Дыбыс толқындары

Адам дыбыс әлемінде өмір сүруде
Дыбыс дегеніміз – құлақ не естісе, сол. Біз адамдардың даусын, құстың сайрағанын, музыка аспаптарының дыбысын, желді күнгі орман шуылын, теңіздің жағаға соққан толқындарының шуылын, күн күркіреуін естиміз. Жұмыс істеп тұрған машиналардың тарсылы, қозғалған транспорт және т. б. дыбыс шығарады. Дыбыс құбылыстарын оқып үйрететін физика бөлімі акустика деп аталады.
Дыбыстың таралуы – дыбыс толқындары
Дыбыс көзі – тербелістегі денелер. Дыбыс көзі – тербелістегі денелер екеніне көз жеткізу қиын емес. Бұны музыкалық аспаптардың шектерінің дыбыс шығаруын бақылау арқылы көреміз. Дыбыс шығарған кезде, әсіресе, орта тұсында, шектер жуандаған сияқты болып көрінеді. Шектердің сыртқы түрініде осындай өзгерісі олардың тербеліс салдарынан болады.
Дыбыс құбылыстарын оқып үйренгенде дыбыс кезі ретінде арнайы прибор – камертон пайдаланылады. Камертон дегеніміз – ұстатқышқа бекітілген, иілген металл стержень. Камертонның ұстатқышы әдетте ағаш жәшікке орнатылады (жәшіктің неге керек екенін ілгеріде түсіндіреміз).
Камертон тармағын балғамен соғып қалып, біз таза музыкалық дыбыс естиміз. Дыбыс шығарған камертонға кішкене шарды жақындатсақ шардың одан кейін қарай серпіле-тебілетінін байқаймыз (22-сурет). Бұл дыбыс шығарып тұрғанда камертон ашасының тербелетінін дәлелдейді.
Бұл жерде камертонға, маятниктің тербеліс жағдайындағыдан, өз тербелісін өзі жазып алуын «тапсыруға» болады. Бұл үшін камертонның бір тармағына ине сияқты үшкір нәрсе бекітіп қойып, оны күйеленген шыны пластннканың бетімен шапшаң жүргізіп шығады (23, а-сурет). Біз өзімізге таныс синусонда сызығын көріп отырмыз (23, б-сурет). Ендеше, камертон тармақтары гармониялық тербеліс жасайды.
Дыбыс көзі мен дыбысты қабылдайтын құлақтың арасында серпімділік қасиеті бар қандай да бір орта (ондай орта көбінесе ауа) болады. Дәл осы ортада дыбыс көзінен тербелістер – дыбыс толқындары таралады. Ол құлақ жарғағына әсер етеді. Құлақ жарғағының тербелістері дыбыс болып қабылданады. Дыбыс барып жетуі үшін дыбыс таралатын материялық ортаның болуы міндет. Егер ауа насосымен қоңырау астындағы ауа сорылып алынса, онда біз сырттары электр қоқырауының шылдырын естімейміз.