Сынып ұжымында қарым-қатынас ерекшеліктерін қалыптастырудағы мектеп психологының ықпалы

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ:

І ТАРАУ. Қарым-қатынас туралы түсінік.

Қарым-қатынастың адам өміріндегі маңызы.
Мектептегі психологиялық қызмет үшін балалардың қарым-қатынас ерекшеліктері
Қарым қатынас мәдениеті
Қарым-қатынас пен іс-әрекеттің бірлігі. Қарым-қатынастың түрлері мен формалары.

ІІ ТАРАУ.

2. 1. Сынып ұжымында қарым-қатынас ерекшеліктерін қалыптастырудағы мектеп психологының ықпалы

2. 2. Қарым-қатынастың коммуникативті жағы туралы түсінік

Вербальды қарым-қатынас. Тіл. Сөйлеу механизмдері.

2. 3. Вербальды емес қарым-қатынас қызметі.

2. 4. Ұстаз бен оқушылар арасындағы қарым-қатынас психологиясы.

ҚОРЫТЫНДЫ:

ТРЕНИНГТЕР, ТЕСТТЕР МЕН САУАЛНАМАЛАР

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

Кіріспе:

Адам баласы жалғыз жүріп, көздеген мақсат мұратына жете алмайды, сондықтан ол ылғи да басқалармен бірлесіп тіршілік етуі тиіс. Өйткені оның психикасы тек айналасындағылармен қарым қатынас жасау процесінде ғана қалыптасады, қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға ие болады. Кез келген адам дүниеге келісімен барлық қасиеттері басқа адамдармен қарым-қатынас барысында қалыптасады.

Сондықтан қарым -қатынас мәселесін зерттеу және қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру психологияда үлкен орын алатын проблемаларының бірі. Қарым-қатынас проблемасының әртүрлі аспектілерін Б. Г. Ананьев, Л. И. Божович, А. Б. Добрович, Я. Л. Коломинский, И. С Кон, Т. Н. Мальковская, Л. А. Петровская, В. В. Столин, Н. И. Шевандрин, т. б ғалымдар зерттеген. Қарым-қатынастың бұзылу себептерін анықтап оны түзету жолдарын ұсынғандар Э. Берн, Дж. Морено, Д. Карнеги. Олар әлеуметтік ортаға адамның икемделуіне негіз болатын себептер және факторларды анықтап, қарым-қатынас функциялары мен түрлерін сыныптастырып жүйеге келтірген. Қарым-қатынас адамзат қоғамының және жеке тұлғаның жарқын өмір сүруінің міндетті шарты. Қарым-қатынас аса үлкен құндылық болып табылады.

Қарым-қатынассыз адамның тек өзін-өзі танып білу, әлеуметтену яғни индивидтің жеке тұлға ретінде дамуы, әлеуметтік тәжірибені адамнан адамға, ұрпақтан ұрпаққа тарату, әлеуметтік топтардың қауымдастықтар мен мемлекеттердің өмір сүруінің өзі, сондай-ақ, индивидтің (дара адамның) психикалық іс-әрекеті де мүмкін емес.

Адамның оны қоршаған ортамен өзара әрекеттесуі қоғамдық өмірде, ең алдымен өндірістік іс-әрекетте адамдар арасында қалыптасатын объективті қатынастар жүйесінде жүзеге асады. Қоғамның негізі ретінде өндірістік қатынастардың мәнін аша отырып К. Маркс былай деп жазды: «Өндірісте адамдар тек табиғатпен ғана қатынасқа түспейді. Олар бірлескен іс-әрекеттерімен өзара алмасу үшін қанадай да бір түрде бірлеспей, бірікпей ештеңе өндіре алмайды. Өндіру үшін адамдар белгілі бір байланыстар менқатынастарға түседі, әрі тек осы қоғамдық байланыстар мен қатынастардың шеңберінде ғана олардың табиғатқа деген қатынасы іске асады».

Сонымен барлық өндіріс адамдардың бірігуін талап етеді. Алайда ешқандай адамзат қауымы егер өз құрамындағы адамдар арасында байланыс орнамаса, олардың арасында өзара түсіністікке қол жетпесе толыққанды бірлескен іс-әрекетті іске асыра алмайды. Мысалы, мұғалім оқушыларға бір нәрсені үйрету үшін қарым-қатынасқа түсуі керек.

Зерттеу пәні . Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың психологиялық ерекшеліктері.

І ТАРАУ. Қарым-қатынас туралы түсінік.

Адам өзінің бойындағы қабілеті мен іскерлігін жетілдіруді «Дзен» деп атап, оны неғұрлым өзін-өзі сынап көреді екен. Мұндай сынақ адамның денесі мен рухани жағынан дамып жетілу жолындағы күрделі қиындықтарды жеңуге тура келеді. Бұл сынақ бойынша адамның ешкіммен қарым-қатынас жасауына тыйым салынып, оны 10 тәулік бойы елсіз даланың үңгірінде тіршілік етуге баулитын көрінеді. Бұл жапон тілінде « Моритао» делініп, адам өзімен-өзі тілдесуге де тыйым салынатын көрінеді. Мұндай жағдайда адамның рухани дамуы тежеліп, жалғыздық тіршіліктің ащы дәмін тататын болады.

Тыйым салынған жағдайдан босанған адам ауыр халден құтылғандай күй кешіп, кез-келген адаммен сөйлесіп, тілдескенде одан орасан зор ләззат алып, жан дүниесі рахаттанғандай болып, бойындағы күш-қуаты артатын көрінеді. Бұл жайттардан біздер адамның кез-келген іс-әрекетінде тілдесіп сөйлеу, қарым-қатынас жасаудың шешуші маңызы бар әрекет екендігін тереңірек ұғынамыз. Егер адамдар өзара сөйлесіп, қарым-қатынас жасамаса, онда оның өмір тіршілігінің мән-мазмұны да болмас еді

Қарым-қатынас іс-әрекеттің тиімді болуының маңызды факторы болып табылатындығы туралы ХІХ ғ. аяғында француз физиологы Фере, ал кейіннен Ф. Олпорт ашқан еді. В. Меде мен В. М. Бехтерев И. Н. Лангемен бірігіп әлеуметтік фасилитация феноменін суреттеген (ағылшынның facilitate - жеңілдету) . Индивидтің іс-әрекетінің жылдамдығы мен өнімділігінің жоғарылауы сол индивидтің әрекетіне бақылаушының немесе бақталас түрінде шығатын шынайы қатысушылардың немесе оның санасында басқа адам бейнесінің болуына байланысты. Таныс емес адамдардың енжар қатысуының өзі адамның іс-әрекетінің нәтижесіне әсер ететіндігі анықталған. Қасындағы адамдар ұқсас жұмыс істегенде немесе олар жұмыс үстінде бір-бірімен қарым-қатынас жасағанда мұндай әсер күштірек болады. Ұжымдық іс-әрекеттердің жекелеген іс-әрекеттерге қарағанда анағұрлым өнімді болатындығы В. М. Бехтерев эксперименттерінің қатарында көрсетілген. Басқа зерттеушілердің эксперименттерінде шешім қабылдауда топтық тәсілдің жекелеген тәсілден артықшылығын дәлелдейтін нәтижелер алынған. Алайда ғылымда басқа адамдармен нақтылы қарым-қатынас жасаудың өзі іс-әрекетнәтижесіне кері әсер ететіндігін дәлелдейтін басқа да фактілер анықталған. Осыған орай әлеуметтік ингибиция феномені айқындалған. Әлеуметтік ингибиция (латынның inhebere - тежеу, тоқтату) яғни басқа адамдардың (шынайы немесе қиялдағы) қатысуының орындалып жатқан іс-әрекеттің сапасы мен жылдамдығының нашарлауына әкеледі.

Сонымен, қарым-қатынас жасау ақылды адамға ғана тән табиғи қасиет және ол адамның тіршілік бейнесі мен мәдени өмірінде, тұрмыс салтында күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұрақты шарт. Ойын мен оқу және еңбек адам іс-әрекетінің негізгі түрлері осы қарым-қатынас арқылы дамып жетіліп жүзеге асады. Адамдар өзара тілдесіп өмір сүруге бейімделуі организм тіршілігі үшін су мен ауа, күн шұғыласы сияқты табиғи қажеттілігімен бірдей.

Қарым-қатынастың адамның психикалық дамуына тигізетін әсері аса маңызды. Мұны госпитализм деп аталған құбылыстан білуге болады. Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында балабақшадағы балалардың жақсы тамақтанып, жақсы күтім жасалғанға көңіл бөлінген. Алайда жақын арада мұның жеткіліксіз екендігі анықталды: балалар аурушаң болып даму деңгейінде артта қалды. Олардың қимыл-қозғалысы дамымай сөйлеу әрекеті қалыптасқан жоқ. Оның себебі тәрбие ықпалының жеткіліксіз, аз болғанында еді. Госпитализм құбылысын жеңу жолы әр баламен жекелеп жүйелі түрде қарым-қатынас орнату, қоршаған заттармен баланың әрекетін ұйымдастыру болып табылады.

Педагогикалық қарым-қатынас дегеніміз- мазмұны хабар алмасу, оқу-тәрбиелік ықпал ету және өзара түсіністікті ұйымдастыру болып табылатын, педагог пен оқушылар ұжымы арасындағы өзара әрекеттестік жүйесі, тәсілдері мен дағдылары. Педагог осы процестің инициаторы болады, оны ұйымдастырады және басқарады.

Педагогикалық қарым-қатынас бір жағынан, оқу-тәрбие процесінің эмоционалдық фоны, ал екінші жағынан оның тікелей мазмұндық сипаттамасы болып табылады.

Педагогикалық қарым-қатынас - бұл педагог пен оқушылардың өзара әрекеттесу тәсілдерінің жүйесі. Қарым-қатынастың мазмұнын ең алдымен, хабар алмасу, мұғалімнің әр түрлі коммуникативті құралдарынаң көмегімен оқушылармен өзара түсіністік пен өзарақатынастарды ұйымдастыруы құрайды. Оқытушылар мен оқушылар ұжымының қарым-қатынас процесін ұйымдастырмайынша, педагог қызметінің дидактикалық және тәрбиелік міндеттерін жемісті түрде іске асыту мүмкін емес. Сонымен, педагог қызметіндегі қарым-қатынас дегеніміз: біріншіден, жеке оқу міндеттерін шешу құралы ретінде; екіншіден тәрбие процесін әлеуметтік психологиялық қамтамассыз ету жүйесі ретінде; үшіншіден, оқытушылар мен оқушылардың оқу мен тәрбиенің табысты болуына негіз болатын өзарақатынастарының белгілі бір жүйесін ұйымдастыру тәсілі ретінде, төртіншіден, оқушы тұлғасын онсыз тәрбиелеу мүмкін емес процесс ретінде көрінеді.

1. 1. Қарым-қатынастың адам өміріндегі алатын орны

Психология ғылымындағы негізгі ұғымдардың біреуі - қарым-қатынас. Қарым-қатынассыз жеке адамды түсіну, оның дамып жетілуін талдау мүмкін емес.

Қарым-қатынас түрлері мен формалары бойынша әр алуан. Тура, жанама, тікелей, біреу арқылы (тікелей емес) . Алғашқысы тікелей қарым -қатынас, соның негізінде тікелей емес қарым-қатынас пайда болады.

Қарым-қатынаста адамдар өзін көрсетеді, өзі үшін және басқалар үшін психологиялық қасиеттерін аша түседі. Сонымен бірге ол қасиеттері қарым - қатынаста қалыптасады да. Адамдармен қарым-қатынаста адамның адамзаттық тәжірибені игеруі, қалыптасқан мораль, құндылықтар, білім мен іс-әрекет түрлерін игеруі, жеке адам және дара адам түрінде қалыптасуы іске асырылады. Яғни қарым-қатынас адамның психологиялық дамуының маңызды факторы. Жалпы алғанда қарым-қатынасты былай анықтауға болады: адамның бүкіл өмірі барысында психикалық процестері мен мінез - құлқы қалыптасатын жан-жақты шындық.

С. И. Ожегов сөздігінде қарым-қатынас ұғымы өзара келісім, іскерлік және достық байланыс арқылы анықталады. Нақты әлеуметтанулық, психологиялық, педагогикалық зерттеулерде қарым-қатынас ұғымы өзара әрекеттестік, байланыс ұғымдарымен жақын мағынада қолданылады. Сонымен қатар қарым-қатынас контексінде өзара әрекеттесуді, қатынасты тиімді жүзеге асырудың тәсілдері, дағдылары, құралдары, адамның қабілеті мен қасиеттері жүйесінде қарастырылады. Қазіргі кезде қатынас мәселесін философия, психология, әлеуметтану, этика, психолингвистика -осы сияқты, саладағы ғылымдар әр жақты зерттейді. Мысалы, Л. П. Буева іс-әрекет пен қарым-қатынас өзара байланысты, сонымен қатар өзбетті деп тұжырымдайды, М. С. Каган қарым-қатынасты адамның іс-әрекетінің бір түрі, құрлым мен атрибутына тән деп қарастырады. М. В. Соковин адамның қарым-қатынасын коммуникативті іс-әрекет, қатынас, өзара түсіну және өзара әсер ретінде қарастырады.

Қазір „қарым-қатынас” және „жеке адам”, „қарым-қатынас” және „даму” ұғымдары параллель қарастырылады да, балалардың психикалық үрдістерінің, функцияларының, қасиеттерінің коммуникациялық детерминациясы ғылымда жан-жақта талданады. Бұл жағдайдың өзі қарым-қатынас бойынша теориялық және эксперименталдық зерттеулерді интенсификациялап қана қоймай, психология пәнінің принципиалды жаңаруына жағдай жасады. (Г. М. Андреева) . Осылайша адамның психикалық дамуы басқа индивидтермен қарым-қатынас, байланыс жасау арқылы психологиялық жағынан бағаланып, талданады. М. В. Елагина, А. И. Сорокина, В. В. Ветрова, Н. Н. Подьяков, М. И. Лисина, Е. Е. Кравцова, Х. Т. Шерьязданова т. б. зерттеушілер мектеп жасына дейінгі кезең балаларының қарым-қатынасында төрт формасының бір-бірінің орынын басып отыратындығын анықтаған. 1) 0-0, 6- кезеңінде балалардың қарым-қатынасы жағдайлық - жеке бастық (ситуативно-личностная), 2) 0, 6-2, 5- жағдайлық-іскерлік (ситуативно-деловая), 3) 2, 5-5, 0- жағдайдан тыс, танымдық (внеситуативно-познавательная), 4) 5, 0-7, 0-жағдайдан тыс, жеке бастық (внеситуативно-личностная) қарым-қатынас тағайындалған. Бұл формалар балалардың ересектермен қарым-қатынасын сипаттайды. Ал, балалардың басқа балалармен бірлескен коммуникативтік іс-әрекетінде эмоциялық - тәжірибелік, жағдайлық -іскерлік және жағдайдан тыс іскерлік қарым-қатынас формалары болатындығы ғылымда белгілі болып отыр.

Ал қазақстандық ғалым -психолог С. М. Жақыпов бүтіндей оқу-тәрбие үрдісініің тиімділігін анықтайтын факторлардың бірі және оқытушы мен оқушының арасындағы өзара әрекеттестік деп бірлескен диалогтық танымдық іс-әрекетті (совместно-диалогическая познавательная деятельность) тиімділік критериі деп көрсетеді. Мұнда өзара әрекеттестік, қарым-қатынас мәселесі шешілгенде танымдық іс-әрекетті қалыптастыру үрдісіне жетекшілік жасау мүмкіндігі пайда болатындығы дәлелденеді.

Б. Г. Ананьев, А. А. Бодалев концепциялары қарым-қатынаста “субъект-субъект” жазықтығында қарастыруды негіздейді, басқаша оқу-тәрбие үрдісіндегі ұйымдастырылатын қарым-қатынас тең позициялы түрде жүргізу басты мәселе болады. Осы тұрғыда қарым-қатынасты жетілдірудің өзі баланы коммуникативті қарым-қатынастың субъектісі ретінде қарау, тану, дамыту.

Психологиялық, педагогикалық зерттеулерде педагог пен балалар арасындағы қарым-қатынас мәселесі басқы орын алады. Бұл қарым-қатынасты анықтауда арнайы “педагогикалық қарым-қатынас” деген ұғым қолданылады. Педагогикалық қарым-қатынас А. А. Бодалев, В. А. Кан-Калик, Я. Л. Коломинский, В. А. Петровский, А. А. Леонтьев т. б. еңбектерінде мазмұны, формалары, тәсілдері бойынша сипаталады. Педагогикалық қарым-қатынас педагог пен балалар арсындағы нақты психологиялық контракт деп түсіндіріледі.

Педагогикалық қарым-қатынас негізінде балалардың мінез-құлқы, таным дүниесі, адамгершілік позициясы қалыптасып жетіледі. (Х. Т. Шерьязданова, В. Ф. Моргун т. б. )

Әрбір педагогтың қарым-қатынас сферасында барлық стилдер қолданылғанымен бірі басымдылау болады (А. В. Мудрик, В. С. Мухина) .

Педагогтың қарым-қатынас стилі мен балалардың эмоциялық қалпында өзара байланыс болатынын А. А. Бодалев жариялаған.

Қарым-қатынас проблемасының әртүрлі аспектілері Б. Г Ананьев, Л. И Божович, А. Б. Добрович, Я. Л. Коломинский, И. С. Кон, Т. Н Мальковская, Л. А. петровская, В. В Столин, Н, И. Шевандрин т. б ғалымдар зерттеген.

Қарым -қатынастың бұзылу себептерін анықтап оны түзету жолдарын ұсынғандар Э. Берн, Дж. Морено, Д. Карнеги. Олар әлеуметтік ортаға адамның икемделуіне негіз болатын себептер және факторларды анықтап, қарым-қатынас функциялары мен түрлерін сыныптастырып жүйеге келтірген.

Көп жағдайда адамның адаммен қабылдануы «әлеуметтік перцепция» ретінде белгіленеді. Бұл сөз дәлме-дәл қолданылмаған. «Әлеуметтік перцепция» термині алғаш рет 1947 жылы Дж. Брунердің «мен» қабылдауға «жаңа көз қарасты» (New Look) өңдеу барысында енгізілген.

1. 2. Мектептегі психологиялық қызмет үшін балалардың қарым-қатынас ерекшеліктері

Мектептегі психологиялық қызмет үшін балалардың қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу және оны өңдеу көкейтесті проблема болып табылады. Өйткені бала өзін анықтаудың күрделі проблемаларын жалғыз өзі шешпейді, ата-анасының, құрбы-құрдастарының, мұғалімдерінің қолдауымен шешеді. Дегенмен бала жеткіншек жас шағынан бастап өзінің есеюін сезіне бастағанннан үлкендердің қамқорлығын теріс бағалау феномені орын ала бастайды. Олар ата-аналарынан және басқа үлкендерден қарым -қатынасты теңдік негізінде жүргізуді талап етеді.

Әрбір жас кезеңіне байланысты оқушылар «ұрпақтар дау-дамайын» туғызатын кездер аз болмайды. Әкелер мен балалар арасындағы түсінбеушілік олардың өзара қарым-қатынасның қалыптаспағанын және бала өміріндегі әлеуметтік өзгерістерді үлкендердің ескермегенінен туып отырады. Қалыптасып келе адамның өз ұмтылыс талаптарына себепсіз тежеу қою, авторитарлық жүйеде қарым-қатынас құру отбасында дау жанжалдар туғызады.

Қазіргі психология есейген балаларда бірнеше мәселелерді басқа адамдарға тәуелсіз шешу қажеттілігі орын алады. . оларды автономия және оның түрлері деп белгілейді. Жасөспірімдерде автономия сезімінің келесі түрлері анықталған:

мінез-құлық автономиясы (жас өспірімнің жеке өзіне қатысты мәселелерді өзі дербес шешкісі келетіні және оған құқығы бар екенін сезінуі) .
эмоциялы автономия (ата-ансының дегенімен емес, оларды тәуелсіз
өзі қалаған, ден қояр жайлар болу правосы және оны қажетсіну) ;
моральдық және құндылық автономиясы (өз көзқарастары болу правосы
мен қажеттілігі және осындай көзқарастарының шын мәнінде болуы)

Эмоциялық автономияның баланың болашағына тигізетін үлкен теріс әсері бар. Жасөспірімдерге ата-аналарының бала өмірінде болып жатқан өзгерістерді байқамаған, немесе байқағысы келмеген болып көрінеді Сондықтан олар кей кездерде қырсық мінез көрсетіп, болмашы нәрсеге ашуланып, ешкімге сырын айтпай ұзақ уақытқа түйіліп қалуы, немесе басқа қырсық мінездер көрсетуге де баруы мүмкін. И. С. Конның айтуы бойынша осындай жағдайлар мұғалімдер мен оқушылар арасында немесе оқушылардың өздерінің, құрбы-құрдастарының арасында болуы мүмкін.

Ал жастық шақ кезінде балалар көптеген эмоциялық проблемаларды шеше алмағандығынан ата-аналарынан психологиялық тұрғыдан жатсынып кетуі мүмкін. Бұл жас кезеңінде балаға әкеден гөрі шешесі жақынырақ болып, әкемен қарым-қатынас күрделеніп кетулері жиі кездесетінін көптеген зерттеулер көрсетеді.

Оқушылар жас өспірімдік кезеңде оқытушылардың білімін, киінуін, олардың басқалармен қарым-қатынасын үлкен сынға алып отырады. Дегенмен олардың өздерінің алдында тұрған проблемаларға терең саяси көзқарастары, дүниетанымының молдығы, кәсіби шеберлігі, оқушыларға дер кезінде қажетті көмек көрсетуге даярлығы мұғалімдердің беделді болуын қамтамасыз етеді.

Осы кезде мектеп психологиялық қызметі үшін балалардың қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу және оны өңдеу көкейкесті проблема болып табылады. Өйткені бала өзін анықтау, қарым-қатынас ерекшеліктерін меңгеріп алу, басқа балалар ортасында абыройлы болу, үлкендермен қарым-қатынас жасау барысында қалыптасады. Басқаларға әсерлі болудың қыр-сырын әлі түсінбеген бала оны дөрекілікпен немесе ерекше қылжыңдықпен көрсеткісі келеді. Мінез-құлық мәдениетін меңгерудің қажеттілігін түсінгенімен ол қандай болу кере және оны қалай сақтау керек екенін әлі түсіне алмағандығынан балалар көптеген қателіктер жібереді. Сондықтан қарым-қатынас құруда сауатсыздықты жоюға бірінші көмекші болатын адам- мектеп психологі.

Ұжымда статустың төмен болуы баланы алаңдатады, оның топтағы психологиялық жағдайы нашар болып кетеді. Әлеуметтік ортадағы күнделікті қатынаста болып жүрген адамдардың қабылдауы немесе қабылдамауы әлеуметтік перцепциямен бағаланады.

Әлеуметтік перцепцияны адамның сыртқы белгілерін қабылдау, оларды оның жеке-даралық мінездемелерімен ара қатынасын белгілеу, осының егізінгде оның қылықтарын өңдеу және болжау ретінде анықтайды.

Әлеуметтік перцепцияда міндетті түрде басқа адамның бағасы және эмоциялы, жүріс-тұрыстық тұрғыда оған деген қатынастың қалыптасуы қатысады. Жүріс-тұрыстың сыртқы жағының негізінде бір адамның ішкі дүниесін «оқимыз», оны түсінуге және де қабылданушыға өзінің эмоциялы қатынасты тудыруға тырысамыз. Әлеуметтік перцепцияның барысында мыналар іске асырылады: басқа адамның эмоциялы бағасы, оның қылықтарының себептерін түсінуге және оның жүріс -тұрысын болжамдауға әрекеттену, жүріс-тұрыстың өз стратегиясын құру.

Әлеуметтік перцепцияның 4 негізгі қызметтері бөлініп көрсетіледі: