Жоғары оқу орындары мен орта және арнаулы мектептегі экология пәнін оқыту барысын зерттеу және әдістемелік жүйесін жасау

Жоспар
Кіріспе

1 Атмосфералық ауаны ластаушы көздер мен
ластағыштардың құрамы
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР
Факторлардың организмге әсері
1.2. Экология салалары
Экология мониторинг
1.3Мониторинг жүйесін топтастыру
1.4. Экология туралы заңдар және мазмұнды құжаттар
1.5 Қоршаған ортаны қорғау туралы заң
1.бап. Негізгі терминдер мен анықтамалар.
II тарау. АЗАМАТТАР МЕН ҚОҒАМДЫҚ БІРЛЕСТІКТЕРДІҢ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ САЛАСЫНДАҒЫ ҚҰҚЫҚТАР МЕН МІНДЕТТЕРІ
VI тарау. ҚОРШАІ АН ОРТА МЕН ТЛБИКИ РЕСУРСТАРДЫҢ
МОНИТОРИНП

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Оқушыларға экологиялық білім берудегі қоғамның сұранысы мен мектептерде
оқушыларға меңгертілетін экологиялық білім мазмұнының ғылыми тұрғыда
негізделмеуі арасында; мектеп оқушыларына экологиялық білім беру қажеттігі
мен оны жүйемен жүзеге асырудың бірыңғай тұжырымдамасының жоқтығы арасында;
экологиялық білім мазмұнының мүмкіндіктері мен оларды пайдалануға
байланысты әдістеме мен әдістемелік кешеннің жеткіліксіздігі арасында
қарама-қайшылықтар бар екендігі анық байқалады. Осы қайшылықтардың тиімді
шешімін іздестіру біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және тақырыпты
Қәзіргі орта мектепгі экология пәнін оқыту деңгейі де,п таңдауымызға
негіз болды.
Зерттеу обьектісі – орта және арнаулы мектептегі экология пәнін оққыту
барысы.
Зерттеу пәні – оқушылардың экологиялық білімі.
Зерттеудің басты мақсаты: Жоғары оқу орындары мен орта және арнаулы
мектептегі экология пәнін оқыту барысын зерттеу және әдістемелік жүйесін
жасау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Оқушылардың әдіснамалық-теориялық негіздерін анықтау.
2. Қазақстанда экологиялық білім жүйесінің қалыптасу кезеңдерін
негіздеп, мазмұндық сипаттама беру.
3. Оқушылардың экологиялық білімділігін қалыптастыру моделін жасау және
оны жүзеге асырудың алғы шарттарын анықтау.
4. Оқушылардың экологиялық білім мазмұнының тұжырымдамасын жасау.
5. Оқушыларға жаңа технология бойынша экология пәнін оқыту әдістемесін
негіздеу және оның тиімділігін тәжірибелі-эксперимент жүзінде тексерістен
өткізу.
6. Оқушылардаң экологиялық білім мазмұны бойынша оқу-әдістемелік кешен
жасау.
Зерттеудің болжамы: егер, оқушылардың экологиялық білім мазмұны
теориялық-әдіснамалық тұрғыдан дәлелденіп, арнайы тұжырымдама негізінде
жасалған тиімді әдістеме арқылы жүзеге асырылса және оқу-әдістемелік
кешенмен қамтамасыздандырылса, оқушылардың экологиядан білімі артып,
практикалық іскерлігі мен дағдысы шыңдалады, дүниетанымдық, адами-
эстетикалық көзқарасы қалыптасады. Өйткені, бірегей сақтау әр оқушының
тікелей экологиялық мәдениетіне, табиғатгы қорғаудағы сауатты көзқарасына
байланысты.
Жетекші идея: оқушылардың экологиялық білімділігі, оның мектепте
меңгерген жүйелі білім мазмұнының сапасына байланысты.
Зерттеудің әдіснамалық-теориялық негіздері болып табиғат пен қоғамның
қарама-қайшылықтары бірлігі туралы қазіргі ғылыми идеялар; теориялық-
әдіснамалық қағидалар: жеке тұлғаның үздіксіз қалыптасуы мен дамуы туралы
философиялық ойлар; материалистік диалектиканың негізгі заңдары: терістсуді
терістеу, қоғам мен табиғат арасындағы сабақтастық пен жалпы байланыс
туралы философиялық қағидалар; экологиялық білім мен тәрбие беретін оқу
жүйелеріндегі құжаттар жиынтығы саналады.
Зерттеудің көздері. Зерттеу проблемасы бойынша философтардың,
әлеуметтанушылардың, педагогтар мен психологтардың еңбектері; ҚР Білім және
Ғылым министрлігінің жоғары және көпсатылы оқу орындарының оқу-тәрбие
процесіне байланысты ұсынған құжаттары (тұжырымдамалары, кешенді
бағдарламалары, оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар, электронды оқу-
құралдары); педагогиканың ғылыми жетістіктері мен озық тәжірибелері; ресми
материалдар (ҚР Конституциясы, Білім туралы Заңы, ҚР Қазақстан 2030
даму стратегиясы; ҚР Білім мемлекеттік бағдарламасы; ҚР экологиялық
қауіпсіздікті сақтау; Экологиялық білім бағдарламасы; Қазақстан
Республикасының 2004-2015 жылға арнаған экологиялық қауіпсіздік
тұжырымдамасы; Айнала қоршаған ортаны қорғау туралы Заң және т.б. қаулы
қарарлар, баяндамалар және т.б.) автордың педагогикалық, және зерттеушілік
тәжірибесі.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмыстарын жүзеге асыруда теориялық
(модельдеу, аналитикалық-синтетикалық; салыстырмалы, индуктивті-дедуктивтік
талдау), эмпирикалық (сұрау, бақылау, педагогикалық эксперимент,
педагогикалық іс-тәжірибелер); социологиялық (сауалнама); математикалық
статистикалық есептеу әдістері қолданылды.
Зерттеудің көкейкестілігі. Адам мен табиғаттың, қоғам мен ортаның өзара
әрекеттестігі, оның өнеркәсіпті өндірістің қазіргі таңдағы көптеген
жарамсыз технологияларымен қарқынды өсу жағдайында өмір сүруі, қиындықтың
шама-шегіне жетті. Адамзат тіршілігінің өзіне қауіп төнді: табиғат қорлары
үзіліссіз сарқылысқа түсті, ортаның ластануынан адам өміріне қауіп төнді.
Бүкіл әлемде экологиялық дағдарыстар мен апаттар ұлғая түсуде. Мұндай
апатты зардаптар Қазақстанның Семей, Қызылорда (Арал өңірі), Батыс
Қазақстан (Нарын, Азғыр, Тайсойған), Орталық Қазақстан (Саршаған, Байқоңыр,
Балхаш), Оңтүстік Қазақстан (Созақ) аймақтарында көрініс тапты, олар табиғи
экологиялық жүйе тұрғысында, экологиялық жағдайы өте нашар жерге айналды,
ал экологиялық әлеуметтік тұрғыда экологиялық зардапты ауданның бірі болып
саналады. Экологиялық апаттар биоортадан жағдайларға еткен әсері арқылы
дүние жүзінің әрбір аймағындағы құбылыстардың дамуына айтарлықтай ықпал
жасауда.
Рио-да-Жанейрода (1992, маусым) БҰҰ-ның қоршаған орта бойынша өткізген
конференциясында қарастырылған мәселелер (дүние жүзіндегі бүгінгі
экологиялық жағдай; әлемдік қауымдастардың экологияны тұрақты дамытуға
талпынысы т.б.) бойынша көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.
Жеткіншектерді экологиялық білімі мен тәрбиесі міндеттерінің маңыздылығы
арта түсті.
Өркениетті елдермен қатар Егеменді Қазақстан Республикасы да Рио-92
қабылдаған шешімге парасаттылық көрсетіп біздің қоғамның приоритетті
дамуының стратегиялық бағыттағы 2030 тұрақты дамуының сара жолын
көрсетті. Одан кейінде Елбасының мемлекеттік экосаясаты мен экономикалық
саясаты табиғат ресурстарын тиімді пайдалану әлемдік деңгейдегі үрдістеріне
үн қосып адам-қоғам-табиғат арасындағы гормониялық үйлесімділіктің
теориялық аспектілерін тұжырымдады. Бүгінгі таңда Білім туралы Заңдарды
жетілдіру және білім сапасын әлем кеңістігінің білім деңгейіне көтеру
көзделіп отыр. Яғни, нәтижеге бағытталған білім сапасын өміршең ету
жоспарлануда.

Атмосфералық ауаны ластаушы көздер мен
ластағыштардың құрамы
Атмосфера табиғи жолмен және адамның іс-әрекеті нәтижесінде ластанады.
Атмосфераның табиғи жолмен ластануы жанартаудың атқылауына (жерде бірнеше
мың жанартау бар, олардың 500-ден астамы активті түрде), тау жыныстарының
үгітілуіне, шаңды дауылдардың тұруына, орман өрттеріне (найзағай түскенде),
теңіз тұздарының желмен аспанға көтерілуі мен ауадағы сулы ерітінді
тамшыларының құрғауына, тірі организмдердің іріп-шіру процестеріне
байланысты.
Атмосфераны табиғи жолмен ластайтындарға аэропланктондар, яғни әртүрлі
аурулар қоздыратын бактериялар, саңырауқұлақ споралары, кейбір
өсімдіктердің тозаңдары жатады. Сонымен қатар атмосфераны ластайтындар
қатарына космос шаң-тозаңын жатқызуға да болады. Космос шаңы атмосферада
жанған метеориттер қалдықтарынан пайда болады. Секундына атмосфера арқылы
орасан жылдамдықпен (11-ден 64 кмс дейін) 200 млн-ға жуық метеориттер ауа
қабатынан өтіп отырады, 60-70 км биіктікте көбісі жанып үлгереді.
Ғалымдардың болжамына сәйкес тәулігіне жер бетіне 1018 кішігірім метеорит
түседі. Жерді атмосфера үлкен космостық жарқыншақтардан да сақтайды. Жыл
сайын жерге 2-5 млн. т космостық шаң түсіп отырады. Табиғи шаң да Жермен
жанасқан атмосфераның құрамдық бөлігіне жатады. Ол ауада қалқып жүретін
радиустары 10"6-10"5 м шамасындағы бөлшектерден тұрады.
Табиғи шаң бөлшектерінің тегі органикалық және анорганикалық, олар
келесі процестер нәтижесінде түзіледі:
• тау-кен жыныстарының және топырақтың бұзылуы мен желмен мүжілуі;
• жанартаудың атқылауы;
• орман, дала және шымтезек өрттері;
• теңіз бетінен судың булануы.
Атмосфераның төменгі қабаттарын шаңмен ластайтын көздердің арасында
шөлді дала мен басқа да сусыз даланы айрықша атап кетуге болады.
Атмосферадағы шаң буды суға айналдырумен қатар, күн радиациясын тікелей
сіңіреді және тірі ағзаларды күн сәулесінен қорғайды. Заттектердің
биологиялық жолмен ыдырауы көп мөлшерде күкіртті сутектің, аммиактың,
көмірсутектерінің, азот оксидтерінің, көміртектің оксиді мен диоксидінің
және т. б. түзілуіне және олардың атмосфераға түсуіне апарады.
Атмосфералық ластануға табиғаттың алапатты құбылыстарының қосатын үлесі
айтарлықтай жоғары. Мысалы, орта есеппен жанартаулардың атқылау нәтижесінде
жылына атмосфераға 30-150 млн. т газ және 30-300 млн. т ұсақ дисперсті күл
тасталып отырады, тек Пинатубо (Филиппин) жанартауы атқылаған кезде (1997)
атмосфера ауасына 20 млн. т күкірт диоксиді шығарылды. Жанартаулар
атқылағанда атмосфераға бірқатар фитопатогендік активтілігі жоғары химиялық
ластағыштар сынап, мышьяк, қорғасын, селен түседі. Ірі орман өрттерінің
салдарынан да атмосфера көп мөлшердегі шаңмен ластанады. Батыс Сібірде 1915
ж. болған орман өрті 1,5 млн. км" ауданды қамтып, одан шыққан түтін 6 млн.
км2-ге жуық аумаққа таралды.
Атмосфералық ластанудың антропогендік (жасанды) көздеріне өнеркәсіптік
кәсіпорындар, көлік, жылу энергетикасы, тұрғын үйлерді жылыту жүйелері,
ауыл шаруашылығы, т.б. жатады. Тек өндірістік кәсіпорындардың ғана қоршаған
ортаға әсер етіп ластауын мынадай негізгі түрлерге бөлуге болады: шикізат,
материалдар, құрал-жабдықтар, отын, электр энергиясы, су, қалдықтар,
өнімдер, атмосфераға таралатын шығарындылар (газ, бу, ауа тозаңы),
энергетикалық шығарындылар, шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс, діріл,
электромагнитті өріс, жарық, ультракүлгін, лазерлі сәулелер, иондағыш
шығарындылар және т. б. Ауаны ластайтын компоненттердің химиялық құрамы
отын-энергетика ресурстарының түріне, өндірісте қолданылатын шикізатқа,
оларды өңдейтін технологияға байланысты келеді.
Атмосфераға тасталатын 52 Гт элемдік антропогендік шығарындының 90%-ін
көмір қышқыл газы мен су буы құрайды (бұлар әдетте ластағыштар қатарына
кіргізілмейді). Техногенді шығарындылардың құрамында бірнеше мыңдаған
қосылыстар кездеседі. Бірақта олардың ішінде ең көп мөлшерде, яғни тонналап
атмосфераға шығарылатындарға қатты бөлшектер (шаң, түтін, күйе), көміртек
оксиді, күкірт диоксиді, азот оксидтері, әр түрлі ұшпа көмірсутектері,
фосфор қосылыстары, күкіртті сутек, аммиак, хлор, фторлы сутек жатады.
Негізгі ластаушы компоненттердің атмосфераға тасталатын мөлшері (млн.т)
(Т.А. Акимова, А.П. Кузьмин, В.В. Хаскин, 2000)
Заттектер Дүние жүзі бойынша Ресей

Тұрақты Көлік Тұрақты Көлік
көздер көздер
Қатты бөлшектер 57 80 6,4 3,7
Көміртек оксиді 177 200 7,6 10,1
Күкірт диоксиді 99 0,7 9,2 -
Азот оксиді 68 20 3,0 У
Көмірсутектері 4 50 0.2 2,0

Барлық ұйымдастырылған көздерден шығатын ластағыштардың жалпы жылдық
массасы осы бесеуінікін бірге қосқанда орта шамамен 800 млн. т құрайды. Бұл
көлемге жел эрозиясының, орман өрттерінің және жанар таулардың атқылау
салдарынан ауаға бөлінетін ластағыштар және әр түрлі жолмен тазаланатын
газдардағы зиянды заттектер кірмейді.
Атмосферанын ең көп ластанатын жері өнеркәсіпті аймақтар, атап
айтқанда, ірі кәсіпорындар орналасқан және көлік жүйесі дамыған қалалардың
ауа бассейні.
Атмосфераға антропогендік әсер тікелей немесе жанама түрде болуы
мүмкін. Жанама әсер – биосфераның басқа компоненттерінде экологиялық тепе-
тендіктің бұзылу салдарынан атмосфераның жағдайына әсердің тиюі. Бұған
ормандар, жойылған алқаптар, жыртылған егістік жерлер, ұйымдастырылған
үлкен су қоймалары, өзгертілген өзен ағыстары, мелиоративтік жұмыстар,
пайдалы кен казбаларын ашық әдіспен жаппай алынуы жатады. Жер бетінің
қасиеті мен сипаттамасының өзгеруі жер-атмосфера энергиялық жүйесіндегі
алмасу процестеріне, альбедо (беттің шағылыстырғыш қабілеті) шамасына, жер
бетінің жылу сипаттамасына және осыған сәйкес атмосфераға берілетін жылу
мөлшеріне, атмосфераға өтетін ылғалдылыққа әсерін тигізеді. Ал тікелей
әсерге мысал ретінде өндірістерден шығатын тастанды заттектерді: күлді,
металл оксидтері мен тұздарын, күкірттің газды қосылыстарын, аммиакты,
көмір сутектерін, радиоактивті газдарды, шаңдарды, озонды, сутекті
қосылыстарды және тозаңды келтіруге болады.
Қазақстан қалаларының ауа бассейні туралы мәліметтер
Қалалар Негізгі ластаушы көздер Атмосфераны жоғары мөлшерде
ластайтын заттектер
1 2 3
Алматы Энергетика, автокөлік, үй Бенз(а)пирен, формальдегид,
күрылыс комбинаты, шаң, көмірқыш-қыл газы,
асфальт-бетон зауыты, ауыр күйелер, азот оксидтері, ауыр
машина жасау зауыты металдар, аммиак
Тараз Фосфор зауыттары, энергетика, Бенз(а)пирен, фторлы сутек,
автокөлік аммиак, шаң, күкірт ангриді,
азот және көміртек оксидтері,
күйе, аммиак
Өскемен Қорғасын-мырыш, титан-магний Бенз(а)пирен, формальдегид,
комбинаттары, энергетика, қорғасын, күкірт, көміртек,
автокөлік, цемент зауыты азот оксидтері, мырыш, хлор,
ауыр металдар, көмір-сутектері
Шым-кент Қорғасын, фосфор, цемент Қорғасын және т. б. ауыр
зауыттары, автокөлік, ЖЭС металдар, шаң, бенз(а)пирен,
күкірт, азот, т. б. оксидтері
Түркістан Мақта тазалайтын зауыт, Көміртек оксидтері,
қазандықтар, темір-бетон бенз(а)пирен, ауыр металдар,
зауыты, автокөлік, теміржол пестицидтер, тұздар, күл, шаң,
объектілері күйе, мұнай өнімдері
Балхаш Тау-кен металлургая Күкірт, көміртек, азот 1
комби-наты, жылу электр оксидтері, мышьяк, қорғасын
орталығы және т. б. ауыр металдар,
шаң-тозаң
Ақтау Атом электр станциясы, Радиоактивті заттектер, мұнай,
авто-көлік көміртек, азот оксидтері,
көмірсутек-тер
Атырау Мұнай өңдейтін өндіріс Күкіртті сутек, көмірсутектер,
орын-дары, химия зауыттары, шаң-тозаң
гипс өндірісі, автокөлік
Теміртау Қара металлургия (болат пен Фенол, шаң, көміртек, азот
шойын өндірісі), автокөлік, оксидтері, бен-з(а)пирен,
синтетикалық каучук зауыты сынап
Ақтөбе Хром, ферросплав, химия Хром қосылыстары, азот
зауыттары, жасанды талшық оксидтер, фторлы газдар,
өндірісі, энергетика, сульфаттар, кү-кіртті
автокөлік көміртек, күкіртті сутек,
қорғасын және т.б.
Қостанай Тау-кен өнеркәсібі, жөндеу Аммиак, көміртек оксидтері,
механикалық зауыты, шаң-тозаң, ауыр металдар,
энергетика, машиналардың көмір-сутектері
шинасын жөндейтін зауыт, түрлі
түсті жасанды талшық өндіретін
хи-мия
Павлодар АҚ "Қазақстан алюминиі", Фторлы қосылыстар, көміртек,
автокөлік, жылу электр азот оксид-тері, бенз(а)пирен,
орталығы, мұнай өндеу зауыты көмірсутектері, шаң
Жезқазған Тау-кен металлургая Күкірт оксидтері мен тұздары,
комби-наты, жылу электр мышьяк, ауыр металдар
станциясы, кірпіш зауыты
Қарағанды Синтетикалық каучук өндіретін Көмір қышкыл газы, аммиак,
зауыт, күкірт қышқылының буы,
коксхимиялық өндіріс, күкіртті сутек, азот
металлургия комбинаты, оксидтері, күйелер,
автокөлік көмірсутектер
Семей Цемент зауыты, автокөлік Азот, күкірт, көміртек
оксидтері, цемент шаңы, ауыр
металдар, бенз(а)пирен,
радиоактивті элементтер
Рудный Соколов-Сарыбай кен-байыту Темір қосылыстары, шаң,
комбинаты, асбест комбинаты, күкірт, фосфор оксидтері,
кірпіш зауыты, темір-бетон қорғасын, мырыш, көміртек
конструкциялар комбинаты, оксиді
машина жасау өнеркәсібі

Атап шыққан қалалардың көбісінде кейбір ластағыштардың мөлшері ШРК-дан
асқан. Жалпы зиянды заттектердің шығарындыларында негізгі үлес
автокөліктерге келеді, мысалы, Алматыда шамамен 80-90%, Шымкентте – 60-65%.
Жалпы соңғы жылдары ауаға автокөліктен шығарылатын зиянды заттектердің
көлемі 2 млн. тоннадан асып отыр.
Қазіргі кезде атмосфераға қолайсыз физикалық әсер тигізетін факторға
дыбыстар жатады. Техниканың дамуына байланысты жылдан-жылға әртүрлі күшті
дыбыстар шығаратын көздер (транспорт, желдеткіштер, газтрубиналық
қондырғылар, т. б.) көбеюде. Ғалымдардың ғылыми зерттеу арқылы алған
мәліметтері бойынша естілмейтін теңселісі 20 Гц төменгі дыбыстар да (яғни
инфрадыбыс) адам денсаулығына қолайсыз әсер етеді екен. Инфрадыбыстар жер
қозғалғанда, жер беті мен теңізде дауыл көтерілгенде және тағыда басқа
жағдайларда пайда болады. Әсіресе транспорттан және өнеркәсіптен пайда
болған инфрадыбыс адам организіміне қолайсыз әсер тигізеді. Инфрадыбыс
толқындары компрессорлар, турбина, дизель қозғалтқыштары, электровоздар,
кондиционерлік жүйелер, желдеткіштер, т. б. үлкен көлемді машина мен
механизмдер жұмыс істегенде пайда болады. Мысалы, шулар үйде де, өндіріс
мекемелерінде де, көшелерде де мазалайтын болды. Бұл шулар жұмыс істеуге,
ойлауға, дем алуға қолайсыз әсер етеді және адамдардың денсаулығына
тигізетін зияны мол. Қатты шулардың пайда болуы адамдардың есту
қабілеттірінің төмендеуіне және әртүрлі нерв жүйе ауруларының көбеюіне
себепші болды.
Электр магниттік аппараттардың маңындағы ауада оң зарядталған иондар
көп болады. Осының әсерінен мидың істеу қабілеті төмендейді, ұйқы келеді,
бас айналады, ауырады. Магнит бораны болғанда біздің абыржуымыз,
ауыратынымыз да осы оң зарядты катиондардың ауада көбеюіне байланысты.
Электр магнитгі өрістер көздерін жобалау кезінде және іс жүзіндегі
объектілерде адамдардың өрістің таралу зонасына түспеуін, санитарлық
қорғаныс зоналарын ұйымдастыруды қадағалауды жолға қойған дұрыс. Жалпы
хабарландырулар арқылы тұрғылықты халықты магниттік дауылдар кезінде
құлақтандыру арқылы сақтандыруға болады.
Экологтардың есебі бойынша ауаны ластайтын ластағыш заттегінің саны
2000-ға жуық. Барлық ластағыш заттектер агрегаттық күйіне байланысты қатты,
сұйық және газ тәрізді болып бөлінеді. Газ тәрізді заттектер атмосфераға
шығарылатын ластағыштардың шамамен 90%-ін құрайды. Ғалымдардың есептеуі
бойынша әлемде жыл сайын адамның іс-әрекеті салдарынан атмосфераға 25,5
млрд. т көміртек оксиді, 190 млн. т күкірт оксиді, 65 млн. т азот оксиді,
1,4 млн. т (хлорфторкөміртек), қорғасынның органикалық қосылыстары,
көмірсутектер, соның ішінде канцерогенді ауру туғызатын көмірсутектер
таралады.
Ластағыштар табиғи және антропогендік бірінші реттік (тікелей ластану
көздерінен шыққан түрлері) және трансформациялық екінші реттік (бірінші
немесе екінші реттік химиялық реакциялар арқылы түзілетін түрлер) болып
бөлінеді. Ластағыштардың көбі (пестицидтер, полихлордифениддер,
пластмассалар, беттік активті заттар, т. б.) табиғи жағдайда өте баяу
ыдырайды, ал кейбір улы қосылыстар (сынап, қорғасын, т. б. ауыр металдар)
мүлде залалсыздандырылмайды. Әр түрлі ластағыштардың табиғи ортаға түсуі
біркатар зардаптарға үшыратады: ормандар мен өсімдіктердің өнімділігі
азаяды, табиғи биогеоценоздың тұрақтылығы бұзылады, металдар, металл
конструкциялары жіне сәулет ғимараттары коррозия процесінің нәтижесінде
бүлінеді. Ластанған аймақтарда адамдардың, әсіресе балалардың ауруы, оның
ішінде тыныс алу органдары мен қан аурулары, аллергия, бронх демікпесі, т.
б. едәуір көбейеді.
Қазіргі кезде өнеркәсіп өндірістері ауаны газ тәрізді және қатты
қоспалардан басқа жылу шығарындыларымен, электр магнитті өрістермен,
ультракүлгін, инфрақызыл, жарық және радиоактивті сәулелермен, басқада
көптегсн физикалық факторлармен ластайды.
Ауадағы қоспалардың ішінде ең қауіптісі радиоактивті заттектер. Олар
жер бетіне жауын немесе қар арқылы, немесе құрғақ түрде атмосферадан
түседі. Барынша қарқынды радиоактивті шөгінділер Қазақстан жерінде 1950
жылдардың басы мен соңындағы және 1960 жылдардың басындағы ауада және жер
үстінде жүргізілген ядролық сынақтар топтамасынан соң байқалды. Соққы
толқыны, жарық апаты, жердің сілкінуі сияқты факторлардан басқа
радиоактивті заттектер 1,7 млн. адам мекендейтін 304 мың шаршы шақырым
аумаққа тарады. Ядролық қаруды сынаулар адамдардың денсаулығына, қоршаған
табиғи ортаға орасан зиян келтіргенін, халықтың жалпы аурушаңдығының
күшейгенін, жан-жануарлардың бәрінде патологиялар болып жатқанын көрсетеді.
1986 жылы 25 сәуірде Чернобыль АЭС-дағы апатынан кейін радиоактивті
шөгінділердің көптеген жерлерде түскені анықталды. Бұл экологиялық апатта
атмосфераға 50 т шамасында ядролық отын тасталып, ол 1 км-ден 11 км-ге
дейін биіктікте желмен тарады. Қарқынды радиоактивті шөгіндінің тиісті
уақытқа сай іздері Жер бетінің барлық мұздықтарының беттерінен анық
аңғарылады.
Радиоактивті заттектердің жер бетіндегі көзіне атом мен сутегі
бомбаларының тәжрибе жасау кезінде жарылуы, атомдық реакторлар, атом
электростанциялары, атом өнеркәсібінің және басқа өндірістердің қалдықтары
жатады. Радиоактивті заттектердің ауаның құрамында көп мөлшерде болуы халық
арасында тұмаудың, түрлі ісік жаралардың таралуына әкеп соғады, соның
ішінде сәулелену ауруы пайда болуы мүмкін. Чернобыль апатының зардаптарын
жоюға қатысқан 600 мың адам орташа және өте күшті мөлшердегі сәулеленуге
ұшырады, ал апаттан зардап шеккендердің жалпы саны 6 млн. асты. Аппаттан
кейінгі үш жыл ішінде тек Киев облысында кемтар болып туған балалар саны 50
пайыздан астам көбейді. Чернобыль экологиялық апатының салдары өте күшті
мутаген болып табылатын радиацияның тіпті өмір үшін онша қатерлі емес
дозаларын алған адамдардың алдағы талай ұрпақтарына зардабын тигізуі
мүмкін.
Атмосферада тұрақты түрде химиялық құрамы және пайда болған жолдары әр
түрлі шаң немесе тозаң деп аталатын қатты бөлшектер болады. Түтіннен оның
айырмашылығы желсіз кезде шөгетіні. Жылына атмосфераға шамамен 2 млрд. т
шаң, оның ішінде 200-400 млн. т тегі антропогендік шаң. Болжам бойынша 2005
жылы антропогендік шаңның мөлшері екі еседен артық өсуі мүмкін.
Атмосфералық шаңға отын жанғанда түзілетін, оттықтан шығарылған газдармен
бірге негізінен ұсақ бөлшектер түрінде әкелінетін көміртектің сутекпен
конгломератын, күйені, күлді жатқызуға болады. Күйе негізінде жоғары
дисперсті, улылығы төмен, 90-95% көміртек бөлшегінен тұратын қатты заттек.
Күйенің адсорбциялық қабілеті өте жоғары болғандықтан, ауыр
көмірсутектерін, әсіресе бенз(а)пиренді өз бойына сіңіріп адамның
денсаулығына қауіптілік тудырады. Аса қауіпті болып саналатын бөлшектердің
диаметрі 2,5 мкм-ден төмен келеді, олар тыныс органдарына оңай өтіп
отырады. Төменде атмосфераға тасталатын кейбір қатты және сұйық қоспалар
бөлшектерін сипаттайтын шамалар (мкм) келтірілген:
Майлы тұман ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...0,03-1,0
Өнеркәсіп түтіні ... ... ... ... ... ... ... . ... 1,0
Өнеркәсіп шаңы ... ... ... ... ... ... ... ... 0,01-4000
Тікелей булану ... ... ... ... ... ... ... . ... 1-5
Атмосфералық ауаға ең қолайсыз әсер тигізетін автокөлік болып саналады.
Ол көптеген қалаларда бірінші орындағы ластаушы көзге жатады. Бензин
козғалтқышынан тасталатын жанусыз қалған көмірсутектері мен бензин
қозғалтқышымен қамтамасыз етілген көлік әр 15000 км жүргенде 4350 кг
оттекті жұмсайды. Бұл жағдайда қоршаған ортаға 3250 кг көміртек диоксиді,
530 кг көміртек оксиді, 93 кг көмірсутеістері, 27 кг азот оксиді
шығарылады.
Карбюраторлы және дизельді қозғалтқыштардан шығатын пайдаланылған газда
200-ге жуық химиялық қосылыстар болады, олардың ішінде улылығы жоғарыларға
қорғасын, көміртек пен азот оксидтері, көмірсутектер, бенз(а)пирен жатады.
Автокөлік қозғалтқыштарында жану процесінен шығатын ең қауіпті
құрауыштың бірі бензиндегі тетраэтилқорғасыннан РЬ(С2Н5)4 түзілген
пайдаланылған газдан қорғасын қосылыстары. 1 л бензинді жаққанда ауаға 200-
700 мг РЬ бөлініп отырады.
Күкірт қосылыстары ауаға негізінде құрамында күкірті көп көмір мен
мазутты жаққанда бөлінеді. Мысалы, электр энергиясын алуға пайдаланылатын
көмірдегі күкірттің мөлшері орта шамамен 2,5%, сондықтан
электрстанцияларында 1 млн. т көмір жағылғанда 25 мық тоннаға дейін
күкірттің, диоксибі бөлінеді.
Жалпы атмосфераға шығарылатын азот оксидтерінің 95%-і қазбалы отындарды
жағудан түзіледі. Оның ішінде жалпы шығарынды азот оксидтерінің 40%-тейі
көліктерден, шамамен 30% табиғи газды, мұнайды, көмірді
электрстанцияларының қазан оттықтарында жаққанда, 20% қазбалы отынды әр
түрлі өндіріс процестерінде қолданғанда шығады.
Атмосферада газ түрінде азоттың бес негізгі қосылысы болады: N2, МН3,
N0, N02, N20. Мамандардың қолында негізгі бар мәліметтер бойынша азот
қосылыстарының ішінде адам организміне өте қолайсыз әсер тигізетін азоттың
диоксиді. Бастапқы шығарынды газдардағы барлық азот оксидтерінің қоспасында
диоксидке келетін үлес 10%-тей, бірақта ауада күн сәулесінің әсерінен азот
оксидтерінің біраз бөлігі күрделі бір ізді химиялық реакцияларға қатысып,
қауіптілігі жоғары азоттың диоксидіне айналады. Мысалы, көбіне атмосфераға
антропогендік жолмен тасталатын азот түрі N0 ауада мынадай реакцияларға
түседі:

2 N0 + О2 2 НО2 N0 + 03 НО2 +О2;
Түзілген диоксид азоты азот қышқылына дейін тотығады:
4НО2+Н2О + О2 4НNОз.
Азоттың диоксиді жағымсыз иісі бар газ, ол адам көзінің қараңғыға
бейімделу қабілетін төмендетеді. NО2 газының ауадағы мөлшері 0,038 мгм3
жоғары болған кезде адам улануы мүмкін, оның салдарынан өкпесі ісінеді,
сілемейлі қабығында жара пайда болады, басы ауырады, ұйқы қашады. Сонымен
қатар, көміртек оксидіне ұқсас, азоттың диоксиді де гемоглобинмен реакцияға
түсіп, оның оттекті тасымалдау функциясын өзгертеді, яғни қанда, ұлпаларда
оттек жетіспей, тыныс алу және қан айналым әрекеті бұзылады.
Тағы да бір атмосфераның химиялық ластануының қауіпті компоненті ауа
тозаңы болып табылады. Ауа тозаңы дегеніміз сұйық немесе қатты заттектердің
ауада қалықтаған шамасы 0,001-1000 мкм аралығында болатын бөлшектері. Адам
өкпесі үшін 0,5-тен 5 мкм-ге дейінгі бөлшектер өте қауіпті, бұдан ірілері
мұрын қуысында қалып қояды.
Қазіргі кезде атмосферада қалықтау күйіндегі 20 млн. тоннадай бөлшектер
бар деп шамаланады. Мұның көбісін өнеркәсіптік кәсіпорындар шығарындылары
құрайды. Басқа ластағыш бөлшектермен салыстырғанда бұлардың химиялық құрамы
әр текті. Мысалы, көмірді жаққанда ауаға бөлінетін қатты бөлшектер құрамына
күл бөлшектері (кальций силикаттары), көміртек бөлшектері (күйе), металл
оксидтерінің бөлшектері кіреді.

21-25 беттер Жансулу

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР
Кез келген тірі организм өзін айнала қоршаған табиғи ортамен тығыз
байланыста ғана өмір сүре алады. Олар – топырақ, су, минералды заттар, жер
бедері және атмосфералық әр түрлі құбылыстар. Табиғи ортаның компоненттері
тірі организмдерге оң немесе теріс әсер етуі мүмкін. Сондықтан әрбір
организмнің өзіне ғана қолайлы ортасы немесе мекені болуы тиіс. Орта
дегеніміз – организмнің өсіп-көбеюіне, тіршілігіне, дамуы мен таралуына
тікелей жанама әсер ететін айнала қоршаған орта компоненттерінің жиынтығы.
Ал, организмге қажетті жағдайлар деп – тек сол организм үшін алмастыруға
келмейтін табиғи ортаның элементтерін айтамыз.
Экологиялық факторлар дегеніміз – организм үшін қажетті немесе теріс
әсерін тигізетін ортаның элементтері. Табиғатта экологиялық факторлар
жиынтық күйінде әсер етеді. Организмдер болса факторлардың әсеріне әр түрлі
реакция жауап береді.
Факторлар үш негізгі топқа жіктеледі: абиотикалық, биотикалық және
антропикалық.
Абиотикалық факторлар дегеніміз – организмдерге әсер ететін
бейоргаиикалық ортаның жиынтығы. Олар – химиялық атмосфераның химиялық
құрамы, теңіз жәнс тұщы сулар, шөгінділер, т.б.) және физикалық
(температура, қысым, ылғал, жел, радиация, т.б.) деп бөлінеді. Сол сияқты
жердің рельефі, геологлялық және геоморфологиялық құрылымы, ортаның
сілтілік немесе қышқылдығы, космостық сәулелер, т.б. факторлар организм
үшін әр түрлі деңгейде әсер етеді.
Биотикалық факторлар дегеніміз – тірі организмдердің бір-біріне және
ортаға жағымды немесе жағымсыз әсер етуі. Бұл өте күрделі процестер
жиынтығы. Өйткені, тірі организмдср бір-бірімен қоректену, бәсеке,
паразиттік, жыртқыштық, селбесіп тіршілік ету арқылы алуан түрлі қарым-
қатынаста болады. Аталған қарым-қатынастар өсімдік пен өсімдік, жануар мен
өсімдік немесе жануарлар мен жануар арасында болуы мүмкін.
Антропогендік факторлар дегеніміз – қоршаған ортаға тигізетін адам
баласы іс-әрекетінің тікелей немесе жанама әсері. Адам баласы өзінің
материалдық игілігі үшін табиғат байлықтарын игеруге мәжбүр болады.
Нәтижссінде, ірі кешендер, өнеркәсіп, зауыт, кен байыту, автокөліктер, ауыл
шаруашылығы салалары дами түседі. Ал олардан зияны әр түрлі газдар,
қалдықтар, лас сулар, химиялық зиянды қосынды заттар айнала қоршаған ортаға
тарайды. Зиянды заттардың көпшілігі табиғатта айналымға түспей, жинақталып
бүкіл тіршілікке кері әсерін тигізе бастайды. Яғни, атмосфера ауасының
ластануы, су айналасының бұзылуы, жердің құнарсыздануы, қуаңшылық, өзен-
көлдердің тартылуы, өсімдіктер мен жануарлардың сиреп немесе құрып кетуі,
адам баласының денсаулығының бұзылуы және жалпы биосфсра шегіндегі бұрын-
соңды болмаған климаттың өзгеру құбылыстары үдей түседі. Соңғы жылдары
антропикалық факторлардың табиғи ортаға және жалпы биосфераға әсері айқын
біліне бастады. Осыған орай, адам баласының іс-әрекеті бақылауға алынып
табиғат тепе-теңдігінің бұзылмауына жол бермеу жолдары ғаламдық проблемалар
деңгейінде қарастырылуда.
Факторлардың организмге әсері
Экологиялық факторлардың организмге әсер етуі мен оған организмнің
реакциясы бірдей болмайды. Сондықтан организм үшін факторлардың

бұрыннан қалыптасқан жиынтығы ғана қажет. Ал,
басқа факторлар оның қалыпты тіршілігіне кері әссрін тигізеді. Яғни, әрбір
организмгс әсер ететін факторлардың төменгі және жоғарғы шегі болады және
бір фактор шешуші роль атқарады. Бұл заңдылықты неміс химигі Ю. Либих (1948
ж) ашқан. Оны "Минимум" заңы дейді. Бұл заңның өмірде практикалық маңызы
зор. Өйткені, организмдердің ең қажетті шектеуші факторларын біле отырып
мол өнім алуға немссе табиғат ресурстарын тиімді пайдалануға жол ашады.
Шсшуші факторлармен қатар организмнің факторлар жиынтығына деген ең
жоғарғы төзімділік қасиеті болады. Төзімділік (толерантность) заңы
В. Шелфордтың есімімен аталады. Заңның негізі организмдердің
факторларға деген талғамның шектелуі. Кез келген организмнің төзімділік
шегі болады. Егер төзімділік шегінен шығып кетсе организм тіршілігін жояды.
Организмдердің төзімділік шегін білудің практикалық маңызы бар. Әсіресе,
жабайы аңдар мен құстарды, өсімдіктерді жерсіндіру жұмыстарында төзімділік
заңынын негізгі тәртіптері ескеріледі.
Табиғатта организмдердің көптеген түрлері экологиялық факторлар
жиынтығына, оның шекті мөлшері мен төзімділік шегіне бағына бермейді.
Керісінше қолайсыз -экологиялық орталарда қалыпты тіршілігін жалғастыра
береді. Организмдердің бүл тобын эврибионтты түрлер дейді.
Кейбір организмдер орта мен факторларға талғамы жоғары болады. Оларды
степобионтты организмдер дейміз. Стенобионтты организмдердің таралу аймағы
шектеулі болады. Шектеулі фактор абиотикалық немесе биотикалық болуы
мүмкін. Мәселен, Іле Алатауының шыршалы орманында тіршілік ететін ақ тиін
үшін шектеуші фактор – қорек.
Факторлардың организмдерге әсерінің біртекті болмауы биологиялық көп
түрлілігіне әсер етуімен бірге олардың географиялық белдеулер және табиғат
белдемдері бойынша таралуына да әсер етеді. Нәтижесінде, табиғаттың әр
түрлі ландшафтарында микроорганизмдер, жануарлар мен өсімдіктердің белгілі
бір бірегей жиынтығы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.