Қазақстан Республикасы президентінің мәртебесінің конституциялық-құқықтық реттелуі
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ МӘРТЕБЕСІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ 7
1.1. Қазақстан Республикасы Президентінің институтының құрылуы және дамуы 7
1.2. Қазақстан Республикасы Президенті . адам құқықтары мен бостандықтарының кепілі 21
1.3 Қазақстан республикасы Президентінің сайлануы және қызметінен босатылу тәртібі 30
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ 44
2.1. Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттіктері 44
2.2 Қазақстан Республикасы Президентінің актілері 48
3 ТМД ЕЛДЕРІ ПРЕЗИДЕНТТЕРІНІҢ ӨКІЛЕТТІКТЕРІНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА 54
3.1. ТМД елдеріндегі президенттік институтының қалыптасуы 54
3.2. ТМД елдері президенттерінің сыртқы саяси өкілеттіктері 57
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 67
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ МӘРТЕБЕСІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ 7
1.1. Қазақстан Республикасы Президентінің институтының құрылуы және дамуы 7
1.2. Қазақстан Республикасы Президенті . адам құқықтары мен бостандықтарының кепілі 21
1.3 Қазақстан республикасы Президентінің сайлануы және қызметінен босатылу тәртібі 30
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ 44
2.1. Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттіктері 44
2.2 Қазақстан Республикасы Президентінің актілері 48
3 ТМД ЕЛДЕРІ ПРЕЗИДЕНТТЕРІНІҢ ӨКІЛЕТТІКТЕРІНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА 54
3.1. ТМД елдеріндегі президенттік институтының қалыптасуы 54
3.2. ТМД елдері президенттерінің сыртқы саяси өкілеттіктері 57
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 67
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттік басқару нысаны объективті түрде кез келген елдің әлеуметтік және саяси өмірінің негізі, оның өзегінің көрінісі ретінде саналады. Мемлекеттік басқару нысаны ретінде Қазақстанға президенттік институтты енгізу посттоталитарлық уақыт пен өтпелі кезеңнің талабына сай келіп, қиыншылықтан шығудың дұрыс жолы болды.
Сонымен қатар, басқару нысанынан елдін, тарихи —ұлттық ерекшелігі, қоғамның саяси- мәдени дәстүрі, халық менталитетінің белгілері орын алуы керек. Тек осы жағдайда ғана оның барлық қолайлы, жағымды сипаттары толығымен айқындалып, нәтижесінде мемлекеттік билікті толықтай тиімді қамтамасыз етеді. Керісінше, ұлтқа жат идеялар мен саяси институттарды күштеп будандастыру қоғамдық қатынастарды шиеленістіруге, қоғамды түсініксіз мемлекеттік нысанның көлеңкесінде қалдырып, тоқырауға әкеліп тірейді.
Екі ғасырдан астам өмір сүрген Америка континентінде пайда болған президенттік институт бірте-бірте жаңа кеңістікті жаулап алды. Дегенмен, бір континенттен екінші континентке, бір елден екінші елге, бір тарихи кезеңнен келесісіне өтуде ол неше түрлі өзгеріске ұшырады, яғни, демократияның өзіндік ұғымын бейнелейтін, қоғамдағы тұлғалық рөлі мен орнын білдіретін жаңа ерекшеліктер мен сипаттарға ие болды.
Қазақстан Республикасының Президентi - мемлекеттiң басшысы, мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясатының негiзгi бағыттарын айқындайтын, ел iшiнде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкiлдiк ететiн ең жоғары лауазымды тұлға деп атап көрсетті Ата Заңымыз [1].
Тарихи тұрғыдан аз уақыт өмір сүруіне қарамастан, Қазақстандағы осы институттың билік идеясы өзінің қозғалысын ашып, маңызды өзгерістерге төтеп берді. Оған негіз болған Қазақстанның бірінші Президентінің ұстанған ұлт пен мемлекеттің эволюциялық жолмен даму саясаты [2, 159б]. Ол үшін 1995 жылғы Конституция ережелерін 1993 жылғы Қазақстандық Конституциямен салыстырудың өзі жеткілікті.
Бүгінгі күнгі өзгерістер және келешекте орын алар оң өзгерістер тұрғысынан Қазақстандық президенттік басқару жүйесінің тәжірибесін, онын, өкілдік ерекшеліктерін зерттеу және алып отырған орнына жан-жақты терең баға беру өзекті әрі өте қажет мәселе.
Академик Н.А.Сахаровтың «Жалпы айтқанда, президенттік институтты талдауға байланысты мәселе келешекте кеңінен және әр алуан және жан-жақты анық зерттеуді қажет етеді» [3, 173б] деген пікірі көңілге қонатындай.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл жұмыста қолданылған теориялық материал жұмыстың тақырыбының ғылыми өңделу жағдайы біздің тақырыбымыздың тек жеке бөліктерін бейнелейтінін көрсетті: жалпы президенттік институттық бағытта ғылыми зерттеулерді көптеген отандық ғалымдар: Олардың қатарына, елімізге белгілі ғалымдар: С.З. Зимановтың, С.С. Сартаевтың, М.Т. Баймахановтың, З.Ж.Кенжалиевтің, В.А.Кимнің, Ө.Қ. Қопабаевтың, А.К. Котовтың, С.Н.Сабикеновтің, Ғ.С. Сапарғалиевтің, А.А. Черняковтің, М.Х. Матаеваның, А.Т. Ащеуловтің, Ж.Н. Баишевтің, С.К. Амандықованың, Э.Б. Абдрасуловтың, Ж.Д. Бусурмановтың, К.К. Атхожиннің және т.б. зерттеулерін жатқызамыз.
Сонымен қатар, басқару нысанынан елдін, тарихи —ұлттық ерекшелігі, қоғамның саяси- мәдени дәстүрі, халық менталитетінің белгілері орын алуы керек. Тек осы жағдайда ғана оның барлық қолайлы, жағымды сипаттары толығымен айқындалып, нәтижесінде мемлекеттік билікті толықтай тиімді қамтамасыз етеді. Керісінше, ұлтқа жат идеялар мен саяси институттарды күштеп будандастыру қоғамдық қатынастарды шиеленістіруге, қоғамды түсініксіз мемлекеттік нысанның көлеңкесінде қалдырып, тоқырауға әкеліп тірейді.
Екі ғасырдан астам өмір сүрген Америка континентінде пайда болған президенттік институт бірте-бірте жаңа кеңістікті жаулап алды. Дегенмен, бір континенттен екінші континентке, бір елден екінші елге, бір тарихи кезеңнен келесісіне өтуде ол неше түрлі өзгеріске ұшырады, яғни, демократияның өзіндік ұғымын бейнелейтін, қоғамдағы тұлғалық рөлі мен орнын білдіретін жаңа ерекшеліктер мен сипаттарға ие болды.
Қазақстан Республикасының Президентi - мемлекеттiң басшысы, мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясатының негiзгi бағыттарын айқындайтын, ел iшiнде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкiлдiк ететiн ең жоғары лауазымды тұлға деп атап көрсетті Ата Заңымыз [1].
Тарихи тұрғыдан аз уақыт өмір сүруіне қарамастан, Қазақстандағы осы институттың билік идеясы өзінің қозғалысын ашып, маңызды өзгерістерге төтеп берді. Оған негіз болған Қазақстанның бірінші Президентінің ұстанған ұлт пен мемлекеттің эволюциялық жолмен даму саясаты [2, 159б]. Ол үшін 1995 жылғы Конституция ережелерін 1993 жылғы Қазақстандық Конституциямен салыстырудың өзі жеткілікті.
Бүгінгі күнгі өзгерістер және келешекте орын алар оң өзгерістер тұрғысынан Қазақстандық президенттік басқару жүйесінің тәжірибесін, онын, өкілдік ерекшеліктерін зерттеу және алып отырған орнына жан-жақты терең баға беру өзекті әрі өте қажет мәселе.
Академик Н.А.Сахаровтың «Жалпы айтқанда, президенттік институтты талдауға байланысты мәселе келешекте кеңінен және әр алуан және жан-жақты анық зерттеуді қажет етеді» [3, 173б] деген пікірі көңілге қонатындай.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл жұмыста қолданылған теориялық материал жұмыстың тақырыбының ғылыми өңделу жағдайы біздің тақырыбымыздың тек жеке бөліктерін бейнелейтінін көрсетті: жалпы президенттік институттық бағытта ғылыми зерттеулерді көптеген отандық ғалымдар: Олардың қатарына, елімізге белгілі ғалымдар: С.З. Зимановтың, С.С. Сартаевтың, М.Т. Баймахановтың, З.Ж.Кенжалиевтің, В.А.Кимнің, Ө.Қ. Қопабаевтың, А.К. Котовтың, С.Н.Сабикеновтің, Ғ.С. Сапарғалиевтің, А.А. Черняковтің, М.Х. Матаеваның, А.Т. Ащеуловтің, Ж.Н. Баишевтің, С.К. Амандықованың, Э.Б. Абдрасуловтың, Ж.Д. Бусурмановтың, К.К. Атхожиннің және т.б. зерттеулерін жатқызамыз.
1 Қазақстан Республикасы Конституциясы. 1995 жыл 30 тамыз (21.05.2007ж. өзгертулермен, толықтырулармен). – Алматы: Юрист, 2007.- 36 б.
2 Назарбаев Н.А. На пороге XXI века. Алматы.: Өнер, 1996.-
159 б.
3 Сахаров Н.А. Институт президентства в современном мире.
М., Юридическая литература, 1994.- 175 б.
4 Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 28 қаңтарда қабылданған Конституциясы. – Астана: «Ақорда», 2010. – 45б.
5 Зиманов С.С. Конституция и Парламент Республики Казахстан. - А.: Жеті-жарғы,1996. - с.74.
6 Сапарғалиев Г.С. Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. - А., 1996. – 15-19 бб.
7 Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің 1990 жылғы 24 сәуірдегі "Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Президенті туралы" 6-ХІІ заңы.
8 Қазақстан Республикасы Парламенті өзгерістер мен толықтырулар енгізген Конституция нормалары бөлігіне қатысты Қазақстан Республикасы Конституциясы 53-бабының 1) тармақшасына және 91 бабының 1-тармағына ресми түсінік беру туралы. ҚАУЛЫ Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі 1998 жылғы 4 желтоқсан N 13/2
9 А.К.Котов Сущность, содержание и формы государства. - Л., 1971. - 250с.
10 Х.Жүнісова Мемлекеттік басқару насаны. – А.: Аян-Эдетт, 2004. - 65б.
11 Малиновский В. Глава государства суверенного Казахстана. – Алматы: ВШП «Әділет», 1998. – 242 с.
12 1990 жылғы 24 сәуірдегі "Қазақ КСР-сы Президентінің қызметін құру және Қазақ КСР-ның Конституциясына (Негізгі Заңына) өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңы.
13 А.Х.Бижанов Республика Казахстан: демократическая модернизация общества переходного периода Алматы, 2005ж, - 46 бет.
14 А.Н. Барнашев Теория разделение властей: становление, развитие, применение. - Т., 1988. – с.11-12.
15 Баишев Ж.Н. Конституционное право Республики Казахстан: Учеб.-метод. пособие. – Алматы: Жеті жарғы, 2001. – 392 с.
16 М.Т. Вышинский Право и власть: Человек, право, государство: Человек, закон и правосудие. –М.: «Прогресс» 1995. – с.214.
17 Джапаркулов Б.Н. Конституционные принципы разделения и взаимодействия ветвей властей в Республике Казахстан: Автореф. дис. … канд. юрид. наук. 120002. – Алматы, 2000. – 30 с.
18 Амандыкова С.К. Конституционное право Республики Казахстан: Учеб. пособие для юр. факультетов. – Караганда: Болашак–Баспа, 1998. – 212 с.
19 Теория государства и права. Курс лекций. Под ред. Матузова Н.И., Мордовец А.С. 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Юристъ, 2001. — 776 с.
20 Котов А.К. Суверенный Казахстан: гражданин, нация, народ (вопросы конституционного права). – Алматы: Жеті жарғы, 1996. –288 с.
21 Баишев Ж. Казахстан: этапы государственности (конституционные акты) – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 488с.
22 Мемлекет және құқық теориясы. С. Өзбекұлы. Ө.Қопабаев. Алматы, 2006г., - 48 б.
23 Баишев Ж.Н. Судебная защита Конституции. – Алматы: Жеті жарғы, 1994. – 192 с.
24 Қазақстан Республикасының Президентінің Жолдауы 2006 жыл, Қазақстанды әлемнің бәсекелеске қабілеттілігі бар 50 елдердің қатарына ену стратегиясы.
25 Кусаинов Д.О. Конституционные принципы разделения и взаимодействия ветвей властей в Республике Казахстан: Автореф. дис. … канд. юрид. наук. 120002. – Алматы, 2000. – 30 с.
26 Қазақстан Республикасының Президентінің 2005жылғы Жолдауы.. ҚАЗАҚСТАН ТЕЗДЕТІЛГЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ МОДЕРНИЗАЦИЯ ЖОЛЫНДА.
27 Қазақстан Республикасының Президентінің жанындағы адам құқықтары жөніндегі комиссия туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 19 наурыздағы № 1042 Жарлығы. // Қазақстан Республикасы ПҮАЖ, 2003ж., № 11.
28 Қазақстан Республикасы президентінің жарлығы "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 2006-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы"
29 Чиркин В.Е. Буржуазная политология и действительность развивающихся стран: Критика концепции «политической модернизации.- М.: Международ. Отношения. 1980.- 184 С. Чиркин В.Е. Нетипичные формы правления в современном государстве // Государство и право. 1994. -№1.- С 20-25
30 Серебренников В.П. Французская паровая доктрина о
юридической природе президентской власти// Сов.государства и
право.-1982. --№1.- С 102-106.
31 Козлихин И.Ю. Из истории создания президентской власти в
США// Правоведение. -1984.- №4.- С 65 -72.
32 Конституция Итальянской Республики. // Конституция буржуазных государств. – М.:Юр.лит.,1982.-407С.
33 Ведомости съезда народных депутатов РСФСР и Верховного
Совета. - 1991.№ 17.-463 С.
34 Кадыржанов Р. Институт президентства в постсоветском
пронстранстве.// Мысль.- 2001.- №8.- С 8-9.
35 Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 28 қыркүйектегі N 2464 Конституциялық заңы.
36 “Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті туралы” 2000 жылғы 20 шілдедегі Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы
37 Қазақстан Республикасының Президентi туралы Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 26 желтоқсандағы N 2733 Конституциялық заңы
38 Қазақстан Республикасының 2004 – 2015 жылдарға арналған. экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі тұжырымдама.
39 Черниловский З.М. Институт президентуры в свете исторического
опыта советское государство и право. 1991.- № 6.- С 28-31.
Черниловский З.М. Всеобщая история государства и права.
М.:НВШ.-1983.- 412 С.
40 Конституция Республики Беларусь. Минск., 1994.
41 Конституция Республики Узбекистан.- Ташкент, 1993
42 Проект Конституці Украіни.- Киів., 1995.
43 Конституция Республики Таджикистан. — Душанбе, 1994
44 УставСНГ. Российская газета. - 1993, 12 февраля
45 Конституция Республики Азербайджан. — Баку, 1994.
46 Конституция Республики Кыргызстан.— Бишкек, 1994.
47 Кривенко Л.Т. Верховный Совет Украины: Место в системе государственной власти // Государство и право. 1995. №6.- С 94-97.
48 Касымбеков Т.Б. Институт президентства как инструмент политической модернизации. Астана, 2002. 276 С.
49 Хаитов М.О. Конституционная реформа в Туркменстане//
государство и право.- №10.- 1994.- С 46-53.
50 Вебер. М. Избранные произведения.- М.: Прогресс, 1990.- 804 С.
51 Ильин А.И. Общее учение о государстве и праве. (Фрагменты Правоведение, 1992, №3, С 982 - 985.
52 Васильев А.М. Правовые категории // Методологические аспекты разработки системы категорий теории права-М.: Юрид. лит.,
1976.- 263 С.
52 Хрестоматия по истории государства и права зарубежных стран.
М.,Юрлит, 1984.- 600 С.
53 Большой юридический словарь М.: Инфра-М, 2000.- 704 С.
54 Заварнов Н.А. Замещение поста президента в странах тропической Африки//Правоведение.-1976.-№5.-122 С.
55 Страшун Б.А. Конституционные перемены в Восточной Европе.
1983-1990. -М, Юрид. лит. 1990.- 206 С.
2 Назарбаев Н.А. На пороге XXI века. Алматы.: Өнер, 1996.-
159 б.
3 Сахаров Н.А. Институт президентства в современном мире.
М., Юридическая литература, 1994.- 175 б.
4 Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 28 қаңтарда қабылданған Конституциясы. – Астана: «Ақорда», 2010. – 45б.
5 Зиманов С.С. Конституция и Парламент Республики Казахстан. - А.: Жеті-жарғы,1996. - с.74.
6 Сапарғалиев Г.С. Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. - А., 1996. – 15-19 бб.
7 Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің 1990 жылғы 24 сәуірдегі "Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Президенті туралы" 6-ХІІ заңы.
8 Қазақстан Республикасы Парламенті өзгерістер мен толықтырулар енгізген Конституция нормалары бөлігіне қатысты Қазақстан Республикасы Конституциясы 53-бабының 1) тармақшасына және 91 бабының 1-тармағына ресми түсінік беру туралы. ҚАУЛЫ Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі 1998 жылғы 4 желтоқсан N 13/2
9 А.К.Котов Сущность, содержание и формы государства. - Л., 1971. - 250с.
10 Х.Жүнісова Мемлекеттік басқару насаны. – А.: Аян-Эдетт, 2004. - 65б.
11 Малиновский В. Глава государства суверенного Казахстана. – Алматы: ВШП «Әділет», 1998. – 242 с.
12 1990 жылғы 24 сәуірдегі "Қазақ КСР-сы Президентінің қызметін құру және Қазақ КСР-ның Конституциясына (Негізгі Заңына) өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңы.
13 А.Х.Бижанов Республика Казахстан: демократическая модернизация общества переходного периода Алматы, 2005ж, - 46 бет.
14 А.Н. Барнашев Теория разделение властей: становление, развитие, применение. - Т., 1988. – с.11-12.
15 Баишев Ж.Н. Конституционное право Республики Казахстан: Учеб.-метод. пособие. – Алматы: Жеті жарғы, 2001. – 392 с.
16 М.Т. Вышинский Право и власть: Человек, право, государство: Человек, закон и правосудие. –М.: «Прогресс» 1995. – с.214.
17 Джапаркулов Б.Н. Конституционные принципы разделения и взаимодействия ветвей властей в Республике Казахстан: Автореф. дис. … канд. юрид. наук. 120002. – Алматы, 2000. – 30 с.
18 Амандыкова С.К. Конституционное право Республики Казахстан: Учеб. пособие для юр. факультетов. – Караганда: Болашак–Баспа, 1998. – 212 с.
19 Теория государства и права. Курс лекций. Под ред. Матузова Н.И., Мордовец А.С. 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Юристъ, 2001. — 776 с.
20 Котов А.К. Суверенный Казахстан: гражданин, нация, народ (вопросы конституционного права). – Алматы: Жеті жарғы, 1996. –288 с.
21 Баишев Ж. Казахстан: этапы государственности (конституционные акты) – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 488с.
22 Мемлекет және құқық теориясы. С. Өзбекұлы. Ө.Қопабаев. Алматы, 2006г., - 48 б.
23 Баишев Ж.Н. Судебная защита Конституции. – Алматы: Жеті жарғы, 1994. – 192 с.
24 Қазақстан Республикасының Президентінің Жолдауы 2006 жыл, Қазақстанды әлемнің бәсекелеске қабілеттілігі бар 50 елдердің қатарына ену стратегиясы.
25 Кусаинов Д.О. Конституционные принципы разделения и взаимодействия ветвей властей в Республике Казахстан: Автореф. дис. … канд. юрид. наук. 120002. – Алматы, 2000. – 30 с.
26 Қазақстан Республикасының Президентінің 2005жылғы Жолдауы.. ҚАЗАҚСТАН ТЕЗДЕТІЛГЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ МОДЕРНИЗАЦИЯ ЖОЛЫНДА.
27 Қазақстан Республикасының Президентінің жанындағы адам құқықтары жөніндегі комиссия туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 19 наурыздағы № 1042 Жарлығы. // Қазақстан Республикасы ПҮАЖ, 2003ж., № 11.
28 Қазақстан Республикасы президентінің жарлығы "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 2006-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы"
29 Чиркин В.Е. Буржуазная политология и действительность развивающихся стран: Критика концепции «политической модернизации.- М.: Международ. Отношения. 1980.- 184 С. Чиркин В.Е. Нетипичные формы правления в современном государстве // Государство и право. 1994. -№1.- С 20-25
30 Серебренников В.П. Французская паровая доктрина о
юридической природе президентской власти// Сов.государства и
право.-1982. --№1.- С 102-106.
31 Козлихин И.Ю. Из истории создания президентской власти в
США// Правоведение. -1984.- №4.- С 65 -72.
32 Конституция Итальянской Республики. // Конституция буржуазных государств. – М.:Юр.лит.,1982.-407С.
33 Ведомости съезда народных депутатов РСФСР и Верховного
Совета. - 1991.№ 17.-463 С.
34 Кадыржанов Р. Институт президентства в постсоветском
пронстранстве.// Мысль.- 2001.- №8.- С 8-9.
35 Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 28 қыркүйектегі N 2464 Конституциялық заңы.
36 “Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті туралы” 2000 жылғы 20 шілдедегі Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы
37 Қазақстан Республикасының Президентi туралы Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 26 желтоқсандағы N 2733 Конституциялық заңы
38 Қазақстан Республикасының 2004 – 2015 жылдарға арналған. экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі тұжырымдама.
39 Черниловский З.М. Институт президентуры в свете исторического
опыта советское государство и право. 1991.- № 6.- С 28-31.
Черниловский З.М. Всеобщая история государства и права.
М.:НВШ.-1983.- 412 С.
40 Конституция Республики Беларусь. Минск., 1994.
41 Конституция Республики Узбекистан.- Ташкент, 1993
42 Проект Конституці Украіни.- Киів., 1995.
43 Конституция Республики Таджикистан. — Душанбе, 1994
44 УставСНГ. Российская газета. - 1993, 12 февраля
45 Конституция Республики Азербайджан. — Баку, 1994.
46 Конституция Республики Кыргызстан.— Бишкек, 1994.
47 Кривенко Л.Т. Верховный Совет Украины: Место в системе государственной власти // Государство и право. 1995. №6.- С 94-97.
48 Касымбеков Т.Б. Институт президентства как инструмент политической модернизации. Астана, 2002. 276 С.
49 Хаитов М.О. Конституционная реформа в Туркменстане//
государство и право.- №10.- 1994.- С 46-53.
50 Вебер. М. Избранные произведения.- М.: Прогресс, 1990.- 804 С.
51 Ильин А.И. Общее учение о государстве и праве. (Фрагменты Правоведение, 1992, №3, С 982 - 985.
52 Васильев А.М. Правовые категории // Методологические аспекты разработки системы категорий теории права-М.: Юрид. лит.,
1976.- 263 С.
52 Хрестоматия по истории государства и права зарубежных стран.
М.,Юрлит, 1984.- 600 С.
53 Большой юридический словарь М.: Инфра-М, 2000.- 704 С.
54 Заварнов Н.А. Замещение поста президента в странах тропической Африки//Правоведение.-1976.-№5.-122 С.
55 Страшун Б.А. Конституционные перемены в Восточной Европе.
1983-1990. -М, Юрид. лит. 1990.- 206 С.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ МӘРТЕБЕСІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ-
ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ 7
1.1. Қазақстан Республикасы Президентінің институтының құрылуы және
дамуы
7
1.2. Қазақстан Республикасы Президенті - адам құқықтары мен
бостандықтарының кепілі
21
1.3 Қазақстан республикасы Президентінің сайлануы және қызметінен
босатылу тәртібі
30
2 Қазақстан Республикасы Президентінің атқаратын қызметтері
44
2.1. Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттіктері
44
2.2 Қазақстан Республикасы Президентінің актілері
48
3 ТМД ЕЛДЕРІ ПРЕЗИДЕНТТЕРІНІҢ ӨКІЛЕТТІКТЕРІНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
54
3.1. ТМД елдеріндегі президенттік институтының қалыптасуы
54
3.2. ТМД елдері президенттерінің сыртқы саяси өкілеттіктері
57
ҚОРЫТЫНДЫ
62
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
67
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттік басқару нысаны объективті
түрде кез келген елдің әлеуметтік және саяси өмірінің негізі, оның өзегінің
көрінісі ретінде саналады. Мемлекеттік басқару нысаны ретінде Қазақстанға
президенттік институтты енгізу посттоталитарлық уақыт пен өтпелі кезеңнің
талабына сай келіп, қиыншылықтан шығудың дұрыс жолы болды.
Сонымен қатар, басқару нысанынан елдін, тарихи —ұлттық ерекшелігі,
қоғамның саяси- мәдени дәстүрі, халық менталитетінің белгілері орын алуы
керек. Тек осы жағдайда ғана оның барлық қолайлы, жағымды сипаттары
толығымен айқындалып, нәтижесінде мемлекеттік билікті толықтай тиімді
қамтамасыз етеді. Керісінше, ұлтқа жат идеялар мен саяси институттарды
күштеп будандастыру қоғамдық қатынастарды шиеленістіруге, қоғамды
түсініксіз мемлекеттік нысанның көлеңкесінде қалдырып, тоқырауға әкеліп
тірейді.
Екі ғасырдан астам өмір сүрген Америка континентінде пайда болған
президенттік институт бірте-бірте жаңа кеңістікті жаулап алды. Дегенмен,
бір континенттен екінші континентке, бір елден екінші елге, бір тарихи
кезеңнен келесісіне өтуде ол неше түрлі өзгеріске ұшырады, яғни,
демократияның өзіндік ұғымын бейнелейтін, қоғамдағы тұлғалық рөлі мен орнын
білдіретін жаңа ерекшеліктер мен сипаттарға ие болды.
Қазақстан Республикасының Президентi - мемлекеттiң басшысы,
мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясатының негiзгi бағыттарын айқындайтын, ел
iшiнде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкiлдiк ететiн ең
жоғары лауазымды тұлға деп атап көрсетті Ата Заңымыз [1].
Тарихи тұрғыдан аз уақыт өмір сүруіне қарамастан, Қазақстандағы осы
институттың билік идеясы өзінің қозғалысын ашып, маңызды өзгерістерге төтеп
берді. Оған негіз болған Қазақстанның бірінші Президентінің ұстанған ұлт
пен мемлекеттің эволюциялық жолмен даму саясаты [2, 159б]. Ол үшін 1995
жылғы Конституция ережелерін 1993 жылғы Қазақстандық Конституциямен
салыстырудың өзі жеткілікті.
Бүгінгі күнгі өзгерістер және келешекте орын алар оң өзгерістер
тұрғысынан Қазақстандық президенттік басқару жүйесінің тәжірибесін, онын,
өкілдік ерекшеліктерін зерттеу және алып отырған орнына жан-жақты терең
баға беру өзекті әрі өте қажет мәселе.
Академик Н.А.Сахаровтың Жалпы айтқанда, президенттік институтты
талдауға байланысты мәселе келешекте кеңінен және әр алуан және жан-жақты
анық зерттеуді қажет етеді [3, 173б] деген пікірі көңілге қонатындай.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл жұмыста қолданылған теориялық
материал жұмыстың тақырыбының ғылыми өңделу жағдайы біздің тақырыбымыздың
тек жеке бөліктерін бейнелейтінін көрсетті: жалпы президенттік институттық
бағытта ғылыми зерттеулерді көптеген отандық ғалымдар: Олардың қатарына,
елімізге белгілі ғалымдар: С.З. Зимановтың, С.С. Сартаевтың, М.Т.
Баймахановтың, З.Ж.Кенжалиевтің, В.А.Кимнің, Ө.Қ. Қопабаевтың, А.К.
Котовтың, С.Н.Сабикеновтің, Ғ.С. Сапарғалиевтің, А.А. Черняковтің, М.Х.
Матаеваның, А.Т. Ащеуловтің, Ж.Н. Баишевтің, С.К. Амандықованың, Э.Б.
Абдрасуловтың, Ж.Д. Бусурмановтың, К.К. Атхожиннің және т.б. зерттеулерін
жатқызамыз.
Ресейлік және басқа да шетелдік ғалымдар: А.С. Автономов, О.Е.
Кутафин, В.Д. Мазаев, Н.А. Михалева, Б.С. Эбзеев, Т.Е. Хабриева, В.Е.
Чиркин, В.О. Лучин, Л.В.Лазарев, Н.И.Марышева,
И.В.Пантелеева, Н.Н.Тартаковская, Л.А.Лунц, В.П.Звеков, және т.б.
еңбектерінде белгілі дәрежеде сөз етілді.
Бұл бітіру жұмысында қолданылған талдау құқықтық, сондай-ақ
тәжірибелік және басқа теориялық материал осы зерттеуді жүргізуге негіз
болып табылады. Алайда қазіргі кездегі халықаралық аренадағы саяси және
экономикалық өзара қатынастың, құқықтық,демократиялық қарым-қатынастың даму
кезеңінде таңданылған зерттеу тақырыпнамасы Қазақстан Республикасындағы
Президентінің конституциялық-құқықтық жағдайына қатысты жеке мәселелерді
тереңірек түсінуде жаңа түрткі болады.
Зерттеу пәні. Зерттеу жұмысының пәні Қазақстан Республикасы
Президентінің құқықтық мәртебесін, ТМД елдері Президенттерінің құқықтық
мәртебесін, олардың өкілеттігін бейнелейтін атаулы мемлекеттердің негізгі
заңдары, осы тақырыпта атқарылған ғылыми еңбектер мен тәжірибелік
материалдар.
Диплом жұмысының объектісі. Дипломдық жұмыстың негізгі зерттеу
объектісіне Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық-құқықтық
жағдайы жағдайының негізгі теориялық мәселелері жатады.
Зерттеу жұмысының мақсаты - Қазақстан Республикасының Президенттің
конституциялық-құқықтық жағдайы мен өкілеттіктері ерекшеліктерінің
қалыптасуының себеп-салдары мәселелерін зерттеу болып табылады.
Көзделген мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді:
- президенттік институт, президенттің өкілеттігі,
президенттің функциялары ұғымын сипаттайтын анықтамаларды талдау және
мазмұнын ашу.
- Президенттің мемлекеттік биліктің әр түрлі тармақтарымен өзара
байланысы мен қарым-қатынасын ашу;
- ТМД елдеріндегі президенттік институттың даму ерекшеліктері мен
заңдылықтарын ашу, президент өкілеттіктеріне сипаттама беру;
- президенттік институттың мемлекеттік-құқықтық мәртебесінің алуан
түрлі үлгісінің қызметтік мазмұнын анықтау;
- Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасу
кезеңін негіздеу;
- президенттік республиканың қазақстандық үлгісінің конституциялық-
құқықтық ерекшелігін көрсету;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы проблеманың маңыздылығымен де, сондай-ақ, осы
мәселені көтерудің тарихи мәнділігімен және өңдеу дәрежесін есепке ала
отырып, оны зерттеуді кешенді түрде жүргізумен анықталады. Қазіргі заманғы
мемлекеттердегі президенттік басқару нысаныныд пайда болуынын, және
Президент өкілеттіктерінің ерекшеленіп қалыгггасуы мен дамуының тарихи-
құқықтық аспектілерін зерттеуде әртүрлі пәндердің методологиялық
мүмкіндіктерін, оның сындарлы элементтерін президенттік институттьщ
қазақстандық үлгісін талдауға енгізуарқылы интеграциялауға ұмтылысы жүзеге
асырылған.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Президенттік институт демократиялық мемлекет үшін қуатты атқару
билігі идеясының неғұрлым жарқын көрінісі ретінде тарихи қалыптасты.
2. Президенттік институттың әр түрлі елдерде қызмет ету тәжірибесі
оның қоғам дамуының тұрақты кепілі болуға қабілетті екендігін,
қажетті жағдайда азаматтардың негізгі құқықтары мен
бостандықтарын, бір қалыптан екінші қалыпқа айналуды жүзеге
асырудың ықпалды құралы екендігін дәлелдейді.
3. Қазақстан Республикасы Президенті шығаратын заңға сәйкес
актілер негізінен атқару билігі органдарының қызмет аясына
қатысты болуы тиіс.
4. Президент функциясы оның дамуының әр түрлі кезендерінде мемлекет
алдында тұрған негізгі мақсаттарға, мемлекеттік басқару жүйесіне байланысты
(президенттік, жартылай президенттік және парламенттік) қойылып, осы
мақсаттарды жүзеге асырудың құралы болып табылады.
5. Президент функциясының мазмұны әр түрлі ішкі және сыртқы
факторларға байланысты анықталады.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Бітіру жұмысты жазу барысында,
ғылыми нәтижелерді алуда жалпы ғылыми әдістер мен арнайы ғылыми танымдар:
диалектикалық, салыстырмалы талдау, функционалды жіктеу және т.б.
қолданылды
Зерттеудің теориялық маңызы диплом жұмысының нәтижелері мына
төмендегідей теориялық қорытындылар мен ережелердің қалыптасуына ықпал
етеді:
- Президенттік институт біздің еліміздегі және әлемнің
барлық
елдеріндегі мемлекет пен қоғам өміріндегі тұрақтылықтың, қоғамның
саяси дамуының кепілі болып табылады;
- Заңнама шығармашылық ролін жүзеге асырудың кұралы болып
табылады;
- Азаматтарға демократиялық құқықтары мен бостандықтарын толық
пайдалануға мүмкіндік береді;
- Ол заңға, құқыққа негізделеді, құқықтық ой тудырып, дамытады,
құқықтық сананы қалыптастырады, осыдан барып мемлекеттік
басқарудың субъектісі ретінде тұлғаның мінез-құлқының әлеуметтік
негіздерін қалыптастырады;
- Президенттік институт демократиялық мемлекеттердің құрылуының
аса маңызды факторы болып саналады;
- Президенттік институт мемлекеттін, әлеуметтік-құқықтық жағдайының
барлық жиынтығының ықпалымен қалыптасады және
белгілі бір дәрежеде мемлекеттің тарихи дамуымен негізделетін
қоғамның психологиялық және интеллектуалдық нышанына
байланысты болады;
- Президенттік институтты құрудың маңызды алғышарттарының бірі
қоғамда өз азаматтарымыздың көпшілігінің экономикалық және
саяси мүдделерін білдіретін және олардың мемлекеттің саяси
өміріндегі белсенділігін көрсететін жетекшісі болып танылуы;
- Әлеуметтік тұрақсыздық жағдайында демократиялық мемлекет үшін тарихи
күшті атқару билік идеясын көтеруде қоғам мен мемлекет ісін басқарудың жаңа
нысандарын іздестіру;
- Осы шеңберде жүргізілетін іс-қимылдар, келешекте Қазақстанда
президенттік институт үлгісінің қалыптасуы мақсатқа сай болуын көздейді.
Сондай-ақ елдегі президенттік басқару жүйесінің республикалық мәнінің
конституциялық біртұтастығы сақталады.
Диплом жұмысының құрылымы зерттеу объектісі мен пәні және мақсатымен
айқындалып, кіріспеден, үш тараудан, жеті бөлімшеден, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бітіру жұмысының көлемі: 69 беттен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ МӘРТЕБЕСІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ -
ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ
1.1 Қазақстан Республикасы Президентінің институтының құрылуы және
дамуы
1991 жылдың желтоқсанында Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
құрамына кірген одақтас республикалар егеменді, тәуелсіз және дербес
мемлекеттер құрды. Кеңестік Социалистік қазақ республикасы жойылды. Оның
аймағында қазақстан республикасы деп аталатын жаңа мемлекет пайда болды.
Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бірталай құқықтық
актілер қабылданып, олар жаңа мемлекеттің заңды негізін қалай бастады.
Оларға жататындар: қазақ КСР- нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация,
қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң, 1993 жылы
және 1995 жылы Конституциялары. Аталған конституциялық актілер Қазақстанның
тәуелсіздігін, дербестігін жариялап, құқықтық мемлекет құру туралы ойларды
алға салды [4].
Халықтың билік етуі жарияланды Қазақстан Республикасының
Конституциясы бойынша мемлекеттік биліктің бірден – бір қайнар көзі –
халық Халыққа негізінен мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын анықтау
құқығы берілген. Қазақстан халқы – тек қазақ ұлты емес, сонымен басқа
ұлттар топтары. Қазақстан халқы дауыс беру арқылы (референдум), талқылау
арқылы, сондай – ақ Парламент депутаттарына сайлау арқылы тікелей және
жанамалап мемлекеттік өмірдің маңызды мәселелерін шешуге қатысады. Халық
тікелей мемлекет басшысын – Президентті сайлады [5, 74б].
Егеменді және тәуелсіздікті жариялау. Қазақстан Республикасының
Конституциясында егемендік пен тәуелсіздіктің негізгі белгілері аталған.
Оларға жататындар: өзінің аумағындаболуы, оның тұтастығы, қол сұғылмау және
бөлінбеуінің жариялануы; өзінің дербес жоғары және жергілікті мемлекеттік
органдар жүйесінің болуы; өзінің дара азаматтылығының болуы; Халық
Парламент, Президент және үкімет қабылдайтын өзінің заңдарының болуы;
Қазақстан Республикасының жер жүзі мемлекеттер жүйесінде терезесі тең
жағдайы болуы. Тәуелсіздік, егеменді деген сөз – қазақстан көрші
мемлекеттерден, басқа елдерден біржола тәуелсіз деген емес. Жер жүзі
мемлекеттерінің барлығы бір – біріне белгілі сәттерден тәуелді, өзара
қатынастырып анықтайтын принциптерін мойындайды, бейбітшілік негізінде өмір
сүруге талпынады, қарым – қатынас жасады, адамның құқығын құрметтейді,
т.с.с. Осы тұрғыдан Қазақстан Конституциясы адамның құқықтары мен
бостандықтары туралы халықаралық құқықтық құжаттарының талаптарына
толығынан сәйкес келеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам және азамат құқықтарының
артықшылығын, басымдылығын баянды етеді. Оған дәлел – Конституцияның адам
және азаматты алдыңғы қатарға қоюы.
Әрине, қоғамдағы демократизм және адамгершіліктің деңгейі;
Конституцияда құқықтар мен бостандықтар жариялануымен ғана анықталмайды.
Азаматтарға оларды пайдаланып, жүзеге асыра алатындай жағдай туғызу керек.
Ол үшін мемлекет органдары, лауазым иелері заң жүктеген өз міндеттерін
қалтқысыз, адам орындаулары қажет. Сонымен қатар әрбір адам өзінің көптеген
құқықтар мен бостандықтарға ие бола отырып, қоғам, мемлекет, басқа адамдар
алдында міндеттері бар екенін түсінуі қажет.
Конституцияда адамдардың ұлтына қарамай құқықтары мен бостандықтарының
тең екендігі баянды етілген. Қазақстанда көптеген ұлт өкілдері тұрады.
Ұлттардың теңдігі туралы ой Конституцияның барлық қағидаттарында нық орын
алған.
Қазақстан Республикасының егемендігінің маңызды белгісі – онда
мемлекеттік биліктің жоғары органдарының болуы. Заң шығару қызметін жүзеге
асыратын жоғары өкілік орган - Қазақстан Республикасының Парламенті.
Мемлекет басшысы – Президентті азаматтар сайлайды. Президент мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын анықтайды [6, 15-19бб].
Қазақстан Республикасының Конституциясында жазлғандай, Қазақстан
Республикасы – біртұтас, Президенттік басқару жүйесіне негізделген
мемлекет. Қазақстанның біртұтатығы – оның әкімшілік – аумақтық
бөлшектерінде құралатындығы, автономияға бөлінбеуі. Әкімшілік – аумақтық
құрылым туралы ерекше заң бар. Ол Қазақстанның тарихи және қазіргі
замандағы ерекшеліктері бейнелейді.
Қазақстан Республикасының Президенті – мемлекеттің басшысы, оның
жоғары лауазымды тұлғасы. Қазақстанның Президенті Конституциясы бойынша
жоғары лауазымды тұлға болғандықтан Қазақстан халқының бірлігін қамтамасыз
етеді, былайша айтқанда, түрлі ұлттар арасында, әлеуметтік топтар арасында
ала ауыздық болмауына қамқорлық жасайды.
Мемлекет биліктің бірыңғай жүйесінде Қазақстан Республикасы
Президентінің орны айрықша мемлекет басшысы ретінде нақ Президент билік
тармағының әрқайсысының қызметіне белсене араласады. Президент деген ұғым
конституциялық құқылық мағынада мемлекет басшысы дегенді білдіреді. Бұл
қызмет сөл үшін әлемдік тәжірибеде тағайындалған.
Президент қызметі тұңғыш рет Қазақстанда 1990 жылғы 24 сәуірде Жоғарғы
Кеңес қабылдаған Заңмен тағайындалады, онда алғашқы Президенті Жоғарғы
Кеңес алты жыл мерзімге сайланады деп белгіленеді. Н. Ә. Назарбаев тұңғыш
Президент болып сайланды [7].
Кейін 1991 жылғы 16 қазанда президент сайлауы туралы Заң қабылданып,
мұнда Президент Республика халқының жалпыға бірдей, тең және төте сайлау
құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы бес жыл мерзімге сайлануы
көзделді. Осы Заң негізінде Республика Президентінің сайлауы өткізіліп,
онда Н. Ә. Назарбаев тағы да сайланды. 1991 жылғы 10 желтоқсанда Жоғарғы
Кеңес одан ант қабылдады. Республика Президенті: Қазақстан халқына адал
қызмет етуге, Қазақстан Республикасының Конституциясымен заңдарын қатаң
сақтауға, азаматтардын құқытары мен бостандығына кепіл беруге, Қазақстан
Республикасы Президентінің өзіме жүктелген мәртебелі міндетін адал атқаруға
салтанатты түрде ант етемін-деп халқына ант берген сәттен бастап қызметіне
кіріседі - деп есептелінеді әрі сол күн оның Қазақстан Республикасы
Президентінің қызметінде болу мерзімін есептеуінің басы болып табылады.
Соңынан 1998 жылғы 7 қазанда Конституцияға енгізген өзгерістерге
сәйкес Президенттік мерзім 7 жылға дейін ұзартылды [8].
Демек, Президент мемлекеттік биліктің шыңы Қазақстан Республикасының
Президенттік биліктің төртінші тармағы ретінде қарауымыздың мәні мынада.
Шын мәнінде Президент барлық билік тармағынан оқшау тұр. Себебі,
Конституциялық тұжырымдарға сәйкес –ол –мемлекеттің басшысы, мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттарын анықтайтын, ел ішінде және
халық аралық қатынастарда
Қазақстан атынан өкілеттік ететін ең жоғарғы лауазымды тұлға. Олай
дейтініміз атқарушы билікті жүзеге асырушы Үкімет өзінің бүкіл қызметінде
Республика Президентінің алдында жауапты. Республика Президенті мемлекеттік
биліктің барлық тармақтарының келісіп жұмыс істеуінің және өкімет
органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Сөйтіп - ол
халық пен мемлекеттің билік бірлігін, Конституцияның адам және азамат
құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі.
Президент Қазақстан Республикасы Конституциясының 44-бабында
көрсетілген міндеттерді орындауы үшін қажетті кең өкілеттіліктер бергенін
атап айтатын болсақ: Президент атқарушы билік саласында Парламенттің
келісімімен Республика Премьер – Министрін қызметке тағайындады: оны
қызметінен босатады: Республика Премьер – Министрінің ұсынуымен Республика
Үкіметінің құрамын белгілейді; оның мүшелерін қызметке тағайындайды және
қызметтен босатады. Республиканың Үкімет құрамынакірмейтін орталық атқару
органдарынқұрады, таратады, қайта құрады, Үкімет мүшелерінің антын
қабылдайды; Үкіметтің аса маңызды мәселелері бойынша отырыстарында
төрағалық етеді: Үіметке Заң жобасын Парламент Мәжілісіне енгізуді
тапсырады: Республика Үкіметінің және обылыстағы, республикалық маңызы бар
қалалар мен астанасы әкімдерінің актіленрінің күшін жояды не толық немесе
ішінара тоқтата тұрады. Республика Премьер-Министрінің ұсынумен Республика
ммемлекетік бюджеті есебін ұсталатын барлық органдардың қызметкерлеріне
арналған қажыландыру мен еңбекақы төлеудің бірыңғай жүйесін
бекітеді.Республика Президенті өз бастамасы бойынша Үіметтің өкіліттілігі,н
тоқтатуға шешім қаблылдауға және оның кез- келген мүшесін қызметтен
босатуға құқылы. Премьер – Министрді қызметінен босату бүкіл Үкіметтің
өкілеттігі тоқтатылғандығын білдіреді.
Сонымен қатар Президент Үкіметтің орнынан түсуі туралы шешім
үкіметтің өз мәлімдемесі бойынша да, сондай – ақ Парламент Үкіметке
сенімсіздік білдірген жағдайда да қабылдайды.Республика Парламенттінің
кезекті және кезектен тыс сайлауын тағайындайды: Парламенттің бірінші
сессиясын шақырады және оның депуттарының Қазақстан халқына берілетін антын
қабылдайды; Парламент Палаталарының кезектен тыс бірлескен отырыстарын
шақырады. Парламент сенаты ұсынған заңға он бес жұмыс күн ішінде қол қояды,
заңды халыққа жария етеді не заңды немесе оның жекеленген баптарын қайтадан
талқылап, дауысқа салу үшін қайтарады.
Парламенттің келісімімен Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің
Төрағасын қызметке тағайындайды, оны қызметтен босатады.
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін басқара отырып, Президент
Қарулы Күштердің жоғарғы қолбасшыларын қызметке тағайындайды және қызметтен
босатады. Жоғары әскери атақтармен өзгеде атақтар береді. Республикаға
агрессия жариялаған не оның қауіпсіздігіне сырттан тікелей қатер төнген
ретте Республиканың бүкіл аумағында немесе оның жекеленген жерлерінде
әскери жағдай енгізеді; ішінара немесе жалпы жұмылдыру жариялап, бұл туралы
Республика Парламентіне дереу хабарлайды. Қауіпсіздік кеңесін құрады.
Президенттің басты міндеті – ел ішінде және халықаралық қатынастарда
Президент елді халықаралық қатынастың субъектісі ретінде, егеменді де
тәуелсіз мемлекет ретінде танытады деген сөз. Президент бұл салада келісөз
жүргізеді Қазақстан Республикасының халықаралық қатынастарына, бекіту
грамоталарына қол қояды, елде тіркелген өкілдерінің сенім және кері шақырып
алу грамоталарын қабылдайды.
Конституцияда Президент Республикасының мемлекеттік бағдарламасын
бекітеді деп көрсетілгенмен, заңдарда әзірге оны әзірлеуге қатысты
мәселелер регламенттілмеген Президент республикалық референдум өткізу
туралы шешім қабылдайды. Республикалық референдум өткізу жөніндегі мәселеге
Президент, Палаталары бірлескен отырысында бірлескен Парламент, Үкімет,
азаматтар бастамашы бола алады. Референдумға Қазақстан Республикасының
Конституциясын, конституциялық заңдармен, заңдарын қабылдау және оларды
өзгерту.
Қазақстан Республикасы Президенті өкілеттіктерінің ерекшеліктері.
Қазақстанда президенттік институт билігінің қалыптасуы ең алдымен
тарихи объективтік факторлар жиынтығынан және субъективтік алғышарттардан
тұрады. Бұл алғышарттардың екеуі де жақындап қалған КСРО-ның ыдырауының
әлеуметтік-экономикалық, саяси-құқықтық және идеологиялық шарттармен және
қоғамда саяси түбірлі өзгерістер қажеттігінід өсуімен, бұдан әрі мемлекетті
басқарудың жаңа, кеңестік дәуірден кейінгі нысанына ауысу шарттарымен тығыз
байланыста болды.
Қазақстанда президенттік басқару нысанының басым болуы бірнеше
факторлардан: атап айтқанда, шынайы саяси процесс және қалыптасқан
азаматтық қоғам жағдайында саяси партиялардың болмауынан; мемлекеттік
органдардың қоғамды, оның тұрақтылығы мен дәйекті дамуын ыңғайлы басқаруға
қабілетсіздігінен; өкіметтің күш-жігерін жұмылдыруды қажет ететін құқықтық
мемлекеттің бастапқы кезеңінің қалыптасуынан; елдің экономикасын қайта кұру
жөнінде жедел де қажетті шешімдерді қабылдау арқылы экономикалық
процесстерді реттеу; сондай-ақ азаматтардың елді бір адамның басқаруына
үйреншікті мінез-құлқынан тұрады. Сондықтан да Қазақстанда президенттік
институттың пайда болуы объективті де, субъективті де факторлардан тұрады.
АҚШ Конституциясында белгіленген "билікті бөлудің" классикалық қағидасы
мен Европа елдеріндегі "тежемелік пен тепе-теңдік" жүйесінің америкалық
үлгісі қазіргі тавда жеткіліксіз. Сондықтан да билікті бөлу қағидасын
тереңдете түсіп, атқарушы билікті екі күшті билікке — мемлекет басының
билігі мен үкімет билігіне бөліп қана қоймай, саяси-мемлекеттік өмір
құрылымын өзгерту де қажет болды.
Қоғамның саяси-құқықтық болмысын адам мен азаматтың жеке өмірінің
құндылығьша айырықша назар аударылатын ізгіліктіліктіктің жалпыәлемдік
бағытына сай даму талаптарына сәйкес болғандықтан оның құқығы мен
бостандығы қазіргі тавдағы кез-келген конституцияның негзін қалауда. Бұл
қағида Қазақстан Республикасы Конституциясының да негізін құрайды. Осы
орайда Қазақстан Конституциясы президенттік институтты жеке адамның құқығы
мен бостандығының кепілі ретінде белгілейді.
Бұл президенттік институттың табиғатынан: жалпыға тең сайлауы (халық
президентті сайлау арқылы оған өзінің құқығы мен бостандығын қорғауды сеніп
тапсырады), мерзімділігінен (президент белгілі бір мерзімге сайланады),
ауысуынан (бұл лауазым бір немесе екі рет сайлануы мүмкін), сатқындық
жасаған кезде президентті қызметтен аластатуға болатын конституциялық
мүмкіндіктерден (парламент президентке қарсы кәнә қойып, тексеру жүргізеді)
туындайды.
Президенттік институттың табиғаты өкілеттігін жүзеге асыру барысында
үнемі басты мақсатты ұстануға — жеке адамның құқығы мен бостандығын
стратегиялық қорғауға мәжбүр етеді.
Жеке адамның құқығы мен бостандығын стратегиялық қорғау тактикалық
мүдделермен сәйкес келмей қалуы да мүмкін және көп жағдайда нақты
адамдардың күнделікті іс-қимылдары мен құқықтарына сай келмейді, бірақ ол
өмірлік қажеттілік, себебі ол бүгіннің жағдайын жасай отырып, әрбір адам
мен қоғамның ертеңінің негізін калайды.
Президенттік институт билікті бөлісу жағдайында негізі функцияны
мемлекеттік механизмде билікті үйлестір ді жүргізеді. Президенттің қызметі
әкімшілік-басқару функциясын жүргізумен ғана шектелмейді, ол биліктің
барлық тармағының үйлесімінен, саяси-мемлекеттік аренада жоғары төрешілік
етуден көрінеді. Себебі, биліктің бір тармағына ішбұру басқа бір жүйеде,
мемлекетте, қоғамда тұрақтылықтың бүзылуына әкеліп соғады.
Президенттік институттың мынадай зандылығы бар екендігін атап өткен
жөн: яғни оған дамудың спиральді айналым түрі тән, оның дәлелі — монарх
билігі парламентаризммен, билікті бөлісу және сайлау-президенттік билікпен
алмасады. Сөйтіп мемлекет басына басты стратегиялық міндеті- өзін сайлаған
және мемлекетті мекен еткен басқа халықтың құқығы мен бостандығын қорғайтын
президенттік билік келеді. Сондықтан да демократиялық мемлекетті құру
кезінде мемлекет басшысы монархия институтына соқпай өтуі мүмкін емес.
Билікті бөлісу қағидасына негізделген мемлекеттік билік органдары
жүйесіндегі президенттің ролі мен алатын орны үкіметтің, парламенттің, сот
пен прокуротураның жүмысын үйлестіруге және ең бастысы азаматтар пен
адамның құқығын қорғайтын халықтың ерік-жігеріне негізделген. Оның дәлелі -
Қазақстан Республикасы Президентінің Конституцияныд 42 бабына сәйкес
қызметке тұрғаннан бастап халық алдында ант беруі болып табылады.
Сонымен Президент, халық алдында қасиетті ант беріп,
оның болашағы үшіы жауапкершілікті мойнына алады. Қазақстанның мемлекеттік
дамуының ерекшелігі оның көпұлттылығы жағдайында унитарлық бола отырып,
президенттік билікті бір қолға жинақтауда Россиядан да алға шықты. Бұл
жағдай Қазақстанда қысқа мерзім ішінде нарықтық реформа жүргізуге мүмкіндік
берді, қазіргі таңда Қазақстан әлеуметтік-экономикалық даму қарқыны жағынан
ТМД елдері арасыыда алдьщғы орында келеді.
Отандық заңнама және саяси әдебиеттерде Қазақстанда президенттік
институттың қалыптасу процесіне біршама талдау жасалынып, кезеңге бөлінген.
Алайда ол ой елегінен толық өткізіліп, жетілдірілмеген.
Осы орайда, А.К.Котовтын, "Орталық Азияның жаңа тәуелсіз
мемлекеттерінің егемендігінің қалыптасуы мен ұлттық-мемлекеттіктің дамуының
жалпы заңдылықтарына өмір сүрудің өктемшілдік -әміршілдік жүйесінен
демократиялық жүйесіне ауысуы және бұл мемлекеттерде президенттік билікті
енгізу мен оны нығайтуды жатқызуға болады" деген пікірімен келісуге болады
[9, с.250].
Қазақстанда президенттік институттың қалыптасуының саяси процесіне
едәуір өзгешелік беретін маңызды субъективтік сәтке Ж.Х.Жүнісова да назар
аударады. "Достастық мемлекеттерінін, бәрінде-деп жазады ол- президенттік
институт, Президенттің өзінен кейін, нақты басшыға лайықталынып пайда болуы
тарихи жағдай болып қалыптасты" [10].
Ескеретін тағы бір жай, парламентаризм екінші дүниежүзілік соғыстан
кейінгі демократиялық әлемде үстем болды. Алайда 70-ші және 90-шы жылдары
Латын Америкасы, Азия мен Африкадағы демократияны жақтаушылар өздерінің
басты құралы етіп басқарудың таза президенттік нысанын таңдады. Шығыс
Европадағы отыздан аса елдің тек бірнешеуі ғана парламентаризмді қалады.
Тұтас алғанда, әлем елдерінің басым көпшілігінід мемлекеттік құрылымында
(басқару нысаны парламенттік болуына қарамастан) президенттік қызмет бар.
Мәселен, 1993 жылы БҰҰ-на мүше болған 183 елдің 130-ын президент басқарған.
Қазақстанда президенттік институттың қалыптасу кезеңі мен дамуының
саяси-құқықтық тұрғыдағы В.А.Малиновский ұсынған анықтамасы нақтырақ [11,
242б].
Бірінші кезең кеңестік-парламенттік республика оның пікірінше, 1990
жылғы 24 сәуірдегі "Қазақ КСР-сы Президентінің қызметін құру және Қазақ КСР-
ның Конституциясына (Негізгі Заңына) өзгертулер мен толықтырулар енгізу
туралы" Заңындағы "Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Басшысы Қазақ
КСР-ның Президенті болып табылады" деген формулада көрсетілген [12].
Екінші кезең кеңестік-президенттік республика 1990 жылы 20 қарашада
"Қазақ КСР-ында мемлекеттік билік және басқару құрылымын жетілдіру және
Қазақ КСР-ның Конституциясына (Негізгі Заңына) өзгертулер мен толықтырулар
енгізу туралы" Заңын қабылдаудан басталады. Онда 114 бап мынадай редакцияда
берілген: "Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының, оның жоғарғы
атқарушы және өкімдік етуші билігінің Басшысы Қазақ КСР-ның Президенті
болып табылады".
Үшінші кезең - күшейтілген Жогарғы Кеңесі бар жартылай президенттік
республика - мерзімі бойынша 1993 жылғы Конституциямен байланысты. Оның 75
бабында "Қазақстан Республикасының Президенті мемлекет басшысы болып
табылады және атқарушы биліктің бірыңғай жүйесін басқарады" деп жазылған.
Қазақстандағы төртінші, қазіргі кезендегі президенттік институттың
құрылуы мен қалыптасуын В.А. Малиновский — бесінші республика деп атайды
[11, 245б]. Бұған 1995 жылғы Конституцияны жүзеге асыру кезеңін жатқызған.
Көріп отырғанымыздай, қазақстандық авторлардың республикада
президенттік институттың қалыптасу кезеңдерін бөлуі мен негізгі
ерекшеліктері шамамен сәйкес келеді. Осы арада қалыпты құқықтық жағынан
алып қарағанда, Қазақстандағы президенттік институттың қалыптасу кезеңінің
басталу уақытын көрсетуде А.Х,Бижановтың белгілі қадам жасағанын айта
кеткен жөн [13, 46б]. Ал В.А.Малиновскийді "кеңестік республика" (Қазақ КСР-
ның Жоғарғы Кеңесі) және "парламенттік республика", "президенттік
республика" түсініктерінің мәнін анықтауда оларды қосарлана қолданғаны үшін
кінәлауға болады [11, 242б]. Бірінші ұғымға бір партиялы билік , ал
екіншісіне — мемлекетте биліктің бөлінуі тән болады. Кеңестік өкілдік жүйе
негізіне депутаттың өкімдік мандаты жатады; парламентаризм кәсіби және
парламентарийлердің тәуелсіз мандаты негізінде құрылады.
Алайда, бұл екі ғылыми тұжырымдарға ортақ методологиялық
сипаттағы бір кемшілік бар. Авторлар "Қазақстан Президенті қызметі" және
"президенттік билік институты" категорияларын өз пайымдаулары бойынша
теңестіре отырып алатын секілді. Алайда, бұл екі ұғым бір емес.
Біздің кеңестік дәуірден кейінгі жаңа тәуелсіз Орта Азия
мемлекеттерінде президенттік қызметті енгізу мен осы елдерде саяси
жетекшілердің болу заңдылықтары көріністерінің үздіксіздігіне айырықша
назар аударуымыз жайдан-жай емес еді. Себебі ескі номенклатуралық-партиялық
элита болғанымен мемлекет басшылары (тек Тәжікстаннан басқа) жаңа жолға
түскен тәуелсіз мемлекеттерді ешқандай қақтығыссыз алып шығуға ұмтылуда.
Мемлекеттегі жоғарғы бірыңғай билікті тұлғалаудағы, жеке
жауапкершілікті бекітудегі және қазақстандық қоғамның партиялық-кеқестік
ұжымдық жауапсыздықтан бас тартуының алғашқы қадамы ретінде 1989 жылдың
күзіндегі оқиғаны ерекше бөліп көрсету қажет. 1989 жылдың 21 қыркүйегінде
Қазақ КСР-ның Жоғарғы Кеңесінің он бірінші шақырылған XIV съезі
"Республикада саяси қайта құруларды одан әрі жүзеге асырудың шаралары
туралы" мәселе қарады. Оның қорытындысы бойынша Қазақ КСР-нық "Қазақ КСР-
ның Конституциясына (Негізгі Заңына) өзгертулер мен толықтырулар енгізу
туралы" Заң қабылданды, онда 1978 жылғы Республика Конституциясындағы басқа
новеллалармен бірге Қазақ КСР-ньщ Жоғарғы Кеңесі Президиумының мүлде өзгеше
ережесі енғізілді. Ол заңға өзгертулер енгізу және нормативтік жарлықтар
шығару құқығынан айырылды. Басқа жағынан алып қарағанда, бұл Заң
Қазақстанның мемлекеттік құрылысында тұңғыш рет заңды түрде "мемлекеттің
жоғары лауазымды түлғасын" енғізді. Ол ел ішінде және халықаралық
қатынастарда республиканың өкілі болып табылатын Қазақ КСР Жоғарғы
Кеңесінің Төрағасы болды.
Қазақ КСР-ы Жоғарғы Кеңесінің Төрағасын Жоғарғы Кеңес депутаттар
арасынан жасырын дауыс беру арқылы бес жылға және екі мерзімнен аспайтын
уақытқа сайлайтындығы бекітілді. Оған сонымен бірге Қазақ КСР-ы Жоғарғы
Кеңесі Президиумының төрағасы міндеті және Жоғарғы Кеңесте төрағалық ету
жүктелді.
Қазақ КСР-ы Жоғарғы Кеңесі Төрағасының өкім түрінде жеке-дара акті
қабылдау құқығы болды. 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясына енгізілген осы
өзгерістер мен толықтырулардан кейін 1989 жылдың 22 қыркүйегінде
республиканың партия жетекшісі Н.Ә. Назарбаев елдің бірінші тұлғасы болуға
занды мүмкіндік алды. Республикадағы партиялық биліктің әлсіреуі және
мемлекеттік биліктің нығаюы сол кезде басталған тәрізді.
Н.Ә.Назарбаевтың кандидатурасын жасырын дауыспен сайлағаннан кейін,
Қазақстанның жоғарғы лауазымды түлғасы өз сайлаушыларына сол кезге тән
мынадай сөз айтуды қажет деп тапқан: "Он бірінші шақырылған Қазақ КСР-ы
Жоғарғы Кеңесінің XVI сессиясында еліміз және республика үшін қиын - қыстау
осы уақытта- халық депутаттары Кеңесінің алдында жаңа билікті жеңіп алудың
тарихи міндеті қойылған кезде өзіме осындай үлкен жауапкершілік жүктелгенін
терең сезінемін", - деді Н.Ә.Назарбаев. Жеңістер деп атап көрсетті Қазақ
КСР-ы Жоғарғы Кеңесінін Төрағасы Кеңестер жоғарыдан іс-қимыл бостандығын
күтуін тоқтатқанда ғана, сондай-ақ өздері мемлекеттік басқару тетіктерін
батыл түрде қолға алғандағана мүмкін" [14, 12 б].
Республика Жоғарғы Кеңесі Төрағасының алғашқы сөзінде өзге де айырықша
сәттер болды. Біріншіден, Н.Ә.Назарбаев Жоғарғы лауазым иесі ретінде Қазақ
КСР-ы Жоғарғы Кеңесінің алдына: "өз аумағына иелік ету жағдайына сәйкес
заңдар қабылдау" жөнінде стратегиялық міндет қоя алатын еді. Ал, екіншіден,
ол " республика тұтас алғанда ел мүддесі үшін біздің федерацияны жетілдіру
мақсатында 1922 жылы қабылданған одақтық келісімді қайта қарау және КСРО-
ның мемлекеттік құрылымы туралы жаңа Заң қабылдау мәселесін қоюы
қажеттігін" атап көрсетті.
Сонымен, 1989 жылы Қазақ КСР-ы Жоғарғы Кеңесінің 1978 жылғы
Конституцияға енгізген республикада Жоғарғы лауазымды тұлға
институтын енгізу және оған мемлекет басшысына лайық өкілеттіктер беруі
туралы өзгертулері, сондай-ақ Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстандағы
бірден-бір басшы ретіндегі саяси салмағы мен батыл іс-қимылдары сол кездің
өзінде-ақ (яғни, 1990 жылғы 25 қазандағы егемендік туралы және 1991 жылдың
16 желтоқсанындағы тәуелсіздік туралы құжаттарға дейін, сондай-ақ КСРО-ның
ыдырауына дейін) Қазақстандағы президенттік институттың қалыптасуына
мүмкіндік жасады, және сонымен бірге Қазақстан Республикасында басқарудың
президенттік нысанын бекітуге жасалған алғашқы нақты қадам болып табылды.
Әрине, бұл үшін Қазақстан А.Х.Бижанов пен В.А. Малиновский жазған
"президенттенудің" барлық кезеңдерінен өтуге тиіс болды [11].
Қазақстанда президенттік институттың қалыптасуын кезеңдерге бөлуде
әріптестеріміз жіберген кемшіліктерді түзете отырып, біз бұл
процестін, бастапқы кезіне тоқталып қана қоймай, Қазақстан республикасының
1995 жылғы Конституциясында атап көрсетілген және оның іс-қимыл
тәжірибесімен көрсетілген осы кезге тән негізгі сипатты ерекшеліктерін
қарау қажет деп санаймыз. Сол кезендегі "президенттікке" талдау жасау,
Қазақстанда президенттік институттың дамуының бұдан кейінгі бағыттарының
жобасын жасауға методологиялық тұрғыдан мүмкіндік береді. Туындап отырған
даму беталысына болжау жасамастан және процесс қозғалысының басты бағытын
айқындамастан Қазақстанда президенттік институттың қалыптасу мәселесі және
мемлекет басшысының конституциялық ролі толық пайымдалған деп айту қиын.
Бүгінде басқару нысаны жағынан Қазақстан мемлекеті 1995 жылғы
Конституцияньщ 2 бабының 1 тармағында жазылғандай, президенттік республика
болып табылады. Алайда осы басқарудың сан алуандығы мен элементтерініқ
икемділігіне және соңғы жылдарда оның конституциялық тәжірибеден сәтті
өтуіне байланысты президенттік басқарудың қазақстандық нысаны біздің
ойымызша, қоғамдағы орталықтандырылған-демократиялық биліктід бөлінуі мен
қызмет етуінің айрықша жүйесінің логикалық аяқталған түрі болып табылады.
Президенттік институт 1993 жылғы Конституция көрсеткендей (онда
Қазақстандағы басқару нысаны жөнінде нақты жауап болмаған) биліктің
атқарушы тармағына жапсырылған жоқ, керісінше, қазақ халқының мемлекеттік
бірлігін жүргізуге жұмылдырылды.
Сонымен, 1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясының III
бөлімінің 40 бабы бойынша (1993 жылғы Конституцияньщ "Президент" деп
аталатыіі 13 тарауы "Жоғарғы Кеңес" деп аталатын тараудан кейін тұрған еді)
Президент мемлекеттін, ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын
анықтайтын және ел іші мен халықаралық қатынастарда Қазақстанды танытушы
мемлекет басшысы және оның жоғары лауазымды тұлғасы болып табылады. Ол
біріншіден, халық бірлігі мен мемлекеттік биліктің сенімі кепілі болады
(т.1), екіншіден, мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының үйлесімді
қызметін (т.2), және оның органдарының Қазақстан халқы алдындағы
жауапкершілігін қамтамасыз етеді (т.З).
Президенттік республиканың қазақстандық үлгісінің конституцияда
бекітілген осы концепциясына сәйкес басқару жүйесінің барлық басқа
элементтері қалыптасқан "тежемелік және тел-теңдік" механизмін қолдана
отырып құрылады.
Қолданылып жүрген Конституцияны жасаушылардың мәселені осы тұрғыдан
шешуі "басқару нысаны" және "басқару жүйесі" саяси-қүқықтык категориялары
арасалмағының - қазіргі заманғы ғылыми тұжырымдарына толық жауап береді.
Егер басқару нысаны мемлекеттік билікті ұйымдастыру сызбасын білдірсе және
ереже бойынша, тек бір институттың- мемлекет басшысының завды қызметін
қамтамасыз ету тәсілімен байланысты болса, - деп атап көрсетеді
мемлекеттанушылар, -онда басқару жүйесі мемлекеттік биліктің жеке
тармақтарға бөлінуінің заң жүзіндегі концепциясын қоса алғандағы,
олардың арасындағы шиеленістерді шешудің технологиясының, олардың саяси
мәртебесі мен конституциялық қызметі тәртібінің жиынтық түсінігін
білдіреді.
Бұрынғы, 1993 жылғы Конституция "тежемелік және тепе-теңдікті" жария
еткенімен оның механизмін қамтамасыз ете алмады, себебі ол бастапқыда
өтпелі кезеңнің шарттарымен сыйыспайтын Жоғарғы Кедестің ролі үстем болған
"билікті қатаң бөлу" идеясына негізделген болатын. Сондықтан ол саяси және
Конституциялық процесстер барысындағы Президент пен Парламент арасындағы
алғашқы қарсылықты, мемлекеттің республикалық басқару нысанының қайсы
үлгісіне бет алу туралы келіспеушілік жағдайын туғызды.
Егер 1995 жылғы Конституция бойынша басқару жүйесінің басты ерекшелігі
президенттік институттың едәуір күшеюі деп атап көрсете алатын болсақ,
(демократиянын, тікелей және өкілетті нысанының "интегралы" ретінде), бұл
дұрыс болар еді.
Мемлекет басшысының бірден-бір маңызды артықшылығы- заңцарға қол қоюы
болып табылады. Сенат қабылдаған заң қол қойылғаннан кейін күшіне енеді (62
бап, 2 тармақ). Президентке заңды жариялау функциясы жүктелген (44 бап, 2
тармақ), алайда Конституцияда да, "Нормативтік-құқықтық актілер туралы"
Завда да мемлекет басшысының бұл функцияны жүзеге асыруы қандай актімен
жүргізілетіндегі айтылмаған. Кеңестік дәуірден кейінгі Республикада жаңа
Конституция Президент жарлығымен жарияланатындығы белгілі болатын. Заңдар
баспасөз бетінде басылатын, бірақ мемлекет басшысының жоғарғы еркімен жария
етілмейтін.
Дегенмен, бұл қоғамның құқықтық мәдениеті мен азаматтардың құқықтық
санасына мықтап әсер ететін сәт. Парламентке завдар немесе оның жекелеген
баптары бойынша қарсылық білдіріп, қайта талқылау мен дауыс беруге ұсынуы-
Конституцияның кепілі ретінде Президенттің қолындағы ықпалды кұралы болып
табылады. Бұл президенттік вето қою зағщардың сапалы және Конституцияға
сәйкес болуы үшін қызмет етеді. 1995 жылғы Конституция бойынша Парламент
қызметінің алғашқы екі жылында Президент төрт рет заң қайтарған, оның
үшеуіне жекелеген вето қойылған ( Парламент қоғамдық бірлестіктер , тұрғын
үй қатынастары және нотариат туралы заңдардың кейбір баптарын Президенттің
түзетуі бойынша қабылдаған, яғни палаталардың бірлескен мәжілісінде
депутаттар Президенттің қарсылығын тойтара алмаған) және мемлекет басшысы
"Аудиторлық қызмет туралы" заңға тұтас қарсылығын білдерген кезде осы заңға
толық вето қойылған [15, 342б].
Конституцияның Қазақстанда президенттік басқару нысанының жаңа жүйесін
орнатуы атқарушы биліктің ролі мен жауапкершілігін едәуір көтерді. Енді
атқарушы билік жүйесін басқарып, оның қызметіне жетекшілік етуді 1993 жылғы
Конституциядағыдай (93 бап) Президент емес, Үкіметтің өзі жүргізетін болды
(1995 жылғы Конституцияның V тарауы, 63 бабының 1 тармағы).
Бұрынғы Конституциямен салыстырғанда қазіргі Конституцияның 66 бабы
Қазақстан республикасы Үкіметінің. кұзіретін егжей-тегжейлі көрсеткен. Ол:
- Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатыньщ, оның қорғаныс
қабілеті мен қауіпсіздігін нығайтудьщ, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз
етудің негізгі бағыттарын жасап, оны жүзеге асыруды ұйымдастырады;
- Парламентке республикалық бюджетті және оның орындалуы туралы
есепті ұсынады, бюджеттің орындалуын қамтамасыз етеді;
- Мәжіліске заң жобаларын ұсынады және олардың орындалуын
қамтамасыз етеді;
- Мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады;
- Республиканың сыртқы саясатын жүргізу шараларын жасайды;
- Министрліктердің, мемлекеттік комитеттер мен басқа орталық және
жергілікті атқару органдарының қызметіне басшылық жасайды;
- Олардың актілерін толық немесе жекелей-бөлімдері бойынша тоқтата
тұрады немесе түгелдей тоқтатады;
- Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың
басшыларын қызметке тағайындап, босатады.
Үкімет сонымен бірге Конституция, заңдар және Қазақстан Республикасы
Президентінің актілері жүктеген өзге де функцияларды орындайды. Үкімет
шешімдерінің республикада қолданылып жүрген құқықтық құжаттар сатысында
алатын орны 1995 жылғы Конституцияның 69 бабының 3 тармағында былай деп
белгіленген:
"Үкімет қаулылар мен Премьер-министрдің өкімдері Конституцияға,
заңнама актілеріне және Республика Президентінің жарлықтары мен өкімдеріне
қайшы болмауы қажет". Сонымен қатар Үкімет өз қызметінде Президент алдында
жауапты екендігін және Парламент алдында есеп бертіндігін де ерекше атап
өткен жөн [1].
Бұл Қазақстан мемлекетінің органы ретінде Республика Үкіметі
қызметінің заңдастырылуынан да айқын көрінеді.
Негізгі Заңның 65 бабына сәйкес, Үкіметті Палаталардың бірлескен
мәжілісіндегі Парламенттің келісімімен Президент тағайындаған. Премьер-
министрдің оның құрылымы мен құрамы жөніндегі ұсыныстары бойынша Республика
Президенті құрайды. Премьер-министрді немесе Үкімет мүшелерін қызметтен
босатуды Республика Президенті өзі дербес жүргізеді. Жергілікті атқарушы
органдарға келер болсақ, олар 1995 жылғы Конституцияда көрсетілгендей,
Қазақстан Республикасындағы атқарушы органдардың бірыңғай жүйесіне кіреді,
оны республика Үкіметі басқарады, енді облыс және республикалық мәндегі
қалалар әкімдерін Премьер-министрдің ұсынысы бойынша Республика Президенті
тағайындайды. Алайда Президент әкімдерді қызметтен өз қарауы бойынша
босатады. Бұдан бөлек, 1998 жылғы Конституцияға енгізілген өзгертулер
мен толықтырулардан кейін Президент әкімдер мен өзге әкімшілік-
аумақтық бірліктердің лауазымына сайлану тәртібін өзі белгілей алады.
1) Халықтың билік етуі жарияланды Қазақстан Республикасының
Конституциясы бойынша мемлекеттік биліктің бірден – бір қайнар көзі –
халық Халыққа негізінен мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын анықтау
құқығы берілген. Қазақстан халқы – тек қазақ ұлты емес, сонымен басқа
ұлттар топтары. Қазақстан халқы дауыс беру арқылы (референдум), талқылау
арқылы, сондай – ақ Парламент депутаттарына сайлау арқылы тікелей және
жанамалап мемлекеттік өмірдің маңызды мәселелерін шешуге қатысады. Халық
тікелей мемлекет басшысын – Президентті сайлады [16, 214б].
2) Егеменді және тәуелсіздікті жариялау. Қазақстан Республикасының
Конституциясында егемендік пен тәуелсіздіктің негізгі белгілері аталған.
Оларға жататындар: өзінің аумағының болуы, оның тұтастығы, қол сұғылмау
және бөлінбеуінің жариялануы; өзінің дербес жоғары және жергілікті
мемлекеттік органдар жүйесінің болуы; өзінің дара азаматтылығының болуы;
Халық Парламент, Президент және үкімет қабылдайтын өзінің заңдарының болуы;
Қазақстан Республикасының жер жүзі мемлекеттер жүйесінде терезесі тең
жағдайы болуы. Тәуелсіздік, егеменді деген сөз – қазақстан көрші
мемлекеттерден, басқа елдерден біржола тәуелсіз деген емес. Жер жүзі
мемлекеттерінің барлығы бір – біріне белгілі сәттерден тәуелді, өзара
қатынастырып анықтайтын принциптерін мойындайды, бейбітшілік негізінде өмір
сүруге талпынады, қарым – қатынас жасасады, адамның құқығын құрметтейді,
т.с.с. Осы тұрғыдан Қазақстан Конституциясы адамның құқықтары мен
бостандықтары туралы халықаралық құқықтық құжаттарының талаптарына
толығынан сәйкес келеді.
3) Қазақстан Республикасының Конституциясы адам және азамат
құқықтарының артықшылығын, басымдылығын баянды етеді. Оған дәлел –
Конституцияның адам және азаматты алдыңғы қатарға қоюы.
Әрине, қоғамдағы демократизм және адамгершіліктің деңгейі;
Конституцияда құқықтар мен бостандықтар жариялануымен ғана анықталмайды.
Азаматтарға оларды пайдаланып, жүзеге асыра алатындай жағдай туғызу керек.
Ол үшін мемлекет органдары, лауазым иелері заң жүктеген өз міндеттерін
қалтқысыз, адам орындаулары қажет. Сонымен қатар әрбір адам өзінің көптеген
құқықтар мен бостандықтарға ие бола отырып, қоғам, мемлекет, басқа адамдар
алдында міндеттері бар екенін түсінуі қажет.
4) Конституцияда адамдардың ұлтына қарамай құқықтары мен
бостандықтарының тең екендігі баянды етілген. Қазақстанда көптеген ұлт
өкілдері тұрады. Ұлттардың теңдігі туралы ой Конституцияның барлық
қағидаттарында нық орын алған.
Қазақстан Республикасының егемендігінің маңызды белгісі – онда
мемлекеттік биліктің жоғары органдарының болуы. Заң шығару қызметін жүзеге
асыратын жоғары өкілік орган - Қазақстан Республикасының Парламенті.
Мемлекет басшысы – Президентті азаматтар сайлайды. Президент мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын анықтайды [17, 30б].
Қазақстан Республикасының Конституциясында жазылғандай, Қазақстан
Республикасы – біртұтас, Президенттік басқару жүйесіне негізделген
мемлекет. Қазақстанның біртұтастығы – оның әкімшілік – аумақтық
бөлшектерінде құралатындығы, автономияға бөлінбеуі. Әкімшілік – аумақтық
құрылым туралы ерекше заң бар. Ол Қазақстанның тарихи және қазіргі
замандағы ерекшеліктері бейнелейді. Қазақстан Республикасының Президенті –
мемлекеттің басшысы, оның жоғары лауазымды тұлғасы. Қазақстанның Президенті
Конституция бойынша жоғары лауазымды тұлға болғандықтан Қазақстан халқының
бірлігін қамтамасыз етеді, былайша айтқанда, түрлі ұлттар арасында,
әлеуметтік топтар арасында алауыздық болмауына қамқорлық жасайды.
Мемлекет биліктің бірыңғай жүйесінде Қазақстан Республикасы
Президентінің орны айрықша мемлекет басшысы ретінде нақ Президент билік
тармағының әрқайсысының қызметіне белсене араласады. Президент деген ұғым
конституциялық құқылық мағынада мемлекет басшысы дегенді білдіреді. Бұл
қызмет сол үшін әлемдік тәжірибеде тағайындалған. Президент қызметі тұңғыш
рет Қазақстанда 1990 жылғы 24 сәуірде Жоғарғы Кеңес қабылдаған Заңмен
тағайындалады, онда алғашқы Президенті Жоғарғы Кеңес алты жыл мерзімге
сайланады деп белгіленеді. Н. Ә. Назарбаев тұңғыш Президент болып сайланды.
Кейін 1991 жылғы 16 қазанда президент сайлауы туралы Заң қабылданып,
мұнда Президент Республика халқының жалпыға бірдей, тең және төте сайлау
құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы бес жыл мерзімге сайлануы
көзделді.
Осы Заң негізінде Республика Президентінің сайлауы өткізіліп, онда Н.
Ә. Назарбаев тағы да сайланды. 1991 жылғы 10 желтоқсанда Жоғарғы Кеңес одан
ант қабылдады. Республика Президенті: Қазақстан халқына адал қызмет етуге,
Қазақстан Республикасының Конституциясымен заңдарын қатаң сақтауға,
азаматтардың құқықтары мен бостандығына кепіл беруге, Қазақстан
Республикасы Президентінің өзіме жүктелген мәртебелі міндетін адал атқаруға
салтанатты түрде ант етемін-деп халқына ант берген сәттен бастап қызметіне
кіріседі - деп есептелінеді әрі сол күн оның Қазақстан Республикасы
Президентінің қызметінде болу мерзімін есептеуінің басы болып табылады.
Демек, Президент мемлекеттік биліктің шыңы Қазақстан Республикасының
Президенттік биліктің төртінші тармағы ретінде қарауымыздың мәні мынада.
Шын мәнінде Президент барлық билік тармағынан оқшау тұр. Себебі,
Конституциялық тұжырымдарға сәйкес –ол –мемлекеттің басшысы, мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттарын анықтайтын, ел ішінде және
халықаралық қатынастарда Қазақстан атынан өкілеттік ететін ең жоғарғы
лауазымды тұлға. Олай дейтініміз атқарушы билікті жүзеге асырушы Үкімет
өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауапты.
Республика Президенті мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының
келісіп жұмыс істеуінің және өкімет органдарының халық алдындағы
жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Сөйтіп - ол халықпен мемлекеттің билік
бірлігін, Конституцияның адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының
нышаны әрі кепілі. Президент Қазақстан Республикасы Конституциясының 44-
бабында көрсетілген міндеттерді орындауы үшін қажетті кең өкілеттіліктер
бергенін атап айтатын болсақ: Президент атқарушы билік саласында
Парламенттің келісімімен Республика Премьер – Министрін қызметке
тағайындайды: оны қызметінен босатады: Республика Премьер – Министрінің
ұсынуымен Республика Үкіметінің құрамын белгілейді; оның мүшелерін қызметке
тағайындайды және қызметтен босатады.
Республиканың Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқару органдарын
құрады, таратады, қайта құрады, Үкімет мүшелерінің антын қабылдайды;
Үкіметтің аса маңызды мәселелері бойынша отырыстарында төрағалық етеді:
Үіметке Заң жобасын Парламент Мәжілісіне енгізуді тапсырады: Республика
Үкіметінің және обылыстағы, республикалық маңызы бар қалалар мен астанасы
әкімдерінің актілерінің күшін жояды не толық немесе ішінара тоқтата тұрады.
Республика Премьер-Министрінің ұсынумен Республика ммемлекетік бюджеті
есебі ұсталатын барлық органдардың қызметкерлеріне арналған қаржыландыру
мен еңбекақы төлеудің бірыңғай жүйесін бекітеді.Республика Президенті өз
бастамасы бойынша Үіметтің өкіліттілігін тоқтатуға шешім қабылдауға және
оның кез- келген мүшесін қызметтен босатуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ МӘРТЕБЕСІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ-
ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ 7
1.1. Қазақстан Республикасы Президентінің институтының құрылуы және
дамуы
7
1.2. Қазақстан Республикасы Президенті - адам құқықтары мен
бостандықтарының кепілі
21
1.3 Қазақстан республикасы Президентінің сайлануы және қызметінен
босатылу тәртібі
30
2 Қазақстан Республикасы Президентінің атқаратын қызметтері
44
2.1. Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттіктері
44
2.2 Қазақстан Республикасы Президентінің актілері
48
3 ТМД ЕЛДЕРІ ПРЕЗИДЕНТТЕРІНІҢ ӨКІЛЕТТІКТЕРІНЕ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
54
3.1. ТМД елдеріндегі президенттік институтының қалыптасуы
54
3.2. ТМД елдері президенттерінің сыртқы саяси өкілеттіктері
57
ҚОРЫТЫНДЫ
62
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
67
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттік басқару нысаны объективті
түрде кез келген елдің әлеуметтік және саяси өмірінің негізі, оның өзегінің
көрінісі ретінде саналады. Мемлекеттік басқару нысаны ретінде Қазақстанға
президенттік институтты енгізу посттоталитарлық уақыт пен өтпелі кезеңнің
талабына сай келіп, қиыншылықтан шығудың дұрыс жолы болды.
Сонымен қатар, басқару нысанынан елдін, тарихи —ұлттық ерекшелігі,
қоғамның саяси- мәдени дәстүрі, халық менталитетінің белгілері орын алуы
керек. Тек осы жағдайда ғана оның барлық қолайлы, жағымды сипаттары
толығымен айқындалып, нәтижесінде мемлекеттік билікті толықтай тиімді
қамтамасыз етеді. Керісінше, ұлтқа жат идеялар мен саяси институттарды
күштеп будандастыру қоғамдық қатынастарды шиеленістіруге, қоғамды
түсініксіз мемлекеттік нысанның көлеңкесінде қалдырып, тоқырауға әкеліп
тірейді.
Екі ғасырдан астам өмір сүрген Америка континентінде пайда болған
президенттік институт бірте-бірте жаңа кеңістікті жаулап алды. Дегенмен,
бір континенттен екінші континентке, бір елден екінші елге, бір тарихи
кезеңнен келесісіне өтуде ол неше түрлі өзгеріске ұшырады, яғни,
демократияның өзіндік ұғымын бейнелейтін, қоғамдағы тұлғалық рөлі мен орнын
білдіретін жаңа ерекшеліктер мен сипаттарға ие болды.
Қазақстан Республикасының Президентi - мемлекеттiң басшысы,
мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясатының негiзгi бағыттарын айқындайтын, ел
iшiнде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкiлдiк ететiн ең
жоғары лауазымды тұлға деп атап көрсетті Ата Заңымыз [1].
Тарихи тұрғыдан аз уақыт өмір сүруіне қарамастан, Қазақстандағы осы
институттың билік идеясы өзінің қозғалысын ашып, маңызды өзгерістерге төтеп
берді. Оған негіз болған Қазақстанның бірінші Президентінің ұстанған ұлт
пен мемлекеттің эволюциялық жолмен даму саясаты [2, 159б]. Ол үшін 1995
жылғы Конституция ережелерін 1993 жылғы Қазақстандық Конституциямен
салыстырудың өзі жеткілікті.
Бүгінгі күнгі өзгерістер және келешекте орын алар оң өзгерістер
тұрғысынан Қазақстандық президенттік басқару жүйесінің тәжірибесін, онын,
өкілдік ерекшеліктерін зерттеу және алып отырған орнына жан-жақты терең
баға беру өзекті әрі өте қажет мәселе.
Академик Н.А.Сахаровтың Жалпы айтқанда, президенттік институтты
талдауға байланысты мәселе келешекте кеңінен және әр алуан және жан-жақты
анық зерттеуді қажет етеді [3, 173б] деген пікірі көңілге қонатындай.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұл жұмыста қолданылған теориялық
материал жұмыстың тақырыбының ғылыми өңделу жағдайы біздің тақырыбымыздың
тек жеке бөліктерін бейнелейтінін көрсетті: жалпы президенттік институттық
бағытта ғылыми зерттеулерді көптеген отандық ғалымдар: Олардың қатарына,
елімізге белгілі ғалымдар: С.З. Зимановтың, С.С. Сартаевтың, М.Т.
Баймахановтың, З.Ж.Кенжалиевтің, В.А.Кимнің, Ө.Қ. Қопабаевтың, А.К.
Котовтың, С.Н.Сабикеновтің, Ғ.С. Сапарғалиевтің, А.А. Черняковтің, М.Х.
Матаеваның, А.Т. Ащеуловтің, Ж.Н. Баишевтің, С.К. Амандықованың, Э.Б.
Абдрасуловтың, Ж.Д. Бусурмановтың, К.К. Атхожиннің және т.б. зерттеулерін
жатқызамыз.
Ресейлік және басқа да шетелдік ғалымдар: А.С. Автономов, О.Е.
Кутафин, В.Д. Мазаев, Н.А. Михалева, Б.С. Эбзеев, Т.Е. Хабриева, В.Е.
Чиркин, В.О. Лучин, Л.В.Лазарев, Н.И.Марышева,
И.В.Пантелеева, Н.Н.Тартаковская, Л.А.Лунц, В.П.Звеков, және т.б.
еңбектерінде белгілі дәрежеде сөз етілді.
Бұл бітіру жұмысында қолданылған талдау құқықтық, сондай-ақ
тәжірибелік және басқа теориялық материал осы зерттеуді жүргізуге негіз
болып табылады. Алайда қазіргі кездегі халықаралық аренадағы саяси және
экономикалық өзара қатынастың, құқықтық,демократиялық қарым-қатынастың даму
кезеңінде таңданылған зерттеу тақырыпнамасы Қазақстан Республикасындағы
Президентінің конституциялық-құқықтық жағдайына қатысты жеке мәселелерді
тереңірек түсінуде жаңа түрткі болады.
Зерттеу пәні. Зерттеу жұмысының пәні Қазақстан Республикасы
Президентінің құқықтық мәртебесін, ТМД елдері Президенттерінің құқықтық
мәртебесін, олардың өкілеттігін бейнелейтін атаулы мемлекеттердің негізгі
заңдары, осы тақырыпта атқарылған ғылыми еңбектер мен тәжірибелік
материалдар.
Диплом жұмысының объектісі. Дипломдық жұмыстың негізгі зерттеу
объектісіне Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық-құқықтық
жағдайы жағдайының негізгі теориялық мәселелері жатады.
Зерттеу жұмысының мақсаты - Қазақстан Республикасының Президенттің
конституциялық-құқықтық жағдайы мен өкілеттіктері ерекшеліктерінің
қалыптасуының себеп-салдары мәселелерін зерттеу болып табылады.
Көзделген мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді:
- президенттік институт, президенттің өкілеттігі,
президенттің функциялары ұғымын сипаттайтын анықтамаларды талдау және
мазмұнын ашу.
- Президенттің мемлекеттік биліктің әр түрлі тармақтарымен өзара
байланысы мен қарым-қатынасын ашу;
- ТМД елдеріндегі президенттік институттың даму ерекшеліктері мен
заңдылықтарын ашу, президент өкілеттіктеріне сипаттама беру;
- президенттік институттың мемлекеттік-құқықтық мәртебесінің алуан
түрлі үлгісінің қызметтік мазмұнын анықтау;
- Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасу
кезеңін негіздеу;
- президенттік республиканың қазақстандық үлгісінің конституциялық-
құқықтық ерекшелігін көрсету;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы проблеманың маңыздылығымен де, сондай-ақ, осы
мәселені көтерудің тарихи мәнділігімен және өңдеу дәрежесін есепке ала
отырып, оны зерттеуді кешенді түрде жүргізумен анықталады. Қазіргі заманғы
мемлекеттердегі президенттік басқару нысаныныд пайда болуынын, және
Президент өкілеттіктерінің ерекшеленіп қалыгггасуы мен дамуының тарихи-
құқықтық аспектілерін зерттеуде әртүрлі пәндердің методологиялық
мүмкіндіктерін, оның сындарлы элементтерін президенттік институттьщ
қазақстандық үлгісін талдауға енгізуарқылы интеграциялауға ұмтылысы жүзеге
асырылған.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Президенттік институт демократиялық мемлекет үшін қуатты атқару
билігі идеясының неғұрлым жарқын көрінісі ретінде тарихи қалыптасты.
2. Президенттік институттың әр түрлі елдерде қызмет ету тәжірибесі
оның қоғам дамуының тұрақты кепілі болуға қабілетті екендігін,
қажетті жағдайда азаматтардың негізгі құқықтары мен
бостандықтарын, бір қалыптан екінші қалыпқа айналуды жүзеге
асырудың ықпалды құралы екендігін дәлелдейді.
3. Қазақстан Республикасы Президенті шығаратын заңға сәйкес
актілер негізінен атқару билігі органдарының қызмет аясына
қатысты болуы тиіс.
4. Президент функциясы оның дамуының әр түрлі кезендерінде мемлекет
алдында тұрған негізгі мақсаттарға, мемлекеттік басқару жүйесіне байланысты
(президенттік, жартылай президенттік және парламенттік) қойылып, осы
мақсаттарды жүзеге асырудың құралы болып табылады.
5. Президент функциясының мазмұны әр түрлі ішкі және сыртқы
факторларға байланысты анықталады.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Бітіру жұмысты жазу барысында,
ғылыми нәтижелерді алуда жалпы ғылыми әдістер мен арнайы ғылыми танымдар:
диалектикалық, салыстырмалы талдау, функционалды жіктеу және т.б.
қолданылды
Зерттеудің теориялық маңызы диплом жұмысының нәтижелері мына
төмендегідей теориялық қорытындылар мен ережелердің қалыптасуына ықпал
етеді:
- Президенттік институт біздің еліміздегі және әлемнің
барлық
елдеріндегі мемлекет пен қоғам өміріндегі тұрақтылықтың, қоғамның
саяси дамуының кепілі болып табылады;
- Заңнама шығармашылық ролін жүзеге асырудың кұралы болып
табылады;
- Азаматтарға демократиялық құқықтары мен бостандықтарын толық
пайдалануға мүмкіндік береді;
- Ол заңға, құқыққа негізделеді, құқықтық ой тудырып, дамытады,
құқықтық сананы қалыптастырады, осыдан барып мемлекеттік
басқарудың субъектісі ретінде тұлғаның мінез-құлқының әлеуметтік
негіздерін қалыптастырады;
- Президенттік институт демократиялық мемлекеттердің құрылуының
аса маңызды факторы болып саналады;
- Президенттік институт мемлекеттін, әлеуметтік-құқықтық жағдайының
барлық жиынтығының ықпалымен қалыптасады және
белгілі бір дәрежеде мемлекеттің тарихи дамуымен негізделетін
қоғамның психологиялық және интеллектуалдық нышанына
байланысты болады;
- Президенттік институтты құрудың маңызды алғышарттарының бірі
қоғамда өз азаматтарымыздың көпшілігінің экономикалық және
саяси мүдделерін білдіретін және олардың мемлекеттің саяси
өміріндегі белсенділігін көрсететін жетекшісі болып танылуы;
- Әлеуметтік тұрақсыздық жағдайында демократиялық мемлекет үшін тарихи
күшті атқару билік идеясын көтеруде қоғам мен мемлекет ісін басқарудың жаңа
нысандарын іздестіру;
- Осы шеңберде жүргізілетін іс-қимылдар, келешекте Қазақстанда
президенттік институт үлгісінің қалыптасуы мақсатқа сай болуын көздейді.
Сондай-ақ елдегі президенттік басқару жүйесінің республикалық мәнінің
конституциялық біртұтастығы сақталады.
Диплом жұмысының құрылымы зерттеу объектісі мен пәні және мақсатымен
айқындалып, кіріспеден, үш тараудан, жеті бөлімшеден, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бітіру жұмысының көлемі: 69 беттен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ МӘРТЕБЕСІНІҢ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ -
ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ
1.1 Қазақстан Республикасы Президентінің институтының құрылуы және
дамуы
1991 жылдың желтоқсанында Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
құрамына кірген одақтас республикалар егеменді, тәуелсіз және дербес
мемлекеттер құрды. Кеңестік Социалистік қазақ республикасы жойылды. Оның
аймағында қазақстан республикасы деп аталатын жаңа мемлекет пайда болды.
Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бірталай құқықтық
актілер қабылданып, олар жаңа мемлекеттің заңды негізін қалай бастады.
Оларға жататындар: қазақ КСР- нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация,
қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң, 1993 жылы
және 1995 жылы Конституциялары. Аталған конституциялық актілер Қазақстанның
тәуелсіздігін, дербестігін жариялап, құқықтық мемлекет құру туралы ойларды
алға салды [4].
Халықтың билік етуі жарияланды Қазақстан Республикасының
Конституциясы бойынша мемлекеттік биліктің бірден – бір қайнар көзі –
халық Халыққа негізінен мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын анықтау
құқығы берілген. Қазақстан халқы – тек қазақ ұлты емес, сонымен басқа
ұлттар топтары. Қазақстан халқы дауыс беру арқылы (референдум), талқылау
арқылы, сондай – ақ Парламент депутаттарына сайлау арқылы тікелей және
жанамалап мемлекеттік өмірдің маңызды мәселелерін шешуге қатысады. Халық
тікелей мемлекет басшысын – Президентті сайлады [5, 74б].
Егеменді және тәуелсіздікті жариялау. Қазақстан Республикасының
Конституциясында егемендік пен тәуелсіздіктің негізгі белгілері аталған.
Оларға жататындар: өзінің аумағындаболуы, оның тұтастығы, қол сұғылмау және
бөлінбеуінің жариялануы; өзінің дербес жоғары және жергілікті мемлекеттік
органдар жүйесінің болуы; өзінің дара азаматтылығының болуы; Халық
Парламент, Президент және үкімет қабылдайтын өзінің заңдарының болуы;
Қазақстан Республикасының жер жүзі мемлекеттер жүйесінде терезесі тең
жағдайы болуы. Тәуелсіздік, егеменді деген сөз – қазақстан көрші
мемлекеттерден, басқа елдерден біржола тәуелсіз деген емес. Жер жүзі
мемлекеттерінің барлығы бір – біріне белгілі сәттерден тәуелді, өзара
қатынастырып анықтайтын принциптерін мойындайды, бейбітшілік негізінде өмір
сүруге талпынады, қарым – қатынас жасады, адамның құқығын құрметтейді,
т.с.с. Осы тұрғыдан Қазақстан Конституциясы адамның құқықтары мен
бостандықтары туралы халықаралық құқықтық құжаттарының талаптарына
толығынан сәйкес келеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам және азамат құқықтарының
артықшылығын, басымдылығын баянды етеді. Оған дәлел – Конституцияның адам
және азаматты алдыңғы қатарға қоюы.
Әрине, қоғамдағы демократизм және адамгершіліктің деңгейі;
Конституцияда құқықтар мен бостандықтар жариялануымен ғана анықталмайды.
Азаматтарға оларды пайдаланып, жүзеге асыра алатындай жағдай туғызу керек.
Ол үшін мемлекет органдары, лауазым иелері заң жүктеген өз міндеттерін
қалтқысыз, адам орындаулары қажет. Сонымен қатар әрбір адам өзінің көптеген
құқықтар мен бостандықтарға ие бола отырып, қоғам, мемлекет, басқа адамдар
алдында міндеттері бар екенін түсінуі қажет.
Конституцияда адамдардың ұлтына қарамай құқықтары мен бостандықтарының
тең екендігі баянды етілген. Қазақстанда көптеген ұлт өкілдері тұрады.
Ұлттардың теңдігі туралы ой Конституцияның барлық қағидаттарында нық орын
алған.
Қазақстан Республикасының егемендігінің маңызды белгісі – онда
мемлекеттік биліктің жоғары органдарының болуы. Заң шығару қызметін жүзеге
асыратын жоғары өкілік орган - Қазақстан Республикасының Парламенті.
Мемлекет басшысы – Президентті азаматтар сайлайды. Президент мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын анықтайды [6, 15-19бб].
Қазақстан Республикасының Конституциясында жазлғандай, Қазақстан
Республикасы – біртұтас, Президенттік басқару жүйесіне негізделген
мемлекет. Қазақстанның біртұтатығы – оның әкімшілік – аумақтық
бөлшектерінде құралатындығы, автономияға бөлінбеуі. Әкімшілік – аумақтық
құрылым туралы ерекше заң бар. Ол Қазақстанның тарихи және қазіргі
замандағы ерекшеліктері бейнелейді.
Қазақстан Республикасының Президенті – мемлекеттің басшысы, оның
жоғары лауазымды тұлғасы. Қазақстанның Президенті Конституциясы бойынша
жоғары лауазымды тұлға болғандықтан Қазақстан халқының бірлігін қамтамасыз
етеді, былайша айтқанда, түрлі ұлттар арасында, әлеуметтік топтар арасында
ала ауыздық болмауына қамқорлық жасайды.
Мемлекет биліктің бірыңғай жүйесінде Қазақстан Республикасы
Президентінің орны айрықша мемлекет басшысы ретінде нақ Президент билік
тармағының әрқайсысының қызметіне белсене араласады. Президент деген ұғым
конституциялық құқылық мағынада мемлекет басшысы дегенді білдіреді. Бұл
қызмет сөл үшін әлемдік тәжірибеде тағайындалған.
Президент қызметі тұңғыш рет Қазақстанда 1990 жылғы 24 сәуірде Жоғарғы
Кеңес қабылдаған Заңмен тағайындалады, онда алғашқы Президенті Жоғарғы
Кеңес алты жыл мерзімге сайланады деп белгіленеді. Н. Ә. Назарбаев тұңғыш
Президент болып сайланды [7].
Кейін 1991 жылғы 16 қазанда президент сайлауы туралы Заң қабылданып,
мұнда Президент Республика халқының жалпыға бірдей, тең және төте сайлау
құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы бес жыл мерзімге сайлануы
көзделді. Осы Заң негізінде Республика Президентінің сайлауы өткізіліп,
онда Н. Ә. Назарбаев тағы да сайланды. 1991 жылғы 10 желтоқсанда Жоғарғы
Кеңес одан ант қабылдады. Республика Президенті: Қазақстан халқына адал
қызмет етуге, Қазақстан Республикасының Конституциясымен заңдарын қатаң
сақтауға, азаматтардын құқытары мен бостандығына кепіл беруге, Қазақстан
Республикасы Президентінің өзіме жүктелген мәртебелі міндетін адал атқаруға
салтанатты түрде ант етемін-деп халқына ант берген сәттен бастап қызметіне
кіріседі - деп есептелінеді әрі сол күн оның Қазақстан Республикасы
Президентінің қызметінде болу мерзімін есептеуінің басы болып табылады.
Соңынан 1998 жылғы 7 қазанда Конституцияға енгізген өзгерістерге
сәйкес Президенттік мерзім 7 жылға дейін ұзартылды [8].
Демек, Президент мемлекеттік биліктің шыңы Қазақстан Республикасының
Президенттік биліктің төртінші тармағы ретінде қарауымыздың мәні мынада.
Шын мәнінде Президент барлық билік тармағынан оқшау тұр. Себебі,
Конституциялық тұжырымдарға сәйкес –ол –мемлекеттің басшысы, мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттарын анықтайтын, ел ішінде және
халық аралық қатынастарда
Қазақстан атынан өкілеттік ететін ең жоғарғы лауазымды тұлға. Олай
дейтініміз атқарушы билікті жүзеге асырушы Үкімет өзінің бүкіл қызметінде
Республика Президентінің алдында жауапты. Республика Президенті мемлекеттік
биліктің барлық тармақтарының келісіп жұмыс істеуінің және өкімет
органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Сөйтіп - ол
халық пен мемлекеттің билік бірлігін, Конституцияның адам және азамат
құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрі кепілі.
Президент Қазақстан Республикасы Конституциясының 44-бабында
көрсетілген міндеттерді орындауы үшін қажетті кең өкілеттіліктер бергенін
атап айтатын болсақ: Президент атқарушы билік саласында Парламенттің
келісімімен Республика Премьер – Министрін қызметке тағайындады: оны
қызметінен босатады: Республика Премьер – Министрінің ұсынуымен Республика
Үкіметінің құрамын белгілейді; оның мүшелерін қызметке тағайындайды және
қызметтен босатады. Республиканың Үкімет құрамынакірмейтін орталық атқару
органдарынқұрады, таратады, қайта құрады, Үкімет мүшелерінің антын
қабылдайды; Үкіметтің аса маңызды мәселелері бойынша отырыстарында
төрағалық етеді: Үіметке Заң жобасын Парламент Мәжілісіне енгізуді
тапсырады: Республика Үкіметінің және обылыстағы, республикалық маңызы бар
қалалар мен астанасы әкімдерінің актіленрінің күшін жояды не толық немесе
ішінара тоқтата тұрады. Республика Премьер-Министрінің ұсынумен Республика
ммемлекетік бюджеті есебін ұсталатын барлық органдардың қызметкерлеріне
арналған қажыландыру мен еңбекақы төлеудің бірыңғай жүйесін
бекітеді.Республика Президенті өз бастамасы бойынша Үіметтің өкіліттілігі,н
тоқтатуға шешім қаблылдауға және оның кез- келген мүшесін қызметтен
босатуға құқылы. Премьер – Министрді қызметінен босату бүкіл Үкіметтің
өкілеттігі тоқтатылғандығын білдіреді.
Сонымен қатар Президент Үкіметтің орнынан түсуі туралы шешім
үкіметтің өз мәлімдемесі бойынша да, сондай – ақ Парламент Үкіметке
сенімсіздік білдірген жағдайда да қабылдайды.Республика Парламенттінің
кезекті және кезектен тыс сайлауын тағайындайды: Парламенттің бірінші
сессиясын шақырады және оның депуттарының Қазақстан халқына берілетін антын
қабылдайды; Парламент Палаталарының кезектен тыс бірлескен отырыстарын
шақырады. Парламент сенаты ұсынған заңға он бес жұмыс күн ішінде қол қояды,
заңды халыққа жария етеді не заңды немесе оның жекеленген баптарын қайтадан
талқылап, дауысқа салу үшін қайтарады.
Парламенттің келісімімен Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің
Төрағасын қызметке тағайындайды, оны қызметтен босатады.
Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін басқара отырып, Президент
Қарулы Күштердің жоғарғы қолбасшыларын қызметке тағайындайды және қызметтен
босатады. Жоғары әскери атақтармен өзгеде атақтар береді. Республикаға
агрессия жариялаған не оның қауіпсіздігіне сырттан тікелей қатер төнген
ретте Республиканың бүкіл аумағында немесе оның жекеленген жерлерінде
әскери жағдай енгізеді; ішінара немесе жалпы жұмылдыру жариялап, бұл туралы
Республика Парламентіне дереу хабарлайды. Қауіпсіздік кеңесін құрады.
Президенттің басты міндеті – ел ішінде және халықаралық қатынастарда
Президент елді халықаралық қатынастың субъектісі ретінде, егеменді де
тәуелсіз мемлекет ретінде танытады деген сөз. Президент бұл салада келісөз
жүргізеді Қазақстан Республикасының халықаралық қатынастарына, бекіту
грамоталарына қол қояды, елде тіркелген өкілдерінің сенім және кері шақырып
алу грамоталарын қабылдайды.
Конституцияда Президент Республикасының мемлекеттік бағдарламасын
бекітеді деп көрсетілгенмен, заңдарда әзірге оны әзірлеуге қатысты
мәселелер регламенттілмеген Президент республикалық референдум өткізу
туралы шешім қабылдайды. Республикалық референдум өткізу жөніндегі мәселеге
Президент, Палаталары бірлескен отырысында бірлескен Парламент, Үкімет,
азаматтар бастамашы бола алады. Референдумға Қазақстан Республикасының
Конституциясын, конституциялық заңдармен, заңдарын қабылдау және оларды
өзгерту.
Қазақстан Республикасы Президенті өкілеттіктерінің ерекшеліктері.
Қазақстанда президенттік институт билігінің қалыптасуы ең алдымен
тарихи объективтік факторлар жиынтығынан және субъективтік алғышарттардан
тұрады. Бұл алғышарттардың екеуі де жақындап қалған КСРО-ның ыдырауының
әлеуметтік-экономикалық, саяси-құқықтық және идеологиялық шарттармен және
қоғамда саяси түбірлі өзгерістер қажеттігінід өсуімен, бұдан әрі мемлекетті
басқарудың жаңа, кеңестік дәуірден кейінгі нысанына ауысу шарттарымен тығыз
байланыста болды.
Қазақстанда президенттік басқару нысанының басым болуы бірнеше
факторлардан: атап айтқанда, шынайы саяси процесс және қалыптасқан
азаматтық қоғам жағдайында саяси партиялардың болмауынан; мемлекеттік
органдардың қоғамды, оның тұрақтылығы мен дәйекті дамуын ыңғайлы басқаруға
қабілетсіздігінен; өкіметтің күш-жігерін жұмылдыруды қажет ететін құқықтық
мемлекеттің бастапқы кезеңінің қалыптасуынан; елдің экономикасын қайта кұру
жөнінде жедел де қажетті шешімдерді қабылдау арқылы экономикалық
процесстерді реттеу; сондай-ақ азаматтардың елді бір адамның басқаруына
үйреншікті мінез-құлқынан тұрады. Сондықтан да Қазақстанда президенттік
институттың пайда болуы объективті де, субъективті де факторлардан тұрады.
АҚШ Конституциясында белгіленген "билікті бөлудің" классикалық қағидасы
мен Европа елдеріндегі "тежемелік пен тепе-теңдік" жүйесінің америкалық
үлгісі қазіргі тавда жеткіліксіз. Сондықтан да билікті бөлу қағидасын
тереңдете түсіп, атқарушы билікті екі күшті билікке — мемлекет басының
билігі мен үкімет билігіне бөліп қана қоймай, саяси-мемлекеттік өмір
құрылымын өзгерту де қажет болды.
Қоғамның саяси-құқықтық болмысын адам мен азаматтың жеке өмірінің
құндылығьша айырықша назар аударылатын ізгіліктіліктіктің жалпыәлемдік
бағытына сай даму талаптарына сәйкес болғандықтан оның құқығы мен
бостандығы қазіргі тавдағы кез-келген конституцияның негзін қалауда. Бұл
қағида Қазақстан Республикасы Конституциясының да негізін құрайды. Осы
орайда Қазақстан Конституциясы президенттік институтты жеке адамның құқығы
мен бостандығының кепілі ретінде белгілейді.
Бұл президенттік институттың табиғатынан: жалпыға тең сайлауы (халық
президентті сайлау арқылы оған өзінің құқығы мен бостандығын қорғауды сеніп
тапсырады), мерзімділігінен (президент белгілі бір мерзімге сайланады),
ауысуынан (бұл лауазым бір немесе екі рет сайлануы мүмкін), сатқындық
жасаған кезде президентті қызметтен аластатуға болатын конституциялық
мүмкіндіктерден (парламент президентке қарсы кәнә қойып, тексеру жүргізеді)
туындайды.
Президенттік институттың табиғаты өкілеттігін жүзеге асыру барысында
үнемі басты мақсатты ұстануға — жеке адамның құқығы мен бостандығын
стратегиялық қорғауға мәжбүр етеді.
Жеке адамның құқығы мен бостандығын стратегиялық қорғау тактикалық
мүдделермен сәйкес келмей қалуы да мүмкін және көп жағдайда нақты
адамдардың күнделікті іс-қимылдары мен құқықтарына сай келмейді, бірақ ол
өмірлік қажеттілік, себебі ол бүгіннің жағдайын жасай отырып, әрбір адам
мен қоғамның ертеңінің негізін калайды.
Президенттік институт билікті бөлісу жағдайында негізі функцияны
мемлекеттік механизмде билікті үйлестір ді жүргізеді. Президенттің қызметі
әкімшілік-басқару функциясын жүргізумен ғана шектелмейді, ол биліктің
барлық тармағының үйлесімінен, саяси-мемлекеттік аренада жоғары төрешілік
етуден көрінеді. Себебі, биліктің бір тармағына ішбұру басқа бір жүйеде,
мемлекетте, қоғамда тұрақтылықтың бүзылуына әкеліп соғады.
Президенттік институттың мынадай зандылығы бар екендігін атап өткен
жөн: яғни оған дамудың спиральді айналым түрі тән, оның дәлелі — монарх
билігі парламентаризммен, билікті бөлісу және сайлау-президенттік билікпен
алмасады. Сөйтіп мемлекет басына басты стратегиялық міндеті- өзін сайлаған
және мемлекетті мекен еткен басқа халықтың құқығы мен бостандығын қорғайтын
президенттік билік келеді. Сондықтан да демократиялық мемлекетті құру
кезінде мемлекет басшысы монархия институтына соқпай өтуі мүмкін емес.
Билікті бөлісу қағидасына негізделген мемлекеттік билік органдары
жүйесіндегі президенттің ролі мен алатын орны үкіметтің, парламенттің, сот
пен прокуротураның жүмысын үйлестіруге және ең бастысы азаматтар пен
адамның құқығын қорғайтын халықтың ерік-жігеріне негізделген. Оның дәлелі -
Қазақстан Республикасы Президентінің Конституцияныд 42 бабына сәйкес
қызметке тұрғаннан бастап халық алдында ант беруі болып табылады.
Сонымен Президент, халық алдында қасиетті ант беріп,
оның болашағы үшіы жауапкершілікті мойнына алады. Қазақстанның мемлекеттік
дамуының ерекшелігі оның көпұлттылығы жағдайында унитарлық бола отырып,
президенттік билікті бір қолға жинақтауда Россиядан да алға шықты. Бұл
жағдай Қазақстанда қысқа мерзім ішінде нарықтық реформа жүргізуге мүмкіндік
берді, қазіргі таңда Қазақстан әлеуметтік-экономикалық даму қарқыны жағынан
ТМД елдері арасыыда алдьщғы орында келеді.
Отандық заңнама және саяси әдебиеттерде Қазақстанда президенттік
институттың қалыптасу процесіне біршама талдау жасалынып, кезеңге бөлінген.
Алайда ол ой елегінен толық өткізіліп, жетілдірілмеген.
Осы орайда, А.К.Котовтын, "Орталық Азияның жаңа тәуелсіз
мемлекеттерінің егемендігінің қалыптасуы мен ұлттық-мемлекеттіктің дамуының
жалпы заңдылықтарына өмір сүрудің өктемшілдік -әміршілдік жүйесінен
демократиялық жүйесіне ауысуы және бұл мемлекеттерде президенттік билікті
енгізу мен оны нығайтуды жатқызуға болады" деген пікірімен келісуге болады
[9, с.250].
Қазақстанда президенттік институттың қалыптасуының саяси процесіне
едәуір өзгешелік беретін маңызды субъективтік сәтке Ж.Х.Жүнісова да назар
аударады. "Достастық мемлекеттерінін, бәрінде-деп жазады ол- президенттік
институт, Президенттің өзінен кейін, нақты басшыға лайықталынып пайда болуы
тарихи жағдай болып қалыптасты" [10].
Ескеретін тағы бір жай, парламентаризм екінші дүниежүзілік соғыстан
кейінгі демократиялық әлемде үстем болды. Алайда 70-ші және 90-шы жылдары
Латын Америкасы, Азия мен Африкадағы демократияны жақтаушылар өздерінің
басты құралы етіп басқарудың таза президенттік нысанын таңдады. Шығыс
Европадағы отыздан аса елдің тек бірнешеуі ғана парламентаризмді қалады.
Тұтас алғанда, әлем елдерінің басым көпшілігінід мемлекеттік құрылымында
(басқару нысаны парламенттік болуына қарамастан) президенттік қызмет бар.
Мәселен, 1993 жылы БҰҰ-на мүше болған 183 елдің 130-ын президент басқарған.
Қазақстанда президенттік институттың қалыптасу кезеңі мен дамуының
саяси-құқықтық тұрғыдағы В.А.Малиновский ұсынған анықтамасы нақтырақ [11,
242б].
Бірінші кезең кеңестік-парламенттік республика оның пікірінше, 1990
жылғы 24 сәуірдегі "Қазақ КСР-сы Президентінің қызметін құру және Қазақ КСР-
ның Конституциясына (Негізгі Заңына) өзгертулер мен толықтырулар енгізу
туралы" Заңындағы "Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Басшысы Қазақ
КСР-ның Президенті болып табылады" деген формулада көрсетілген [12].
Екінші кезең кеңестік-президенттік республика 1990 жылы 20 қарашада
"Қазақ КСР-ында мемлекеттік билік және басқару құрылымын жетілдіру және
Қазақ КСР-ның Конституциясына (Негізгі Заңына) өзгертулер мен толықтырулар
енгізу туралы" Заңын қабылдаудан басталады. Онда 114 бап мынадай редакцияда
берілген: "Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының, оның жоғарғы
атқарушы және өкімдік етуші билігінің Басшысы Қазақ КСР-ның Президенті
болып табылады".
Үшінші кезең - күшейтілген Жогарғы Кеңесі бар жартылай президенттік
республика - мерзімі бойынша 1993 жылғы Конституциямен байланысты. Оның 75
бабында "Қазақстан Республикасының Президенті мемлекет басшысы болып
табылады және атқарушы биліктің бірыңғай жүйесін басқарады" деп жазылған.
Қазақстандағы төртінші, қазіргі кезендегі президенттік институттың
құрылуы мен қалыптасуын В.А. Малиновский — бесінші республика деп атайды
[11, 245б]. Бұған 1995 жылғы Конституцияны жүзеге асыру кезеңін жатқызған.
Көріп отырғанымыздай, қазақстандық авторлардың республикада
президенттік институттың қалыптасу кезеңдерін бөлуі мен негізгі
ерекшеліктері шамамен сәйкес келеді. Осы арада қалыпты құқықтық жағынан
алып қарағанда, Қазақстандағы президенттік институттың қалыптасу кезеңінің
басталу уақытын көрсетуде А.Х,Бижановтың белгілі қадам жасағанын айта
кеткен жөн [13, 46б]. Ал В.А.Малиновскийді "кеңестік республика" (Қазақ КСР-
ның Жоғарғы Кеңесі) және "парламенттік республика", "президенттік
республика" түсініктерінің мәнін анықтауда оларды қосарлана қолданғаны үшін
кінәлауға болады [11, 242б]. Бірінші ұғымға бір партиялы билік , ал
екіншісіне — мемлекетте биліктің бөлінуі тән болады. Кеңестік өкілдік жүйе
негізіне депутаттың өкімдік мандаты жатады; парламентаризм кәсіби және
парламентарийлердің тәуелсіз мандаты негізінде құрылады.
Алайда, бұл екі ғылыми тұжырымдарға ортақ методологиялық
сипаттағы бір кемшілік бар. Авторлар "Қазақстан Президенті қызметі" және
"президенттік билік институты" категорияларын өз пайымдаулары бойынша
теңестіре отырып алатын секілді. Алайда, бұл екі ұғым бір емес.
Біздің кеңестік дәуірден кейінгі жаңа тәуелсіз Орта Азия
мемлекеттерінде президенттік қызметті енгізу мен осы елдерде саяси
жетекшілердің болу заңдылықтары көріністерінің үздіксіздігіне айырықша
назар аударуымыз жайдан-жай емес еді. Себебі ескі номенклатуралық-партиялық
элита болғанымен мемлекет басшылары (тек Тәжікстаннан басқа) жаңа жолға
түскен тәуелсіз мемлекеттерді ешқандай қақтығыссыз алып шығуға ұмтылуда.
Мемлекеттегі жоғарғы бірыңғай билікті тұлғалаудағы, жеке
жауапкершілікті бекітудегі және қазақстандық қоғамның партиялық-кеқестік
ұжымдық жауапсыздықтан бас тартуының алғашқы қадамы ретінде 1989 жылдың
күзіндегі оқиғаны ерекше бөліп көрсету қажет. 1989 жылдың 21 қыркүйегінде
Қазақ КСР-ның Жоғарғы Кеңесінің он бірінші шақырылған XIV съезі
"Республикада саяси қайта құруларды одан әрі жүзеге асырудың шаралары
туралы" мәселе қарады. Оның қорытындысы бойынша Қазақ КСР-нық "Қазақ КСР-
ның Конституциясына (Негізгі Заңына) өзгертулер мен толықтырулар енгізу
туралы" Заң қабылданды, онда 1978 жылғы Республика Конституциясындағы басқа
новеллалармен бірге Қазақ КСР-ньщ Жоғарғы Кеңесі Президиумының мүлде өзгеше
ережесі енғізілді. Ол заңға өзгертулер енгізу және нормативтік жарлықтар
шығару құқығынан айырылды. Басқа жағынан алып қарағанда, бұл Заң
Қазақстанның мемлекеттік құрылысында тұңғыш рет заңды түрде "мемлекеттің
жоғары лауазымды түлғасын" енғізді. Ол ел ішінде және халықаралық
қатынастарда республиканың өкілі болып табылатын Қазақ КСР Жоғарғы
Кеңесінің Төрағасы болды.
Қазақ КСР-ы Жоғарғы Кеңесінің Төрағасын Жоғарғы Кеңес депутаттар
арасынан жасырын дауыс беру арқылы бес жылға және екі мерзімнен аспайтын
уақытқа сайлайтындығы бекітілді. Оған сонымен бірге Қазақ КСР-ы Жоғарғы
Кеңесі Президиумының төрағасы міндеті және Жоғарғы Кеңесте төрағалық ету
жүктелді.
Қазақ КСР-ы Жоғарғы Кеңесі Төрағасының өкім түрінде жеке-дара акті
қабылдау құқығы болды. 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясына енгізілген осы
өзгерістер мен толықтырулардан кейін 1989 жылдың 22 қыркүйегінде
республиканың партия жетекшісі Н.Ә. Назарбаев елдің бірінші тұлғасы болуға
занды мүмкіндік алды. Республикадағы партиялық биліктің әлсіреуі және
мемлекеттік биліктің нығаюы сол кезде басталған тәрізді.
Н.Ә.Назарбаевтың кандидатурасын жасырын дауыспен сайлағаннан кейін,
Қазақстанның жоғарғы лауазымды түлғасы өз сайлаушыларына сол кезге тән
мынадай сөз айтуды қажет деп тапқан: "Он бірінші шақырылған Қазақ КСР-ы
Жоғарғы Кеңесінің XVI сессиясында еліміз және республика үшін қиын - қыстау
осы уақытта- халық депутаттары Кеңесінің алдында жаңа билікті жеңіп алудың
тарихи міндеті қойылған кезде өзіме осындай үлкен жауапкершілік жүктелгенін
терең сезінемін", - деді Н.Ә.Назарбаев. Жеңістер деп атап көрсетті Қазақ
КСР-ы Жоғарғы Кеңесінін Төрағасы Кеңестер жоғарыдан іс-қимыл бостандығын
күтуін тоқтатқанда ғана, сондай-ақ өздері мемлекеттік басқару тетіктерін
батыл түрде қолға алғандағана мүмкін" [14, 12 б].
Республика Жоғарғы Кеңесі Төрағасының алғашқы сөзінде өзге де айырықша
сәттер болды. Біріншіден, Н.Ә.Назарбаев Жоғарғы лауазым иесі ретінде Қазақ
КСР-ы Жоғарғы Кеңесінің алдына: "өз аумағына иелік ету жағдайына сәйкес
заңдар қабылдау" жөнінде стратегиялық міндет қоя алатын еді. Ал, екіншіден,
ол " республика тұтас алғанда ел мүддесі үшін біздің федерацияны жетілдіру
мақсатында 1922 жылы қабылданған одақтық келісімді қайта қарау және КСРО-
ның мемлекеттік құрылымы туралы жаңа Заң қабылдау мәселесін қоюы
қажеттігін" атап көрсетті.
Сонымен, 1989 жылы Қазақ КСР-ы Жоғарғы Кеңесінің 1978 жылғы
Конституцияға енгізген республикада Жоғарғы лауазымды тұлға
институтын енгізу және оған мемлекет басшысына лайық өкілеттіктер беруі
туралы өзгертулері, сондай-ақ Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстандағы
бірден-бір басшы ретіндегі саяси салмағы мен батыл іс-қимылдары сол кездің
өзінде-ақ (яғни, 1990 жылғы 25 қазандағы егемендік туралы және 1991 жылдың
16 желтоқсанындағы тәуелсіздік туралы құжаттарға дейін, сондай-ақ КСРО-ның
ыдырауына дейін) Қазақстандағы президенттік институттың қалыптасуына
мүмкіндік жасады, және сонымен бірге Қазақстан Республикасында басқарудың
президенттік нысанын бекітуге жасалған алғашқы нақты қадам болып табылды.
Әрине, бұл үшін Қазақстан А.Х.Бижанов пен В.А. Малиновский жазған
"президенттенудің" барлық кезеңдерінен өтуге тиіс болды [11].
Қазақстанда президенттік институттың қалыптасуын кезеңдерге бөлуде
әріптестеріміз жіберген кемшіліктерді түзете отырып, біз бұл
процестін, бастапқы кезіне тоқталып қана қоймай, Қазақстан республикасының
1995 жылғы Конституциясында атап көрсетілген және оның іс-қимыл
тәжірибесімен көрсетілген осы кезге тән негізгі сипатты ерекшеліктерін
қарау қажет деп санаймыз. Сол кезендегі "президенттікке" талдау жасау,
Қазақстанда президенттік институттың дамуының бұдан кейінгі бағыттарының
жобасын жасауға методологиялық тұрғыдан мүмкіндік береді. Туындап отырған
даму беталысына болжау жасамастан және процесс қозғалысының басты бағытын
айқындамастан Қазақстанда президенттік институттың қалыптасу мәселесі және
мемлекет басшысының конституциялық ролі толық пайымдалған деп айту қиын.
Бүгінде басқару нысаны жағынан Қазақстан мемлекеті 1995 жылғы
Конституцияньщ 2 бабының 1 тармағында жазылғандай, президенттік республика
болып табылады. Алайда осы басқарудың сан алуандығы мен элементтерініқ
икемділігіне және соңғы жылдарда оның конституциялық тәжірибеден сәтті
өтуіне байланысты президенттік басқарудың қазақстандық нысаны біздің
ойымызша, қоғамдағы орталықтандырылған-демократиялық биліктід бөлінуі мен
қызмет етуінің айрықша жүйесінің логикалық аяқталған түрі болып табылады.
Президенттік институт 1993 жылғы Конституция көрсеткендей (онда
Қазақстандағы басқару нысаны жөнінде нақты жауап болмаған) биліктің
атқарушы тармағына жапсырылған жоқ, керісінше, қазақ халқының мемлекеттік
бірлігін жүргізуге жұмылдырылды.
Сонымен, 1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясының III
бөлімінің 40 бабы бойынша (1993 жылғы Конституцияньщ "Президент" деп
аталатыіі 13 тарауы "Жоғарғы Кеңес" деп аталатын тараудан кейін тұрған еді)
Президент мемлекеттін, ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын
анықтайтын және ел іші мен халықаралық қатынастарда Қазақстанды танытушы
мемлекет басшысы және оның жоғары лауазымды тұлғасы болып табылады. Ол
біріншіден, халық бірлігі мен мемлекеттік биліктің сенімі кепілі болады
(т.1), екіншіден, мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының үйлесімді
қызметін (т.2), және оның органдарының Қазақстан халқы алдындағы
жауапкершілігін қамтамасыз етеді (т.З).
Президенттік республиканың қазақстандық үлгісінің конституцияда
бекітілген осы концепциясына сәйкес басқару жүйесінің барлық басқа
элементтері қалыптасқан "тежемелік және тел-теңдік" механизмін қолдана
отырып құрылады.
Қолданылып жүрген Конституцияны жасаушылардың мәселені осы тұрғыдан
шешуі "басқару нысаны" және "басқару жүйесі" саяси-қүқықтык категориялары
арасалмағының - қазіргі заманғы ғылыми тұжырымдарына толық жауап береді.
Егер басқару нысаны мемлекеттік билікті ұйымдастыру сызбасын білдірсе және
ереже бойынша, тек бір институттың- мемлекет басшысының завды қызметін
қамтамасыз ету тәсілімен байланысты болса, - деп атап көрсетеді
мемлекеттанушылар, -онда басқару жүйесі мемлекеттік биліктің жеке
тармақтарға бөлінуінің заң жүзіндегі концепциясын қоса алғандағы,
олардың арасындағы шиеленістерді шешудің технологиясының, олардың саяси
мәртебесі мен конституциялық қызметі тәртібінің жиынтық түсінігін
білдіреді.
Бұрынғы, 1993 жылғы Конституция "тежемелік және тепе-теңдікті" жария
еткенімен оның механизмін қамтамасыз ете алмады, себебі ол бастапқыда
өтпелі кезеңнің шарттарымен сыйыспайтын Жоғарғы Кедестің ролі үстем болған
"билікті қатаң бөлу" идеясына негізделген болатын. Сондықтан ол саяси және
Конституциялық процесстер барысындағы Президент пен Парламент арасындағы
алғашқы қарсылықты, мемлекеттің республикалық басқару нысанының қайсы
үлгісіне бет алу туралы келіспеушілік жағдайын туғызды.
Егер 1995 жылғы Конституция бойынша басқару жүйесінің басты ерекшелігі
президенттік институттың едәуір күшеюі деп атап көрсете алатын болсақ,
(демократиянын, тікелей және өкілетті нысанының "интегралы" ретінде), бұл
дұрыс болар еді.
Мемлекет басшысының бірден-бір маңызды артықшылығы- заңцарға қол қоюы
болып табылады. Сенат қабылдаған заң қол қойылғаннан кейін күшіне енеді (62
бап, 2 тармақ). Президентке заңды жариялау функциясы жүктелген (44 бап, 2
тармақ), алайда Конституцияда да, "Нормативтік-құқықтық актілер туралы"
Завда да мемлекет басшысының бұл функцияны жүзеге асыруы қандай актімен
жүргізілетіндегі айтылмаған. Кеңестік дәуірден кейінгі Республикада жаңа
Конституция Президент жарлығымен жарияланатындығы белгілі болатын. Заңдар
баспасөз бетінде басылатын, бірақ мемлекет басшысының жоғарғы еркімен жария
етілмейтін.
Дегенмен, бұл қоғамның құқықтық мәдениеті мен азаматтардың құқықтық
санасына мықтап әсер ететін сәт. Парламентке завдар немесе оның жекелеген
баптары бойынша қарсылық білдіріп, қайта талқылау мен дауыс беруге ұсынуы-
Конституцияның кепілі ретінде Президенттің қолындағы ықпалды кұралы болып
табылады. Бұл президенттік вето қою зағщардың сапалы және Конституцияға
сәйкес болуы үшін қызмет етеді. 1995 жылғы Конституция бойынша Парламент
қызметінің алғашқы екі жылында Президент төрт рет заң қайтарған, оның
үшеуіне жекелеген вето қойылған ( Парламент қоғамдық бірлестіктер , тұрғын
үй қатынастары және нотариат туралы заңдардың кейбір баптарын Президенттің
түзетуі бойынша қабылдаған, яғни палаталардың бірлескен мәжілісінде
депутаттар Президенттің қарсылығын тойтара алмаған) және мемлекет басшысы
"Аудиторлық қызмет туралы" заңға тұтас қарсылығын білдерген кезде осы заңға
толық вето қойылған [15, 342б].
Конституцияның Қазақстанда президенттік басқару нысанының жаңа жүйесін
орнатуы атқарушы биліктің ролі мен жауапкершілігін едәуір көтерді. Енді
атқарушы билік жүйесін басқарып, оның қызметіне жетекшілік етуді 1993 жылғы
Конституциядағыдай (93 бап) Президент емес, Үкіметтің өзі жүргізетін болды
(1995 жылғы Конституцияның V тарауы, 63 бабының 1 тармағы).
Бұрынғы Конституциямен салыстырғанда қазіргі Конституцияның 66 бабы
Қазақстан республикасы Үкіметінің. кұзіретін егжей-тегжейлі көрсеткен. Ол:
- Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатыньщ, оның қорғаныс
қабілеті мен қауіпсіздігін нығайтудьщ, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз
етудің негізгі бағыттарын жасап, оны жүзеге асыруды ұйымдастырады;
- Парламентке республикалық бюджетті және оның орындалуы туралы
есепті ұсынады, бюджеттің орындалуын қамтамасыз етеді;
- Мәжіліске заң жобаларын ұсынады және олардың орындалуын
қамтамасыз етеді;
- Мемлекеттік меншікті басқаруды ұйымдастырады;
- Республиканың сыртқы саясатын жүргізу шараларын жасайды;
- Министрліктердің, мемлекеттік комитеттер мен басқа орталық және
жергілікті атқару органдарының қызметіне басшылық жасайды;
- Олардың актілерін толық немесе жекелей-бөлімдері бойынша тоқтата
тұрады немесе түгелдей тоқтатады;
- Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдардың
басшыларын қызметке тағайындап, босатады.
Үкімет сонымен бірге Конституция, заңдар және Қазақстан Республикасы
Президентінің актілері жүктеген өзге де функцияларды орындайды. Үкімет
шешімдерінің республикада қолданылып жүрген құқықтық құжаттар сатысында
алатын орны 1995 жылғы Конституцияның 69 бабының 3 тармағында былай деп
белгіленген:
"Үкімет қаулылар мен Премьер-министрдің өкімдері Конституцияға,
заңнама актілеріне және Республика Президентінің жарлықтары мен өкімдеріне
қайшы болмауы қажет". Сонымен қатар Үкімет өз қызметінде Президент алдында
жауапты екендігін және Парламент алдында есеп бертіндігін де ерекше атап
өткен жөн [1].
Бұл Қазақстан мемлекетінің органы ретінде Республика Үкіметі
қызметінің заңдастырылуынан да айқын көрінеді.
Негізгі Заңның 65 бабына сәйкес, Үкіметті Палаталардың бірлескен
мәжілісіндегі Парламенттің келісімімен Президент тағайындаған. Премьер-
министрдің оның құрылымы мен құрамы жөніндегі ұсыныстары бойынша Республика
Президенті құрайды. Премьер-министрді немесе Үкімет мүшелерін қызметтен
босатуды Республика Президенті өзі дербес жүргізеді. Жергілікті атқарушы
органдарға келер болсақ, олар 1995 жылғы Конституцияда көрсетілгендей,
Қазақстан Республикасындағы атқарушы органдардың бірыңғай жүйесіне кіреді,
оны республика Үкіметі басқарады, енді облыс және республикалық мәндегі
қалалар әкімдерін Премьер-министрдің ұсынысы бойынша Республика Президенті
тағайындайды. Алайда Президент әкімдерді қызметтен өз қарауы бойынша
босатады. Бұдан бөлек, 1998 жылғы Конституцияға енгізілген өзгертулер
мен толықтырулардан кейін Президент әкімдер мен өзге әкімшілік-
аумақтық бірліктердің лауазымына сайлану тәртібін өзі белгілей алады.
1) Халықтың билік етуі жарияланды Қазақстан Республикасының
Конституциясы бойынша мемлекеттік биліктің бірден – бір қайнар көзі –
халық Халыққа негізінен мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын анықтау
құқығы берілген. Қазақстан халқы – тек қазақ ұлты емес, сонымен басқа
ұлттар топтары. Қазақстан халқы дауыс беру арқылы (референдум), талқылау
арқылы, сондай – ақ Парламент депутаттарына сайлау арқылы тікелей және
жанамалап мемлекеттік өмірдің маңызды мәселелерін шешуге қатысады. Халық
тікелей мемлекет басшысын – Президентті сайлады [16, 214б].
2) Егеменді және тәуелсіздікті жариялау. Қазақстан Республикасының
Конституциясында егемендік пен тәуелсіздіктің негізгі белгілері аталған.
Оларға жататындар: өзінің аумағының болуы, оның тұтастығы, қол сұғылмау
және бөлінбеуінің жариялануы; өзінің дербес жоғары және жергілікті
мемлекеттік органдар жүйесінің болуы; өзінің дара азаматтылығының болуы;
Халық Парламент, Президент және үкімет қабылдайтын өзінің заңдарының болуы;
Қазақстан Республикасының жер жүзі мемлекеттер жүйесінде терезесі тең
жағдайы болуы. Тәуелсіздік, егеменді деген сөз – қазақстан көрші
мемлекеттерден, басқа елдерден біржола тәуелсіз деген емес. Жер жүзі
мемлекеттерінің барлығы бір – біріне белгілі сәттерден тәуелді, өзара
қатынастырып анықтайтын принциптерін мойындайды, бейбітшілік негізінде өмір
сүруге талпынады, қарым – қатынас жасасады, адамның құқығын құрметтейді,
т.с.с. Осы тұрғыдан Қазақстан Конституциясы адамның құқықтары мен
бостандықтары туралы халықаралық құқықтық құжаттарының талаптарына
толығынан сәйкес келеді.
3) Қазақстан Республикасының Конституциясы адам және азамат
құқықтарының артықшылығын, басымдылығын баянды етеді. Оған дәлел –
Конституцияның адам және азаматты алдыңғы қатарға қоюы.
Әрине, қоғамдағы демократизм және адамгершіліктің деңгейі;
Конституцияда құқықтар мен бостандықтар жариялануымен ғана анықталмайды.
Азаматтарға оларды пайдаланып, жүзеге асыра алатындай жағдай туғызу керек.
Ол үшін мемлекет органдары, лауазым иелері заң жүктеген өз міндеттерін
қалтқысыз, адам орындаулары қажет. Сонымен қатар әрбір адам өзінің көптеген
құқықтар мен бостандықтарға ие бола отырып, қоғам, мемлекет, басқа адамдар
алдында міндеттері бар екенін түсінуі қажет.
4) Конституцияда адамдардың ұлтына қарамай құқықтары мен
бостандықтарының тең екендігі баянды етілген. Қазақстанда көптеген ұлт
өкілдері тұрады. Ұлттардың теңдігі туралы ой Конституцияның барлық
қағидаттарында нық орын алған.
Қазақстан Республикасының егемендігінің маңызды белгісі – онда
мемлекеттік биліктің жоғары органдарының болуы. Заң шығару қызметін жүзеге
асыратын жоғары өкілік орган - Қазақстан Республикасының Парламенті.
Мемлекет басшысы – Президентті азаматтар сайлайды. Президент мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын анықтайды [17, 30б].
Қазақстан Республикасының Конституциясында жазылғандай, Қазақстан
Республикасы – біртұтас, Президенттік басқару жүйесіне негізделген
мемлекет. Қазақстанның біртұтастығы – оның әкімшілік – аумақтық
бөлшектерінде құралатындығы, автономияға бөлінбеуі. Әкімшілік – аумақтық
құрылым туралы ерекше заң бар. Ол Қазақстанның тарихи және қазіргі
замандағы ерекшеліктері бейнелейді. Қазақстан Республикасының Президенті –
мемлекеттің басшысы, оның жоғары лауазымды тұлғасы. Қазақстанның Президенті
Конституция бойынша жоғары лауазымды тұлға болғандықтан Қазақстан халқының
бірлігін қамтамасыз етеді, былайша айтқанда, түрлі ұлттар арасында,
әлеуметтік топтар арасында алауыздық болмауына қамқорлық жасайды.
Мемлекет биліктің бірыңғай жүйесінде Қазақстан Республикасы
Президентінің орны айрықша мемлекет басшысы ретінде нақ Президент билік
тармағының әрқайсысының қызметіне белсене араласады. Президент деген ұғым
конституциялық құқылық мағынада мемлекет басшысы дегенді білдіреді. Бұл
қызмет сол үшін әлемдік тәжірибеде тағайындалған. Президент қызметі тұңғыш
рет Қазақстанда 1990 жылғы 24 сәуірде Жоғарғы Кеңес қабылдаған Заңмен
тағайындалады, онда алғашқы Президенті Жоғарғы Кеңес алты жыл мерзімге
сайланады деп белгіленеді. Н. Ә. Назарбаев тұңғыш Президент болып сайланды.
Кейін 1991 жылғы 16 қазанда президент сайлауы туралы Заң қабылданып,
мұнда Президент Республика халқының жалпыға бірдей, тең және төте сайлау
құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы бес жыл мерзімге сайлануы
көзделді.
Осы Заң негізінде Республика Президентінің сайлауы өткізіліп, онда Н.
Ә. Назарбаев тағы да сайланды. 1991 жылғы 10 желтоқсанда Жоғарғы Кеңес одан
ант қабылдады. Республика Президенті: Қазақстан халқына адал қызмет етуге,
Қазақстан Республикасының Конституциясымен заңдарын қатаң сақтауға,
азаматтардың құқықтары мен бостандығына кепіл беруге, Қазақстан
Республикасы Президентінің өзіме жүктелген мәртебелі міндетін адал атқаруға
салтанатты түрде ант етемін-деп халқына ант берген сәттен бастап қызметіне
кіріседі - деп есептелінеді әрі сол күн оның Қазақстан Республикасы
Президентінің қызметінде болу мерзімін есептеуінің басы болып табылады.
Демек, Президент мемлекеттік биліктің шыңы Қазақстан Республикасының
Президенттік биліктің төртінші тармағы ретінде қарауымыздың мәні мынада.
Шын мәнінде Президент барлық билік тармағынан оқшау тұр. Себебі,
Конституциялық тұжырымдарға сәйкес –ол –мемлекеттің басшысы, мемлекеттің
ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттарын анықтайтын, ел ішінде және
халықаралық қатынастарда Қазақстан атынан өкілеттік ететін ең жоғарғы
лауазымды тұлға. Олай дейтініміз атқарушы билікті жүзеге асырушы Үкімет
өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауапты.
Республика Президенті мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының
келісіп жұмыс істеуінің және өкімет органдарының халық алдындағы
жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Сөйтіп - ол халықпен мемлекеттің билік
бірлігін, Конституцияның адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының
нышаны әрі кепілі. Президент Қазақстан Республикасы Конституциясының 44-
бабында көрсетілген міндеттерді орындауы үшін қажетті кең өкілеттіліктер
бергенін атап айтатын болсақ: Президент атқарушы билік саласында
Парламенттің келісімімен Республика Премьер – Министрін қызметке
тағайындайды: оны қызметінен босатады: Республика Премьер – Министрінің
ұсынуымен Республика Үкіметінің құрамын белгілейді; оның мүшелерін қызметке
тағайындайды және қызметтен босатады.
Республиканың Үкімет құрамына кірмейтін орталық атқару органдарын
құрады, таратады, қайта құрады, Үкімет мүшелерінің антын қабылдайды;
Үкіметтің аса маңызды мәселелері бойынша отырыстарында төрағалық етеді:
Үіметке Заң жобасын Парламент Мәжілісіне енгізуді тапсырады: Республика
Үкіметінің және обылыстағы, республикалық маңызы бар қалалар мен астанасы
әкімдерінің актілерінің күшін жояды не толық немесе ішінара тоқтата тұрады.
Республика Премьер-Министрінің ұсынумен Республика ммемлекетік бюджеті
есебі ұсталатын барлық органдардың қызметкерлеріне арналған қаржыландыру
мен еңбекақы төлеудің бірыңғай жүйесін бекітеді.Республика Президенті өз
бастамасы бойынша Үіметтің өкіліттілігін тоқтатуға шешім қабылдауға және
оның кез- келген мүшесін қызметтен босатуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz