географиялық зерттеуді
жүргізуге әсерін тигізеді.
Қойнау байлыққа толған Іленің көркем табиғаты, сылдырап аққан суы, көз
тартар сарқырамалары, масатыдай құлпырған көк жайлауы асқар таулары т.б.
табиғаттар тек қана көркем Ілеге тән көрініс секілді көрінеді. Онда тұып
жатқан әр ұлт халқы өзінің төл мәдениеті негізінде қазіргі заман талабына
сай білім мен ғылым-техникаға баса назар аударып өздерінің көркем болашағын
жасауда. Халықтар сол өзінің туып өскен жеріндегі бар байлықты, бар
мүмкіндікті іске асырып өзіндік мәдениеті мен рухани өмірін сан-алуан түске
бояуда.
1. қытай халық республикасы Іле - Қазақ облысының географиялық
орнымен жалпы сипаттамасы
1.1. Іле -Қазақ облысының тарихи географиялық сипаттамасы
Іле деген осы бір ардақты жер есімінің шығу тегі оның мағынасы
қазірге дейін адамдарды қызықтырып келе жатқан тақырыптардың бірі. Іле
алқабы адамзаттың өмір тіршілігі үшін құт-берекелі жер. Оның егіншілік, мал
шаруашылық, су шаруашылық, өнеркәсіп және тағы басқа салалары игілікті
жұмыс беріп, халқымыз бақытты рахатты өмір өткізіп келеді. Туған жердің
жанды балқытқан ыстық мейіріне не жетсін, шіркін?! өзінің сүйкімді ыстық
лебізімен бізге қараған сайын көз тойғысыз - ақ көрікті келбеті мен
ләззатына қам бақ емес. Туған жердің топырағы, суы, шөбі, ауасы бәрі-бәрі
де асыл, бәрі де біз үшін қымбат, Іле өңірі келбетінің көріктілігімен ғана
көз тартпайды. Ол өзінің адамзат үшін құнарлы да, шұрайлы қасиетімен
халқымыздың игіліктенуіне өн-бойындағы нәрін беріп келе жатқан жер болуымен
көз тартады. Нәрі де, майлы емшегін сүйсіне де, сүйіне иітіп емірене емізіп
келе жатқан жер ана осындай бір қасиетті мекеннің жай-жапсарын, есімін
мағынасын түсіну маңызды жұмыстардың бірі ғой. Тарихта өтіп кеткен жүз
жылдық, мың жылдық уақытты қамтыған оқыйғалар мен өзгерістерге, оның ішінде
бағызы заманғы тайпалардың қоданған сөздерімен жерлерге қойған есімдеріне
назар аударып, үңілу арқылы оның анығына ұмтылуға болады. Бүгінге дейін
тәрихшы ,архелогтар Іле есімінің шығу тегі мен мағанасы жөнінде едауыр
зерттеулер жүргізіп, түрлі түсіндрмелерде бар, сол сияқты бір-біріне
ұқсамайтын түсіндрмелерде кезігеді. Бұл арада ұқсамайтын түсіндрмелерге
тоқтала кетейік: мысалы, Батыс өңірдің жер аттары(西域地名) деген
кітапта: Іле дегеніміз-түрік сөзі болып жылан(илән) деген ұғымды
білдіреді. деп түсіндреді(осы кітаптың 34- бетінде). Бұл сөздің төркінін
саяахат естелігі(行记) деген кітаптағы Илан балық(Іле балық-таң
патшалығы дәуірінде, 618-907жылдарында Іле аңғарында болған қала) тың аты
илән балық деп жазылған.басқа кітаптарда кезікпейді.Біз тәрихи
жазбалармен деректер және архелогиялық қазына жөннен дүне жүзінде алдыңғы
қатарда тұратын мемлекет. Неше мың жылдық Қытай тәрихы мен дүние тәрихын
қамтитын 280 томдық тәрихи шежірелер өткен күндер мен тәрихи оқыйғалардың
куәсі ретінде кітап қазынасында қасқайып тұр. Осы бай қазынадан біз
іздегеніміздің бәрін тауып игілкке жарата аламыз, осы қаыналардан Іле
есімінің есімі Таңнамада 伊丽(или), иұннама да 亦剌八里 (или балық)
Мыңнама 亦力把里 (или балық), Солтүстіктің елшілік естелігі (北便记)
деген кітапта 益离住城 (Или қаласы) деп жазбаға түскен. Тіпті бұл
дәуірлерден де ілгері яғыни бұдан 2000 жылдың алдында өткен Хан патышалығы
заманында-ақ тарихшылар Іле өзенін Қытай жазуында 伊列 (Іле) деп дыбыстық
аударма жасап, жазбаға түсіргендігін көріп отырмыз, Іле есіміне жылан
ұғымында мағына беріп түсіндіру ерте замандағы Түрік тілі жүйесіндегі
тайпалардың қойған осы есімінің мағынасына үйлеспейді. Ал, Түрік халықының
бұтақтары қазірде Түрік тілі жүйесіндегі халықтардың осыған үйлес дыбыстағы
сөздерінен алып түсіндіруде екінің бірінде бола бермейді ғой. Мысалы,
қазіргі заман Қазақ тіліндегі тез, шапшаң, ілезде немесе іле-шала деген
ұғымдағы іле сөзін Іле есіміне тели салып, Іле дегеніміз-тез, шапшаң
деген ұғымды білдіреді деп қарауға болмас еді. Қайта бұл есімнің ұғымын өз
заманында өмір сүрген тайпалардың тілінен табуымызға болады.
Ал, кейбір адамдар Шыңғысхан империясы мен Іле дегеніміз – иіл
деген Моңғұл сөзі болып, ашық, жайдақ деген ұғымды білдіреді деп
түсіндіреді. Бұнда түсіндіру Іле есімінің тарихи тегіне, мағынасына тіпті
де үйлеспейді. өйткені, Іле есімі ескі түрік тілінде жайдақ ұғымын
бермейді де, ұлы ғалым Махмұт Қашқаридің Түрік тілдер сөздігі кітабінда:
айл дегеніміз-ел, мемлекет деп түсіндіреді. (осы кітаптың 1-том 67-бетіне
қараңыз). Оның үстіне Іле есімінің өзі сонау Хан патышалығы дәуірінде-ақ
қоланылып жазбаға түскен болатын. Шыңғысхан империясының жаулаушылық соғысы
тек 13-ғасырдың бас шендерінде, яғыни 1206-жылдардан басталған тарихи
оқиға. Осыдан есептегенде Іле деген есім Шыңғысхан империясының Іле
өңіріне баса көктеп келуіне мың жылдан астам уақыт ілгері қолданылған.
Шыңғысхан жаулаушылығынан ілгері Іле өңірін Моңғұл халықы мекендеген емес,
ондай болғанда Іле деген Моңғұлша жер атының болуы да мүмкін емес қой.
Сондықтан, Ілені Моңғұл сөзі деп қарау фактке жақын келмейді.
Іле есімі жөнінде халық ішінде де алуан түрлі түсіндірмелер мен
аңыздар сақталып қалыпты, бір аңызда мынадай әңгімеленеді:
Іле мен Жетісу өңірін билеген Шыңғысханның ұрпағы Тұғылық Темрхан
төңірегіндегі ғұламалардың уағызнамалары арқылы Ислам дінін қаділдайды.сол
кезде өзімен бірге алғаш 700 адам Ислам дініне кіреді. Осы кезде мұсылман
болған мыңдаған Моңғұлдар қуанғандығынан бастарындағы киіз қалпақтарын
дарияға лақтырады, сонда су бөгеліп, Күре қаласын(көне Күре) ойрандап
кеткен. Шонжарлар: - қалпақтарыңды сүзіп алып тастаңдар,- дегенде Моңғұлдар
илә-илә (бұл Моңғұл тілінде Кезқұйрық қүс деген сөз-үзінді алушыдан) деп
айқайлаған. Сонымен Илә деген сөз суға есім болып қалған ( Шора
журналы, Орымбор, 1915-жыл, 3-сан 72- бетіне қараңыз), Іле есімінің шығу
тегі жөніндегі бұл аңызда ақылға үйлеспейді. Жүздеген, неше мыңдаған
адамның лақтырған қалпағымен жойқын екпінді үлкен өзен суының бөгеліп қалуы
мүмкін емес қой. Тұғұлық Темір 14-ғасырда Іледе хандық құрған. Ол 160мың
адаммен Исілам дінін қабылдап, Моңғұлдарды Түріктестіргені шындық, ал Іле
өзенінің тасқыны көне Күре қаласын ойрандап ктуі Тұғұлық Темірхан заманында
емес, 1818-жылы болған тәбиғи уақиға, қалған әңгімелердің барлығы аңіз
ғана.
Журналда осы мақаланың авторы Назарқожа Іле есіміне мынадай түсінік
береді: Іле деген сөз алты шаһар (Оңтүстік Шин жаң) тұрғындарының (иілліқ)
жағымды , сүйкімді деген сөзінен алынып қолданылып кеткені болуы мүмкін.
Кейінгі кездерде Алты шаһар халықы (Іле – хо) деп атап кеткен. (хо)
дегеніміз-Іле сөзінің Қытайша мағыналық аудармасы болып табылады.
(іліқ)сөзі мен (хо) сөзі мағыналас сөздер есептеледі. Іленің көкжайсаң
көркем жерлері олардың көзіне өте жағымды көрінетіндіктен осылай аталып
кеткен болуы мүмкін дейді (бұл да сонда 72-73-беттеріне қараңыз).
Ал, Батыс елдері (Қазақстан) зерттеушілері Іле есіміне мынадай
түсінік береді: Іленің басы Текестен басталып, ол өзінің ағысы барысында
жол-жөнекей Күнес, Қас өзендерін іле кетеді. Осындай іліп аққандығы үшін
Текестің төменгі ағары (Күнеспен қосылған жері ) Іле деп аталған дейді.
Бұл да Іле есімінің дыбысталуына немесе қазіргі заман Қазақ тіліндегі
дыбысталуына қарай жорамалдап мағына беру ғана болып табылады.
Іле алқабы –Тәңір тауы（矘格里山-Тян-шян）солтүстік етегіндегі Үйсін
тауы мен Еренқабырға тауының ортасына орналасқан кең өңір. Бұл алқаптың
салаларынан алун түрлі касіптердің қарыштап дамып отырған өндірістерін
кезіктіреміз. Шүйгін шөбінен майы тамған жайылымдары ырысты өрісі болып,
мыңғырып өскен әр түлік малы, Қытайға тіпті дүние-жүзіне әйгілі Іле
жылқысы да, маң-маң басқан сиырлары да Іледе өсіп отыр. Шұға фабрикасының
айызын қандырып, өрісте шөккен бұлттай көз тартқан әйгілі асыл тұқымды Шин
жаң қойының отаны да Іле, шұрайлы қыртысынан алуан түрлі дақылдар мол
өнімін беріп келе жатқан жер де Іле. Көрген көзді тамсандыра өзіне
баурайтын табиғат көріністері айрықша ғой, шіркін бұл айтып тауысқысыз
байлық қой. Осындай бай өлкенің қасиетіне мақтаныш етпей тұра алмаймыз, осы
кең алқапты шығыстан батысқа қарай қақ жара ағып үлкен өзен жатыр. Оның
басы Текес (теке ұғымында) өзенінен басталып, жол-жөнекей оған Күнес, Қас(
қас тасы ұғымында) өзендері қосылып, Іле өзенін құрастырады да аяғы Көкше
теңізге (балқашқа) құятын суы қысы-жазы суалмайтын, қайнары мол, мың
километрлік ұзаққа созылып аққан ірі өзендердің бірі. Тегінде Іле деген
есімде –осы өзенге беріліп қалыптасып кетіпті, қазір осы өзен де және осы
өңірге орналасқан бірнеше аудан, қаланы құрамына алған акімшілік аймақ та
Іле деп аталады. 1954-жылы құрылған Іле Қазақ автономиялы обылысына да
осы есім берілген.
Іле есімінің ерте замандағы дыбыстылуына көз жүгіртіп көрейік: Іле
өңірі ұзақ тарихқа ие, тарихи оқыиғаларға бай, тарихи, мәдени мұра,
ескерткіштерінің молдығымен әйгілі болған жер. Қытайдың тарихикітап
қазыналарында жазбаға түсіріп қалдырылған деректері бірнеше мың жылдық
тарихты көз алдыға елестетеді.
Біздің жыл санауымыздан ілгері 1 -2 ғасырлармен жыл санауымыздың
алғашқы ғасырларында Іле өзені (оның тармақтарында қамтиды) аңғарындаСақ
деп жалпы атаумен аталған тайпалар мекендеген . бұл тайпалық одақтың көлемі
аса ірі болып , олар шығыс европа , батыс сібір , Қыпшақ даласы және орта
азия өңірлерін меңгерген . Бұл қытайдың тарихи деректерінде
Сайжұң(塞种人) деп жазбаға түскен болса , Грек тарихшылары скиф деп
атаған . Ал , парсы тарихшылары Сақ деп жазбаға түсірген .бұлар сол
дәуірдегі ірі тайпалық одақ құрған , Ғұндардың одағына қатынаспай , дербес
, тәуелсіз өмір өткізген тайпалар болып табылады . сақ тайпалық одағының
құрамына көптеген ұсақ тайпаларда кірген . солардың бірі – Иседондар (Бұлар
қытай деректерінде Сажиа 萨迦 деп аталған) жетісудың шығыс өңірлерін яғни
Іле аңғарын мекендеген , іле аймағындағы тауларда бұлардан сақталып қалған
іздер , жартас сурет ескерткіштері молынан кезігеді .
Сақ тайпалық одағымен қатар ,замандас өмір сүрген тайпаның бірі –
үйсіндер , тарихи деректерде Үйсін есімінің дыбысталыуы алуан түрлі болып
келеді . яғни:Әсу(啊西) Асиой (啊西尼) Асани немесе Үйсін （乌孙）
деп аталатындығы мәлім . ( ханнама батыс өңір шежіресі) Ал , Сүй ,Таң
дәурлерінде Түріктер Ұсан деп қолданған .ескі түрік тілінде бұл Бастық
ұғымындағы сөз .
Үйсіндердің біздің жыл санауымыздан ілгергі 1 – 2 ғ,асырлардағы мекені
Чилиншан тауы (ертедегі Үйсіндер мен түріктер Кеңсу деп атаған қазіргі
Гансу – дунхуаң өңірі) болып , сол өңірдегі Ғұндармен болған соқтығыс
қақтығыстары салдарынан олар батысқа қарай қоныс аудара көшіп , Жетісу (
Ыстықкөл өңірі ,Көкше теңіздің оңтүстік және шығыс өңірлері) және Іле
алқаптары мен Еренқабырға тауының солтүстік сілемдерінде аса ірі тайпалық
одақ құрған , ал Іле алқабын мекендеп келген байырғы Сақ Иседон , массагет
тайпалары Үйсіндердің құрамына кіріп тоғысып , бір бөлігі батысқа қарай
ауып кеткен . 630мың жан санына ие үйсіндердің тайпалық одағы 5 –ғасырға
келгенде күшейіп алған Сиянби және Ауар (Жұжан) тайпаларының шабуылынан
жеңіліп , тайпалық одағы ыдырайды . Іле өңірінде одақтың өмір сүрген
мерзімі 600 жылдан астам болып , үйсірдерден ескерткіш ретінде олардың мол
бейіттері біздің заманымызға сақталп келді . Әсіресе , Үйсіндердің жаздық
ордасы , мал жайлымы болған Текес аңғарының жер – жерінде Шұғылалы
бейіттері осы күнге дейін сақталып отыр . Бұдан қытайдың археологиялық
зерттеу орны аса бағалы мұралар қазып алып келеді . сол сияқты Текес ,
Күнес аудандарынан да бағалы мұралар табылып сақталып отыр .
Жыл санауымыздың 1- ғасырында қазіргі моңғолия жерінде Сиянби тайпасы
күшейіп , 154-жылы шығыс Хан патшалығының шекаралық өңірлеріне жоық жасайды
. батыста Үйсіндерге килігіп , Тәңір тауының солтүстігін иемденіп алады . 2-
ғасыр мен 4- ғасыр аралығында Тәңір тауның шығыс өңірлерін игеріп алады .
Іле алқабы бұл дәуірде Сибанилердің қарауында болған .
4-ғасырдың соңы , 5-ғасырдың басында Ауар тайпасы күшейіп ,Тәңір
тауының оңтүстігі мен солтүстігіндегі және Іле өңіріндегі тайпалық
одақтарға шабуыл жасап бағындырып алады . 555-жылы Ауарларды Түрік тайпасы
талқандайды .
Жоғарыда айтылған Сақ , Үйсін қатарлы тайпалар өздері мекендеген
жерлерге есімдер қойып қолданғандығы мәлім . Бұл есімдер тарихи
ескерткіштер мен кітаптарға жазылып , біздің заманымызға жетіп отыр .
Қытайдың тарихи кітаптарында ертедегі тайпалардың аттары мен жер есімдерін
қытай әрпімен жазбаға түсіргенде мүмкіндігінше өзіндік дыбысталуын сақтап
отырған . мысыалы: Іле есімін алғашқы Ханнама да 伊列水 (Іле суы) ,
亦列 (Іле) 亦剌 (Ила) деп жазылған .Бұлар сол заманда осы өңірді
мекендеген байырғы тайпалардың қойған есімі болып табылады .Осыларға сүйене
отырып , біз , Іле деген есімді Сақ және үйсін тайпалары қойған деп
межелеуімізге және тұжырымдауымызға болады . үйткені , қазіргі заман
тарихшылары мен тіл тарихын зерттеуші ғалымдар олардан қалған жазба
ескерткіштерге қарай зерттеу жүргізіп ,олардың түрік тілі жүйесіндегі тайпа
болғандығын анықтап отыр , яғни кейінгі Түрік тілі жүйесін ертеде Сақ ,
Үйсін қатарлы тайпалар негізін қалаған деген сөз . Іле деген есімді
байырғы Түрік тілімен жанастырып көргенде ,бұл сөздер Ел , Елі деген ұғым
шығатындай .
Сүй және Таң патшалығы дәуірінде (581 – 907 )Түрік тайпалары күшейіп ,
550-жылдар ішінде Ауар тайпасын өзіне қаратып , ірі қағандық мемлекет
құрады . Қағандықтың қарауында Моғол даласы , Алтай өңірі , Тәңір тауының
оңтүстігі мен солтүстік өңірі . батыс каспи теңізінен шығыс европаға дейін
батыс және шығыс Түрік қағандығына бөлініп кетеді . Төлеш (телі) сарттар
дұс , ішбіи , ыұшғыл тайпалары билік жүргізеді .Бұлардан кейін бұл өңірге
Түркеш тайпасы ,одан кейін Қаралықтар (Алтай , Қарпықтар ) билік жүргізді .
Қарлықтар тегінде Алтай ,Ертіс өңірлерін мекендеп , кейін жетісу жеріне
қоныс аударып келген тайпа .Бұл дәуірде ұзағырақ билік жүргізген тайпа
Қарлықтар болды да , олар , 766-жылдан 940 жылға дейін мемлекет құрған .
Міне , осы бірнеше леген түрік тайпаларының үстемдік еткен территориясының
қамында Іле алқабы да болды .
Жоғарыдағы түрік тайпаларының ұзаққа созылған билігі және тарихи
барысында , Іле алқабында қалдырып кеткен ескерткіштері мен мұралары
молынан кезігеді . Мысалы , Түрік тайпалары Іле алқабының және оның тау
салаларындағы жартастарға қашап сызған алуан түрлі жануарлардың суреттері ,
сол кезде қолданған түрік руника жазылулары жер – жерге орнатып кеткен
сынтастар көптеп кезігіп ртырады .
Іле өзені аңғарын мекендеген түрік тайпаларының басты қалалары болып
танылған Күнес , Іле балық , Алмалық , Қойлық қатарлы қалалардың қыйраған
орны тарихи мұра ретінде қазірде сақталып отыр . Бұл қалалардың ішінде
тайпалық одақтың астанасы немесе Ұлы жібек жолының сауда керуендері жүріп
тұрған кезде сауда орталықтары болғандары да бар . бұлар:
Күнес қаласы : Бұл Іле өзеннің солтүстік жағасына орналасып ,Түркеш
тайпасының (Сары Үйсіннің )кіші астанасы болған . (Үлкен астаеасы
жетісудағы Суяп қаласы болған) Таңнама да ( 弓月) деп жазбаға түсірген .
Іле балық: (Ел балық депте аталады) Іле өзеннің солтүстік жағасында ,
қазіргі Құлжа қаласына жақын маңға орналасқан болып , негізгі ортақ
қалалардың бірі болған . қаланың есімі түрлі тарихи дәуірде жазбаға
түсіргенде , қытайдың әртүрлі әріптерін қолданғанымен дыбысталуы жағынан
бір ғана Іле балық деген есімді бейнелеп отырған .
Алмалық қаласы : Көне қорғас қаласының шығысында Талқы мен Келген
тауының оңтүстік етек аралығындағы Алтай деген жерге орналасқан . сондықтан
кейде алтай Алмалық қаласы деп те аталады . Батысқа саяхат естелігі ,
юаннама қатарлы кітаптарда 阿里麻里 (Алмалы ) деп жазылған . ол 14-
ғасырдағы жетісу және Ілені билеген Тоғлұқ темір ханның астанасы болып
қолөнер кәсібі мен саудасы дамыған ірі қалалардың бірі болған .
Жоғарыда аталған Талқы есімі Түрік тайпалары жағынан қойылғандығы
байқалады . Махмұт Қашқаридың Түрік тілдері сөздігінде Тлқих – таулардың
тұтасқан жалғасқан жері деп түсіндрме берілген . Батыс аймақтың
географиялық шежіресі атты кітапта 塔勒夺 (Талқы) , 塔勒夺 (талқы) деп
жазаылған .
Бұл дәуірлерден Ілені мекендеген тайпалар Іле деген есімді жалғасты
қолданып , бұынғы тайпалардың атауларына мұрагерлік етіп отырғаны айқын.
Мысалы , жаңа таңнама кітабында 伊丽 (Или) деп жазылыпты .
Махмұт Қшқаридың Түркі тілдер сөздігінде Іле өзеннің есімі көп
жерінде кезііп отырады . мысалы , Іле – бір дарияның есімі ,щның екі
жағасында түрік тайпаларынан Бағыма , Тұхмыси және бір бөлім шығылдар
мекендейді деп атап көрсетеді . және кеме ішіне отырып , Іле суынан
жүзгенбіз . деген түрік халық өлеңдері де енгізілген .
10-ғасырға келгенде ,Іле өңірін мекендеген Бағыма тайпалары барынша
күшейеді .Бұларға шығыстан келген бір бөлім Ұйғұр тайпалары қосылып ,
төңірегіндегі тайпаларды өзіне бағындырып алған соң ,бүкіл жетісу , орта
азия териториясында Қара Ханидтер деп аталған мемлект құрады . Бұлар
жетісудағы Баласағұн қаласын негізгі астана ,Қашқар қаласын қосымша
астае\на етіп басқарған .
10—ғасырдың басында қытайдың шығысы солтүстік өңірінен бас көтеріп
шыққан қара Кидандар парсы деректерінде Қарақытай Араб деректерінде
Қаракидан Қытай деректерінде 黑契丹 деп аталған . Қытайда Лиау
патшалығын құрды . 12- ғасырда бұлардың ішкі Қытайдағы билігі әлсірейді де
, Елұй дашы бастаған бір бөлегі орта азияға жорыққа аттанады . қара
кидандардың тегеурінне төзе алмаған қара ханиттер мемлекеті әлсіреп тез
жойылады да , бұл жерде қара кидандар ЛИАУ мемлекетін құрып ,самарқанды
астана етеді .
Батыс монғолия мен алтай тауларын мекен етіп , мемлекет құрған
Наймандар Шыңғысханнан жеңіліп , 1206 жылы Күшілік ханның бастауында орта
азияға жорыққа аттанып , батыс ЛИАУ мемлекетін талқандайды . орта азия ,
жетісу және Ілні меңгерген Наймандар біраз жыл билік жүргізген соң ,
Шыңғысхан империясының тегеурінне төтеп бере алмай ,1219 жылы оның
мемлекеті де құлайды .
Шыңғысхан жаулап алған жерлерін балаларына бөліп беріп отырған , сонда
орта азия ,Жетісу және Іле алқаптары екінші баласы Шағатайдың басқаруына
тиеді . 14-ғасырға келгенде ,Жетісу мен Іле де Шағатайдың ұпағы Тоғылық
Темір өлген соң , Ілеге жалғасты түрде оның ұрпақтары – Қызыр қожа
(баласы), Мұхаммет хан (немересі) ,Шермұхамет , Уайысхан (шөберелері) дара
билік жүргізген . Бұлардың барлығыда Алтай Алмалық қаласын астана етеді .
бұл тұста Алмалық қаласы барынша дамып ,онда сауда , қолөнеркәсібі көлем
алады . Сонымен бірге , сауда айырбас жұмысына арнап арнаулы металл ақшалар
соғылып жұмсалған . әсіресе Тоғлұқ Темірдің немересі Мұхаммет хан сауда
айырбасты дамыту үшін Алмалы қаласында өз атында металл ақша (Бақыр ақша)
соқтырып айналымға салған . осы тұста ,сонымен бірге, тұрян жүзі(алтындық),
қайноқ, ұласты 磨河 қатарлы қалалар пайда болып дамиды.
Бұл дәуірде сол заманның стильдерін бейнелейтін архитектуралық
құрылыстар салынған. Бұлардан біздің заманымызға сақталып жеткендерінен
қорғағыстағы “Тоғылық Темір хан мазары” қатарлы құрылыстарды атауға болады.
Әсіресе Тоғылық Темір хан мазарындағы қабырғасы төрт шаршы, төбесі
күмбезделіп, жасалып, сыртын қатты балшықпен түрлі түсті бояумен ою-
өрнектер түсіріліп жасалған Тоғылық Темір хан мазары ерекше көзге түседі.
Осы хандар дәуірінде бұл алқапты “Іле” деген жалпы атаумен аталып
келген.”Юаннама” да: 亦剌 (иіла), “Мыңнама” да 亦力 (ілі) деп аталғанын
тарихи деректер көрсетіп отыр. Бұл атаулардың бәрі де “Іле” есімінің Қытай
әріптерімен дыбысталуы болып табылады.
Батыс Монғолия өңірін мекендеген монғолдың ойрат тайпалары 17 ғасырда
күшейіп, төңірегіндегі елдерді жаулай бастады. Соңында Тянь-Шанның
оңтүстігі мен солтүстік өңірлеріне басып кірді. Орнығып алған соң олар
Шинжянды екіге бөліп басқару тәртібін орнатады. Сөйтіп “Барынхар”(оң қанат
Тянь-Шанның оңтүстігі), “Жоңғар”(сол қанат Тянь-Шанның солтүстігі) деп
екіге айырған ауданды қалыптастырады. Ойрат хандығының орталығы да Іле
өзені аңғарында болған. Кейінгі кездерде күшейіп алған жоңғар тайпасы өзара
кикілжің, алауыздық тудырып, ойрат одағынан бөлініп дербестігін алады.
Кейін олар тіпті мәнжу патшалығы өкіметіне де бір мезгіл бағынбай,
Солтүстік Синьцзянда дербес билік жүргізіп отырады. Сол себептенде жоңғар
тайпасы көршілес елдермен де тату болмаған, атап айтқанда, өзінің көршілес
елдері Ұлы жүз, Орта жүз қазақтары және Борт(қырғыздар) халықтарына ұзақ
уақыт талан-таражы жүргізіп қиян-кескі соғыстар ашқан. Ең ақыры 1758
жылдарға келгенде Манжу патшалығы өкіметінің қыруар әскери күші және
батыстан Абылай ханның әскери күшімен жоңғарларды тыныштандырған.
Жоңғарлардың билігі құлағаннан кейін Манжу патшалық өкіметі Іледегі
хандық тәртіпті күшінен қалдырып, әкімшілік басқаруды немесе бір орталыққа
бағынған әкімшілік аудан тәртібін жүргізді. 1762 жылы Іледегі Жяңжун
(генерал) мекемесі ұйысдастырылып Тянь-Шанның оңтүстігі мен солтүстігіндегі
байтақ өңірді және Балқаш көлінің шығысы мен оңтүстігіндегі өңірлерді
басқарған, Іле осы кең өлкенің әкімшілік орталығы болып, Жяңжун қазіргі
Күре қаласын (Қорғас ауданының қарауында) орталық еткен, Іле Жяңжун
мекемесі басқарған ұлан- байтақ өңірді аймақ дәрежелі ақылшы уәзір
办事大臣 жетекші уәзір 领队大臣 қатарлы мансаптылар қойып ел басқарып
отырған.
Жоңғардың Іледегі билігі құлап, тыныштық орнағаннан кейін қазақтар
мен ұйғырлар өздерінің байырғы мекені Іле өңіріне бет алып көшіп келе
бастайды. Манжу патшалығы Іледе тұрған Жяңжун мекемесі Іледегі қазақ,
ұйғыр, моңғол қатарлы халықтардың істерін басқаруда сол ұлт ішіндегі
билеушілер арқылы ұлттық салт формаларына пайдаланып отырған. Манжу өкіметі
тұсында Іле аңғарында қалалар дамиды. Соғыс аласапырандығы салдарынан
қирап, бүлініп кеткен қалалардың орнына жаңа қалалар салына бастайды. Тек
18- ғасырдың ішінің өзінде Іле өзенінің солтүстік жазығына Талқы
塔勒夺Сүйдін 绥定 жергілікті есімі “Ухарлық”, (жоңғар сөзінде иладыру
ұғымында); Күре （惠运）； Ақсу баянындай（惠宁）； Қорғас（拱震）； Үкір
борса(广仁)сиыр еті боршасы ұғымында: Құлжа（宁运） (арқардың құлжасы
ұғымында): Қарабұлақ（熙春） қатарлы тоғыз қала қорғаны соғылып, Күре
қаласын Іле Жянжун мекемесі орталық еткен. Бұлар Іленің тоғыз қаласы деп
аталған. Осы қалалардың бір бөлімінің қираған орны қалған болса, ал Сүйдін,
Күре, Құлжа қатарлы қалалар тарихи мұра ретінде қазірде сақталып отыр.
1884 жылы Синьцзян өлке тәртібі жолға қойылып Синьцзян әкімшілік
орталығы болып Іле алқабы аймаққа өзгеріп, аймақтың әкімшілік істерін
даутай және т.б. мансаптағы адамдар басқарып отырған. Бұл кезде Іле
аймағының орталығы Құлжа қаласына көшеді. Аймақ қармағында аудандар
құрылып, оның қарауында аз ұлттардың әкімшілік билік органдары (болыс,
ақалақшы, зәңгі немесе мыңбасы, жүзбасы, елубасы, т.б.) құрылып іс басқарып
отырған.
Бұл дәуірде өзеннің және алқаптың байырғы Іле есімі жалғасты
қолданыла берген.
Іле есімінің шығу тегі және мағынасын ақтарғанда ертедегі
тарихшылардың, саяхатшылардың жазып қалдырған деректері мен естеліктеріне
сүйене отырып ізденуге тура келеді. Бұл мәселеде әсіресе, ерте заманда өмір
сүрген түрік тілі жүйесіндегі тайпалардың тілінен дерек таба аламыз. Сондай-
ақ қытайдың тарихи жазбаларында сақталып келген түрік тіліндегі есімдердің
қытай әріпіндегі дыбысталуынан да нақты дерек таба аламыз.
“Іле” есімін түрік тіліндегі тайпалар қойған. Атап айтқанда, батыс
және шығыс хан патшалығы дәуірлерінде (жыл санауымыздан ілгергі 1-2
ғасырлармен – жыл санауымыздың 1-4 ғасырлар) Іле өңірінде негізі бұқара
болып массагет, сақ және үйсін тайпалары мекендеген көлемді тайпалық одақ
болатын, бұлардың тіл жүйесі түрік тілінде болды.
Хан патшалығы дәуірінде өмір сүрген жоғарыдағы тайпалардың нәсілі
жөнінде қытайдың және әр ел ғалымдары қызғылықты зерттеулер жүргізіп
келеді. Ғалымдар сақтарды Славиан , Иран және Түүрік нәсілі де болған деп
қарайды.Бұндай болғанда сақтар териториясының шығысындағылар (Іледе осының
ішінде )түрік нәсілдес болғанда , батыстағылар (батыс сібір , Орал , шығыс
Европа ) славиан нәсілдес , оңтүстіктегілер (Орта азияның оңтүстік өңірлері
)иран нәсілдес болған деп айтуға болады . Ханнама да –Хакастар(Енисей
өзенін мекендеген тайпа , сары шаш сары өңді болған деп жазылыпты .
осыларға қарағанда , бұл өңірде тұрған Массагет , Сақ ,Үйсіндердің көк көз
сары шаш ішіндегі халық немесе Европейт нәсіліндегі халық болғандығы айқын
. ондай болғанда жоғардағы тайпалардың ізін басып қалыптасқан түрік
тайпаларының көк көз түрік деп аталуы да негізсіз емес .
Бұл тайпалардың тіл жүйесі жөнінде де ғалымдар қызықты зерттеулер
жүргізіп отыр . Әсіресе үйсіндердің түрік тілінде болғандығы жәйлы Қытайдың
жазба деректері мен шетелде табылған жазба деректері айқын түсінік береді .
мсалы Үйсіндер ,өздерінің ханын күнмщ немесе Конми (Күнби) деп атаған .
Ал , ақсүйектерін ми (Би) деп атапты . Үйсін хан тұқымдарынан : Мән домы
, Ле жауми , Ними , Уаң гүими , Иуан гүими , Шыңми , Анлими қатарлыларды
атауға болады .Бұл атаулар ханнама да осылай дыбысталып жазбаға түсіп ,
ерте заманда ми әрпін қытайлар Би деп дыфбыстап оқығандығы мәлім . Би
дегеніміз – ускі түрік сөзінде бек деген ұғымды білдіреді . қазіргі заман
қазақ тілінде де осы ұғымдағы Би деген атау бар .
Жетісудың талас өзені бойынан табылған Түрік руника әрпімен тасқа ойып
түсірген беттеме жазудан Үйсіндердің сөздерін көре аламыз . Ғалымдар бұны V-
ғасырдың ескеркіші деп қарап отыр . онда былай жазылған:
Хан патшалығы тарихнамаларында Іле деген осы бір сөз дыбыстық жағынан
көп өзгерске ұшырамай , тарихи жазбаларға түсірілген . ерте заманда әр ұлт
тіліндегі атаулармен әріптерді қытай әрпімен жазбаға түсіргенде , дыбыстық
жағынан аздап өзгеріп отыратын құбылыстар кезігіп отыратын болған . әсіресе
, атаулар ішіндегі дауыссыз дыбыстардың ауысуы көбірек кездеседі . дауысты
дыбыстардың орын ауысуы кейде буындардың ауысуы , түсіріліп жазылу
жәйіттері дағдылы құбылыс болған . Мысалы Е нің орнына Й , Р дың
орнына Л , Қның орнына Х , К ; Ғ ның орнына Г , К нің орнына
Ж сияқты дыбыстармен бейнелеп келген . Осы өзгешеліктерге қарай отырып ,
біз Іле есімінің дыбысталыуында белгілі бір өзгерске ұшырағанын байқаймыз
. бұл есім тегінде Ел , Елі деп қолданылған болуы , кейінгі дәуірлерде
қоғам дамуына байланысты тіл де дамып , дыбысталу жағынан аздап өзгерген
болуыда мүмкін . біздің жыл санауымыздан ілгері қытай әрпімен жазбаға
түскен 伊列 (иле) есімі мен Таңнамадағы (бұдан мың жыл ілгері)
伊丽(или) есімінің дыбысталыуы , Ел , Елі сөзінің дыбысталуына өте
жақын келеді . Ертедегі Түрік тайпалары бұл сөзді Ел елі , Иіл иіли деп
дыбыстап келген болуы мүмкін .
Түрік тарихының жыйнағы (突厥集史) атты кітапта Іле есіміне қытайша
әріппен қоса халықаралық транскрипций мен де өте айқындап түсіндрме жасаған
. онда Іле есімі 颉利 іl – иіл , 完利 еli – Елі деп жазылған . бұл
жазбалардың қытай әрпіндегісі болсын , мейлі транскрипция дағысы болсын
бәрінде де ел , Елі деген дыбысты бейнелеп отыр . осы кітапта тағыда
Түрік қағанды дәуіріндегі адамдардың аттарын қытай жазғанда да Ел дыбысы
араласып келетін сөздерді бейнеІле есімін жазғандағы әріптермен
дыбыстаңан .Мысалы түрік қағаны Елтебердің қытай әрпімен 挨利发(Елифа
-eltebir) деп жазбаға түсірген . Түмен қағанның титұлы(мәнсап аты)Елег
қаған деген есімді 伊利河汗 деп жазған . (Елег дегеніміз – Елдің қожасы
,иесі , билеушісі деген сөз) . Ал , Елшіг қаған (Ел қаған – Елдің ісін
басқарушы қаған) деген есімдегі Ел деген сөзді де дәл жоғардағыдай
әріптермен дыбыстап жазбаға түсіріпті . Бұл есімдердің басқы жағындағы Іле
, иілі деген екі әрпі қазіргі заман түрік тілдеріндегі (әсіресе Қазақ ,
Ұйғұр тілдеріндегі) Ел , Елі , Иіл , Иілі сөздерге өте үйлесіп келеді .
Мұның өзі ерте замандағы түрік сөздерінің жоғалмай соңғы ұрпақтарына
жалғасып , осы заман түрік тілдерінде сақталып келгендігін көрсетеді .
Міне , осылардан біз ертедегі қытай тарихшыларының Іле деген есімді
жазбаға түсіргенде түрлі әріптермен бейнеленгенімен жинақтап айтқанда Іле
өзенінің ерте заманда қолданылған ел, елі деген есімін дыбыстық жағынан
аударып бейнелеп отырғанын көре аламыз. Сонда біз Іле өзенінің есімі болсын
немесе Іле өзені жағасында болып өткен Іле балық қаласының есімі болсын
барлығы да ел, елі сөздерімен тығыз байланысты түбірлес сөздер болып
дыбысталып, осы мағынада және осы дыбыста қалыптасып кеткен деп қараймыз.
Былайша айтқанда, ерте заманғы осы алқапты мекендеген тайпалар Іле өзенінің
және Іле алқабының аса қасиетті, бай, елді мекен болғандығын ардақтап,
елдің өзені, халықтың өзені деген ұғыммен атағандығы байқалады. Ғалым
Махмұт Қашқари Іле өзені жөнінде түсіндіре келіп, бұл дария Түрік
елдерінің Жайһұны есептеледі деп бекер атамаған сияқты. (Жайһұн- Орта
Азиядағы Аму дариясының бұрынғы аты).
1.2 Іле – Қазақ облысының қалалары
Іле аймағына 8 аудан, бір қала қарайды. бұдан сырт, өндіріс құрылыс,
ауыл шаруашылық алаңдары мен кедендері бар.
Құлжа қаласы – Іле өзенінің орта ағысының солтүстік жағалауында
орналасқан. Үрімжіден 700 километр, Қорғас кеденінен 88 километр
қашықтықта. Жалпы жер аумағы 575,4 шаршы километр, жан саны 1998-жылы 325
мың. Қарастылығында 7 ауыл, 1 егіншілік алаңы, 1 мал фермасы, және
көшелерді басқаратын 6 іс басқарма, 5 тұрғындар комитеті бар. Қалада ұйғыр,
қытай, қазақ, өзбек, сібе, орыс, монғол, татар, қырғыз қатарлы 39 ұлт
тұрады.
Құлжа қаласы 10-ғасырдың орта шеңінде салына бастаған. Ілгерінді
кейінді батыс түрік, қаңлы, қарахан, батыс Лияу, Ойрат қатарлы хан
патшалықтары мекен еткен. 17-ғасырдың орта шенінде жоңғарлардың Ел
басылары бас қосатын орталыққа айналған. Чин патшалығы Синьцзянды бірлікке
келтіргеннен кейін Іледе Іле қатарлы жерлерді басқаратын генерал
мекемесін құрған кезде Іле өңірінде қатарынан 6 қала бой көтерген.
1954 жылы май айында Құлжа ауданы негізінде Құлжа қаласы құрылып, 1957-
жылы Құлжа ауданының органы Желіжүз қалашығына көшірілген. Осыдан бастап
қала мен аудан бүкілдей өз алдына бөлек-бөлек жұмыс жүргізеді. 1949-жылдан
кейін Құлжа қаласы ілгерінді – кейінді Синьцзиян ұйғыр автономиялы
районына, Іле қазақ автономиялы обылысына төте қарайды. Қазір Іле аймағының
басқаруында қала, Іле қазақ автономиялы облысының орталығы сондай-ақ Іле
аймағының партия, үкімет органдары тұрған жер. Ол Іле өзені аңғарының орта
бөлігіне, солтүстік қоңыржай белдеуге орналасқан. Климаты –ұлы құрлықтық
климатына жатады. Ауа райы жанға жайлы, төрт маусымы айқын парықталады.
Жылдық жауын –шашын мөлшері орта есеппен 262,4 милиметр, Терістік өңірдегі
жер ұйық деген даңқы бар.
Құлжа қаласының жаратылыстық байлығы мол, кен өнімдеріне көмір, кварц
құмы және отқа шыдамды сары топырақ т.б. шығады. Жер жылуынан пайда болған
Баяндай от арасаны аурыу – сырқау, дерт – дербезге шипалы ем. Жерінде
жылқы, қой, сиыр, Тянь – Шань бұғысы қатарлылар жасайды. Іле өзені қаланың
оңтүстігін бойлап ағып өтеді. Су байлығы мол. Сона Щанфың жынамасында сауда
бекеті болып ашылған. Қазір Құлжа қаласының жеңіл өнеркәсібі едәуір тез
дамыды. Қалада жұн тоқымашылық, қағаз жасау, кендір тоқмашылығы, сүйек
желімін жасау, каучук, пыластымасса, цемент, т.б. жеміс-жидек өнімдерін
мәнерлейтін 137 өнеркәсіп-кәсіпорындары (ауыл, қалашық кәсіп орындарын
қамтиды) құрылып, өнім түрі 2000 нан асты. 8 түрлі өнім автономиялы
районның таңдаулы өнім силығын алды. Құлжа қаласында жүн киімдері ел іші-
сыртындағы түтынушылардың қарсы алуына ие болуда. Қалада облысқа, аймаққа,
дивизияға бөлімше әскери районға, батыс Тянь-Шань орман мекемесіне кен
істері мекемесіне қарасты 61 завод – фабрика бар. Іле шұға фабирикасы
өндірген Ұлар маркалы маталар мемлекет силығын алды.
Құлжа қаласының егін – мал шаруашылығы, қосымша кәсібі және балық
шаруашылығы да едәуір дамыған. Қала маңында бидай, борми, қаныт қызылшасы
егіледі. Суында шабақ, боз балық, қара балық, ақ бекіре, сазан, қатарлы 20
түрліден астам балықтар жасайды.
Қаланың жері құнарлы, шөбі шүйгін, жемісі мол, орман бүркемелілігі 46
пайыз, Құлжа алмасы Синьцзянға әйгілі, шамамен алманың 50ден астам сорты
бар, өнім мөлшері жоғары. Жемістері қала тұрғындарын қамдаудан сырт,
шетелдерге шығарады.
Қаланың қатынас тасымалы тез дамыды. Қала, Іле аймағының қатынас
орталығы әрі Орта Азияның да қатынас түйіні. Онда қазір тас жол тасымалы
негіз, әуе жолын қосымша еткен қатынас торабы құрылған. 1989-жылдан бастап
Құлжа қаласында қайталай Қорғас кедені арқылы шекарадан шығып Қазақстанға
және Орта Азияаға төте қатынайтын халықаралық және зат тасыйтын автомобиль
ұласпалы тасымалы басталды. Почта-телеграф хабарласу жұмысы да тез
қарқынмен дамып, дүниенің түкпір – түкпірмен хабарласуға қолайлы болды.
Жұйеден қала 1990 – жылдан бастап бүкіл мемлекеттік ұзақ жолды телефонды
автоматты басқару торабына ресми түрде кірді. Айдағалы бұдхананың ескі
жұрты, ерте заманғы мәдениеттің символы.
Құлжа қаласы – Синьцзянның батысындағы байырғы қала, алтын Автономиялы
районының мәдени мұраларды түйінді қорғау орны қатарына енген. Онда тағы үш
аймақ төңкерісінің құрбандар ескерткішінің саяхатшыларды өзінің
көркемдігімен баурайды.
1.3 Іле – Қазақ облысының аудандары
Құлжа ауданы – Іле аңғарының орта бөлігіне орналасқан. 1950-жылы
құрылған. Ауданның шығысы мен батысының ұзындығы 116 километр, оңтүстігі
мен солтүстігінің ара қашықтығы 95 километр. Жалпы аумағы 6 мың 230 шаршы
километр. Оның ішінде таулы районның жер аумағы жалпы жер көлемнің 64,15
пайыз, адырлы қыраттар 11,5 пайыз жазықтар 23,59 пайызын ұстайды. Ауданға
қабыры және құлыптастар орнаған. Іле өзені табиғаты ел іші-сыртынан келген
18 ауыл, 2 қалашық, 2 - 7 -егіс алаңы, 3 жергілікті мал фермасы қарайды жан
саны 1998-жылы 371 мың. Бұлар 28 ұлтына құрам тапқан. Аудан көлемінде
облысқа, Іле аймағына қарайтын төте қарасты 8 ірі кәсіп орын бар.
Құлжа ауданың климаты – қоңыржай белдеулік құрлық климатына жатады.
Егістік дақылдары бидай, жүгері, күріш, қышы, күнбағыс,қант қызылшасы,
жоңышқа егіледі. Алма, өрік, жаңғақ қатарлы экономикалық өнімділігі жоғары
жемістер өседі. Жеміс өсіру тарихы ұзақ, жеміс түрі мол, өнімі жоғары. Ол
іле алмасын өсіретін негізгі база есептеледі, әсіресе үлкен ақ өріктің
өнімі бүкіл елге таралған. Ежелден өрік мекені аталып кеткен.
Аудан негізінен егін шаруашылық районға жатады. 600 мың гектар
егіншілік жері, ұлан-байтақ жайылымы-егін, мал шаруашылығына мықты негіз
қалаған. Ол автономиялы районның ежелден аты әйгілі товар астық өндіретін
100 ауданның бірі.
Құлжа ауданның орманмен көмкерілген жері 14 пайыз, мемлекет бойынша
ағаш егіп орман өсіруді, өңірлік жасылдандыруды алдымен жүзеге асырған
аудадардың бірі. Аудан көлемінде үлкен-кішілі 10 өзен және бұлақтар бар.
Қас өзеннің ауданға қарасты бөлігінде өзен суын тізгіндеу, өзен суына
жоспарлы пайдалану құрлысы 1967-жылы жасалып бітті. Ол батыс пен шығыс
жағалауға су шығарады. Қас өзенінің бойына салынған Ынтымақ электр
станциясы мен Тоғай электр станциясы Ілені тоқпен қамдау торабына
енгізіліп, бүкіл ауданның өнеркәсіп, ауыл шарауашылық өндірісі мен халық
тұрмысын сенімді электр энергиямен қамдады.
Ауданда кен байлығы мол. Қазірге дейін анықталған кендер, көмір, алтын
ақсаз тасы, гипс, кварц, шырымтал, ак тасы, күкірт қышқылды ауыр шыпат,
куміс, темір, алюмин, мырыш, мыс, т.б. бар. Осының ішінде көмірдің запас
қоры ең мол. Ашылы алтын кені-мемлекет бойынша ірі алтын кен.
Құлжа ауданы кендір аршуды, кендір талшығын мәнерлеп ұршықтауды
негізгі тұлға еткен тоқымашылық кәсібі мен балқыту заводын негізгі тұлға
еткен сүт, азық –түлік мәнерлер өнеркәсібі алғаш рет іске асты. Әрі жібек
кездеме тоқу арақ, цемент бұйымдарын жасау, жүйеден ақсағыз топырақ,
былғары, жүн мәнерлеу, баспа, астық май мәнерлеу заводы, көмір кен қатарлы
мемлекеттік және коллективтік кәсіпорындар мен 20 неше ауыл-қалашық
кәсіпорындар жұмыс істейді. Құлжа қаласында өндірілген арақ өнімін жоғары
бағалайды.
Іле сүт өнімдері заводында өндірілген шипа маркалы сүт парашогі жеке-
жеке автономиялы районның таңдаулы сыйлықтарына ие болды. Аудандық цемент
заводы өндірген кернеу күшін тізгіндеу тегеурін трубасы мекен электр
бағанасы мемлекеттік 2-дәрежелі өлшемге жетті. Ақсағыз топырағынан жасалған
әшекейлі бұйымдар, түлкі терісінен тігілген бағалы бұйымдар т.б. ел ішінде
өтімді тауарға айналды.
Чапшал Сібе автономиялы ауданы Тянь-Шань тауының батыс бөктеріне,
Іле өзенінің оңтүстік жағалауына орналасқан. Бұл еліміз бойынша сібе ұлтын
негізгі тұлға еткен әрі көп ұлт қоныстанған бірден-бір автономиялы аудан
батысы Қазақстан республикасымен шекараласады, жалпы жер көлемі 4 мың 430
шаршы километр. Ауданға 2 қалашық, 11ауыл, 3 егіншілік алаңы және мал
фермасы қарайды. Ауданда сібе, ұйғыр, қазақ қытай қатарлы 20 қанша ұлт бар.
1998-жылы жан – саны 170 мың. Орталыққа төте қарайтын 2 кен, 1 завод, 3
полк және Іле аймақтық сауын сиыр фермасы мен жазықтарда орман алаңы, Тянь-
Шань орман мекемесінің Чапшал орман алаңы бар.
Чапшал ежелден бері батыс өңірдегі ұрымтал жер, оңтүстігі үйсін тауы
баурайында. Хан патшалығы дәуірінде үйсін тайпасы осы өңірді тиянақ етіп,
батыс өңірдегі тегеурінді ел болған. 1950-жылы Ниңши аудандық халық үкіметі
болып құрылған. 1954-жылы 17-март күні Сібе автономиялы аудан болып
өзгертіледі.
Аудан үйсін тауы мен Іле аңғары аралығына орналасқан. Жер бедері шығыс
пен оңтүстіктен батыс солтүстікке қарай көлбеп жатады. Жазық жері жалпы жер
көлемінің 44,3 пайызын, адырлы қыраттар 27 пайызын, таулы өңірлер 28,7
пайызын ұстайды. Климаты құрлық климатына жатады. Астық дақылдарынан бидай,
күріш, жүгері, майлы дақылдардан зығыр, майыл күнбағыс қышы т.б. егіледі.
Чапшал қарбызыауданның ерекше өнімі.
Жаратылыстық байлығы мол. Оңтүстігінде Үйсін, Чапшал, Темірлік таулары
бар. Орман аумағы 200 мың гектар. Негізінен самырсын, қарағай, қайың терек,
тал, шегірсін, қатарлы ағаштар өседі. Ауданның кен байлығы мол. Қазірге
дейін көмір, темір, мыс, уран, ак тасы, күкірт, мөлдір тас, кварц, т.б.
байқалды. Мұның ішінде көмірдің запас қор мөлшері өте көп, таралу мөлшері
кең, қазірге дейін 20 қанша көмір кені ашылып ауданның қажетін қамдаудан
тыс, Іле аймағының басқа аудандарын, тіпті, Бұратала монғұл автономиялы
облысының аудан, қалаларын да қамдайды. Көмір осы ауданның халық
шаруашылығының негізі.
Ауданда жұпар, тышқан, суыр, бұғы, аю, қарақұйрық, ұлар қатарлы бағалы
жабайы хайуанаттар жасайды. Ақжұрек, қарғалдақ, елік, рауағаш, қызыл мия,
жаужұмыр, шықылақ қатарлы дәрілік өсімдіктер өседі. Сазан, боз балық, шығыс
тыраны мен бағалы бекіре балығы қатарлы су өнімдерінің қоры мол.
Чапшал ауданы егінді негізі, егін мен мал шаруашылығын ұштастырған
қосымша өнімдерді мәнерлейтін көмекші шаруашылық құрылымы бар. Өнеркәсіптен
көмір, құрылыс материалын жасау, астық, май, жем-шөп, азық-түлік, сүт
өнімдерін мәнерлеу, төк сым, жүн тоқыма кәсіпорындары бар.
Егістік жер көлемі 400 мың гектардан асады. Егін шаруашылығы –
ауданның негізгі өндірісінің бірі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz