Есімді тіркестер қабыса байланысқан сөз тіркестері
Қабысу. Сөздердің қатар орын тәртібі нәтижесінде, қатар тұру арқылы байланысу түрін қабысу деп атайды.
Қабысуда ешбір жалғау шешуші қызмет атқармайды Мысалы: Макаров — жастайынан жетім қалып, ата-ана тәрбиесін алмай, бас кесер ұры, бұзықтықтың салдарымен түрмеге түсіп, Беломор каналында істеп, мезгілін бітіріп шыққан соң, төрт айдан кейін әскерге шақырылып, Қиыр Шығыстан Еділ бойына келген жігіт (Б. Мом.).
Мұндағы келген жігіт қабысу арқылы байланысқан. Егер бұл екі сөздің орнын ауыстырып жіберсек, басқа мағынаға ие боламыз: жігіт келген. Мұнда байланыс түрі өзгеріп, қабысу болмай, қиысу болып кетеді. Ал бұл екі сөздің арасына үшінші бір сөзді араластырса да, алдыңғы байланыс өзгеріп кетеді: келген Қиыр Шығыстан жігіт немесе келген Еділ бойынша жігіт. Тіпті мағынасыздық та туады. Сонымен, қабысуда байланысқа түскен сөздердің орын тәртібі барынша қатаң сақталуы керек.
Есімді сөз тіркесінің басыңқы сөзі әр уақытта есім, көбінесе зат есім болады. Зат есімдердің жетегінде айтылып, оларға бағынып тұратын сөздер де көбінесе есімдер болады. Ол есімдердін, бірқатары сөз тіркесін құрау үшін өзара қабыса байланысады.
Қабысу - түркі тілдерінде, оның бірі қазақ тілінде, өте жиі қолданылатын синтаксистік байланыс формасының бірі. Егер қиысуда бағыныңқы сөз басыңқы сөздің грамматикалық мағынасына, тұлғасына бейімделе, тиісті жалғауда айтылып бйланысса, қабыса байланысқан сөз тіркестері өзара ешқандай жалғаусыз, тек қатар тұру арқылы тіркеседі. Сонда қабыса байланысқан сөз тіркестерінің грамматикалық байланыс амалы сөздердің орын тәртібі болады.
Қабыса байланысатын есімді сөз тіркестерінің құрамы әр түрлі: оның бағыныңқы сыңары зат есім, сан есім, сілтеу есімдігі, үстеу болады да, басыңқы сыңары зат есім, субстантивтенген сын, сан есімдер болады.
Қабысуда ешбір жалғау шешуші қызмет атқармайды Мысалы: Макаров — жастайынан жетім қалып, ата-ана тәрбиесін алмай, бас кесер ұры, бұзықтықтың салдарымен түрмеге түсіп, Беломор каналында істеп, мезгілін бітіріп шыққан соң, төрт айдан кейін әскерге шақырылып, Қиыр Шығыстан Еділ бойына келген жігіт (Б. Мом.).
Мұндағы келген жігіт қабысу арқылы байланысқан. Егер бұл екі сөздің орнын ауыстырып жіберсек, басқа мағынаға ие боламыз: жігіт келген. Мұнда байланыс түрі өзгеріп, қабысу болмай, қиысу болып кетеді. Ал бұл екі сөздің арасына үшінші бір сөзді араластырса да, алдыңғы байланыс өзгеріп кетеді: келген Қиыр Шығыстан жігіт немесе келген Еділ бойынша жігіт. Тіпті мағынасыздық та туады. Сонымен, қабысуда байланысқа түскен сөздердің орын тәртібі барынша қатаң сақталуы керек.
Есімді сөз тіркесінің басыңқы сөзі әр уақытта есім, көбінесе зат есім болады. Зат есімдердің жетегінде айтылып, оларға бағынып тұратын сөздер де көбінесе есімдер болады. Ол есімдердін, бірқатары сөз тіркесін құрау үшін өзара қабыса байланысады.
Қабысу - түркі тілдерінде, оның бірі қазақ тілінде, өте жиі қолданылатын синтаксистік байланыс формасының бірі. Егер қиысуда бағыныңқы сөз басыңқы сөздің грамматикалық мағынасына, тұлғасына бейімделе, тиісті жалғауда айтылып бйланысса, қабыса байланысқан сөз тіркестері өзара ешқандай жалғаусыз, тек қатар тұру арқылы тіркеседі. Сонда қабыса байланысқан сөз тіркестерінің грамматикалық байланыс амалы сөздердің орын тәртібі болады.
Қабыса байланысатын есімді сөз тіркестерінің құрамы әр түрлі: оның бағыныңқы сыңары зат есім, сан есім, сілтеу есімдігі, үстеу болады да, басыңқы сыңары зат есім, субстантивтенген сын, сан есімдер болады.
ЕСІМДІ ТІРКЕСТЕР
ҚАБЫСА БАЙЛАНЫСҚАН СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
Қабысу. Сөздердің қатар орын тәртібі нәтижесінде, қатар тұру арқылы
байланысу түрін қабысу деп атайды.
Қабысуда ешбір жалғау шешуші қызмет атқармайды Мысалы: Макаров —
жастайынан жетім қалып, ата-ана тәрбиесін алмай, бас кесер ұры, бұзықтықтың
салдарымен түрмеге түсіп, Беломор каналында істеп, мезгілін бітіріп шыққан
соң, төрт айдан кейін әскерге шақырылып, Қиыр Шығыстан Еділ бойына келген
жігіт (Б. Мом.).
Мұндағы келген жігіт қабысу арқылы байланысқан. Егер бұл екі сөздің
орнын ауыстырып жіберсек, басқа мағынаға ие боламыз: жігіт келген. Мұнда
байланыс түрі өзгеріп, қабысу болмай, қиысу болып кетеді. Ал бұл екі сөздің
арасына үшінші бір сөзді араластырса да, алдыңғы байланыс өзгеріп кетеді:
келген Қиыр Шығыстан жігіт немесе келген Еділ бойынша жігіт. Тіпті
мағынасыздық та туады. Сонымен, қабысуда байланысқа түскен сөздердің орын
тәртібі барынша қатаң сақталуы керек.
Есімді сөз тіркесінің басыңқы сөзі әр уақытта есім, көбінесе зат есім
болады. Зат есімдердің жетегінде айтылып, оларға бағынып тұратын сөздер де
көбінесе есімдер болады. Ол есімдердін, бірқатары сөз тіркесін құрау үшін
өзара қабыса байланысады.
Қабысу - түркі тілдерінде, оның бірі қазақ тілінде, өте жиі
қолданылатын синтаксистік байланыс формасының бірі. Егер қиысуда бағыныңқы
сөз басыңқы сөздің грамматикалық мағынасына, тұлғасына бейімделе, тиісті
жалғауда айтылып бйланысса, қабыса байланысқан сөз тіркестері өзара
ешқандай жалғаусыз, тек қатар тұру арқылы тіркеседі. Сонда қабыса
байланысқан сөз тіркестерінің грамматикалық байланыс амалы сөздердің орын
тәртібі болады.
Қабыса байланысатын есімді сөз тіркестерінің құрамы әр түрлі: оның
бағыныңқы сыңары зат есім, сан есім, сілтеу есімдігі, үстеу болады да,
басыңқы сыңары зат есім, субстантивтенген сын, сан есімдер болады.
Зат есіммен кабыса тіркесетін сөздер:
Зат -есім: темір күрек, ағаш күрек, жел тиірмен, түлкі тымақ, етікші
бала, жұмысшы адам т. б.
Сын есім: биік тау, қызық өмір, жақсы талап, малды колхоз, қоралы
қой, таудай талап, еріншек бала, жастық шақ, социалистік жарыс т. б.
Сан есім: үш кісі, мың қой, оныншы мектеп, бесінші бригада, т. б.
Сілтеу есімдігі: бұл қала, мына бала, ана кісі, осы ауыл, сол табыс,
ол сұрақ т. б.
Есімше: айтылған сөз, келген кісі, айтар сөзім, келетін бала, айтатын
сөз т. б.
Бұларды жинақтап, зат есіммен қабыса байланысатын сөздерді схемамен
көрсетсек, былай болар еді:
Сын есім мен жібек орамал
Зат есім мен зат есім: балалы үй
Сан есім мен алтыншы арба
есімше мен орындалған арман,
зат есім:
сілтеу есімдігі мен мына кала.
Бұл есімдердің өзара тіракесу қабілеттглігі бірдей емес, Олрдың сөз
тіркесін құрау ерекшеліктерін білу үшін, әр түрін бөлек қарайық.
Қабыса байланысқан зат есімдерден құралған тіркестер
Қабыса байланысатын сөз тіркестерініи жиі қолданылатын бір түрі — зат
есімнен құралатын тіркестер. Екі зат есім атау күйінде қабыса байланысып,
сөз тіркесін құрау үшін алдыңғысы соңғысына бағынып тұрады: Мысалы: алтын
сағат, ағаш күрек, жібек орамал т. б.
Осындай тіркесте айтылатын зат есімдер тобы көбінесе екі сөзден
құралады. Олар өзара әр уақытта анықтауыштық қатынаста айтылады: қамыс.
құлақ, бота тірсек, темір қанат, шаруа қол, т. б. Бұлар өзара анықтауыштық
қатынаста айтылғанмен - сөйлемде бір заттың күрделі анықтауыштары, кейде
басқа да мүше болып жұмсалады: қамыс құлақ ат, бота тірсек ат, темір, қанат
балапан, шаруа қол товар.
Осы тәрізді – қатар тұру арқылы бірін-бірі анықтайтын зат есімдер тобы
екі, үш, кейде төрт сөзден құралуы мүмкін: темір қанат балапан, кой көз
бала, шоқпар темір таяқ.
Зат есімдерден құралған сөз тіркестері тұрған орнына қарай
байланысқанда, әрбір анықтауыштық тіркес фразалық (ритмикалық) бір екпінге
бағынып, екпін жағьшан бір түйдек болып тұрады.
Зат есімдерден құралған анықтауыштық топқа кез келген зат есім ене
бермейді, Оған өзара мағыналық байланыста бола алатын сөздер, тілде солай
айтылып үйреншікті болған сөздер ғана енеді. Сондықтан тас жол, темір
күрек, қол сағат деп айтылады да, керісінше, жол тас, күрек темір, сағат
қол деп айтылмайды (орын ауыстырып айтуға болатын жағдайда басқа мағыналық
қатынасты білдіреді, мысалы: сағат қалта — қалта сағат, көз әйнек—әйнек
көз). Зат есімдерден болған сөз тіркесінің бірінші сыңары көбінесе
конкретті, материалды заттың аты, кейде солай ұғынылатын басқа есімдер
болады. Күш, өнер, өнеге қайрат,, әрекет, айла, айбат, сес, ұйқы, тәртіп,
абырой, кінә, түс, обал сияқты абстракты зат есімдер сол түбір қалпында ол
топтың бірінші сыңары болып айтылмайды.
Бірқатар зат есімдер, жоғарғыдай, анықтауыштық құрамда жұмсалу үшін ол
екеуінің алдында басқа анықтауыштар болуды керек етеді:
а) Аяқ жол деп айтылмайды, жалғыз аяқ жол дегенде ғана олар
анықтауыштық құрамға енеді. Арқа отын деп жалаң айтылмайды, бір арқа отын
дегендей оның алдында сан есімнен анықтауышы болса ғана, екі зат есім қатар
тұрып тіркесе алады. ә) Сол сияқты, қайнатым шай, үзім нан, асым ет қалпшда
етістіктің аяғына — ым— ім жұрнағы жалғанып жасалған зат есімдер мен басқа
зат есімдер сандық анықтауышсыз бір топ құра алмайды, бір қайнатым шай, бір
үзім нан, екі асым ет сияқты құрамда ғана айтылады. Сонда, екі заттың
анықтауыштық қатынаста айтылуы олардың алдындағы сан есімдерге байланысты
болады. Бұлай болу — барлық затқа бірдей шарт емес.
б) Салпаң, қалқан сияқты бейнелеуіш сөздер қатысқан зат есімдер басқа
затпен тіркесіп, анықтауыштық құрамда айтыла алады:
қалқан — қалқан құлақ бала, салпы— салпы ерін ат, бұлаң — бұлаң құйрық
түлкі, сылтық — сылтық аяқ түйе.
в)Бірқатар зат есімдер өзара тіркесу үшін олардың алдында келте,
қысқа, биік, ұзын, жұқа, қалың, шолақ, қаба сияқты сын есімдер болады: ұзын
құйрық түлкі, биік өкше етік, қаба сақал қарт.
г) Бірқатар зат есімдер тек қосарланып (қос сөз болып) айтылғанда ғана
басқа зат есімдремен тіркесе алады: қора-қора қой, үйір-үйір жылқы, тарам-
тарам тамыр, айқыш-айқыш жол, т. б.
Зат есімдерден құралған сез тіркестері түрлі-түрлі мағыналық қатынаста
жұмсалады. Ол жағдай анықтауыштық топтағы заттардың семантикалық
өзгешеліктерімен байланысты.
Мысалға қамыс қора, қамыс құлақ дегенді алайық. Бұлардың сыртқы
құрылысы бірдей, бірақ мазмұны бірдей емес: қамыс деген зат есім қораның
алдында тұрып, қораның қамыстан істелгенін білдірсе, құлақ деген сөздің
алдында тұрып, құлақтың қамыстай екенін білдіреді. Соңғының орнына қамыс
сырнай десек, мұнда да сырнайдын қамыстан істелгендігін білдіреді. Сол
сияқты:
тас үй — тастан салынған үй д. м. болса,
тас еден — тас төселген еден д. м.
тас балға — тасты сындыратын балға д. м.
тас көмір — тастай, тас сияқты көмір д. м.
күміс сағат — күмістен істелген сағат д. м. айтылса,
қол сағат — қолға тағатын сағат д. м.
электр сағат — электр күшімен жүретін сағат д. м.
құс төсек —құстың жүнінен жасалған тесек д. м.
Бұл мысалдарға қарағанда, есімді сөз тіркестерінің мазмұны, бір
жағынан, басыңкы сөздің мағынасымен байлаысты - болса, екінші жағынан,
оный, анықтауышы болған бағыныңқы сөздер заттық мағынасымен байланысты
болады.
Зат есімдерден құралған сөз тіркестері мынадай мағыналық қатынаста
жұмсалады:
1. 3аттың неден, қандай заттан жасалғанын білдіреді: темір пеш
(темірден жасалған пеш), ағаш күрек (ағаштан істелген күрек, күміс қасық
(күмістен істелген қасық).
Бұған қасқыр ішік (қасқырдың терісінен тігілген ішік), тас жол (тас
төселген жол сияқтылар да енеді. Әдебиеттен мысалдар:
Егер осы айтқаның келсе, мына алтын сағатымды сыйладым саған. Болат
тонын сыпырып алсаң, немістер де бір қоян да бір екен. (Ә. Әбішев.) Мен
ойнамаған ағаш ат қалған жоқ. (Ғ. Мүсірепов.) Сапар шай ішіп отырған шыны
аяғын үшінші рет босатты. (Ғ. Сланов.) Немістер келіп темір найзамен мені
түрткілей бастады. (Ә. Әбішев.)
Көргенде күміс кесе, алтын аяқ,
Бір сөзді тамағыма қойдым таяп.
(С. Торайғыров.)
Алтын орден алғаным,
Терең жырдың тиегі,
Көрікті Отан алдына
Ақын жырын үйеді.
(Жамбыл.)
2. Салыстыру, теңеу мағынасында жұмсалады: қамыс құлақ — (ат) аттың
құлағы қамыстай д. м.; пісте мұрын (қыз)—қыздың мұрны пістедей д. м.; жібек
жүн — жүні жібектей д. м.; құрыш білек — құрыштай қатты білек д. м.
Әдебиеттен мысалдар:е
Қаракер қамыс құлағын қайшылап, оқта-текте жерден басын алып,
төңірекке едірейіп қарап қояды. (Ғ. Сланов.) Жібек жүнің желкілдеп,
жайраңдайсың ақ лақ, Құрыш білек, болат дене, еңбек сүйген бала жастан.
(Ә. Сәрсенбаев.) Құлаш мойын, кез құлақ бір бедеу ат, денсаулық — ер
жігіттің сұрауы. (Ғ. Сланов.)
3. Бірзатты басқазатқа арнау мағынасында қолданылады. Мысалы: ат қора
— ат тұратын қора; мал қора — мал қамауға арналған қора; шай кесе — шай
ішуге арналған кесе; кір сабын — кір жууға арналған сабын; қазан пышақ —
қазан қыру үшін жұмсалатын пышақ (қырғыш); өкше біз — өкшеге шеге қағу үшін
жұмсалатын біз.
Арнау мағынасындағы анықтауыштық тіркес құрамында жұмсалатын сөздердіц
өзара бірлігі күшті. Әдетте олар бөлек жазылғанмен, мағыналық, ритмикалық
бірлігі жағынан біріккен сөздер тәрізді. Сондықтан олар сөйлемнің бір
мүшесі ретінде жұмсалады. Мысалы: Баймырза Қалампырға қараған кезде,
Қалампырдың қолы өгіздің мүйіз жібіне тиді. (С. Мұқанов.)
4.Бір зат екінші затты мекеніне қарай анықтайды: тау теке, көл бақа,
желке тамыр, төс қалта, қалта сағат, т. б. Олардың екі түрі бар.
а) Сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары жер — су аты болып, басыңқысы
заттың сонда өсіп-өнетінін сол жақтан (мекенін) білдіреді: тау ешкі, су
жылан, көл бақа, түрікпен кілем, т. б.
ә) Қабыса байланысқан топтағы екі сөз де жалпы есім болып, бірі
екіншісінің қай жердегі, қай орындағы зат екенін анықтайды: мойын ет, желке
тамыр, тамақ без, ауыз үй, тамақ бау, т. б.
Бұлар — бір лексикалық бірлікте айтылатын тіркестер. Әдебиеттен
мысалдар:
Мұныма біреу қарсылық айта қалса, шеке тамырым көгергенше, өңешім
қызарғанша айтыса кетуге де әзірмін. (Ғ. Мүсірепов.) Мойын еті бөп-бөлек,
майда жалды... (Абай.) Ол тер бөлменің есігін аздап ашық қалдырған екен.
5.Заттың өлшемдік мағынасын білдіреді: бір қора қой, екі саба қымыз,
қапқап астық, бір асым ет, т. б. Ондай өлшемдік мағынада жұмсалатын
тіркестер мынадай құрамда айтылады: бір қора қой, бір үйір жылқы, екі полк
әскер, бір қазан ет, үиі шелек су, бес қап ұн, бір уыс бидай, бес құлаш
арқан, үш адым жер, қап - қап астық, шелек-шелек сүт, мая-мая шөп, тау-тау
бидай, саба-саба қымыз, үйір-үйір жылқы, қора-қора қой, бір атым насыбай,
бір үзім нан, он шақырым жер, екі қайнатым шай, бір сауым сүт, т. б.
Әдебиеттен мысалдар:
Бір табын сиырды айдалаға айдап тастап, қалаға қашып бара жатсаңыз,
көзіңіз шаңырақтай болады екен. (Ғ. Мұстафин.) Тоқсан ауыз сөздің тобықтай
түйіні бар. (Мақал.) Тұтам емшек көк ала сиырлардан шелек-шелек сүт бор-бор
сауылып жатыр. (Ғ. Мұстафин.)
6.Кәсіп, хәрежені білдіреді: а) инженер қыз, шәкірт бала, тракторист
Есбол; ә) суретші Әбілхан, жазушы Мұқанов, аға лейтенант, бес шженер,
т. б.
7. Адамның жынысын білдіреді: қыз бала, ұл бала, әйел адам, т. б.
8.Даралау мағынасында жұмсалады: қайың ағаш, алма ағаш, нар
түйе, т. б.
Сын есімді тіркестер
Сын есімдер — заттың әр түрлі сындық сапасын білдіретін сөздер. Солай
болатындықтан олар зат есімдерге қатысты болып, зат есімдермен тіркесіп,
есімді сөз тіркесінің құрамында ете көп жұмсалады. Сын есімдердің
лексикалық мағыналарына және синтаксистік қызметіне қарағанда, олар есімді
сөз тіркестерінің, арнаулы бағыныңқы сыңары болатын сөздер.
Сын есімдер мен зат есімдер қатар тұру арқылы өзара қабыса байланысқан
есімді сөз тіркесі жасалады. Мұндай синтаксистік тіркестердің құрамы әр
алуан болатындықтан, олар әр түрлі анықтауыштық қатынаста жұмсалады,
Мысалы, анықтауыштық қатынаста жұмсалатын сапалық сын есімдер заттың түсін
(ақ қар, боз ат, көк шөп, қызыл гүл, тарғыл сиыр), заттың көлемдік сапасын
(тар жол, қысқа жіп, кең сарай, жалпақ тақтай, үлкен қайрақ, терең көл),
заттың табиғи күйін (қалың қарағай, салқын жел), адамның басқа заттың ішкі
сырын (жақсы кісі, жаман жолдас, жуас ат, шабан үйрек, сараң
әйел),тамақтың дәмін (тәтті тамақ, ащы сорпа, қышқыл жеміс), заттың
салмақтық мөлшерін (ауыр жүк, жеңіл чемодан), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАБЫСА БАЙЛАНЫСҚАН СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
Қабысу. Сөздердің қатар орын тәртібі нәтижесінде, қатар тұру арқылы
байланысу түрін қабысу деп атайды.
Қабысуда ешбір жалғау шешуші қызмет атқармайды Мысалы: Макаров —
жастайынан жетім қалып, ата-ана тәрбиесін алмай, бас кесер ұры, бұзықтықтың
салдарымен түрмеге түсіп, Беломор каналында істеп, мезгілін бітіріп шыққан
соң, төрт айдан кейін әскерге шақырылып, Қиыр Шығыстан Еділ бойына келген
жігіт (Б. Мом.).
Мұндағы келген жігіт қабысу арқылы байланысқан. Егер бұл екі сөздің
орнын ауыстырып жіберсек, басқа мағынаға ие боламыз: жігіт келген. Мұнда
байланыс түрі өзгеріп, қабысу болмай, қиысу болып кетеді. Ал бұл екі сөздің
арасына үшінші бір сөзді араластырса да, алдыңғы байланыс өзгеріп кетеді:
келген Қиыр Шығыстан жігіт немесе келген Еділ бойынша жігіт. Тіпті
мағынасыздық та туады. Сонымен, қабысуда байланысқа түскен сөздердің орын
тәртібі барынша қатаң сақталуы керек.
Есімді сөз тіркесінің басыңқы сөзі әр уақытта есім, көбінесе зат есім
болады. Зат есімдердің жетегінде айтылып, оларға бағынып тұратын сөздер де
көбінесе есімдер болады. Ол есімдердін, бірқатары сөз тіркесін құрау үшін
өзара қабыса байланысады.
Қабысу - түркі тілдерінде, оның бірі қазақ тілінде, өте жиі
қолданылатын синтаксистік байланыс формасының бірі. Егер қиысуда бағыныңқы
сөз басыңқы сөздің грамматикалық мағынасына, тұлғасына бейімделе, тиісті
жалғауда айтылып бйланысса, қабыса байланысқан сөз тіркестері өзара
ешқандай жалғаусыз, тек қатар тұру арқылы тіркеседі. Сонда қабыса
байланысқан сөз тіркестерінің грамматикалық байланыс амалы сөздердің орын
тәртібі болады.
Қабыса байланысатын есімді сөз тіркестерінің құрамы әр түрлі: оның
бағыныңқы сыңары зат есім, сан есім, сілтеу есімдігі, үстеу болады да,
басыңқы сыңары зат есім, субстантивтенген сын, сан есімдер болады.
Зат есіммен кабыса тіркесетін сөздер:
Зат -есім: темір күрек, ағаш күрек, жел тиірмен, түлкі тымақ, етікші
бала, жұмысшы адам т. б.
Сын есім: биік тау, қызық өмір, жақсы талап, малды колхоз, қоралы
қой, таудай талап, еріншек бала, жастық шақ, социалистік жарыс т. б.
Сан есім: үш кісі, мың қой, оныншы мектеп, бесінші бригада, т. б.
Сілтеу есімдігі: бұл қала, мына бала, ана кісі, осы ауыл, сол табыс,
ол сұрақ т. б.
Есімше: айтылған сөз, келген кісі, айтар сөзім, келетін бала, айтатын
сөз т. б.
Бұларды жинақтап, зат есіммен қабыса байланысатын сөздерді схемамен
көрсетсек, былай болар еді:
Сын есім мен жібек орамал
Зат есім мен зат есім: балалы үй
Сан есім мен алтыншы арба
есімше мен орындалған арман,
зат есім:
сілтеу есімдігі мен мына кала.
Бұл есімдердің өзара тіракесу қабілеттглігі бірдей емес, Олрдың сөз
тіркесін құрау ерекшеліктерін білу үшін, әр түрін бөлек қарайық.
Қабыса байланысқан зат есімдерден құралған тіркестер
Қабыса байланысатын сөз тіркестерініи жиі қолданылатын бір түрі — зат
есімнен құралатын тіркестер. Екі зат есім атау күйінде қабыса байланысып,
сөз тіркесін құрау үшін алдыңғысы соңғысына бағынып тұрады: Мысалы: алтын
сағат, ағаш күрек, жібек орамал т. б.
Осындай тіркесте айтылатын зат есімдер тобы көбінесе екі сөзден
құралады. Олар өзара әр уақытта анықтауыштық қатынаста айтылады: қамыс.
құлақ, бота тірсек, темір қанат, шаруа қол, т. б. Бұлар өзара анықтауыштық
қатынаста айтылғанмен - сөйлемде бір заттың күрделі анықтауыштары, кейде
басқа да мүше болып жұмсалады: қамыс құлақ ат, бота тірсек ат, темір, қанат
балапан, шаруа қол товар.
Осы тәрізді – қатар тұру арқылы бірін-бірі анықтайтын зат есімдер тобы
екі, үш, кейде төрт сөзден құралуы мүмкін: темір қанат балапан, кой көз
бала, шоқпар темір таяқ.
Зат есімдерден құралған сөз тіркестері тұрған орнына қарай
байланысқанда, әрбір анықтауыштық тіркес фразалық (ритмикалық) бір екпінге
бағынып, екпін жағьшан бір түйдек болып тұрады.
Зат есімдерден құралған анықтауыштық топқа кез келген зат есім ене
бермейді, Оған өзара мағыналық байланыста бола алатын сөздер, тілде солай
айтылып үйреншікті болған сөздер ғана енеді. Сондықтан тас жол, темір
күрек, қол сағат деп айтылады да, керісінше, жол тас, күрек темір, сағат
қол деп айтылмайды (орын ауыстырып айтуға болатын жағдайда басқа мағыналық
қатынасты білдіреді, мысалы: сағат қалта — қалта сағат, көз әйнек—әйнек
көз). Зат есімдерден болған сөз тіркесінің бірінші сыңары көбінесе
конкретті, материалды заттың аты, кейде солай ұғынылатын басқа есімдер
болады. Күш, өнер, өнеге қайрат,, әрекет, айла, айбат, сес, ұйқы, тәртіп,
абырой, кінә, түс, обал сияқты абстракты зат есімдер сол түбір қалпында ол
топтың бірінші сыңары болып айтылмайды.
Бірқатар зат есімдер, жоғарғыдай, анықтауыштық құрамда жұмсалу үшін ол
екеуінің алдында басқа анықтауыштар болуды керек етеді:
а) Аяқ жол деп айтылмайды, жалғыз аяқ жол дегенде ғана олар
анықтауыштық құрамға енеді. Арқа отын деп жалаң айтылмайды, бір арқа отын
дегендей оның алдында сан есімнен анықтауышы болса ғана, екі зат есім қатар
тұрып тіркесе алады. ә) Сол сияқты, қайнатым шай, үзім нан, асым ет қалпшда
етістіктің аяғына — ым— ім жұрнағы жалғанып жасалған зат есімдер мен басқа
зат есімдер сандық анықтауышсыз бір топ құра алмайды, бір қайнатым шай, бір
үзім нан, екі асым ет сияқты құрамда ғана айтылады. Сонда, екі заттың
анықтауыштық қатынаста айтылуы олардың алдындағы сан есімдерге байланысты
болады. Бұлай болу — барлық затқа бірдей шарт емес.
б) Салпаң, қалқан сияқты бейнелеуіш сөздер қатысқан зат есімдер басқа
затпен тіркесіп, анықтауыштық құрамда айтыла алады:
қалқан — қалқан құлақ бала, салпы— салпы ерін ат, бұлаң — бұлаң құйрық
түлкі, сылтық — сылтық аяқ түйе.
в)Бірқатар зат есімдер өзара тіркесу үшін олардың алдында келте,
қысқа, биік, ұзын, жұқа, қалың, шолақ, қаба сияқты сын есімдер болады: ұзын
құйрық түлкі, биік өкше етік, қаба сақал қарт.
г) Бірқатар зат есімдер тек қосарланып (қос сөз болып) айтылғанда ғана
басқа зат есімдремен тіркесе алады: қора-қора қой, үйір-үйір жылқы, тарам-
тарам тамыр, айқыш-айқыш жол, т. б.
Зат есімдерден құралған сез тіркестері түрлі-түрлі мағыналық қатынаста
жұмсалады. Ол жағдай анықтауыштық топтағы заттардың семантикалық
өзгешеліктерімен байланысты.
Мысалға қамыс қора, қамыс құлақ дегенді алайық. Бұлардың сыртқы
құрылысы бірдей, бірақ мазмұны бірдей емес: қамыс деген зат есім қораның
алдында тұрып, қораның қамыстан істелгенін білдірсе, құлақ деген сөздің
алдында тұрып, құлақтың қамыстай екенін білдіреді. Соңғының орнына қамыс
сырнай десек, мұнда да сырнайдын қамыстан істелгендігін білдіреді. Сол
сияқты:
тас үй — тастан салынған үй д. м. болса,
тас еден — тас төселген еден д. м.
тас балға — тасты сындыратын балға д. м.
тас көмір — тастай, тас сияқты көмір д. м.
күміс сағат — күмістен істелген сағат д. м. айтылса,
қол сағат — қолға тағатын сағат д. м.
электр сағат — электр күшімен жүретін сағат д. м.
құс төсек —құстың жүнінен жасалған тесек д. м.
Бұл мысалдарға қарағанда, есімді сөз тіркестерінің мазмұны, бір
жағынан, басыңкы сөздің мағынасымен байлаысты - болса, екінші жағынан,
оный, анықтауышы болған бағыныңқы сөздер заттық мағынасымен байланысты
болады.
Зат есімдерден құралған сөз тіркестері мынадай мағыналық қатынаста
жұмсалады:
1. 3аттың неден, қандай заттан жасалғанын білдіреді: темір пеш
(темірден жасалған пеш), ағаш күрек (ағаштан істелген күрек, күміс қасық
(күмістен істелген қасық).
Бұған қасқыр ішік (қасқырдың терісінен тігілген ішік), тас жол (тас
төселген жол сияқтылар да енеді. Әдебиеттен мысалдар:
Егер осы айтқаның келсе, мына алтын сағатымды сыйладым саған. Болат
тонын сыпырып алсаң, немістер де бір қоян да бір екен. (Ә. Әбішев.) Мен
ойнамаған ағаш ат қалған жоқ. (Ғ. Мүсірепов.) Сапар шай ішіп отырған шыны
аяғын үшінші рет босатты. (Ғ. Сланов.) Немістер келіп темір найзамен мені
түрткілей бастады. (Ә. Әбішев.)
Көргенде күміс кесе, алтын аяқ,
Бір сөзді тамағыма қойдым таяп.
(С. Торайғыров.)
Алтын орден алғаным,
Терең жырдың тиегі,
Көрікті Отан алдына
Ақын жырын үйеді.
(Жамбыл.)
2. Салыстыру, теңеу мағынасында жұмсалады: қамыс құлақ — (ат) аттың
құлағы қамыстай д. м.; пісте мұрын (қыз)—қыздың мұрны пістедей д. м.; жібек
жүн — жүні жібектей д. м.; құрыш білек — құрыштай қатты білек д. м.
Әдебиеттен мысалдар:е
Қаракер қамыс құлағын қайшылап, оқта-текте жерден басын алып,
төңірекке едірейіп қарап қояды. (Ғ. Сланов.) Жібек жүнің желкілдеп,
жайраңдайсың ақ лақ, Құрыш білек, болат дене, еңбек сүйген бала жастан.
(Ә. Сәрсенбаев.) Құлаш мойын, кез құлақ бір бедеу ат, денсаулық — ер
жігіттің сұрауы. (Ғ. Сланов.)
3. Бірзатты басқазатқа арнау мағынасында қолданылады. Мысалы: ат қора
— ат тұратын қора; мал қора — мал қамауға арналған қора; шай кесе — шай
ішуге арналған кесе; кір сабын — кір жууға арналған сабын; қазан пышақ —
қазан қыру үшін жұмсалатын пышақ (қырғыш); өкше біз — өкшеге шеге қағу үшін
жұмсалатын біз.
Арнау мағынасындағы анықтауыштық тіркес құрамында жұмсалатын сөздердіц
өзара бірлігі күшті. Әдетте олар бөлек жазылғанмен, мағыналық, ритмикалық
бірлігі жағынан біріккен сөздер тәрізді. Сондықтан олар сөйлемнің бір
мүшесі ретінде жұмсалады. Мысалы: Баймырза Қалампырға қараған кезде,
Қалампырдың қолы өгіздің мүйіз жібіне тиді. (С. Мұқанов.)
4.Бір зат екінші затты мекеніне қарай анықтайды: тау теке, көл бақа,
желке тамыр, төс қалта, қалта сағат, т. б. Олардың екі түрі бар.
а) Сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары жер — су аты болып, басыңқысы
заттың сонда өсіп-өнетінін сол жақтан (мекенін) білдіреді: тау ешкі, су
жылан, көл бақа, түрікпен кілем, т. б.
ә) Қабыса байланысқан топтағы екі сөз де жалпы есім болып, бірі
екіншісінің қай жердегі, қай орындағы зат екенін анықтайды: мойын ет, желке
тамыр, тамақ без, ауыз үй, тамақ бау, т. б.
Бұлар — бір лексикалық бірлікте айтылатын тіркестер. Әдебиеттен
мысалдар:
Мұныма біреу қарсылық айта қалса, шеке тамырым көгергенше, өңешім
қызарғанша айтыса кетуге де әзірмін. (Ғ. Мүсірепов.) Мойын еті бөп-бөлек,
майда жалды... (Абай.) Ол тер бөлменің есігін аздап ашық қалдырған екен.
5.Заттың өлшемдік мағынасын білдіреді: бір қора қой, екі саба қымыз,
қапқап астық, бір асым ет, т. б. Ондай өлшемдік мағынада жұмсалатын
тіркестер мынадай құрамда айтылады: бір қора қой, бір үйір жылқы, екі полк
әскер, бір қазан ет, үиі шелек су, бес қап ұн, бір уыс бидай, бес құлаш
арқан, үш адым жер, қап - қап астық, шелек-шелек сүт, мая-мая шөп, тау-тау
бидай, саба-саба қымыз, үйір-үйір жылқы, қора-қора қой, бір атым насыбай,
бір үзім нан, он шақырым жер, екі қайнатым шай, бір сауым сүт, т. б.
Әдебиеттен мысалдар:
Бір табын сиырды айдалаға айдап тастап, қалаға қашып бара жатсаңыз,
көзіңіз шаңырақтай болады екен. (Ғ. Мұстафин.) Тоқсан ауыз сөздің тобықтай
түйіні бар. (Мақал.) Тұтам емшек көк ала сиырлардан шелек-шелек сүт бор-бор
сауылып жатыр. (Ғ. Мұстафин.)
6.Кәсіп, хәрежені білдіреді: а) инженер қыз, шәкірт бала, тракторист
Есбол; ә) суретші Әбілхан, жазушы Мұқанов, аға лейтенант, бес шженер,
т. б.
7. Адамның жынысын білдіреді: қыз бала, ұл бала, әйел адам, т. б.
8.Даралау мағынасында жұмсалады: қайың ағаш, алма ағаш, нар
түйе, т. б.
Сын есімді тіркестер
Сын есімдер — заттың әр түрлі сындық сапасын білдіретін сөздер. Солай
болатындықтан олар зат есімдерге қатысты болып, зат есімдермен тіркесіп,
есімді сөз тіркесінің құрамында ете көп жұмсалады. Сын есімдердің
лексикалық мағыналарына және синтаксистік қызметіне қарағанда, олар есімді
сөз тіркестерінің, арнаулы бағыныңқы сыңары болатын сөздер.
Сын есімдер мен зат есімдер қатар тұру арқылы өзара қабыса байланысқан
есімді сөз тіркесі жасалады. Мұндай синтаксистік тіркестердің құрамы әр
алуан болатындықтан, олар әр түрлі анықтауыштық қатынаста жұмсалады,
Мысалы, анықтауыштық қатынаста жұмсалатын сапалық сын есімдер заттың түсін
(ақ қар, боз ат, көк шөп, қызыл гүл, тарғыл сиыр), заттың көлемдік сапасын
(тар жол, қысқа жіп, кең сарай, жалпақ тақтай, үлкен қайрақ, терең көл),
заттың табиғи күйін (қалың қарағай, салқын жел), адамның басқа заттың ішкі
сырын (жақсы кісі, жаман жолдас, жуас ат, шабан үйрек, сараң
әйел),тамақтың дәмін (тәтті тамақ, ащы сорпа, қышқыл жеміс), заттың
салмақтық мөлшерін (ауыр жүк, жеңіл чемодан), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz