Кәсіпорын қаржысы және оның ресурстарының қалыптасу көздері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.4
I. Кәсіпорын қаржысы және оның ресурстарының қалыптасу
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.14
1.1. Кәсіпорын қаржысының негізгі қызметі мен принцип .
тері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.7
1.2. Кәсіпорынның қаржы ресурстарының пайда болу
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.11
1.3. Кәсіпорынның инвестициялық қызметі және
экономикалық қорлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12.14
II. Кәсіпорынның табыстылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ...15.34
2.1. Кәсіпорынның табыстылығының көрсеткіштерін тал.
дау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15.16
2.2.Табыстылықтың абсолютті көрсеткішінтерін тал .
дау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17.25
2.3.Табыстылықтың салыстармалы көрсеткіштерін тал .
дау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.34
III. Кәсіпорынның қаржылық ресурс көздерін арттыру
мақсатындағы іс . шараларды жетілдіру ... ... ... ... ... ... 35.39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40.41
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.4
I. Кәсіпорын қаржысы және оның ресурстарының қалыптасу
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.14
1.1. Кәсіпорын қаржысының негізгі қызметі мен принцип .
тері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.7
1.2. Кәсіпорынның қаржы ресурстарының пайда болу
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.11
1.3. Кәсіпорынның инвестициялық қызметі және
экономикалық қорлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12.14
II. Кәсіпорынның табыстылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ...15.34
2.1. Кәсіпорынның табыстылығының көрсеткіштерін тал.
дау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15.16
2.2.Табыстылықтың абсолютті көрсеткішінтерін тал .
дау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17.25
2.3.Табыстылықтың салыстармалы көрсеткіштерін тал .
дау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.34
III. Кәсіпорынның қаржылық ресурс көздерін арттыру
мақсатындағы іс . шараларды жетілдіру ... ... ... ... ... ... 35.39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40.41
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Кіріспе
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар екендігін республикамыздың тәуелсіздігіміздің 15 жыл ішінде атқарылған жұмыстар көз жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі өзгерістер енгізілді және сайып келгенде әрбір еңбектердің мүдделерін қамтыды. Сондықтан бұған дейін ынта – ықыластың уақыт өткен сайын әлсіремейтіндігінің, қайта арта түсендігін өмір көрсетіп отыр.
Нарықтық экономика жадайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны – бұл кәсіпорын. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріп, қызмет көрсетуі тиіс. Бұған жағдайлар да бар. Өйткені кәсіпорындарда ең білікті кадрлар жинақталады. Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғары өнімді техникалар мен технологияларды қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Кәсіпорында және өнімдерді сатуға кететін шығындарды мейлінше азайтуға қол жетеді. Сол сияқты бизнес – жоспар әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару жүйесі – менеджмент іске асырылады.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі нарықтық жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егер де ол нарық талабын аса сауаттылықпен және компонентпен анықтайтын, сұраныс талабын қанағаттандыратын өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын және білікті қызметкерлерге жоғары табыспен, ең соңында, көп пайданы табуды қамтамасыз ете алатын болса.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай – күйінің орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Курстық жұмысым үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады:
Бірінші бөлімде қаржы, Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі, кәсіпорын қаржыларының атқаратын қызметтері, кәсіпорын қаржыларын ұйымдастыру негіздері, қаржылық қатынастар, қаржы тетігі, қаржы әдістері, қаржы ресурстары, кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалануды; инвестиция, инвестор, инвестициялық процесс, инвестициялық жобаның жіктелуі, инвестициялық саясат; қорлар және оның түрлері, қорларға деген сұраным, қорлар ұсынымы қарастырылған.
Екінші бөлімде жалпы кәсіпорынның табыстылығы зерттеледі, яғни абсолютті көрсеткіші, өнімді өткізуден түскен түсімі, жалпы табысын, негізгі қызметтен түскен табысы, салық салынғанға дейінгі қызметтен түскен табысы, салық салынғаннан кейінгі қызметтен түскен түсімі, таза табысы және есептеу формулалары қаралады. Сонымен қатар 2005 жылғы кәсіпорынның жалпы табысы зерттеледі және өткен жылмен салыстырғандағы олардың қандай өзгерісте болғаны қарастырылған.
Үшінші бөлімде ресурстардың қамтамасыз етілуі, ресурстар нарқының ерекшеліктері, ресурстарға сұраныстың ерекшеліктері, ресурстарды сақтау саясаты, материалдық ресурстарды үнемдеудің халық шаруашылығындағы маңызы, кәсіпорында барлық ресурстарды пайдаланудың экономикалық тиімділігі, кәсіпорында қаржы ресурстарының құрылымы мен көздерін тиімді пайдалану мәселелері қарастырылған.
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар екендігін республикамыздың тәуелсіздігіміздің 15 жыл ішінде атқарылған жұмыстар көз жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі өзгерістер енгізілді және сайып келгенде әрбір еңбектердің мүдделерін қамтыды. Сондықтан бұған дейін ынта – ықыластың уақыт өткен сайын әлсіремейтіндігінің, қайта арта түсендігін өмір көрсетіп отыр.
Нарықтық экономика жадайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны – бұл кәсіпорын. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріп, қызмет көрсетуі тиіс. Бұған жағдайлар да бар. Өйткені кәсіпорындарда ең білікті кадрлар жинақталады. Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғары өнімді техникалар мен технологияларды қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Кәсіпорында және өнімдерді сатуға кететін шығындарды мейлінше азайтуға қол жетеді. Сол сияқты бизнес – жоспар әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару жүйесі – менеджмент іске асырылады.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі нарықтық жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егер де ол нарық талабын аса сауаттылықпен және компонентпен анықтайтын, сұраныс талабын қанағаттандыратын өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын және білікті қызметкерлерге жоғары табыспен, ең соңында, көп пайданы табуды қамтамасыз ете алатын болса.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай – күйінің орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Курстық жұмысым үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады:
Бірінші бөлімде қаржы, Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі, кәсіпорын қаржыларының атқаратын қызметтері, кәсіпорын қаржыларын ұйымдастыру негіздері, қаржылық қатынастар, қаржы тетігі, қаржы әдістері, қаржы ресурстары, кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалануды; инвестиция, инвестор, инвестициялық процесс, инвестициялық жобаның жіктелуі, инвестициялық саясат; қорлар және оның түрлері, қорларға деген сұраным, қорлар ұсынымы қарастырылған.
Екінші бөлімде жалпы кәсіпорынның табыстылығы зерттеледі, яғни абсолютті көрсеткіші, өнімді өткізуден түскен түсімі, жалпы табысын, негізгі қызметтен түскен табысы, салық салынғанға дейінгі қызметтен түскен табысы, салық салынғаннан кейінгі қызметтен түскен түсімі, таза табысы және есептеу формулалары қаралады. Сонымен қатар 2005 жылғы кәсіпорынның жалпы табысы зерттеледі және өткен жылмен салыстырғандағы олардың қандай өзгерісте болғаны қарастырылған.
Үшінші бөлімде ресурстардың қамтамасыз етілуі, ресурстар нарқының ерекшеліктері, ресурстарға сұраныстың ерекшеліктері, ресурстарды сақтау саясаты, материалдық ресурстарды үнемдеудің халық шаруашылығындағы маңызы, кәсіпорында барлық ресурстарды пайдаланудың экономикалық тиімділігі, кәсіпорында қаржы ресурстарының құрылымы мен көздерін тиімді пайдалану мәселелері қарастырылған.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый аналыз: Учебное пособие. – Издат. «ДИС», НГАЭ и У, 2000.
2. Басовский М.Е. Управление качеством. Учебник. – М: Инфра – М; 2001.
3. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г., Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау/ Оқу құралы. – Алматы: экономика. 2001
4. Джумабаев С.К. Управление человеческими ресурсами. – Алматы: Ғылым, 2000.
5. Коволев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. – М: Центр экономики и маркетинга, 2000.
6. Қазақстан – цифраларда: Статистикалық жинақ. – Алматы: 2005.
7. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003.
8. Основные средства: Нормативные акты Республики Казакстан. – Алматы: «Lem», 2000.
9. Риполь – Сарачоси Ф.Б. Основы финансового и управленческого анализа. – М: «Приор», 2000.
10. Сергеев И.В. Экономика предприятия: Учеб. Пособие. М: Финансы и статистика 2000.
11. Үмбеталиев А., Керімбек Ғ. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік: Оқу құралы. – Алматы: «Бастау», 2002.
12. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. – М: ИНФАРМ, 2000.
13. Экономика предприятия: Учебник. Под ред. Н.А Сафронова. М,: Юрист 2000.
14. Экономический рост предприятий Республики Казакстан. Под общ. ред. Н.К Мамырова. Алматы: Экономика 2000.
15. Экономический анализ. Учебное пособие для вузов. – М; «Финансы и статистика», 2000.
16. Экономика предприятия: Учебник. Под ред. Горфинкеля. 3 – е изд. М: Юнити 2000.
17. Экономика предприятия / Под ред. В.Я. Хрипача. Минск: Экономпресс. 2000.
1. Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый аналыз: Учебное пособие. – Издат. «ДИС», НГАЭ и У, 2000.
2. Басовский М.Е. Управление качеством. Учебник. – М: Инфра – М; 2001.
3. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г., Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау/ Оқу құралы. – Алматы: экономика. 2001
4. Джумабаев С.К. Управление человеческими ресурсами. – Алматы: Ғылым, 2000.
5. Коволев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. – М: Центр экономики и маркетинга, 2000.
6. Қазақстан – цифраларда: Статистикалық жинақ. – Алматы: 2005.
7. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003.
8. Основные средства: Нормативные акты Республики Казакстан. – Алматы: «Lem», 2000.
9. Риполь – Сарачоси Ф.Б. Основы финансового и управленческого анализа. – М: «Приор», 2000.
10. Сергеев И.В. Экономика предприятия: Учеб. Пособие. М: Финансы и статистика 2000.
11. Үмбеталиев А., Керімбек Ғ. Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік: Оқу құралы. – Алматы: «Бастау», 2002.
12. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. – М: ИНФАРМ, 2000.
13. Экономика предприятия: Учебник. Под ред. Н.А Сафронова. М,: Юрист 2000.
14. Экономический рост предприятий Республики Казакстан. Под общ. ред. Н.К Мамырова. Алматы: Экономика 2000.
15. Экономический анализ. Учебное пособие для вузов. – М; «Финансы и статистика», 2000.
16. Экономика предприятия: Учебник. Под ред. Горфинкеля. 3 – е изд. М: Юнити 2000.
17. Экономика предприятия / Под ред. В.Я. Хрипача. Минск: Экономпресс. 2000.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..3-4
I. Кәсіпорын қаржысы және оның ресурстарының қалыптасу
көздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 5-14
1.1. Кәсіпорын қаржысының негізгі қызметі мен принцип -
тері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .5-7
1.2. Кәсіпорынның қаржы ресурстарының пайда болу
көздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..8-11
1.3. Кәсіпорынның инвестициялық қызметі және
экономикалық
қорлар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 12-14
II. Кәсіпорынның табыстылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ...15-3 4
2.1. Кәсіпорынның табыстылығының көрсеткіштерін тал-
дау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..15-16
2.2.Табыстылықтың абсолютті көрсеткішінтерін тал -
дау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..17-25
2.3.Табыстылықтың салыстармалы көрсеткіштерін тал -
дау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..26-34
III. Кәсіпорынның қаржылық ресурс көздерін арттыру
мақсатындағы іс – шараларды жетілдіру ... ... ... ... ... ... 35-39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..40-41
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..42
Кіріспе
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін
ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар екендігін
республикамыздың тәуелсіздігіміздің 15 жыл ішінде атқарылған жұмыстар көз
жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі
өзгерістер енгізілді және сайып келгенде әрбір еңбектердің мүдделерін
қамтыды. Сондықтан бұған дейін ынта – ықыластың уақыт өткен сайын
әлсіремейтіндігінің, қайта арта түсендігін өмір көрсетіп отыр.
Нарықтық экономика жадайында экономикалық қызметтің барлық
экономикадағы негізгі буыны – бұл кәсіпорын. Міне, сондықтан да, бұл
деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріп, қызмет көрсетуі тиіс. Бұған
жағдайлар да бар. Өйткені кәсіпорындарда ең білікті кадрлар жинақталады.
Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғары өнімді техникалар мен
технологияларды қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Кәсіпорында және
өнімдерді сатуға кететін шығындарды мейлінше азайтуға қол жетеді. Сол
сияқты бизнес – жоспар әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару
жүйесі – менеджмент іске асырылады.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі
нарықтық жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егер де ол
нарық талабын аса сауаттылықпен және компонентпен анықтайтын, сұраныс
талабын қанағаттандыратын өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын және білікті
қызметкерлерге жоғары табыспен, ең соңында, көп пайданы табуды қамтамасыз
ете алатын болса.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай –
күйінің орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол
ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану
жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын
өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Курстық жұмысым үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады:
Бірінші бөлімде қаржы, Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі,
кәсіпорын қаржыларының атқаратын қызметтері, кәсіпорын қаржыларын
ұйымдастыру негіздері, қаржылық қатынастар, қаржы тетігі, қаржы әдістері,
қаржы ресурстары, кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалануды; инвестиция,
инвестор, инвестициялық процесс, инвестициялық жобаның жіктелуі,
инвестициялық саясат; қорлар және оның түрлері, қорларға деген сұраным,
қорлар ұсынымы қарастырылған.
Екінші бөлімде жалпы кәсіпорынның табыстылығы зерттеледі, яғни
абсолютті көрсеткіші, өнімді өткізуден түскен түсімі, жалпы табысын,
негізгі қызметтен түскен табысы, салық салынғанға дейінгі қызметтен түскен
табысы, салық салынғаннан кейінгі қызметтен түскен түсімі, таза табысы және
есептеу формулалары қаралады. Сонымен қатар 2005 жылғы кәсіпорынның жалпы
табысы зерттеледі және өткен жылмен салыстырғандағы олардың қандай
өзгерісте болғаны қарастырылған.
Үшінші бөлімде ресурстардың қамтамасыз етілуі, ресурстар нарқының
ерекшеліктері, ресурстарға сұраныстың ерекшеліктері, ресурстарды сақтау
саясаты, материалдық ресурстарды үнемдеудің халық шаруашылығындағы маңызы,
кәсіпорында барлық ресурстарды пайдаланудың экономикалық тиімділігі,
кәсіпорында қаржы ресурстарының құрылымы мен көздерін тиімді пайдалану
мәселелері қарастырылған.
I. Кәсіпорын қаржысы және оның ресурстарының қалыптасу көздері
1.1. Кәсіпорын қаржысының негізгі қызметтері мен принциптері
Қаржы – ақша қорларын ауыспалы айналым процесінде қалыптастыру мен
оларды пайдалану кезіндегі ақша қатынастарының жиынтығы.
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесіне кіретіндер:
- мемлекеттік қаржылар (республикалық бюджет, халықты әлеуметтік
сақтандыру қоры және бюджеттен тыс қорлар: зейнетақы қоры, халықты
жұмыспен қамту қоры және т.б)
- жергілікті қаржылар (жергілікті бюджетке түсетін қаржылар).
- кәсіпорын қаржылары.
Мемлекеттік қаржылар деңгейінде елдің бірыңғай қаржылық саясатын
жетілдіру жүзеге асырылады, бұл өз кезегінде кәсіпорын қызметінің
тиімділігіне байланысты.
Кәсіпорын қаржысы еліміздің қаржы жүйесінің құрылымында елеулі орын
алады. Мемлекеттік қаржы қорларының басым бөлігі кәсіпорын деңгйінде
қалыптасады. Республикалық бюджеттің кіріс бөлігігің 70 – 80 проценті салық
түсімдері есебінен құралады.
Кәсіпорын қаржысының негізгі қызметтері:
- бөліп – тарату;
- бақылау.
Қаржының бөліп – тарату қызметі арқылы кәсіпорын иелігіндегі барлық
ақшалай табыстар мен қорлар қалыптастырылады және пайдаланылады.
Қаржылардың бөліп – тарату қызметінің орындалуы арқасында үзіліссіз
өндірісті ұйымдастыру жолға қойылады, сонымен қатар бұл құбылыстың басқа
да сатыларға әсер етуі қамтамасыз етіледі. Демек ақша қаражаттарының дұрыс
таратылуы кәсіпорын жұмыстарын ынталандырады, олардың барған сайын жақсара
беруіне серпінді ықпал етеді.
Кәсіпорын жұмысында жұмсалған қаржылардың қайтарымына бақылау жасау
өте қажет. Бақылау қызметтерінің негіздері қаржы ресурстарының қозғалысынан
тұрады. Олар өз кезегінде қор ретінде және қордан тыс нысандарда құрылады.
Бақылау маңызды екі мәні бар:
- бухгалтерлік, статистикалық және басқа да есептесулердегі қаржы
көрсеткіштері;
- қаржылай ықпалдар.
Егер бұрынғы орталықтандырылған бюрократтық – жоспарлау жүйе кезінде
кәсіпорынды басқару өнім шығару, пайда, өзіндік құн және басқа да
көрсеткіштер бойынша қатаң шектеулерге негізделсе, қазіргі нарықтық
қатынастар жағдайында ол экономикалық тетіктер арқылы (салықтар, несиелер,
мемлекеттік қаржылық қолдау, түрлі жеңілдіктер, сақтандыру және т.б) жүзеге
асырылады.
Кәсіпорын қаржыларын ұйымдастырудың негізгі принциптері:
- қаржылық – шаруашылық қызметтегі дербестік;
- өзін – өзі қаржыландыру және басқару;
- жұмыстың түпкілікті нәтижелеріне мүдделілік;
- қол жеткен нәтижелерді еселей түсу;
- қаржы резервтерін жасау;
- қаржыны меншіктік және қарыз деп екіге бөліп ұстау;
- мемлекеттік бюджет және бюджеттен тыс қорлардың алдындағы міндеттерді
бірінші кезекте орындау;
- кәсіпорын қызметтеріне қаржылықбақылау жасау.
Қаржылық қатынастар құрамы кәсіпорындағы ақша қатынастарының мына
топтарымен тығыз байланыста болады:
- контрагентпен алғашқы табыстарды қалыптастыру қорларды толық белгіленген
ішкі шаруашылық негізінде құру және пайдалану (жарғылық капиталы,
өндірісті дамыту қор, көтермелеу, ынталандыру қорлары және т.б) жөнінде;
- кәсіпорындармен – қаржыларды бөлу тәртібі бойынша, қаржы ресурстарының
қозғалысы қордан тыс нысанда жүзеге асады (келісім – шарт міндеттерін
бұзған жағдайда айып пұлдар төлеттіру және төлеу, әртүрлі пай жарналарын
енгізу, бірлесіп тындырылған қызметтерден түскен пайданы бөлісуге
қатысу, басқа кәсіпорындардың бағалы қағаздарын пайдалану және соның
негізінде девидендтер алу және т.б);
- өнімді тұтынушылармен жасалған шарттарды орындау барысында кәсіпорында
келісімдерді нысандары мен түрлерін өздері таңдайды, міндеттердің
орындалу шарттарын және санкция қолдану тәртіптерін анықтайды, өзінің
өнімдері мен қызметтеріне қарай бағаны қалыптастырады және
жеткізушілердің баға негіздерін де бағдарлайды;
- сақтандыру ұйымдарымен міндетті және ерікті сақтандыру түрлері бойынша;
- банктер жүйесімен алынған соммаларды және қарыздарды өтеуге бағытталған
проценттерді төлеуге байланысты есеп айырысу – кассалық қызметтер
көрсету, сонымен қатар банктер ұсынған нақты төлеммен уақытша бос ақша
қаражаттарын пайдалану мәселелері бойынша;
- мемлекетпен бюджеттік және бюджеттен тыс қорларды құру және пайдалану.
Ақша қатынастарының бұл бағыттағы жұмысы бюджеттік және бюджеттен тыс
қорларға әртүрлі ссалықтар, алымдар, жарналар жүйесін енгізу арқылы
жүргізіледі;
- бағынышты басқару құрылымдарымен ішкі салаларда қаржы ресурстарын бөлуде
тікелей және көлденең өзара байланыста болуы.
- Ақша қатынастарының бұл топтары кәсіпорын қаржыларының тұтас мазмұныны
құрайды. Шаруашылық субъектілерінің ақшалай табыстары және жинақтарының
қалыптасуына қарай, оларды банк жүйесі алдындағы міндеттерін орындау,
ағымдағы шығындар және өндірістік жұмысын кеңейту, еңбеккерлерді
әлеуметтік қамтамасыз ету және материалдық ынталандыруларды қаржыландыру
қажеттіліктеріне пайдаланады.
Қаржы механизмі – бұл қаржы ресурстарын ұйымдастыру, жоспарлау және
тиімді пайдалануды көздейтін өзара тығыз байланысты мына төмендегі 5
элементтердің жиынтығы:
- қаржы әдістері;
- қаржы тетіктері;
- құқықтық қамтамасыз ету;
- нормативтті қамтамасыз ету;
- ақпараттық қамтамасыз ету.
Қаржы әдістері – бұл қаржы қатынастарының шаруашылық процестеріне
ықпалы, яғни тигізетін әсері. Ол кезегінше мына төмендегі екі бағытта іске
асырылып отырады:
- бірінші, қаржы ресурстары қозғалысын басқару жүйесі,
- екінші нарықтық қатынастар бойынша.
Қаржы тетігі – бұл қаржы әдістерін кәсіпорынның іс - әрекеттерінде
қолдана білу.
Құқықтық қамтамасыз етуге:
- заң актілерінің;
- қаулылардың;
- жарлықтардың;
- басқа да құқықтық құжаттардың орындалуы жатады.
Нормативті қамтамасыз ету мыналар арқылы көрінеді:
- инструкция;
- нормативтер;
- нормалар;
- тарифтік ставкалар;
- әдістемелік нұсқаулар мен көрсеткіштер
Ақпараттық қамтамасыз етуге:
- экономикалық;
- коммерциялық;
- қаржылай;
- басқа да ақпараттар беру кіреді.
Қаржылық ақпараттарда:
- қаржы тұрақтылығы жөнінде мәліметтер;
- әріптестер мен бәсекелестердің төлем қабілеттілігі, бағасы, курсы,
дивиденттері;
- тауарлар мен қорларда және валюта нарығындағы проценттері;
- биржалық жәен биржадан тыс нарықтағы істері жөнінде;
- шаруашылық субъектілерінің қаржылық және коммерциялық қызметтері
жөнінде хабарлар болуы керек.
Ақпаратты иемдену нарықтағы жағдайды анықтауға бірден – бір пайдалы
септігін тигізеді.
1.2. Кәсіпорынның қаржы ресурстарының пайда болу көздері
Қаржы ресурстары – бұл кәсіпорынның өз қарамағындағы ақша
қаражаттары, олар ағымдағы шығындар мен өндірісті кеңейтуге жұмсалған
шығындарды өтеу, қаржыға қатысты міндеттерді және еңбеккерлерді
экономикалық жағынан ынталандыру ісін жүзеге асыру мақсатында құрылады.
Сонымен қатар қаржы ресурстары:
- өндірістен тыс саланың объектілерін дамытуға;
- тұтыну;
- жинақтау;
- арнайы резерв қорларын толықтыруға жұмсалады.
Қаржы ресурстарының алғашқы қалыптасуы кәсіпорынның мекеме болып
құрылған, яғни жарғылық капитал жинаған кезіне сай келеді.
Жарғылық капитал – бұл құрылтайшылар үлесінің негізінде құрылған
кәсіпорынның мүлкі.
Қаржы ресурстары негізінен пайданың есебінен қалыптасады. Сонымен
қатар:
- тозығы жеткен (істен шығарылған) мүліктерді сатудан түскен түсімдер;
- тұрақты пассивтер;
- әр түрлі мақсатты түсімдер;
- ұжым мүшелерінің әртүрлі жарналары мен үлестерінен құрылады.
Тұрақты пассивтерге қатыстылар:
- жарғылық, резервтік және т.б капиталдар;
- ұзақ мерзімді қарыздар;
- кәсіпорынның айналымдағы несиелік қарыздар.
Қомақты қаржы ресурстары:
- кәсіпорынды құру немесе оны қайта құру кезеңінде;
- акция, облигация және басқа да құнды қағаздарды сату;
- құнды қағаздар және басқа да эмитенттердің дивидендтері мен
проценттерінен;
- қаржы операцияларынан түскен табыстар мен несиелерден пайда болады.
Кәсіпорын қаржы ресурстарын:
- өздері мүше ассосиациялары мен концерндерден;
- өздері бағынышты ұйымдардан;
- мемлекеттік басқару органдарынан бюджеттік жәрдем түрінде;
- сақтандыру ұйымдарынан алуы мүмкін.
Қайта бөлу кезінде қалыптасқан қаржы ресурстарының бұл топтарында
сақтандыру қорынан түскен төлемдердің көлемі барған сайын артып отырады, ал
түсімнің шығындар тізімі қатаң шектелетін бюджеттік және салалық көздері
азайып отырады.
Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану мына бағыттарда жүзеге
асады:
- өнімдерді (жұмыс, қызмет) өндіру мен сатуға қатысты ағымдық шығындар;
- өндірісті ұлғайтуда және оны техникалық жағынан жаңғыртуда,
материалдық емес активтерді пайдалануда инвестицияланған қаражаттарды
капиталға қосу;
- құнды қағаздарға қатысты қаржы ресурстарын инвестициялау;
- қаржылық, банктік төлемдер, бюджеттен тыс қорларға тиісті жарналар
төлеу;
- әр түрлі ақша қорларын және олардың резервтерін құру, сыйлықтар беру
және басқа сол сияқты әлеуметтік сипаттағы төлемдерді жасау;
- қайырымдылық мақсаттағы демеушілік көмектер беру.
1- сурет Қаржы ресурстары
Жалпы қоғамдық өнім
С v М
Материалдық шығындар Қажетті өнім Қосымша өнім
Өзіндік құн (шығындар)
Амортизация-Айнал- Мате- Ұлттық табыс
лық аударым-ымда- риал-
дар ғы дық
қа-ражашығын-
т- дар құ-
тары рамын-
дағы
тө-лемдер
Әлеуметтік қорларға Таза табыс
аударылатын аударымдар
(әлеуметтік салық)
Халықтан алынатын Жанама салықтар
салықтар ( қосылған құнға
Қарыздар мен лотореялар салынатын салық,
Ерікті жарналар акциздер,
басқалары)
Роялти, бонустар
Табиғи ресурстар үшін төлемдер Сыртқы
Баждар, лицензиялар үшін төлемдер экономикалық
Тіркеу алымдары Табиғатты қорғау қорына төленетін қызметтен түсетін
төлемдер түсімдер
Мемлекеттік мүлікті сатудан
(жекешелендіруден) түсетін түсімдер
Сыртқы көздерден түсетін түсімдер
Кәсіпорындарда қаржы ресурстарының құрылымы
2 - сурет
Кәсіпорынның қаржы ресурстары
Меншіктік және басқа да Қаржы нарығында Қайта бөлу ретінде
қаржылар негізінде жұмылдырылғандар түсетіндер
келтірілгендер
- негізгі қызметінен - меншікті құнды - сақтандыру өтемі
түскен пайда қағаздарын сату - концерн,
- кеткен мүлікті - дивидендтер ассоциация, салалық
сатудан түскен пайда және құнды құрылымдардан
- өткізуден тыс қағаздар түсетін қаржы
операциялар пайдасы проценті ресурстары
- орнықты пассивтер - несие - үлестік жарналарды
- мақсатты түсімдер қалыптастырудағы
- ұжым мүшелерінің қаржы ресурстары
үлестік және басқа да - бюджеттік демеу
жарналары қаржысы
3 – сурет Кәсіпорындарда қаржы ресурстарының құрылымы мен көздері.
Қаржы ресурстарының көздері қоғамдық өнім құнының барлық 3 элементі:
с, v, м, болып табылады (1-суретте көрсетілген), бірақ олардың
әрқайсысының қатысу дәрежесі әртүрлі. Мысалы, өндірісті кеңейту үшін, С
элементін кеңейту үшін қосымша қаржы ресурстар тарту керек. V элементі
қызметкерлердің жеке табысы, әдеттегідей жалақысы бола отырып, қаржы
ресурстарының көзі ретінде үш бағытты көрінеді: салықтар (еңбекақыдан
төленетін); сақтық төлемдері (сыйақылар); басқадай төлемдер (ерікті
жарналар, арнаулы қорларға аударылатын жарналар). М элементі табыс,
өнімдер мен импортқа салынатын салықтар нысанындағы қосымша өнім қаржы
ресурстарының негізгі көзі болып табылады.
Қаржы ресурстарының көздері макродеңгейде және микродеңгейде іс -
әрекет ететін көздер болып бөлінеді:
Макродеңгейдегі қаржы ресурстарының көздері болып:
- Жалпы ішкі өнім
- Ұлттық байлық
- Тартылған ресурстар
Микродеңгейдегі қаржы ресурстарының көздері болып:
- меншікті қаржы ресурстарының көздері
- өнім өткізуден түскен табыс (кәсіпорын ресурстарын қалыптастыруға
мүмкіндік береді).
1.3. Кәсіпорынның инвестициялық қызметі және экономикалық қорлары
Инвестиция – алуан түрлі күрделі қаржы бойынша инвестиция
мемлекеттік және жеке, тура және портфельді болып негізгі материал мен
тауар – материалдық қорға, үйлер мен ғимараттарға, машиналар мен
жабдықтарға, тұрғын – үй құрылыстарының қызметтеріне бөлінеді.
Инвестициялау (инвестициялық процесс) – бұл қарапайым және өндіріс
қаражаттарын қалпына келтіруді ұлғайту процесі. Кәсіпорынның негізгі қоры,
машиналар мен құрал – жабдықтар ескіріп, табиғи және сапалық тозуға
ұшырайды, олар өндірістік процесс барысында ұдайы ауыстырылып отырады.
Кәсіпорынның дамуы, оның тиімділігінің ұдайы артып отыруы өндіріске жаңа
үлгідегі техника мен технологияны тартуға, оны техникалық жағынан қайта
жарақтану және қайта құруды жүргізумен тікелей байланысты.
Инвестициялық процестің өзіне тән кешенді сатылары бар. Олар:
- капитал салымын қаржыландыру;
- инвестициялау объектілерін анықтау;
- аталғандардың орындалуын бақылау.
Инвестициялық жобалар мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылады.
Жобалау класына қарай:
- мегожоба;
- мультижоба;
- моножоба деп бөлінеді.
Мегожоба, бұл үлкен көлемдегі жоба, бірнеше жобалардың өзара
байланыстарын, ресурстарды бөлу және орындалу уақыттарын шектеуден тұратын
мақсатты бағдарлама. Бұл жоба мемлекеттік басқару деңгейінде қалыптасады
және басқарылады. Мысалы:
- халық шаруашылығының құрылымдық реформа жасау;
- нарыққа өту және нарық үлгілерін таңдау;
- сондай – ақ экономиканың жекелеген секторлары мен түрлі өрістерін
дамыту бағдарламалары.
Бағдарламалар:
- халықаралық;
- салалық;
- салааралық;
- аймақтық болуы мүмкін.
Мультижоба – ұйымдар мен кәсіпорындар шеңберінде жүзеге асырылатын
жоба.
Моножоба – бұл нақты міндеттерді жүзеге асыратын әр түрлі:
- техникалық;
- ұйымдық;
- экологиялық;
- әлеуметтік жобалар.
Ивестициялық принциптер:
- салым қаржысын әрбір бірлігіне келетін пайданың артып отыруы;
- инвестициялау тәуекелін азайту;
- шығынды өтеу мерзімін есепке алу.
Инвестициялық шығынның өтелуі – бұл салынған қаржыны қайтару
мерзімі. Қаржы салымдарының шығынды өтеу мерзімі мемлекеттің инвестициялық
саясатына тікелей байланысты.
Инвестициялық саясат – бұл халықшаруашылығын дамыту мақсатында
қабылданған бағдарламалардың орындалуын қамтамасыз ететін экономика
өрістерінде капитал салымдарын пайдаланудың негізгі бағыттарын сипаттайтын
ұстаным.
Шығынды өтеу мерзімі – бұл капитал салымдарының нәтижелі болуына
қажетті уақыт, яғни инвестициялық жобаларды табыс табу тұрғысында жүзеге
асыру. Ол мына формуламен айқындалады:
Т ш.ө = КП
Т ш.ө - шығынды өтеу мерзімі
К - капитал салымы
П - жылдық табыс
Мәселен жоба бойынша 12млн. тг көлемінде инвестиция тарту көзделген.
өндірілген өнімдерді сата бастаған кезде күтілетін жылдық табыс 35 млн. тг.
Сонда салымдар неше жылда өтті?
Тш.ө = Алғашқы инвестиция жылдық табыс = 120 млн.тг 35 млн. тг = 3,4 ж
Сонда инвестициялық шығын 3 жыл 4 айда өтеледі екен.
Қорлар – бұл экономикалық игіліктерді өндіруде пайдаланылатын
қажетті құндылықтар. Экономикалық қорлар өндірістер мен атқарылатын
қызметтерде қолданылатын табиғи және адамдар өндіретін қорлардан тұрады.
Капитал немесе инвестициялық қорлар кәсіпорынның барлық жұмсалған
қаражаттары, өндірісте тауарлар мен қызметтерді пайдалану және оны түпкі
тұтыну деңгейіне жеткізу (ғимарат, құрылыс, құрал – жабдықтар).
Қорларға сұранымның ерекшеліктері:
1. Ол дайын өнімге деген сұранымды, пайдаланылатын қорларды іске асыру
болып табылады. Сондықтан біреуінеің өзгеруі екіншісіне де әсер етеді.
2. Қорларға деген сұраным еңбек өнімділігімен тікелей байланысты. Еңбек
өнімділігінің артуы экономикалық қорларға сұранымның өсуінің кепілі.
3. Қорларға деген сұраным сұранымның басқа да қорларға өсуімен
байланысты, яғни қосымша қорлар мен қорлардың орнын толтыратын
элементтер бағаларының өзгеруі.
Өндірісте қорлар орнын толтыру процесінде кәсіпорын тиімділіктің
мына екі түрімен кездеседі:
- орнын басатын тиімділік, өйткені бір қорды ауыстыру екіншісінің бағасы
мен сұранымын өзгертеді;
- өндіріс көлемінің артуынан туындайтын тиімділік. Капитал шығынның өсуі
өндіріс көлемін арттырудың негізі, ал бұл, сайып келгенде, қорларға
деген сұранымды азайтады.
Жалпы қорытынды ретінде мыналарды атап көрсктуге болады.
Қорларға деген сұраным негізінен мына жағдайларда артады:
- өнімге деген сұраным артса, тұтынуға дайын өнімді өндіруде еңбек
өнімділігі жоғарыласа;
- қорларды ауыстыру жұмысының бағасы төмендеп немесе көтерілсе;
- қосымша қорлардың бағасы төмендесе.
Бұл айтылғандардан қорлар сұраным икемділігі деген түсінік
туындайды, ал оны анықтайтындар:
- Дайын өнімге сұраным икемділігі неғұрлым көп болса, соғұрлым қоларға
сұраным икемділігі жоғары (тауарларға баға жоғарыласа, оған деген
сұранымның төмендеуіне әкеледі, қорларды тұтыну да төмендейді).
- Қорлардың алмасымдылығы: оған деген сұраным икмділігі жоғары болса,
егер баға өскен жағдайда, олардың орнын қосатын басқа қорларға
мүмкіндік берілсе немесе жақсы жетілген технологиялар енгізілгенде
жүзеге асады.
- Жалпы шығында қорлардың үлесі: егер қорлардың үлес салмағы жалпы
шығындарда көтеріңкі болса, онда қорларға деген баға өседі, бұл
сұраныстың төмендеуіне әкеліп соғады.
Демек өндірістің жалпы шығындарында қорлар үлесі неғұрлым жоғары
болса, соғұрлым сұраныс икемділігі де жоғары болады.
Кәсіпорынның өндірістік қорлары
1- кесте
Материалдық заттық Ақшалай нысанда
нысанда
Есептесуді қабылдауда Нарықтық экономика
жағдайында
Еңбек құралдары Еңбекке ақы төлеу қорыӨзгермелі капитал
(техника,құрал жабдық)
Негізгі қор
Еңбек заттары Негізгі капитал
(шикізат, материалдар)
Дайын өнім (тауарлар Айналыс қоры
запасы) Айналымдағы ақшалар Айналым капиталы
(есеп айырысу шоттары,Айналыс жүйесіндегі
есеп айырысу, касса) айналым капиталы
Өндірістің табиғи
жағдайы (жер, пайдалы Ақшалай нысандағы
қазбалар) Жарғылық айналым капиталы
Қорлар
Негізгі капитал
II. Кәсіпорынның табыстылығын талдау
2.1. Кәсіпорынның табыстылығының көрсеткіштерін талдау
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің
экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның
таабыстылығы абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады.
Табыстылықтың абсолюттік көрсеткіші – бұл табыстар немесе пайдалардың
сомасы.
Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден
алынатын табыс; жалпы табыс; негізгі қызметтен алынатын табыс; салық
салынғаннан кейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан
алынған табыс; кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын
таза табыс.
Нарық жағдайында табыстың рөлі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей
жоспарлы – директивті экономика жағдайында оның рөлі төмендетілген болатын.
Табыс (пайда) табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы ретінде
төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс (пайда) оның, яғни
кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Табыс табу кез келген кәсіпорынның
қызмет етуінің мақсаты болыпқалыптасады, ал нарықтық экономика кәсіпорынның
негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының негізгі көзі болып табылады.
Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық аяқталуын және кәсіпорынның
өндірістік – техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр кәсіпорын
өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаожы көздерінен
жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген
қажеттілік, егер бұл ағымдағы шығындар болса, олар банктің қысқа мерізмді
ссудаларымен және коммерциялық несиелермен, сонымен қатар капитал салымдары
банктің ұзақ мерзімдік несиелермен жабылуы мүмкін.
Табыс есебінен, сондай – ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер
мен басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады.
Сонымен, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы
негізгі көрсеткіші болып табылады.
Функциялардың және олардың өзара шарттылығындағы бірлігі, табысты
шаруашылықты жүргізуші қоғамның, кәсіпорын ұжымының және әр жұмысшының
экономикалық мүдделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан
табысты құру және бөлу (тарату) мәселелердің маңыздылығы көрінеді, оның
(тәжірибелік) шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің
алынған және оның иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін
қамтамасыз етеді.
Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі шарттар
қажет болады:
1. Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық
қажетті шығындарын көрсетуі тиіс және ол сондай – ақ еңбек
өнімділігінің үздіксіз өсуі мен өзіндік құнының төмендеуін ескеруі
қажет.
2. Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықтау жүйесі
ғылыми негізделген болуы керек.
3. Табысты бөлу (тарату) механизмі белсенді роль атқаруы керек және
өндірістің дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор
болуы тиіс.
4. Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының
жүйесінде (амортизациялық аударымдар, қаржылық санкциялар, салық салу,
акциздер, жал төлемі, дивидендтер, пайыздық мөлшерлемелер, арнайы
қорлар, салымдар, пай төлемдері, инвестициялар, есеп айырысу
нысандары, несие түрлері, валюта және бағалы қағаздар курсы) ғана
мүмкін.
Бірақ табыстың абсолютті мөлшері кәсіпорынның қаржы – шаруашылық
қызметінің тиімділігінің емес, экономикалық тиімділігінің көрсеткішіне
жатады. 500 мың теңгелік табыс кәсіпорынның салынған капиталының мөлшері
және қызметінің ауқымы бойынша әр түрлі көлемнің табысы болуы мүмкін.
Сәйкесінше бұл соманың салыстырмалы деңгейі айтарлықтай деңгейде бірдей
болмайды. Сондықтан да салынатын табысты нақты бағалау үшін кәсіпорын
қызметінің тиімділігін сипаттайтын және табыстылық деңгейін көрсететін
рентабельділіктің әр түрлі көрсеткіштері жататын табыстылықтың салыстырмалы
көрсеткіштері қолданылады.
Кәсіпорын табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылық жүргізуші
субъектінің өзі де, мемлекет те мүдделі. Сондықтан әр кәсіпорында
табыстылықтың абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштеріне жүйелі түрде
талдау жасау қажет.
Табыстылық көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады:
- табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерінің жоспарының орындалуын
бағалау;
- таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зерттеу;
- табысқа әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және сандық өлшеу;
- табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденцияларын зерттеу;
- табыстың өсу резервтерін анықтау;
- кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, табысты тиімді
пайдалану жөнінде ұсыныстар жасау;
- табыстылықтың (рентабельділіктің) әр түрлі коэффициенттерін және
олардың деңгейлеріне әсер етуші факторларды зерттеу.
2.2. Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің
негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан, барлық назарды осы
көрсеткішті талдауға аудару керек.
Табыстылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден алынатын табыс болып табылады. Ол қаржылық – шаруашылық
қызметінің нәтижесі туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және т.с.с
салықтар мен міндетті төлемдер, сондай – ақ қайтарылған тауарлардың құны,
сату шегерімдері алынып тасталып көрсетіледі.Табыс құрылымында ең үлкен
үлес салмақты өнімдер мен тауарларды өткізуден түсетін табыс алады.
Өнім өткізуден түсетін табыс сомасына қоймадағы өтпеген бұйымдар
қалдықтарының және сатып алушының жауапты сақталуындағы тиеліп жіберілген
тауарлардың өзгерістері белгілі бір әсер етеді. Тауарлы – материалды
құндылықтардың азаюы немесе керісінше өсуі бірінші жағдайда өткізуден
түсетін табыс сомасының өсуіне, екіншіде азаюына әсер етеді.
Кәсіпорында өнімді өткізуден түскен табыс жоспарланған тауар
өндірісінен және бұйымдардың (дайын өнімдер, сатып алушының жауапты
сақталуындағы тауарлар) өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгерісінен шығуы
керек. Бірақ өнімді өткізуден түсетін табыс көлемі жоспарының төмендеуі,
ауыспалы тауарлы – материалдық қорлардың тым артуы есебінен болатын
жағдайлар да кездеседі.
2 - кестеде өнімді өткізуден түскен табысты алу жоспарының
негізделуін тексеру жөнінде мәліметтер келтірілген.
АЗ АГАМ АҚ - ның өнімді өткізуден түскен табыс жоспарының
негізделуін тексеру
№ Көрсеткіштер Есептік бағасы
бойынша мың тг
1. Өткізілмей қалған дайын өнімнің жыл басындағы
нақты қалдығы 8360
2. Тауарлы өнім шығару 29000
3. Өткізілген өнімнің жыл аяғындағы қалдығы 15940
4. өнімді өткізуден алынуы мүмкін табыс
(1 қатар + 2 қатар – 3 қатар) 21420
5. Жоспар бойынша өнімді өткізуден алынатын
табыс 20850
6. Ауытқуы (4 қатар – 5 қатар) 570
2 - кесте
Ақпарат көзі Қаржы Қаражат
2005ж № 3
Кестеден кәсіпорынның өнімді өткізуден түсетін табыс көлемін 570 мың
теңгеге төмендеткені көрінеді. Жоспар жасаған кезде жыл соңындағы өтпеген
өнімнің шамадан тыс қалдықтарын ескерген болуы керек. өнімді өткізуден
түскен табыс 20850 мың теңгені емес, 570 мың теңгеге көп, яғни 21420 мың
теңгені құрауы керек еді. Басқаша айтқанда, жоспарды артық орындау болмас
еді.
Өтпеген өнімнің қалдықтары келесі себептерге байланысты құрылады.
Дайын өнімнің бір бөлігі оларды буып – түю, орау, тиеуге дайындау, көлік
партиясының көлеміне толтыру, есеп айырысу құжаттарын жазу үшін заңды түрде
қоймада жиналып қалады. Осы жерде дайын өнімнің қалдықтарының нормадан тыс
мөлшерде өсуіне кәсіпорынның қаржы қызметінің көңіл аударуы қажет. Өнім
шаруашылық байланыстарының үзілуіне байланысты өткізілмей қалуы немесе
басқа себептерге байланысты сұранысқы ие болмауы мүмкін. Бұндай жағдай
нақты – заттық нысандағы өнімдер өндіруші кәсіпорында орын алады.
Орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер тауар ретіндегі өзінің өзгеше
нысанына байланысты қоймадағы өнім қалдықтары бола алмайды. Бұл сондай – ақ
солардың өнімдеріне, мысалы, электроэнергия, көлік, байланыс салаларына да
қатысты.
Есептеу әдісіне көшу өнімді өткізуден түсетін табыс оған келіп
түскен төлем сомасының мөлшері бойынша емес, оның тиеліп жіберілген
көлемімен анықталуына әкелді. Бұл талдаушылар тиелген тауарлар үшін ақшаның
келіп түсуіне көңіл бөлмеуі тиіс деген сөз емес. Тиелген тауарлардың бір
бөлігін сатып алушылардың уақытында төлемейтіні белгілі. Бұл жағдайда
ақшалардың келіп түспеуі жабдықтаушыға байланысты емес. Өкінішке орай бұл
жағдай әдетке айналған. Төлемеушілік көлемі азайған жоқ, алайда кәсіпорынға
ақша алу бағытында жұмыс жасауы керек. Ол үшін сатып алушыға тауарды тиеп
беруді тоқтату, оны есеп айырысудың аккредитивті нысанына ауыстыру,
төлемсіздікті өндіріп алу бойынша банкке талап қою, коммерциялық несиені
толтыру қажет.
Нарық жағдайында тиеліп жіберілген өнімдер үшін есеп айырысудың
алдын ала төлеу нысаны да қолданылады. Алдын ала төлем жүргізу төлем
мерзімі өткен тиелген тауарлардың қалдығын болдырмайды. Тиелген өнімдер
үшін есеп айырысудың бұл нысаны көптеген кәсіпорында қолданылады. Алайда
оның кемшіліктері де бар:
- біріншіден, бұл нысан жабдықтаушылар үшін тиімді;
- екіншіден, белгілі бір дәрежеде өндірілген өнім сапасын бақылау
төмендейді, әсіресе егер жабдықтаушы кәсіпорын тауарлар мен қызмет
көрсетулер нарығында монополиялық орын алатын болса;
- үшіншіден, тұтынушы төлем жүргізгеннен кейін, тауарды қажетті санын
алуы мүмкін (мысалы, тоннамен немесе басқаша өлшенетін шикізаттар мен
материалдар сатыап алу жүргізілген уақытта).
Табыстылықтың екінші абсолютті көрсеткіші - жалпы табыс. Ол өнімді
өткізудің қаржылық нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде
өнімді өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік
құны арасындағы айырма ретінде анықталады. Жалпы табысқа әсер ететін
маңызды фактор өндірістік өзіндік құн, сондықтан оның төмендеуі оның
көлеміне көп әсерін тигізеді.
Шаруашылық жүргізудің тұрақты экономикалық жағдайында жалпы табыстың
өсуінің негізгі жолы – материалды шығындар бөлігінде өзіндік құнды
төмендеті. Бұл, әсіресе шикізат құнының үлес салмағы өнімнің өзіндік
құнында өте жоғары болып келетін өңдеу және қайта өңдеу салаларында қызмет
жасайтын кәсіпорындар үшін өте маңызды.
Заттай түрде өнімді өткізу көлемінің өсуі табыстың өсуіне әкеледі.
Сұранысқа ие өнімдерді
өндірудің өспелі көлеміне күрделі салымдар көмегімен қол жеткізуге болады,
бұл табыстың әлдеқайда өнімді жабдықтарды сатып алуға, жаңа технологияны
игеруге, өндірісті кеңейтуге бағытталуын талап етеді. Бұл жол, қазіргі
кезде көптеген кәсіпорындардың инфляция, бағаның өсуі және ұзақ мерзімді
несиелерге қол жетіспеушілігіне байланысты қиын немесе мүлде мүмкін емес.
Күрделі капитал салымдарын жүргізуге қаржылары мен мүмкіндіктері бар
кәсіпорындар, егер инвестиция рентабельділігін инфляция қарқынынан жоғары
ұстаса, онда бұл кәсіпорын өз табысын нақты өсіре алады.
Өндіріс және өнім өткізу көлемін өсіруге әкелетін айналым
қаражаттарының айналымдылығын жылдамдату күрделі шығындарды талап етпейді.
Инфляция айналым қаражаттарын өте тез құнсыздандырады. Кәсіпорындардың
шикізат пен отын – энергетика ресурстарын сатып алуына олардың көп бөлігі
бағытталады. Сатып алушылардың төлемеушілігі және де талап етілетін алдын
ала төлем жүргізу кәсіпорынның қаржысының көп бөлігін айналымнан тыс
әкетеді. Төлем жүргізбеудің себептері тек айналым қаражатының жетіспеуі
ғана емес, сонымен бірге төмен қаржылық есептік тәртіп, банк жүйесі
жұмысындағы кемшіліктер және де вексельдік айналымның дамымауы да болып
табылады.
Кәсіпорын табысы бағаның өсуі есебінен жоғары қарқынмен өседі.
Бағаның өсуі өзінше теріс фактор болып табылмайды. Егер өнімге деген
сұраныстың өсуі мен шығарылатын өнімнің техника – экономикалық
параметрлердің және тұтынушылық қасиетінің жақсартуымен байланысты болса,
онда ол дәлелді болады.
Жоғарыда аталған факторлардың жалпы табысқа әсерін анықтау үшін қаржы
– шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есептің мәліметтері бойынша
келесі талдау кестесін құруға болады. (3 - кесте).
3- кесте 2005 жылғы АЗ АГАМ АҚ – ның жалпы табысы мың теңге
Көрсеткіштер Жоспар Нақты өткізілген өнімге
бойынша жоспар бойынша Нақты
1. Өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден түсетін табыс 20850 19745 23179
Өткізілген өнімнің
2. өндірістік өзіедік құны 16435 15741 16996
3. Жалпы табыс
(1 қатар – 2 қатар) 4415 4004 6183
Жалпы табыстың нақты көлемі жоспарланған көлемінен 1768 мың теңгеге
көп.
Бұл ауытқуға келесі факторлар әсер етті:
1. Өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны;
2. Өнім бірлігінің бағасы;
3. Өткізілген өнімнің көлемі (саны);
4. Өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістер.
Жоғарыда аталған факторлардың осы ауытқуға әсерін анықтау керек.
Олардың есебі келесі түрде жүргізіледі:
1. Өнімнің өндірістік өзіндік құнының өзгерісінің әсері, өткізілген
өнімнің нақты өзіндік құнынан өткізілген өнімнің нақты көлемінің жоспарлы
өзіндік құнын алып тастау жолымен мына формула арқылы табылады:
H
H H Ж
П s = ∑ Q i · S i - ∑ Q i S i
Qi - өткізілген өнімнің нақты көлемі;
Si- өнім бірлігінің нақты өзіндік құны;
Si- өнім бірлігінің жоспарлы өзіндік құны.
Осылайша табылған сомада шикізат, материалдар, отын, сатып алынған
жартылай фабрикаттар, энергия тарифі бағаларының жоспармен салыстырғандағы
өзгерістері бар. Бұл фактор кәсіпорын тәуелсіз болғандықтан, ішкі талдау
барысында оны дербес фактор ретінде көрсету дұрыс.
Өткізілген өнімнің өзіндік құнының жоспармен салыстырғанда төмендеуі
немесе өсуі кезінде жалпы табыс сәйкесінше өседі немесе азаяды. Біздің
мысалда артық шығындалу болған, бұл жалпы табыс көлемін 1255 мың теңгеге
төмендетті (16966 – 15741).
2. Жалпы табыстың нақты көлемінің жоспардан ауытқуына қолданыстағы
баға өзгерісінің әсері келесі формула бойынша есептеледі:
H
H H Ж
П ц = ∑ Q i · P i - ∑ Q i P i
Мұндағы : Рi және pi - өнім бірлігінің сәйкесінше нақты және жоспарлы
бағасы.
Басқаша айтқанда, бұл фактордың әсерінің мөлшері өнім өткізуден
түскен нақты түсімнен жоспарланған мөлшерді алып тастау жолымен анықталады.
Біздің мысалымызда жалпы табыс баға факторы есебінен 3434 мың теңгеге (
23179 – 19745 ) өсті.
3. Өткізу көлемінің өзгерісінің жалпы табыс ауытқуына әсерін анықтау
үшін алдымен өткізу көлемі бойынша жоспардың орындалу дәрежесін анықтау
керек. Табыс көлемі осы факторға тікелей үйлесімді тәуелді болғандықтан,
жоспарлы табысты өткізу көлемі бойынша орындалу пайызына көбейту керек.
Жалпы табысқа тауарлы өнімдерді өткізу көлемінің өзгерісінің әсері
келесі есеп арқылы анықталады:
Sн
1. Nж = * 100
Sж
Nж - өндірістік өзіндік құны бойынша өткізу көлемі жоспарының орындалу
деңгейі;
Sн,Sж - өткізілген өнімнің сәйкесінше нақты және жоспарлы өндірістік
өзіндік құны.
2. Пп = Пж*Nж100
Мұндағы: Пп – тауарлы өнімді өткізу көлемінің табысқа тигізген әсері;
Пж – жоспарлы жалпы табыс.
Біз талдап отырған кәсіпорын тауарлы өнімді өткізу бойынша жоспарды
3,4% - ға асыра орындады ( 16996 : 16435 * 100 ) – 100, нәтижесінде
жоспарланған жалпы табыстан 150 мың теңгеге артьқ алынған ( 4415 * 103,4 :
100 ) – 4415.
Талдау жұмысының теориясы мен тәжірибесінде, өткізілген өнім
құрамындағы құрылымдық өзгерістердің жалпы табысқа әсерін есептеудің екі
тәсілі бар:
1) өткізілген өнімнің нақты көлеміне жоспар бойынша есептелінген,
алынуға тиісті жалпы табыс сомасын өткізу көлемі бойынша жоспардың орындалу
коэффициентінде түзетілген жалпы табыстың жоспарлы мөлшерімен салыстыру
арқылы;
2) өткізу көлемінің өзгеруі факторының әсер ету сомасын
өткізілген өнімнің нақты көлемінің жоспар бойынша есептелінген және
алынуға тиісті табыстың көрсеткіштері арасындағы айырмадан шегеру арқылы
(қалдық тәсілі).
Тәжірибеде екінші тәсіл жиі қолданылады, өйткені бұл фактордың әсер
ету көлемін есептеуге дейін өткізу көлемінің өзгерісінің әсерін анықтайды.
Өткізілген өнімнің нақты көлемінің жоспар бойынша есептелінген, алынуға
тиісті жалпы сомасы осы екі факторлардың жиынтық әсерін сипаттайтын
болғандықтан, бұл сомадан өткізу көлемін қолданудың әсерін шегеру арқылы
өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістерінің пайдаға тигізетін
әсерін анықтайды.
Біздің мысалымызда есептеулер келесіні көрсетеді:
1) 4004 – 4415 = - 411
2) – 411 +(- 150) = - 561
Құрылымдық өзгерістер нәтижесінде жоспармен салыстырғанда жалпы
табыс кем алынған.
Біздің ойымызша, бұл фактордың әсерін нақты өткізілген өніммен
жоспар бойынша алынуға тиісті табысты, есепті жылы өнімді өткізу көлемі
бойынша жоспардың орындалуын ескере отырып, жоспарлы құрылым жағдайында
алынған табыспен салыстыру арқылы анықтаған дұрыс болып табылады.
Есептің мұндай әдісі әлдеқайда ыңғайлы әрі дәл болып табылады.
Есептеулер келесідей түрде болады:
4004 – (4415 * 103,4 : 100) = 4004 – 4565 = - 561
Біздің мысалымызда құрылымның өзгеруі жалпы табыстың ауытқуына теріс
әсерін тигізді, яғни оның мөлшері 561 мың теңгеге азайды. Жалпы табысты
талдау нәтижелері 4 – кестеде көрсетілген.
№ Көрсеткіштер Сомасы Жоспарлы
мың тг табысқа %
1. Өткізілген өнімнің өзіндік құнының
өсуі - 1255 + 28,4
2. Келісілген бағалар деңгейінің өсуі + 3434 + 77,7
3. Өнімді өткізу көлемінің артуы + 150 + 3,4
4. Өткізілген өнімнің құрамындағы
құрылымдық өзгерістер - 561 - 12,7
Жиыны: + 1768 + 40,0
АЗ АГАМ АҚ - ң жалпы табыстың ауытқуына негізгі
факторлар
4 – кесте
Жоспардан тыс жалпы табыс келісім бағалары мен өнімді өткізу мен
көлемінің өсуі нәтижесінде алынып отыр. Егер кәсіпорын өнімнің өзіндік
құнының өсуіне жол бермеген болса жене де бизнес жоспармен салыстырғанда
өткізілген өнімнің құрамындағы құрылымдық өзгерістер болмаған жағдайда
жалпы табыс 1816 мың теңгеге (1255+561) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..3-4
I. Кәсіпорын қаржысы және оның ресурстарының қалыптасу
көздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 5-14
1.1. Кәсіпорын қаржысының негізгі қызметі мен принцип -
тері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .5-7
1.2. Кәсіпорынның қаржы ресурстарының пайда болу
көздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..8-11
1.3. Кәсіпорынның инвестициялық қызметі және
экономикалық
қорлар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 12-14
II. Кәсіпорынның табыстылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ...15-3 4
2.1. Кәсіпорынның табыстылығының көрсеткіштерін тал-
дау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..15-16
2.2.Табыстылықтың абсолютті көрсеткішінтерін тал -
дау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..17-25
2.3.Табыстылықтың салыстармалы көрсеткіштерін тал -
дау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..26-34
III. Кәсіпорынның қаржылық ресурс көздерін арттыру
мақсатындағы іс – шараларды жетілдіру ... ... ... ... ... ... 35-39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..40-41
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..42
Кіріспе
Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін
ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар екендігін
республикамыздың тәуелсіздігіміздің 15 жыл ішінде атқарылған жұмыстар көз
жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі
өзгерістер енгізілді және сайып келгенде әрбір еңбектердің мүдделерін
қамтыды. Сондықтан бұған дейін ынта – ықыластың уақыт өткен сайын
әлсіремейтіндігінің, қайта арта түсендігін өмір көрсетіп отыр.
Нарықтық экономика жадайында экономикалық қызметтің барлық
экономикадағы негізгі буыны – бұл кәсіпорын. Міне, сондықтан да, бұл
деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріп, қызмет көрсетуі тиіс. Бұған
жағдайлар да бар. Өйткені кәсіпорындарда ең білікті кадрлар жинақталады.
Мұнда ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғары өнімді техникалар мен
технологияларды қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Кәсіпорында және
өнімдерді сатуға кететін шығындарды мейлінше азайтуға қол жетеді. Сол
сияқты бизнес – жоспар әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару
жүйесі – менеджмент іске асырылады.
Мұның барлығы терең экономикалық білімді қажет етеді. Қазіргі
нарықтық жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егер де ол
нарық талабын аса сауаттылықпен және компонентпен анықтайтын, сұраныс
талабын қанағаттандыратын өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын және білікті
қызметкерлерге жоғары табыспен, ең соңында, көп пайданы табуды қамтамасыз
ете алатын болса.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай –
күйінің орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол
ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану
жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын
өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Курстық жұмысым үш бөлімнен және қорытындыдан тұрады:
Бірінші бөлімде қаржы, Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі,
кәсіпорын қаржыларының атқаратын қызметтері, кәсіпорын қаржыларын
ұйымдастыру негіздері, қаржылық қатынастар, қаржы тетігі, қаржы әдістері,
қаржы ресурстары, кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалануды; инвестиция,
инвестор, инвестициялық процесс, инвестициялық жобаның жіктелуі,
инвестициялық саясат; қорлар және оның түрлері, қорларға деген сұраным,
қорлар ұсынымы қарастырылған.
Екінші бөлімде жалпы кәсіпорынның табыстылығы зерттеледі, яғни
абсолютті көрсеткіші, өнімді өткізуден түскен түсімі, жалпы табысын,
негізгі қызметтен түскен табысы, салық салынғанға дейінгі қызметтен түскен
табысы, салық салынғаннан кейінгі қызметтен түскен түсімі, таза табысы және
есептеу формулалары қаралады. Сонымен қатар 2005 жылғы кәсіпорынның жалпы
табысы зерттеледі және өткен жылмен салыстырғандағы олардың қандай
өзгерісте болғаны қарастырылған.
Үшінші бөлімде ресурстардың қамтамасыз етілуі, ресурстар нарқының
ерекшеліктері, ресурстарға сұраныстың ерекшеліктері, ресурстарды сақтау
саясаты, материалдық ресурстарды үнемдеудің халық шаруашылығындағы маңызы,
кәсіпорында барлық ресурстарды пайдаланудың экономикалық тиімділігі,
кәсіпорында қаржы ресурстарының құрылымы мен көздерін тиімді пайдалану
мәселелері қарастырылған.
I. Кәсіпорын қаржысы және оның ресурстарының қалыптасу көздері
1.1. Кәсіпорын қаржысының негізгі қызметтері мен принциптері
Қаржы – ақша қорларын ауыспалы айналым процесінде қалыптастыру мен
оларды пайдалану кезіндегі ақша қатынастарының жиынтығы.
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесіне кіретіндер:
- мемлекеттік қаржылар (республикалық бюджет, халықты әлеуметтік
сақтандыру қоры және бюджеттен тыс қорлар: зейнетақы қоры, халықты
жұмыспен қамту қоры және т.б)
- жергілікті қаржылар (жергілікті бюджетке түсетін қаржылар).
- кәсіпорын қаржылары.
Мемлекеттік қаржылар деңгейінде елдің бірыңғай қаржылық саясатын
жетілдіру жүзеге асырылады, бұл өз кезегінде кәсіпорын қызметінің
тиімділігіне байланысты.
Кәсіпорын қаржысы еліміздің қаржы жүйесінің құрылымында елеулі орын
алады. Мемлекеттік қаржы қорларының басым бөлігі кәсіпорын деңгйінде
қалыптасады. Республикалық бюджеттің кіріс бөлігігің 70 – 80 проценті салық
түсімдері есебінен құралады.
Кәсіпорын қаржысының негізгі қызметтері:
- бөліп – тарату;
- бақылау.
Қаржының бөліп – тарату қызметі арқылы кәсіпорын иелігіндегі барлық
ақшалай табыстар мен қорлар қалыптастырылады және пайдаланылады.
Қаржылардың бөліп – тарату қызметінің орындалуы арқасында үзіліссіз
өндірісті ұйымдастыру жолға қойылады, сонымен қатар бұл құбылыстың басқа
да сатыларға әсер етуі қамтамасыз етіледі. Демек ақша қаражаттарының дұрыс
таратылуы кәсіпорын жұмыстарын ынталандырады, олардың барған сайын жақсара
беруіне серпінді ықпал етеді.
Кәсіпорын жұмысында жұмсалған қаржылардың қайтарымына бақылау жасау
өте қажет. Бақылау қызметтерінің негіздері қаржы ресурстарының қозғалысынан
тұрады. Олар өз кезегінде қор ретінде және қордан тыс нысандарда құрылады.
Бақылау маңызды екі мәні бар:
- бухгалтерлік, статистикалық және басқа да есептесулердегі қаржы
көрсеткіштері;
- қаржылай ықпалдар.
Егер бұрынғы орталықтандырылған бюрократтық – жоспарлау жүйе кезінде
кәсіпорынды басқару өнім шығару, пайда, өзіндік құн және басқа да
көрсеткіштер бойынша қатаң шектеулерге негізделсе, қазіргі нарықтық
қатынастар жағдайында ол экономикалық тетіктер арқылы (салықтар, несиелер,
мемлекеттік қаржылық қолдау, түрлі жеңілдіктер, сақтандыру және т.б) жүзеге
асырылады.
Кәсіпорын қаржыларын ұйымдастырудың негізгі принциптері:
- қаржылық – шаруашылық қызметтегі дербестік;
- өзін – өзі қаржыландыру және басқару;
- жұмыстың түпкілікті нәтижелеріне мүдделілік;
- қол жеткен нәтижелерді еселей түсу;
- қаржы резервтерін жасау;
- қаржыны меншіктік және қарыз деп екіге бөліп ұстау;
- мемлекеттік бюджет және бюджеттен тыс қорлардың алдындағы міндеттерді
бірінші кезекте орындау;
- кәсіпорын қызметтеріне қаржылықбақылау жасау.
Қаржылық қатынастар құрамы кәсіпорындағы ақша қатынастарының мына
топтарымен тығыз байланыста болады:
- контрагентпен алғашқы табыстарды қалыптастыру қорларды толық белгіленген
ішкі шаруашылық негізінде құру және пайдалану (жарғылық капиталы,
өндірісті дамыту қор, көтермелеу, ынталандыру қорлары және т.б) жөнінде;
- кәсіпорындармен – қаржыларды бөлу тәртібі бойынша, қаржы ресурстарының
қозғалысы қордан тыс нысанда жүзеге асады (келісім – шарт міндеттерін
бұзған жағдайда айып пұлдар төлеттіру және төлеу, әртүрлі пай жарналарын
енгізу, бірлесіп тындырылған қызметтерден түскен пайданы бөлісуге
қатысу, басқа кәсіпорындардың бағалы қағаздарын пайдалану және соның
негізінде девидендтер алу және т.б);
- өнімді тұтынушылармен жасалған шарттарды орындау барысында кәсіпорында
келісімдерді нысандары мен түрлерін өздері таңдайды, міндеттердің
орындалу шарттарын және санкция қолдану тәртіптерін анықтайды, өзінің
өнімдері мен қызметтеріне қарай бағаны қалыптастырады және
жеткізушілердің баға негіздерін де бағдарлайды;
- сақтандыру ұйымдарымен міндетті және ерікті сақтандыру түрлері бойынша;
- банктер жүйесімен алынған соммаларды және қарыздарды өтеуге бағытталған
проценттерді төлеуге байланысты есеп айырысу – кассалық қызметтер
көрсету, сонымен қатар банктер ұсынған нақты төлеммен уақытша бос ақша
қаражаттарын пайдалану мәселелері бойынша;
- мемлекетпен бюджеттік және бюджеттен тыс қорларды құру және пайдалану.
Ақша қатынастарының бұл бағыттағы жұмысы бюджеттік және бюджеттен тыс
қорларға әртүрлі ссалықтар, алымдар, жарналар жүйесін енгізу арқылы
жүргізіледі;
- бағынышты басқару құрылымдарымен ішкі салаларда қаржы ресурстарын бөлуде
тікелей және көлденең өзара байланыста болуы.
- Ақша қатынастарының бұл топтары кәсіпорын қаржыларының тұтас мазмұныны
құрайды. Шаруашылық субъектілерінің ақшалай табыстары және жинақтарының
қалыптасуына қарай, оларды банк жүйесі алдындағы міндеттерін орындау,
ағымдағы шығындар және өндірістік жұмысын кеңейту, еңбеккерлерді
әлеуметтік қамтамасыз ету және материалдық ынталандыруларды қаржыландыру
қажеттіліктеріне пайдаланады.
Қаржы механизмі – бұл қаржы ресурстарын ұйымдастыру, жоспарлау және
тиімді пайдалануды көздейтін өзара тығыз байланысты мына төмендегі 5
элементтердің жиынтығы:
- қаржы әдістері;
- қаржы тетіктері;
- құқықтық қамтамасыз ету;
- нормативтті қамтамасыз ету;
- ақпараттық қамтамасыз ету.
Қаржы әдістері – бұл қаржы қатынастарының шаруашылық процестеріне
ықпалы, яғни тигізетін әсері. Ол кезегінше мына төмендегі екі бағытта іске
асырылып отырады:
- бірінші, қаржы ресурстары қозғалысын басқару жүйесі,
- екінші нарықтық қатынастар бойынша.
Қаржы тетігі – бұл қаржы әдістерін кәсіпорынның іс - әрекеттерінде
қолдана білу.
Құқықтық қамтамасыз етуге:
- заң актілерінің;
- қаулылардың;
- жарлықтардың;
- басқа да құқықтық құжаттардың орындалуы жатады.
Нормативті қамтамасыз ету мыналар арқылы көрінеді:
- инструкция;
- нормативтер;
- нормалар;
- тарифтік ставкалар;
- әдістемелік нұсқаулар мен көрсеткіштер
Ақпараттық қамтамасыз етуге:
- экономикалық;
- коммерциялық;
- қаржылай;
- басқа да ақпараттар беру кіреді.
Қаржылық ақпараттарда:
- қаржы тұрақтылығы жөнінде мәліметтер;
- әріптестер мен бәсекелестердің төлем қабілеттілігі, бағасы, курсы,
дивиденттері;
- тауарлар мен қорларда және валюта нарығындағы проценттері;
- биржалық жәен биржадан тыс нарықтағы істері жөнінде;
- шаруашылық субъектілерінің қаржылық және коммерциялық қызметтері
жөнінде хабарлар болуы керек.
Ақпаратты иемдену нарықтағы жағдайды анықтауға бірден – бір пайдалы
септігін тигізеді.
1.2. Кәсіпорынның қаржы ресурстарының пайда болу көздері
Қаржы ресурстары – бұл кәсіпорынның өз қарамағындағы ақша
қаражаттары, олар ағымдағы шығындар мен өндірісті кеңейтуге жұмсалған
шығындарды өтеу, қаржыға қатысты міндеттерді және еңбеккерлерді
экономикалық жағынан ынталандыру ісін жүзеге асыру мақсатында құрылады.
Сонымен қатар қаржы ресурстары:
- өндірістен тыс саланың объектілерін дамытуға;
- тұтыну;
- жинақтау;
- арнайы резерв қорларын толықтыруға жұмсалады.
Қаржы ресурстарының алғашқы қалыптасуы кәсіпорынның мекеме болып
құрылған, яғни жарғылық капитал жинаған кезіне сай келеді.
Жарғылық капитал – бұл құрылтайшылар үлесінің негізінде құрылған
кәсіпорынның мүлкі.
Қаржы ресурстары негізінен пайданың есебінен қалыптасады. Сонымен
қатар:
- тозығы жеткен (істен шығарылған) мүліктерді сатудан түскен түсімдер;
- тұрақты пассивтер;
- әр түрлі мақсатты түсімдер;
- ұжым мүшелерінің әртүрлі жарналары мен үлестерінен құрылады.
Тұрақты пассивтерге қатыстылар:
- жарғылық, резервтік және т.б капиталдар;
- ұзақ мерзімді қарыздар;
- кәсіпорынның айналымдағы несиелік қарыздар.
Қомақты қаржы ресурстары:
- кәсіпорынды құру немесе оны қайта құру кезеңінде;
- акция, облигация және басқа да құнды қағаздарды сату;
- құнды қағаздар және басқа да эмитенттердің дивидендтері мен
проценттерінен;
- қаржы операцияларынан түскен табыстар мен несиелерден пайда болады.
Кәсіпорын қаржы ресурстарын:
- өздері мүше ассосиациялары мен концерндерден;
- өздері бағынышты ұйымдардан;
- мемлекеттік басқару органдарынан бюджеттік жәрдем түрінде;
- сақтандыру ұйымдарынан алуы мүмкін.
Қайта бөлу кезінде қалыптасқан қаржы ресурстарының бұл топтарында
сақтандыру қорынан түскен төлемдердің көлемі барған сайын артып отырады, ал
түсімнің шығындар тізімі қатаң шектелетін бюджеттік және салалық көздері
азайып отырады.
Кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану мына бағыттарда жүзеге
асады:
- өнімдерді (жұмыс, қызмет) өндіру мен сатуға қатысты ағымдық шығындар;
- өндірісті ұлғайтуда және оны техникалық жағынан жаңғыртуда,
материалдық емес активтерді пайдалануда инвестицияланған қаражаттарды
капиталға қосу;
- құнды қағаздарға қатысты қаржы ресурстарын инвестициялау;
- қаржылық, банктік төлемдер, бюджеттен тыс қорларға тиісті жарналар
төлеу;
- әр түрлі ақша қорларын және олардың резервтерін құру, сыйлықтар беру
және басқа сол сияқты әлеуметтік сипаттағы төлемдерді жасау;
- қайырымдылық мақсаттағы демеушілік көмектер беру.
1- сурет Қаржы ресурстары
Жалпы қоғамдық өнім
С v М
Материалдық шығындар Қажетті өнім Қосымша өнім
Өзіндік құн (шығындар)
Амортизация-Айнал- Мате- Ұлттық табыс
лық аударым-ымда- риал-
дар ғы дық
қа-ражашығын-
т- дар құ-
тары рамын-
дағы
тө-лемдер
Әлеуметтік қорларға Таза табыс
аударылатын аударымдар
(әлеуметтік салық)
Халықтан алынатын Жанама салықтар
салықтар ( қосылған құнға
Қарыздар мен лотореялар салынатын салық,
Ерікті жарналар акциздер,
басқалары)
Роялти, бонустар
Табиғи ресурстар үшін төлемдер Сыртқы
Баждар, лицензиялар үшін төлемдер экономикалық
Тіркеу алымдары Табиғатты қорғау қорына төленетін қызметтен түсетін
төлемдер түсімдер
Мемлекеттік мүлікті сатудан
(жекешелендіруден) түсетін түсімдер
Сыртқы көздерден түсетін түсімдер
Кәсіпорындарда қаржы ресурстарының құрылымы
2 - сурет
Кәсіпорынның қаржы ресурстары
Меншіктік және басқа да Қаржы нарығында Қайта бөлу ретінде
қаржылар негізінде жұмылдырылғандар түсетіндер
келтірілгендер
- негізгі қызметінен - меншікті құнды - сақтандыру өтемі
түскен пайда қағаздарын сату - концерн,
- кеткен мүлікті - дивидендтер ассоциация, салалық
сатудан түскен пайда және құнды құрылымдардан
- өткізуден тыс қағаздар түсетін қаржы
операциялар пайдасы проценті ресурстары
- орнықты пассивтер - несие - үлестік жарналарды
- мақсатты түсімдер қалыптастырудағы
- ұжым мүшелерінің қаржы ресурстары
үлестік және басқа да - бюджеттік демеу
жарналары қаржысы
3 – сурет Кәсіпорындарда қаржы ресурстарының құрылымы мен көздері.
Қаржы ресурстарының көздері қоғамдық өнім құнының барлық 3 элементі:
с, v, м, болып табылады (1-суретте көрсетілген), бірақ олардың
әрқайсысының қатысу дәрежесі әртүрлі. Мысалы, өндірісті кеңейту үшін, С
элементін кеңейту үшін қосымша қаржы ресурстар тарту керек. V элементі
қызметкерлердің жеке табысы, әдеттегідей жалақысы бола отырып, қаржы
ресурстарының көзі ретінде үш бағытты көрінеді: салықтар (еңбекақыдан
төленетін); сақтық төлемдері (сыйақылар); басқадай төлемдер (ерікті
жарналар, арнаулы қорларға аударылатын жарналар). М элементі табыс,
өнімдер мен импортқа салынатын салықтар нысанындағы қосымша өнім қаржы
ресурстарының негізгі көзі болып табылады.
Қаржы ресурстарының көздері макродеңгейде және микродеңгейде іс -
әрекет ететін көздер болып бөлінеді:
Макродеңгейдегі қаржы ресурстарының көздері болып:
- Жалпы ішкі өнім
- Ұлттық байлық
- Тартылған ресурстар
Микродеңгейдегі қаржы ресурстарының көздері болып:
- меншікті қаржы ресурстарының көздері
- өнім өткізуден түскен табыс (кәсіпорын ресурстарын қалыптастыруға
мүмкіндік береді).
1.3. Кәсіпорынның инвестициялық қызметі және экономикалық қорлары
Инвестиция – алуан түрлі күрделі қаржы бойынша инвестиция
мемлекеттік және жеке, тура және портфельді болып негізгі материал мен
тауар – материалдық қорға, үйлер мен ғимараттарға, машиналар мен
жабдықтарға, тұрғын – үй құрылыстарының қызметтеріне бөлінеді.
Инвестициялау (инвестициялық процесс) – бұл қарапайым және өндіріс
қаражаттарын қалпына келтіруді ұлғайту процесі. Кәсіпорынның негізгі қоры,
машиналар мен құрал – жабдықтар ескіріп, табиғи және сапалық тозуға
ұшырайды, олар өндірістік процесс барысында ұдайы ауыстырылып отырады.
Кәсіпорынның дамуы, оның тиімділігінің ұдайы артып отыруы өндіріске жаңа
үлгідегі техника мен технологияны тартуға, оны техникалық жағынан қайта
жарақтану және қайта құруды жүргізумен тікелей байланысты.
Инвестициялық процестің өзіне тән кешенді сатылары бар. Олар:
- капитал салымын қаржыландыру;
- инвестициялау объектілерін анықтау;
- аталғандардың орындалуын бақылау.
Инвестициялық жобалар мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылады.
Жобалау класына қарай:
- мегожоба;
- мультижоба;
- моножоба деп бөлінеді.
Мегожоба, бұл үлкен көлемдегі жоба, бірнеше жобалардың өзара
байланыстарын, ресурстарды бөлу және орындалу уақыттарын шектеуден тұратын
мақсатты бағдарлама. Бұл жоба мемлекеттік басқару деңгейінде қалыптасады
және басқарылады. Мысалы:
- халық шаруашылығының құрылымдық реформа жасау;
- нарыққа өту және нарық үлгілерін таңдау;
- сондай – ақ экономиканың жекелеген секторлары мен түрлі өрістерін
дамыту бағдарламалары.
Бағдарламалар:
- халықаралық;
- салалық;
- салааралық;
- аймақтық болуы мүмкін.
Мультижоба – ұйымдар мен кәсіпорындар шеңберінде жүзеге асырылатын
жоба.
Моножоба – бұл нақты міндеттерді жүзеге асыратын әр түрлі:
- техникалық;
- ұйымдық;
- экологиялық;
- әлеуметтік жобалар.
Ивестициялық принциптер:
- салым қаржысын әрбір бірлігіне келетін пайданың артып отыруы;
- инвестициялау тәуекелін азайту;
- шығынды өтеу мерзімін есепке алу.
Инвестициялық шығынның өтелуі – бұл салынған қаржыны қайтару
мерзімі. Қаржы салымдарының шығынды өтеу мерзімі мемлекеттің инвестициялық
саясатына тікелей байланысты.
Инвестициялық саясат – бұл халықшаруашылығын дамыту мақсатында
қабылданған бағдарламалардың орындалуын қамтамасыз ететін экономика
өрістерінде капитал салымдарын пайдаланудың негізгі бағыттарын сипаттайтын
ұстаным.
Шығынды өтеу мерзімі – бұл капитал салымдарының нәтижелі болуына
қажетті уақыт, яғни инвестициялық жобаларды табыс табу тұрғысында жүзеге
асыру. Ол мына формуламен айқындалады:
Т ш.ө = КП
Т ш.ө - шығынды өтеу мерзімі
К - капитал салымы
П - жылдық табыс
Мәселен жоба бойынша 12млн. тг көлемінде инвестиция тарту көзделген.
өндірілген өнімдерді сата бастаған кезде күтілетін жылдық табыс 35 млн. тг.
Сонда салымдар неше жылда өтті?
Тш.ө = Алғашқы инвестиция жылдық табыс = 120 млн.тг 35 млн. тг = 3,4 ж
Сонда инвестициялық шығын 3 жыл 4 айда өтеледі екен.
Қорлар – бұл экономикалық игіліктерді өндіруде пайдаланылатын
қажетті құндылықтар. Экономикалық қорлар өндірістер мен атқарылатын
қызметтерде қолданылатын табиғи және адамдар өндіретін қорлардан тұрады.
Капитал немесе инвестициялық қорлар кәсіпорынның барлық жұмсалған
қаражаттары, өндірісте тауарлар мен қызметтерді пайдалану және оны түпкі
тұтыну деңгейіне жеткізу (ғимарат, құрылыс, құрал – жабдықтар).
Қорларға сұранымның ерекшеліктері:
1. Ол дайын өнімге деген сұранымды, пайдаланылатын қорларды іске асыру
болып табылады. Сондықтан біреуінеің өзгеруі екіншісіне де әсер етеді.
2. Қорларға деген сұраным еңбек өнімділігімен тікелей байланысты. Еңбек
өнімділігінің артуы экономикалық қорларға сұранымның өсуінің кепілі.
3. Қорларға деген сұраным сұранымның басқа да қорларға өсуімен
байланысты, яғни қосымша қорлар мен қорлардың орнын толтыратын
элементтер бағаларының өзгеруі.
Өндірісте қорлар орнын толтыру процесінде кәсіпорын тиімділіктің
мына екі түрімен кездеседі:
- орнын басатын тиімділік, өйткені бір қорды ауыстыру екіншісінің бағасы
мен сұранымын өзгертеді;
- өндіріс көлемінің артуынан туындайтын тиімділік. Капитал шығынның өсуі
өндіріс көлемін арттырудың негізі, ал бұл, сайып келгенде, қорларға
деген сұранымды азайтады.
Жалпы қорытынды ретінде мыналарды атап көрсктуге болады.
Қорларға деген сұраным негізінен мына жағдайларда артады:
- өнімге деген сұраным артса, тұтынуға дайын өнімді өндіруде еңбек
өнімділігі жоғарыласа;
- қорларды ауыстыру жұмысының бағасы төмендеп немесе көтерілсе;
- қосымша қорлардың бағасы төмендесе.
Бұл айтылғандардан қорлар сұраным икемділігі деген түсінік
туындайды, ал оны анықтайтындар:
- Дайын өнімге сұраным икемділігі неғұрлым көп болса, соғұрлым қоларға
сұраным икемділігі жоғары (тауарларға баға жоғарыласа, оған деген
сұранымның төмендеуіне әкеледі, қорларды тұтыну да төмендейді).
- Қорлардың алмасымдылығы: оған деген сұраным икмділігі жоғары болса,
егер баға өскен жағдайда, олардың орнын қосатын басқа қорларға
мүмкіндік берілсе немесе жақсы жетілген технологиялар енгізілгенде
жүзеге асады.
- Жалпы шығында қорлардың үлесі: егер қорлардың үлес салмағы жалпы
шығындарда көтеріңкі болса, онда қорларға деген баға өседі, бұл
сұраныстың төмендеуіне әкеліп соғады.
Демек өндірістің жалпы шығындарында қорлар үлесі неғұрлым жоғары
болса, соғұрлым сұраныс икемділігі де жоғары болады.
Кәсіпорынның өндірістік қорлары
1- кесте
Материалдық заттық Ақшалай нысанда
нысанда
Есептесуді қабылдауда Нарықтық экономика
жағдайында
Еңбек құралдары Еңбекке ақы төлеу қорыӨзгермелі капитал
(техника,құрал жабдық)
Негізгі қор
Еңбек заттары Негізгі капитал
(шикізат, материалдар)
Дайын өнім (тауарлар Айналыс қоры
запасы) Айналымдағы ақшалар Айналым капиталы
(есеп айырысу шоттары,Айналыс жүйесіндегі
есеп айырысу, касса) айналым капиталы
Өндірістің табиғи
жағдайы (жер, пайдалы Ақшалай нысандағы
қазбалар) Жарғылық айналым капиталы
Қорлар
Негізгі капитал
II. Кәсіпорынның табыстылығын талдау
2.1. Кәсіпорынның табыстылығының көрсеткіштерін талдау
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің
экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның
таабыстылығы абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады.
Табыстылықтың абсолюттік көрсеткіші – бұл табыстар немесе пайдалардың
сомасы.
Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің
абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден
алынатын табыс; жалпы табыс; негізгі қызметтен алынатын табыс; салық
салынғаннан кейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан
алынған табыс; кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын
таза табыс.
Нарық жағдайында табыстың рөлі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей
жоспарлы – директивті экономика жағдайында оның рөлі төмендетілген болатын.
Табыс (пайда) табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы ретінде
төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс (пайда) оның, яғни
кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Табыс табу кез келген кәсіпорынның
қызмет етуінің мақсаты болыпқалыптасады, ал нарықтық экономика кәсіпорынның
негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының негізгі көзі болып табылады.
Бұл принцип өнімді өндірудегі шығындардың толық аяқталуын және кәсіпорынның
өндірістік – техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр кәсіпорын
өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаожы көздерінен
жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген
қажеттілік, егер бұл ағымдағы шығындар болса, олар банктің қысқа мерізмді
ссудаларымен және коммерциялық несиелермен, сонымен қатар капитал салымдары
банктің ұзақ мерзімдік несиелермен жабылуы мүмкін.
Табыс есебінен, сондай – ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер
мен басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады.
Сонымен, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы
негізгі көрсеткіші болып табылады.
Функциялардың және олардың өзара шарттылығындағы бірлігі, табысты
шаруашылықты жүргізуші қоғамның, кәсіпорын ұжымының және әр жұмысшының
экономикалық мүдделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан
табысты құру және бөлу (тарату) мәселелердің маңыздылығы көрінеді, оның
(тәжірибелік) шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің
алынған және оның иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін
қамтамасыз етеді.
Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі шарттар
қажет болады:
1. Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық
қажетті шығындарын көрсетуі тиіс және ол сондай – ақ еңбек
өнімділігінің үздіксіз өсуі мен өзіндік құнының төмендеуін ескеруі
қажет.
2. Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықтау жүйесі
ғылыми негізделген болуы керек.
3. Табысты бөлу (тарату) механизмі белсенді роль атқаруы керек және
өндірістің дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор
болуы тиіс.
4. Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының
жүйесінде (амортизациялық аударымдар, қаржылық санкциялар, салық салу,
акциздер, жал төлемі, дивидендтер, пайыздық мөлшерлемелер, арнайы
қорлар, салымдар, пай төлемдері, инвестициялар, есеп айырысу
нысандары, несие түрлері, валюта және бағалы қағаздар курсы) ғана
мүмкін.
Бірақ табыстың абсолютті мөлшері кәсіпорынның қаржы – шаруашылық
қызметінің тиімділігінің емес, экономикалық тиімділігінің көрсеткішіне
жатады. 500 мың теңгелік табыс кәсіпорынның салынған капиталының мөлшері
және қызметінің ауқымы бойынша әр түрлі көлемнің табысы болуы мүмкін.
Сәйкесінше бұл соманың салыстырмалы деңгейі айтарлықтай деңгейде бірдей
болмайды. Сондықтан да салынатын табысты нақты бағалау үшін кәсіпорын
қызметінің тиімділігін сипаттайтын және табыстылық деңгейін көрсететін
рентабельділіктің әр түрлі көрсеткіштері жататын табыстылықтың салыстырмалы
көрсеткіштері қолданылады.
Кәсіпорын табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылық жүргізуші
субъектінің өзі де, мемлекет те мүдделі. Сондықтан әр кәсіпорында
табыстылықтың абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштеріне жүйелі түрде
талдау жасау қажет.
Табыстылық көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады:
- табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерінің жоспарының орындалуын
бағалау;
- таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зерттеу;
- табысқа әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және сандық өлшеу;
- табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденцияларын зерттеу;
- табыстың өсу резервтерін анықтау;
- кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, табысты тиімді
пайдалану жөнінде ұсыныстар жасау;
- табыстылықтың (рентабельділіктің) әр түрлі коэффициенттерін және
олардың деңгейлеріне әсер етуші факторларды зерттеу.
2.2. Табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерін талдау
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің
негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан, барлық назарды осы
көрсеткішті талдауға аудару керек.
Табыстылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден алынатын табыс болып табылады. Ол қаржылық – шаруашылық
қызметінің нәтижесі туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және т.с.с
салықтар мен міндетті төлемдер, сондай – ақ қайтарылған тауарлардың құны,
сату шегерімдері алынып тасталып көрсетіледі.Табыс құрылымында ең үлкен
үлес салмақты өнімдер мен тауарларды өткізуден түсетін табыс алады.
Өнім өткізуден түсетін табыс сомасына қоймадағы өтпеген бұйымдар
қалдықтарының және сатып алушының жауапты сақталуындағы тиеліп жіберілген
тауарлардың өзгерістері белгілі бір әсер етеді. Тауарлы – материалды
құндылықтардың азаюы немесе керісінше өсуі бірінші жағдайда өткізуден
түсетін табыс сомасының өсуіне, екіншіде азаюына әсер етеді.
Кәсіпорында өнімді өткізуден түскен табыс жоспарланған тауар
өндірісінен және бұйымдардың (дайын өнімдер, сатып алушының жауапты
сақталуындағы тауарлар) өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгерісінен шығуы
керек. Бірақ өнімді өткізуден түсетін табыс көлемі жоспарының төмендеуі,
ауыспалы тауарлы – материалдық қорлардың тым артуы есебінен болатын
жағдайлар да кездеседі.
2 - кестеде өнімді өткізуден түскен табысты алу жоспарының
негізделуін тексеру жөнінде мәліметтер келтірілген.
АЗ АГАМ АҚ - ның өнімді өткізуден түскен табыс жоспарының
негізделуін тексеру
№ Көрсеткіштер Есептік бағасы
бойынша мың тг
1. Өткізілмей қалған дайын өнімнің жыл басындағы
нақты қалдығы 8360
2. Тауарлы өнім шығару 29000
3. Өткізілген өнімнің жыл аяғындағы қалдығы 15940
4. өнімді өткізуден алынуы мүмкін табыс
(1 қатар + 2 қатар – 3 қатар) 21420
5. Жоспар бойынша өнімді өткізуден алынатын
табыс 20850
6. Ауытқуы (4 қатар – 5 қатар) 570
2 - кесте
Ақпарат көзі Қаржы Қаражат
2005ж № 3
Кестеден кәсіпорынның өнімді өткізуден түсетін табыс көлемін 570 мың
теңгеге төмендеткені көрінеді. Жоспар жасаған кезде жыл соңындағы өтпеген
өнімнің шамадан тыс қалдықтарын ескерген болуы керек. өнімді өткізуден
түскен табыс 20850 мың теңгені емес, 570 мың теңгеге көп, яғни 21420 мың
теңгені құрауы керек еді. Басқаша айтқанда, жоспарды артық орындау болмас
еді.
Өтпеген өнімнің қалдықтары келесі себептерге байланысты құрылады.
Дайын өнімнің бір бөлігі оларды буып – түю, орау, тиеуге дайындау, көлік
партиясының көлеміне толтыру, есеп айырысу құжаттарын жазу үшін заңды түрде
қоймада жиналып қалады. Осы жерде дайын өнімнің қалдықтарының нормадан тыс
мөлшерде өсуіне кәсіпорынның қаржы қызметінің көңіл аударуы қажет. Өнім
шаруашылық байланыстарының үзілуіне байланысты өткізілмей қалуы немесе
басқа себептерге байланысты сұранысқы ие болмауы мүмкін. Бұндай жағдай
нақты – заттық нысандағы өнімдер өндіруші кәсіпорында орын алады.
Орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер тауар ретіндегі өзінің өзгеше
нысанына байланысты қоймадағы өнім қалдықтары бола алмайды. Бұл сондай – ақ
солардың өнімдеріне, мысалы, электроэнергия, көлік, байланыс салаларына да
қатысты.
Есептеу әдісіне көшу өнімді өткізуден түсетін табыс оған келіп
түскен төлем сомасының мөлшері бойынша емес, оның тиеліп жіберілген
көлемімен анықталуына әкелді. Бұл талдаушылар тиелген тауарлар үшін ақшаның
келіп түсуіне көңіл бөлмеуі тиіс деген сөз емес. Тиелген тауарлардың бір
бөлігін сатып алушылардың уақытында төлемейтіні белгілі. Бұл жағдайда
ақшалардың келіп түспеуі жабдықтаушыға байланысты емес. Өкінішке орай бұл
жағдай әдетке айналған. Төлемеушілік көлемі азайған жоқ, алайда кәсіпорынға
ақша алу бағытында жұмыс жасауы керек. Ол үшін сатып алушыға тауарды тиеп
беруді тоқтату, оны есеп айырысудың аккредитивті нысанына ауыстыру,
төлемсіздікті өндіріп алу бойынша банкке талап қою, коммерциялық несиені
толтыру қажет.
Нарық жағдайында тиеліп жіберілген өнімдер үшін есеп айырысудың
алдын ала төлеу нысаны да қолданылады. Алдын ала төлем жүргізу төлем
мерзімі өткен тиелген тауарлардың қалдығын болдырмайды. Тиелген өнімдер
үшін есеп айырысудың бұл нысаны көптеген кәсіпорында қолданылады. Алайда
оның кемшіліктері де бар:
- біріншіден, бұл нысан жабдықтаушылар үшін тиімді;
- екіншіден, белгілі бір дәрежеде өндірілген өнім сапасын бақылау
төмендейді, әсіресе егер жабдықтаушы кәсіпорын тауарлар мен қызмет
көрсетулер нарығында монополиялық орын алатын болса;
- үшіншіден, тұтынушы төлем жүргізгеннен кейін, тауарды қажетті санын
алуы мүмкін (мысалы, тоннамен немесе басқаша өлшенетін шикізаттар мен
материалдар сатыап алу жүргізілген уақытта).
Табыстылықтың екінші абсолютті көрсеткіші - жалпы табыс. Ол өнімді
өткізудің қаржылық нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде
өнімді өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік
құны арасындағы айырма ретінде анықталады. Жалпы табысқа әсер ететін
маңызды фактор өндірістік өзіндік құн, сондықтан оның төмендеуі оның
көлеміне көп әсерін тигізеді.
Шаруашылық жүргізудің тұрақты экономикалық жағдайында жалпы табыстың
өсуінің негізгі жолы – материалды шығындар бөлігінде өзіндік құнды
төмендеті. Бұл, әсіресе шикізат құнының үлес салмағы өнімнің өзіндік
құнында өте жоғары болып келетін өңдеу және қайта өңдеу салаларында қызмет
жасайтын кәсіпорындар үшін өте маңызды.
Заттай түрде өнімді өткізу көлемінің өсуі табыстың өсуіне әкеледі.
Сұранысқа ие өнімдерді
өндірудің өспелі көлеміне күрделі салымдар көмегімен қол жеткізуге болады,
бұл табыстың әлдеқайда өнімді жабдықтарды сатып алуға, жаңа технологияны
игеруге, өндірісті кеңейтуге бағытталуын талап етеді. Бұл жол, қазіргі
кезде көптеген кәсіпорындардың инфляция, бағаның өсуі және ұзақ мерзімді
несиелерге қол жетіспеушілігіне байланысты қиын немесе мүлде мүмкін емес.
Күрделі капитал салымдарын жүргізуге қаржылары мен мүмкіндіктері бар
кәсіпорындар, егер инвестиция рентабельділігін инфляция қарқынынан жоғары
ұстаса, онда бұл кәсіпорын өз табысын нақты өсіре алады.
Өндіріс және өнім өткізу көлемін өсіруге әкелетін айналым
қаражаттарының айналымдылығын жылдамдату күрделі шығындарды талап етпейді.
Инфляция айналым қаражаттарын өте тез құнсыздандырады. Кәсіпорындардың
шикізат пен отын – энергетика ресурстарын сатып алуына олардың көп бөлігі
бағытталады. Сатып алушылардың төлемеушілігі және де талап етілетін алдын
ала төлем жүргізу кәсіпорынның қаржысының көп бөлігін айналымнан тыс
әкетеді. Төлем жүргізбеудің себептері тек айналым қаражатының жетіспеуі
ғана емес, сонымен бірге төмен қаржылық есептік тәртіп, банк жүйесі
жұмысындағы кемшіліктер және де вексельдік айналымның дамымауы да болып
табылады.
Кәсіпорын табысы бағаның өсуі есебінен жоғары қарқынмен өседі.
Бағаның өсуі өзінше теріс фактор болып табылмайды. Егер өнімге деген
сұраныстың өсуі мен шығарылатын өнімнің техника – экономикалық
параметрлердің және тұтынушылық қасиетінің жақсартуымен байланысты болса,
онда ол дәлелді болады.
Жоғарыда аталған факторлардың жалпы табысқа әсерін анықтау үшін қаржы
– шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есептің мәліметтері бойынша
келесі талдау кестесін құруға болады. (3 - кесте).
3- кесте 2005 жылғы АЗ АГАМ АҚ – ның жалпы табысы мың теңге
Көрсеткіштер Жоспар Нақты өткізілген өнімге
бойынша жоспар бойынша Нақты
1. Өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден түсетін табыс 20850 19745 23179
Өткізілген өнімнің
2. өндірістік өзіедік құны 16435 15741 16996
3. Жалпы табыс
(1 қатар – 2 қатар) 4415 4004 6183
Жалпы табыстың нақты көлемі жоспарланған көлемінен 1768 мың теңгеге
көп.
Бұл ауытқуға келесі факторлар әсер етті:
1. Өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны;
2. Өнім бірлігінің бағасы;
3. Өткізілген өнімнің көлемі (саны);
4. Өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістер.
Жоғарыда аталған факторлардың осы ауытқуға әсерін анықтау керек.
Олардың есебі келесі түрде жүргізіледі:
1. Өнімнің өндірістік өзіндік құнының өзгерісінің әсері, өткізілген
өнімнің нақты өзіндік құнынан өткізілген өнімнің нақты көлемінің жоспарлы
өзіндік құнын алып тастау жолымен мына формула арқылы табылады:
H
H H Ж
П s = ∑ Q i · S i - ∑ Q i S i
Qi - өткізілген өнімнің нақты көлемі;
Si- өнім бірлігінің нақты өзіндік құны;
Si- өнім бірлігінің жоспарлы өзіндік құны.
Осылайша табылған сомада шикізат, материалдар, отын, сатып алынған
жартылай фабрикаттар, энергия тарифі бағаларының жоспармен салыстырғандағы
өзгерістері бар. Бұл фактор кәсіпорын тәуелсіз болғандықтан, ішкі талдау
барысында оны дербес фактор ретінде көрсету дұрыс.
Өткізілген өнімнің өзіндік құнының жоспармен салыстырғанда төмендеуі
немесе өсуі кезінде жалпы табыс сәйкесінше өседі немесе азаяды. Біздің
мысалда артық шығындалу болған, бұл жалпы табыс көлемін 1255 мың теңгеге
төмендетті (16966 – 15741).
2. Жалпы табыстың нақты көлемінің жоспардан ауытқуына қолданыстағы
баға өзгерісінің әсері келесі формула бойынша есептеледі:
H
H H Ж
П ц = ∑ Q i · P i - ∑ Q i P i
Мұндағы : Рi және pi - өнім бірлігінің сәйкесінше нақты және жоспарлы
бағасы.
Басқаша айтқанда, бұл фактордың әсерінің мөлшері өнім өткізуден
түскен нақты түсімнен жоспарланған мөлшерді алып тастау жолымен анықталады.
Біздің мысалымызда жалпы табыс баға факторы есебінен 3434 мың теңгеге (
23179 – 19745 ) өсті.
3. Өткізу көлемінің өзгерісінің жалпы табыс ауытқуына әсерін анықтау
үшін алдымен өткізу көлемі бойынша жоспардың орындалу дәрежесін анықтау
керек. Табыс көлемі осы факторға тікелей үйлесімді тәуелді болғандықтан,
жоспарлы табысты өткізу көлемі бойынша орындалу пайызына көбейту керек.
Жалпы табысқа тауарлы өнімдерді өткізу көлемінің өзгерісінің әсері
келесі есеп арқылы анықталады:
Sн
1. Nж = * 100
Sж
Nж - өндірістік өзіндік құны бойынша өткізу көлемі жоспарының орындалу
деңгейі;
Sн,Sж - өткізілген өнімнің сәйкесінше нақты және жоспарлы өндірістік
өзіндік құны.
2. Пп = Пж*Nж100
Мұндағы: Пп – тауарлы өнімді өткізу көлемінің табысқа тигізген әсері;
Пж – жоспарлы жалпы табыс.
Біз талдап отырған кәсіпорын тауарлы өнімді өткізу бойынша жоспарды
3,4% - ға асыра орындады ( 16996 : 16435 * 100 ) – 100, нәтижесінде
жоспарланған жалпы табыстан 150 мың теңгеге артьқ алынған ( 4415 * 103,4 :
100 ) – 4415.
Талдау жұмысының теориясы мен тәжірибесінде, өткізілген өнім
құрамындағы құрылымдық өзгерістердің жалпы табысқа әсерін есептеудің екі
тәсілі бар:
1) өткізілген өнімнің нақты көлеміне жоспар бойынша есептелінген,
алынуға тиісті жалпы табыс сомасын өткізу көлемі бойынша жоспардың орындалу
коэффициентінде түзетілген жалпы табыстың жоспарлы мөлшерімен салыстыру
арқылы;
2) өткізу көлемінің өзгеруі факторының әсер ету сомасын
өткізілген өнімнің нақты көлемінің жоспар бойынша есептелінген және
алынуға тиісті табыстың көрсеткіштері арасындағы айырмадан шегеру арқылы
(қалдық тәсілі).
Тәжірибеде екінші тәсіл жиі қолданылады, өйткені бұл фактордың әсер
ету көлемін есептеуге дейін өткізу көлемінің өзгерісінің әсерін анықтайды.
Өткізілген өнімнің нақты көлемінің жоспар бойынша есептелінген, алынуға
тиісті жалпы сомасы осы екі факторлардың жиынтық әсерін сипаттайтын
болғандықтан, бұл сомадан өткізу көлемін қолданудың әсерін шегеру арқылы
өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістерінің пайдаға тигізетін
әсерін анықтайды.
Біздің мысалымызда есептеулер келесіні көрсетеді:
1) 4004 – 4415 = - 411
2) – 411 +(- 150) = - 561
Құрылымдық өзгерістер нәтижесінде жоспармен салыстырғанда жалпы
табыс кем алынған.
Біздің ойымызша, бұл фактордың әсерін нақты өткізілген өніммен
жоспар бойынша алынуға тиісті табысты, есепті жылы өнімді өткізу көлемі
бойынша жоспардың орындалуын ескере отырып, жоспарлы құрылым жағдайында
алынған табыспен салыстыру арқылы анықтаған дұрыс болып табылады.
Есептің мұндай әдісі әлдеқайда ыңғайлы әрі дәл болып табылады.
Есептеулер келесідей түрде болады:
4004 – (4415 * 103,4 : 100) = 4004 – 4565 = - 561
Біздің мысалымызда құрылымның өзгеруі жалпы табыстың ауытқуына теріс
әсерін тигізді, яғни оның мөлшері 561 мың теңгеге азайды. Жалпы табысты
талдау нәтижелері 4 – кестеде көрсетілген.
№ Көрсеткіштер Сомасы Жоспарлы
мың тг табысқа %
1. Өткізілген өнімнің өзіндік құнының
өсуі - 1255 + 28,4
2. Келісілген бағалар деңгейінің өсуі + 3434 + 77,7
3. Өнімді өткізу көлемінің артуы + 150 + 3,4
4. Өткізілген өнімнің құрамындағы
құрылымдық өзгерістер - 561 - 12,7
Жиыны: + 1768 + 40,0
АЗ АГАМ АҚ - ң жалпы табыстың ауытқуына негізгі
факторлар
4 – кесте
Жоспардан тыс жалпы табыс келісім бағалары мен өнімді өткізу мен
көлемінің өсуі нәтижесінде алынып отыр. Егер кәсіпорын өнімнің өзіндік
құнының өсуіне жол бермеген болса жене де бизнес жоспармен салыстырғанда
өткізілген өнімнің құрамындағы құрылымдық өзгерістер болмаған жағдайда
жалпы табыс 1816 мың теңгеге (1255+561) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz