Аудит стандарттары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... .3
І Бөлім Аудиторлық қызметтің теориялық негіздері
1.1.Аудиттың компоненттері, принциптері мен аудит концепциялары туралы түсінік ... ... ... ... 6
1.2.Аудиттың көкейкесті мәселелерінің бірі . оның постулаттарын зерделеу ... ... ... ... ... .10
1.3.Аудит стандарттары мен нормаларының ерекшеліктері ... ... ... .15
ІІ Бөлім Халықаралық аудит стандарттарының құрылымы мен мазмұнын қарастыру
2.1.Аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттарының
жіктелуі ... ... ... ... ... ...19
2.2. Халықаралық стандарттарының негізгі бөлімдерінің құрылымы
мен мазмұны ... ...
2.3.Қазақстандағы аудит стандарттарын қалыптастыру алғышарттары ... ... 30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ...36
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ...
І Бөлім Аудиторлық қызметтің теориялық негіздері
1.1.Аудиттың компоненттері, принциптері мен аудит концепциялары туралы түсінік ... ... ... ... 6
1.2.Аудиттың көкейкесті мәселелерінің бірі . оның постулаттарын зерделеу ... ... ... ... ... .10
1.3.Аудит стандарттары мен нормаларының ерекшеліктері ... ... ... .15
ІІ Бөлім Халықаралық аудит стандарттарының құрылымы мен мазмұнын қарастыру
2.1.Аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттарының
жіктелуі ... ... ... ... ... ...19
2.2. Халықаралық стандарттарының негізгі бөлімдерінің құрылымы
мен мазмұны ... ...
2.3.Қазақстандағы аудит стандарттарын қалыптастыру алғышарттары ... ... 30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ...36
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ...
Экономиканың дамуының барлық даму сатыларындағы негізгі тізбек өнеркәсіп болып табылады. Өйткені өнеркәсіпте жұмыскердің өндіріс құралдары мен тікелей байланысы анық көрінеді. Жеке өнеркәсіптік кәсіпорын дегеніміз өндірістік- техникалық бірлігі бар, ұйымдастыру -әкімшілік және шаруашылық тұрғыда тәуелсіз өндірістік бірлік болып табылады.
2006 жылғы 1 наурыздағы ҚР Президентінің халыққа Жолдауында Қазақстанның алдағы уақытта әлемдегі 50 бәсекелеселдің қатарына кіру туралы міндеті қойылғаны белгілі. Бұл міндет Қазақстан экономикасы дамуының сапалы да жаңа кезеңін ашқалы отыр.Ол дегеніміз өтпелі кезең жағдайындағы модернизациялауды аяқтап, енді бәсекелестік қабілеті бар елді жасауға ұмтылуды білдіреді.
Ал, ұлттық экономиканың бәсекелестігі бұл экономиканың, соның ішінде, өнеркәсіптік өндірістің озық технологиялар мен жаңалықтарды игеруі арқылы, ішкі және әлемдік нарыққа сапалы да, бәсекелес өнімдер шығарып, оларды өткізуде бәсеклестік артықшылықтарды пайдалану, сондай-ақ, өндірісті заман талабына сай жаңғырта білу қабілетін сипаттайды.
2006 жылғы 1 наурыздағы ҚР Президентінің халыққа Жолдауында Қазақстанның алдағы уақытта әлемдегі 50 бәсекелеселдің қатарына кіру туралы міндеті қойылғаны белгілі. Бұл міндет Қазақстан экономикасы дамуының сапалы да жаңа кезеңін ашқалы отыр.Ол дегеніміз өтпелі кезең жағдайындағы модернизациялауды аяқтап, енді бәсекелестік қабілеті бар елді жасауға ұмтылуды білдіреді.
Ал, ұлттық экономиканың бәсекелестігі бұл экономиканың, соның ішінде, өнеркәсіптік өндірістің озық технологиялар мен жаңалықтарды игеруі арқылы, ішкі және әлемдік нарыққа сапалы да, бәсекелес өнімдер шығарып, оларды өткізуде бәсеклестік артықшылықтарды пайдалану, сондай-ақ, өндірісті заман талабына сай жаңғырта білу қабілетін сипаттайды.
1. ҚР-ның «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы. Астана, 2006.- 5 мамыр.
2. Аудиттің халықаралық стандарты.// нормативтік құқықтық актілер бюллетені.-2009ж.,№1-42б.
3. Аудиттың халықаралық стандарты. // Бюллетень бухгалтера. -2009ж., №3-4., -3б.
4. Абленов Д.О. Аудит негіздері. - Алматы, экономика, 2005ж.
5. Сәтмырзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудит теориясы. – Алматы, 2000ж.
6. Қазақстан аудиттың халықаралық стандарттары.- Алматы, Раритет, 2004ж.
7. Ержанов М.С., Даулетбеков Г.Б. и др. Аудит-1. – Алматы, Бастау, 2005ж.
8. Абленов Д.О. Финансовый контроль и аудит. – Алматы, Мектеп, 2004ж.
9. Ажибаева З.Н. Аудит. – Алматы, Экономика, 2004г.
10. Белуха Н.Т. Аудит. –Киев, Знания, 2000г.
11. Терехов А.А. Аудит. - М.: Финансы и статистика, 1998г.
12. Кармайкл Д.Р., Бенис М. Стандарты и нормы аудита. - М.: Аудит, ЮНИТИ, 1995г.
13. Андреев В.Д. Практический аудит. – М.: Экономика, 1994г.
14. Сейткасымов Г.С., Сейткасымова А.Г. Становление и развитие аудиторской деятельности.- Караганда, КарГу, 1993г.
15. Адамс Р. Основы аудита. / Под ред. Я.В. Соколова.- М.: Аудит, ЮНИТИ, 1995г.
16. Данилевский Ю.А. Аудит. Вопросы и ответы. – М.: Бухг.учет., 1993г.
17. Белобжецкий И.А. Аудит. В 2-х частях. – М.: Бухг.учет, 1994г.
18. Дюсембаев К.Ш. Теория аудит. - Алматы, Экономика, 1992г.
19. Ержанов М.С. Теория и практика аудита.- Алматы, Ғылым, 1994г.
20. Стуков С.А., Голышев В.Д. Введение в аудит. –М.: Тарнер, 1992г.
2. Аудиттің халықаралық стандарты.// нормативтік құқықтық актілер бюллетені.-2009ж.,№1-42б.
3. Аудиттың халықаралық стандарты. // Бюллетень бухгалтера. -2009ж., №3-4., -3б.
4. Абленов Д.О. Аудит негіздері. - Алматы, экономика, 2005ж.
5. Сәтмырзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудит теориясы. – Алматы, 2000ж.
6. Қазақстан аудиттың халықаралық стандарттары.- Алматы, Раритет, 2004ж.
7. Ержанов М.С., Даулетбеков Г.Б. и др. Аудит-1. – Алматы, Бастау, 2005ж.
8. Абленов Д.О. Финансовый контроль и аудит. – Алматы, Мектеп, 2004ж.
9. Ажибаева З.Н. Аудит. – Алматы, Экономика, 2004г.
10. Белуха Н.Т. Аудит. –Киев, Знания, 2000г.
11. Терехов А.А. Аудит. - М.: Финансы и статистика, 1998г.
12. Кармайкл Д.Р., Бенис М. Стандарты и нормы аудита. - М.: Аудит, ЮНИТИ, 1995г.
13. Андреев В.Д. Практический аудит. – М.: Экономика, 1994г.
14. Сейткасымов Г.С., Сейткасымова А.Г. Становление и развитие аудиторской деятельности.- Караганда, КарГу, 1993г.
15. Адамс Р. Основы аудита. / Под ред. Я.В. Соколова.- М.: Аудит, ЮНИТИ, 1995г.
16. Данилевский Ю.А. Аудит. Вопросы и ответы. – М.: Бухг.учет., 1993г.
17. Белобжецкий И.А. Аудит. В 2-х частях. – М.: Бухг.учет, 1994г.
18. Дюсембаев К.Ш. Теория аудит. - Алматы, Экономика, 1992г.
19. Ержанов М.С. Теория и практика аудита.- Алматы, Ғылым, 1994г.
20. Стуков С.А., Голышев В.Д. Введение в аудит. –М.: Тарнер, 1992г.
Тақырыбы: Аудит стандарттары
Мазмұны:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Бөлім Аудиторлық қызметтің теориялық негіздері
1.1.Аудиттың компоненттері, принциптері мен аудит
концепциялары туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2.Аудиттың көкейкесті мәселелерінің бірі – оның постулаттарын
зерделеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3.Аудит стандарттары мен нормаларының ерекшеліктері ... ... ... .15
ІІ Бөлім Халықаралық аудит стандарттарының құрылымы мен мазмұнын қарастыру
2.1.Аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттарының
жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 19
2.2. Халықаралық стандарттарының негізгі бөлімдерінің құрылымы
мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..23
2.3.Қазақстандағы аудит стандарттарын қалыптастыру
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .36
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
8
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Экономиканың дамуының барлық даму
сатыларындағы негізгі тізбек өнеркәсіп болып табылады. Өйткені өнеркәсіпте
жұмыскердің өндіріс құралдары мен тікелей байланысы анық көрінеді. Жеке
өнеркәсіптік кәсіпорын дегеніміз өндірістік- техникалық бірлігі бар,
ұйымдастыру -әкімшілік және шаруашылық тұрғыда тәуелсіз өндірістік бірлік
болып табылады.
2006 жылғы 1 наурыздағы ҚР Президентінің халыққа Жолдауында
Қазақстанның алдағы уақытта әлемдегі 50 бәсекелеселдің қатарына кіру туралы
міндеті қойылғаны белгілі. Бұл міндет Қазақстан экономикасы дамуының
сапалы да жаңа кезеңін ашқалы отыр.Ол дегеніміз өтпелі кезең жағдайындағы
модернизациялауды аяқтап, енді бәсекелестік қабілеті бар елді жасауға
ұмтылуды білдіреді.
Ал, ұлттық экономиканың бәсекелестігі бұл экономиканың, соның ішінде,
өнеркәсіптік өндірістің озық технологиялар мен жаңалықтарды игеруі арқылы,
ішкі және әлемдік нарыққа сапалы да, бәсекелес өнімдер шығарып, оларды
өткізуде бәсеклестік артықшылықтарды пайдалану, сондай-ақ, өндірісті заман
талабына сай жаңғырта білу қабілетін сипаттайды.
Экономиканың негізгі қозғалысы инновацияларға тәуелді және
инновациялар арқылы сол елдің қандай бір ресурстар мен факторларға деген
кемтігінің орнын толтырады. Көптеген салалар инновацияларды пайдаланып
қоймай, оларды үнемі жасайды және орналастырады. Елдердегі экономиканың
жетекші салалары негізінен өндірістің базалық факторлары мен ресурстары
есебінен артықшылықтарға қол жеткізеді. Олардың сыртқы нарықтарға шығуына
бірлескен негізде құрылған шетелдік кәсіпорындар ықпал етеді. Мұндай
сатыдағы экономика әлемдік нарықтағы болатын өзгерістерге өте сезімтал
келеді.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында аудиторлар палатасының арнайы
комиссиясы халықаралық бекітілген нормативтер мен стандарттар үлгісіне
сүйене отырып, нарықты қатынас экономикасының заңдылығына үйлестіре отырып,
Қазақстан Республикасының ұлттық аудит стандартын дайындады. Қабылданған
Қазақстан республикасындағы аудиторлық қызмет туралы Заңы және осы
жоғарыда келтірілген ұлттық аудит стандарттары еліміздегі аудит қызметінің
дамуына, бір жүйеде жүргізілуіне әсерін тигізетіні сөзсіз.
Сонымен, аудит жұмысында өте қажет түсінік – ол тапсырушы аудитке
сенімді, ал аудитордың тапсырушыға сенімділікпен қарым-қатынаста болуын
аудит категориясы ерекше принцип деп қарастыруы қажет. Аудит жұмысы осы
стандарттар мен нормативтердің талабына сәйкес бір жүйеде жүргізіліп, оның
міндеті мен мақсатын орындайды.
Курстық жұмыстың мақсаты: аудиттың стандарттарын жүзеге асыру
мәселелері мен жолдары.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі: Қазақстанда аудиттың халықаралық
стандарттарын қалыптастырудың жүйесі.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні: Қазақстанда аудиттың халықаралық
стандарттардың тиімділігін арттыруды ұйымдастыру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Аудиттың компоненттері, принциптері мен аудит концепциялары
туралы түсінік;
- Аудиттың көкейкесті мәселелерінің бірі – оның постулаттарын
зерделеу;
- Аудит стандарттары мен нормаларының ерекшеліктері;
- Аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттарының
жіктелуі;
- Халықаралық стандарттарының негізгі бөлімдерінің құрылымы мен
мазмұнын;
- Қазақстандағы аудит стандарттарын қалыптастыру алғышарттары.
Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесі бойынша аудитор –ғалымдардың,
әлеуметтанушылардың, экономистердің еңбектері; ҚР Аудиторлық қызмет
туралы Заңы; Елбасшысының халыққа жолдаған Қазақстан - 2030 үндеуі; ҚР
2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының педагогикалық және
жас ерекшелігі психологиясы теориялары, ұлттық өндірістегі экологиялық іс-
шараларды ұйымдастыру туралы ғылыми зерттеулер мен теориялық әдебиеттері
негіздеріне сүйеніп жасалған.
Зерттеу әдістері: тақырыпты зерттеу барысында қолданылған
экономикалық және аудит бойынша әдебиеттерге, ғылыми мерзімді басылымдарға
ғылыми талдау жасау, экономикалық эксперимент өткізу, анкета және интервью
әдістері қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде осы тақырыптың көкейкестілігі, қоғамдағы аудит
процесінің бірізділігі, оны зерттеуге ат салысқан ғалымдардың еңбектерінің
құндылығы қарастырылды. Зерттеу жұмысының ғылыми аппараты, мақсаты,
міндеттері әдістері объектісі мен пәні көрсетілді.
Аудиторлық қызметтің теориялық негіздері деп аталатын бөлімде
аудиттың компоненттері, принциптері мен аудит концепциялары туралы түсінік,
аудиттың көкейкесті мәселелерінің бірі – оның постулаттарын зерделеу және
аудит стандарттары мен нормаларының ерекшеліктері қарастырылады.
Халықаралық аудит стандарттарының құрылымы мен мазмұнын қарастыру
деп аталатын бөлімде аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттарының
жіктелуі,халықаралық стандарттарының негізгі бөлімдерінің құрылымы мен
мазмұнын және қазақстандағы аудит стандарттарын қалыптастыру
алғышарттары қарастырылады.
І Бөлім Аудиторлық қызметтің теориялық негіздері
1. Аудиттың компоненттері, принциптері мен аудит концепциялары
туралы түсінік
Аудит теориясы оның мазмұны, мақсаты және ғылыми әдістемелері құрайды
десек, оған қоса оның ғылыми теориялық мәселесін, мазмұнын және пәнін
зерттейтін, анықтайтын тағы да ерекше түсініктемелер бар. Профессор Дж.
Робертсонның айтуынша, оған аудит тұжырымдамасы, қағидасы және стандарты
жатады. Сонымен, аудит теориясы мына негізгі элементтерлен тұрады:
компоненттер, принциптер, концепциялар, постулаттар, стандарттар және
нормалар.
Аудит компоненттері мынадай:
Бірінші компонент – бұл экономикалық объект. Аудиторлық қызметті
жүргізудің қажетті шарты оның аясы туралы айқын түсінік болып табылады. Ол
белгілі бір уақыт аралығында, айталық, компанияның жылдық есеп беруіне
аудит жүргізгенде немесе ішкі аудитте, сондай-ақ экономикалық объект болып
табылмайтын ақпараттық жүйедегі аудитте нақты шаруашылық жүргізуші
субъектілердің параметрлерімен анықталады.
Екінші компонент - өндірістік жағдай мен ақпарат.Аудиттің көптеген
түрі шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшылығымен дайындалған ақпаратты
бағалайды. Аудитор ақпараттың дұрыстығын талдайды. Оның міндетіне есеп
берулерге тек түсінік беру ғана емес, сондай-ақ тікелей олардың өзі жаңа
ақпарат алуында.
Үшінші компонент – бұл аудитті жүзеге асырушы тұлғаның біліктілігі.
Аудитор ең алдымен өз ісінің құзыретті маманы болуы, яғни тиісті фактілерді
жинай білуі керек және осы фактілерді бағалайтын өлшемдерді жете ұғуы
қажет. Одан тәртіптің (мінез-құлықтың) белгілі бір нормаларын, атап
айтқанда, өз ісінің тәуелсіздігін сақтап, қысым көрсетушілікке қарсы тұра
білуі керек.
Аудиттің төртінші компонентіне техникалық тұрғыда аудиторлық қызметтің
негізгі мазмұны болып табылатын фактілерді алу мен бағалау жатады. Фактісіз
қандай да бір аудиторлық есеп беру ұтымды жүргізілген зерттеудің нәтижесі
ретінде қабылданбайды.
Бесінші компонент ретінде аудит мазмұны туралы ақпаратқа немесе
функциялауға қатысты жиналған фактілер негізінде белгіленген критерийлер
(өлшемдер) алдыға шығады. Бұл фактілерді белгіленген стандартқа немесе
жалпы қабылданған критерийлерге сәйкес бағалау қажет.
Аудиттің алтыншы компоненті – аудиторлық есеп беруді жасау. Аудитор
осы арқылы тексеру барысында ашылған жағдайлар туралы, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қызметін оңтайландыру бойынша ұсынған шаралары мен айтқан
ескертпелері туралы хабарлайды.
Аудитор өзінің кәсіби қызметінде мына принциптерді басшылыққа алу
керек: адалдық, объективтілік, кәсіби құзыреттілік, құпияны сақтай
білетіндік, тәуелсіздік, жинақылық, мұқияттылық, ақ ниеттілік, ғылымилық,
нақтылық, жариялылық, демократияшылдық және т.б.
Мысалы, аудитор өзінің кәсіби міндетін орындау барысында қоғамдық
сенімді қолдау әрі нығайту ретінде адалдық, объективтілік және тәуелсіздік
принциптерінің талаптарын сақтауы, өзіне сеніп тапсырылған жұмысты мінсіз
әрі адал орындауы талқылауда білдіретін пікірінің объективтілігі мен
тәуелсіздігін сақтауы керек.
Ғылымилық принциптің мағынасы – аудиттің қорытындылары аудит теориясы
және басқару ғылымының бар ережесімен әрекететудің нұсқасын құптайды немесе
одан бас тартады. Ол белгілі бір бастапқы мәліметтермен құрылған теориялық
базаның ғылыми шынайылығын немесе жалғандығын көрсетіп береді. Сондықтан да
аудиттің теориясы мен іс-тәжірибесін терең меңгерген жоғары білікті маман
немесе ғалым аудиторлық іспен жиі айналысады.
Нақтылық принципі аудиттің мақсатқа лайықты әрі уақтылы жүргізілуін
білдіреді.
Ол аудиттің іс-тәжірибе талаптарына жауап беруі керек, деп ұйғарады.
Сондықтан да келіп түскен ұсыныстың жүзеге асуы қаншалықты анықтығын, яғни
іс жүзінде асыруға келетінін анықтап алу қажет.
Аудиторлық бақылаудың объектісі болып табылатын жүйелердің сақтау
принципі аудит барысында белгілі бір ықпал ету сапалы сипаттамаларды және
іс-жұмыс тәртібін бұзбайтындай шекте жүзеге асырылуын талап етеді.
Жариялылық принципін сақтау қажеттілігі аудитті жүргізуге де, оның
нәтижесіне де қатысты. Жариялылықтың аудиттің дамуы мен аудиторлық беделін
көтеруде пайдасы бар. Қоғамдық пікірді қалыптастыруда маңызы зор.
Халықаралық аудиторлық қызметтің нұсқауында тәуелсіз тексеру
жүргізілгенде сақталуы қажет басқа да принциптер аталады. Негізгі
принциптердің маңызы мен оларды сақтау (жүзеге асыру) аудиторлықты тек
жақсы жағынан ғана ұғындырып қоймай, оның қызмет нәтижелерінің тиімділігін
арттырады.
Концепциялар (тұжырымдамалар) аудит теориясының бағытын белгілеп
береді. Негізгі бес тұжырымдаманы қарастырайық.
1. Мінез-құлық (тәртіп) этикасы жалпыға бірдей этика нормаларын
белгілеп қана қоймай, аудитор тәртібінің арнайы ережесін де белгілейді
(мысалы, Кәсіби бухгалтер (аудиторлар) этикасының халықаралық кодексі).
Барлық саналы, зерделі, білімді мамандарға тән мінез-құлық этикасын басқа
аудиторлық арнайы этика анықталған.
2. Тәуелсіздік ең алдымен пікірдің объективтілігін және шынайы болуын
қамтамасыз етеді. Әрбір аудитор өз пікірін дербес қалыптастыруы керек және
оған ешқандай сыртқы факторлар (қысым, күш көрсету) әсер етпеуі қажет.
3. Дәлелділігі. Аудиторлар қисынға негізделген шешім қабылдау үшін
жеткілікті дәрежеде құзырлы мағлуматтар мөлшерін жинап бағалау керек.
Тексеру барысында жиналған мәліметтер санымен және сапасымен есептелетін
көрсеткіштер аудит тексеруіне негіз болмайды, тек қосалқы дәлел болатын
мәліметтер. Ал аудитордың мақсаты тексеру барысында нақты шешім қабылдау
үшін жан-жақты мәліметтер жинап күдіксіз, сенімді дәлелділікті қамтамасыз
ету.
4. Кәсібилік. Аудиторлар құзыретті, білікті және зерделі болуы қажет.
5. Ұсынудың дәлдігі. Ақпаратты ашу мен ұсыну бара-барлығы әдетте бір
мәнді ережелердің толық жинағы ретінде қарастырылатын жалпы қабылданған
аудиторлық стандарттарға қызмет етеді.Аудиторлық шешім қабылдау үшін
жиналған материалдарды тұжырымдап дұрыс түсіну үшін аудит стандарты негіз
болады. Ал аудит теориясында бухгалтерлік есеп принциптеріне сүйене отырып,
дұрыс түсінушілік тұжырымдамасы бухгалтерлік есеп көрсеткіштерінің
дәлелдігіне, тұжырымдылығына, қысқаша тиянақты көрсеткіштігіне сүйенеді.
1.2. Аудиттың көкейкесті мәселелерінің бірі – оның постулаттарын
зерделеу
Аудит теориясын толықтыратын ғылыми түснік –ол аудит постулаты. Бұл
сөздің латын тілінен түсінігін қарастыратын болсақ, ол дәлелсіз бекітілген
түсінік, дәлелді қажет етпейтін шындық. Аудит постулаттары арқылы аудит
стандарттарының мазмұны анықталады. Аудит қағидаларына ғалымдар ертеден-ақ
тиянақты көңіл бөлген. Мысалы, Р.К.Маут және Х.А. Шараф 1961 жылы аудиттің
сегіз постулатын анықтағ,ан, олар кейін аудит ғылымының дамуына әсерін
тигізген.
Аудиттің көкейтесті мәселелерінің бірі – оның постулаттарын зерделеу
болып табылады. Кең мағынасындағы постулат – бұл басқаша дәлелденбейінше,
жоққа шығарылмайынша ақиқат ретінде қабылданатын аксиомалық ережелер.
Дж.Робертсон мынадай анықтама ұсынады: Постулат – бұл негізінде қызмет
бағыты белгіленетін негізі бар аксиомалық бекіту. Постулаттардың көмегімен
аудиторлық стандарттардың мазмұнын танып білуге болады.
Постулаттар ғылым және ғылыми тәртіп жүйесінің негізінде жатады. Олар
кез келген ғылыми теорияның дамуы үшін одан кейінгі логикалық құрылымды
жасау базасына керекті бастапқы алғы шарт пен болжаулар болып табылады.
Іргелі постулаттарды негізге ала отырып, ең күрделі мәселелерді түсінуге
болады.
Тіпті олардың шынайылығы толық дәлелденбесе де постулаттар анық болуы
керек. Кез келген постулат немесе аксиомалар білімнің даму процесінде
өзгерістерге ұшырауы ықтимал болғандықтан олар соңғы инстанциясында шынайы
болмауы да мүмкін. Осы жөнінде Дж.Робертсон былай деген:Аудиторлық
тексерудің белгілі бір жағдайларын ескермей тұрып, постулаттарға көзсіз ере
беруге болмайды. Постулаттар белгілі бір жағдайда жалған болып, соған
сәйкес (нақты жағдайларды назарға алмай) әрекет етеді – яғни, аудиторлық
тексеруде жүргізуге қалай болса, солай ұқыпсыз қарайды.
Аудит теориясындағы постулаттардың рөлі аса маңызды болады. Батыс
ғылымдары мен мамандары олардың қажеттілігін ерте сезінді. 1961 жылы
Р.К.Маутц және Х.А.Шараф аудиттің 8 постулатын қалыптастырды. Олар өте
әйгілі болып, аудит теориясында кеңінен қолданыла бастады.
1982 жылы америкалық ғылым Т.А.Ли өзінің постулатын қосты. Сондай-ақ
Дж.Робертсон, Р.К.Маутцпен Х.А.Шараф постулаттарын экономикалық
тиімділіктің максимасы деп аталатын тағы бір постулатпен толықтырды.
Бірқатар ғалымдар, атап айтқанда, А.Белкаоуи, Р.Адамс, Я.В.Соколов,
К.Ш.Дуйсенбаев, М.С.Ержанов және басқалары жекелеген постулаттардың
мазмұнын нақтылау бойынша және оларды қалыптастыру үшін өз нұсқаларын
ұсынды.
Әр түрлі ғалымдар мен маман-практиктердің көзқарастарын жан-жақты
зерделеу арқылы ғылыми негізделеген постулаттар болып мыналар саналады:
1. Қаржылық есеп берулер мен қаржы мәліметтері тексерілуі мүмкін.
2. Мүдделердің қайшы келіп қалу ықтималдығы.
3. Верификацияның (қандай да бір нәрсенің дұрыстығын тексеру)
мүмкіндігі.
4. Есептеме дұрыс жасалмаған.
5. Егер қаржылық ақпаратты тексеру тәуелсіз пікір білдіру мақсатында
орындалса, онда аудитордың қызметі оның өкілеттігімен реттемеленеді.
6. Қате қорытынды жіберіп алудан ешкім де тыс емес.
7. Аудитордың пікірі оның мүдделеріне тәуелді.
8. Есеп беру мәліметтерінің объективтілігі ішкі бақылаудың
тиімділігіне тікелей пропорционалды.
9. Әрбір тізбекті тексеру өткен шақтағы тексерулердің құндылығын
кемітуі мүмкін және әрдайым ақпараттылығы аз болады.
10. Аудитордың әрбір пайымдауы белгілі бір деңгейде иландырады.
11. Бұрынғы (алдынғы) ақпараттың құндылығы.
12. Жалпы қабылданған бухгалтерлік принциптерді ұдайы сақтау.
Осылайша, аудит саласын стандарттау және теориясын дамытудағы
постулаттардың маңызы зор. Олар аудитордың тәжірибелік жұмыстарына міндетті
түрде қажет болады. Оларды күнделікті іс-тәжірибеде біліп қолдану аудиттің
мақсаттары мен техникасын, аудиторлық стандарттардың, нормалардың, мазмұнын
терең түсінуге мүмкіндік береді. Аудиторлық стандарттарды жобалауда
қолданылуы аудиторлық қызметтің тиімділігіне оң әсер ететін, кәсіби маман
топтар талқыға салатын постулаттардың нақты жүйесі негізге алынуы керек.
Ұлыбритания ғалымы Роджер Адамс аудит постулаты туралы өзі зерттеу
жүргізіп өзінің қорытындысын басылымға шығарған. Осы жоғарыдағы айтылған
ғалымдардың аудит постулаттары тұжырымдарын қорыта келіп, келесі түрлерін
қарастыруға болады:
1. Қаржы есебі және қаржылық көрсеткіштерін тексеру еліміздегі аудит
заңының талабына сәйкес аудитор шаруашылық субъектілерінің қаржы есебініңғ
дәлдігін, объективтік шындығын анықтайды. Бұл постулаттың дұрыстығы
кәсіпорын әкімшілігіне бір жағынан тексеру барысында тиянақты талап қойып
шындықты анықтау болса, екінші жағынан кәсіпорын басшылары өз тарапынан сол
шындықты анықтауға құштар. Себебі олар өз тарапынан тексеру жасай алмайды.
Ал, аудитор тексеруді шындықпен анықтамаса өзінің қорытындысын бере
алмайды.
2. Кәсіпкерлердің өзара кездейсоқ келіспеушілігінде постулат
әлеуметтік қайшылық жағдайында орын алады: әрқашанда тапсырушы мен аудитор
арасында кәсіпкершілік тұрғысынан жұмыс бабында өзара ізгі мақсаттары
қарама-қарсылық кездесіп отырады. Алғашқы аудит жұмсының даму кезеңінде
аудиторлар бұл постулат болмауы керек деп санайтын.
Негізінде аудитор мен тапсырушылардың ізгі мақсаттарының арасында
өзара келіспеушілік әрқашанда кездесетін болғандықтан аудиторлардың тексеру
барысында алдына қоятын ең негізгі мақсаты ол бухгалтерлік есепте
жіберілген қатені, нормативтік құжаттардың талабының орындалмауын тексеру
және соның әсерінен қаржылық ақпарат жіберілген қатені анықтау. Осымақсат
аудит жұмысының құндылығын және қажеттілік деңгейін көтеруде.
3. Верификация мүмкіншілігі. Верификация деген сөз латын тілінен нақты
аударатын болсақ, ол – орындау, анықтау, шындыққа көз жеткізу, дәлдәгән
тексеру. Яғни, верификация жасамаған жағдайда аудиттің қажеті жоқ.
Аудит туралы жазылған басылымдарда, ғылыми зерттеулерде верификация
ерекше орын алады. Аудиторлық верификацияны жұмыс барысында, мәлімет
жинауда, оны бір жүйеге келтіруде, тиянақты, қорытындылап баға беруде
қолданылатын ерекше әдіс деп түсінуге болады. Себебі, аудитор жинаған
материалында немесе тексеретін бухгалтерлік есеп көрсеткіштерінде қате жоқ
деп немесе шешім қабылдауында күмән жоқ деп қарастыруына болмайды.
Верификация постулаты өз тарапынан әр түрлі аудиттің тек арасын бөліп
жүргізуге негіз болады. Мысалы, сыртқы аудит, ішкі аудит немесе
мемлекеттік аудит жүргізудегі аудиторлық әдісі ретінде.
4. Ақпарат дұрыс жасалынбағанда аудит жұмысында осы постулат оның
атқаратын рөлін, алатын орнын анықтайды. Шаруашылық субъектілерінің
ақпаратында қате болмаса, немесе нақты көрсеткіштері әдейі дұрыс
көрсетілген болса онда аудиторлық тексеру дұрыс жасалған ақпаратқа талдау
жасап, түсініктеме беру, анықтама жасау деңгейінде қалған болар еді.
5. Аудитор жұмысы және оның құқысы кәсіпорын қаржылық ақпаратын
тексергенде оның дербес, тәуелсіздігін дәлелдейді. Бұл постулат аудиторлық
тексеру барысында дербес қорытынды жасауда ол тек қана аудиторлық принципін
сақтауды талап етеді. Тек сол жағдайда ғана тексерілген қаржылық ақпаратты
қолданушыларға тиімді, пайдалы болады. Осымен қатар аудитор қызмет көрсету
жұмысын да қоса жүргізеді.
6. Қатесіз қорытынды жасауға ешкім кепілдік бермейді. Кәсіпорын
басшысы немесе аудиторлар аудиторлық тексеру барысында және шаруашылық
көрсеткіштеріне талдау жасап, өз ойларын қорытындылаған кезде қате
жібермеуге кепілдік бере алмайды. Себебі, тексеру барысында аудиторлық
қорытынды жасауда күмәндану элементі әрқашанда қатысып отырады.
7. Аудитордың пікірі оның мақсатына тәуелді. Бұл постулат аудитордың
кәсіпшілік принциптерін негіздеу мақсатына сәйкес оның аудиторлық пікір-
ойының құралуын қарастырады. Яғни аудитордың кәсіпшілік, моральдық мақсаты
оның объективті, дербес қорытынды жасауын талап етеді. Ол өзін күдіксіз
таза ұстауға міндетті. Материалдық қызығушылыққа жол бермеуі қажет.
8. Ішкі бақылау, тексеру ақпаратының көрсеткіштерінің дәлелдігіне,
туралығына, объективтік мәліметтер екеніне кепілдік береді. Шаруашылық
субъектілерінде, акционерлік бірлестіктерде ішкі бақылау, тексеру неғұрлым
жақсы ұйымдастырылған болса мәліметтер болады.
1.3. Аудит стандарттары мен нормаларының ерекшеліктері
Аудит жұмысында өте қажет түсінік – ол тапсырушы аудитке сенімді, ал
аудитордың тапсырушыға сенімділікпен қарым-қатынаста болуын аудит
категориясы ерекше принцип деп қарастыруы қажет.Әрине, тапсырушы мен аудит
жұмысы ақша төледім, енді өзіме қажет немесе қалаған мазмұнындағы
аудиторлық қортынды аламын деген сенімде болуы дұрыс емес.
Стандарттарды аудиттің теориясы мен іс-тәжірибесінде негізгі ережелер
немесе аудиторлық процедураның принциптері деп ұғуға болады. Осы ереже
минимумы аудиторға бақылау шараларының ауқымын, оларды жүргізу әдістерін
анықтауға көмектеседі әрі аудиторлық қызметтің нәтижелерін бағалаудың
өлшемдері болып табылады. Әр елдің ұлттық стандарттары аудиттің жүргізілу
жағдайына қарамастан міндетті түрду орындалуы керек. Олар халықаралық
нормативтердің талаптарына жауап беретін тиісті деңгейдегі аудиторлық
қызметке қолдау көрсетеді, аудиторларды өз білімдері мен біліктерін ұдайы
жетілдіруге мәжбүрлейді, жекелеген аудиторлық ұйымдардың жұмыс сапасын
салыстыруды қамтамасыз етеді, аудиторлардың жұмысын жеңілдетеді әрі
оңтайландырады.
Аудиторлық қызмет заңнан басқа стандарттармен, нормалармен және
негізгі постулаттармен реттеледі.
Аудиторлық стандарттар әрбір тексеруші органға кәсіпорынның міндет
жүктеушісі болып табылады, алайда олар ревизиялық іс-тәжірибелерді
қорытындылаудан алынған іріктемелер негізінде әзірленген.
Әрбір нақты аудиторлық (ревизиялық) орган сыртқы тексеру стандарттары
оның мақсаттары мен міндеттеріне қаншалықты дәрежеде сәйкестігін дербес
анықтауы керек.
Стандарттардан бір айырмашылығы аудит нормалары негізгі принциптерді
қарастырмайды, сөйтсе де мына жағдайларда қолданылуы мүмкін процедуралар
бойынша басшылықты қамтиды:
- өзіндік ерекшелігі бар мәселелерді тексеру;
- жекелеген салаларды ревизиялау;
- бейаудиторлық есеп берулерді дайындау және т.б.
Нормалар көз жеткізіп иландыратындай болуы керек, бірақ олардың тура
нұсқаулық (директивалық) сипаты жоқ. Аудиторлар нормадан ауытқуы мүмкін,
бірақ олардың сақталмау себебтерін түсіндіріп беруге әрдайым дайын тұруы
керек.
Аудиторлық стандарттармен нормалар сияқты жарияланған ресми құжаттарды
мемлекеттік, бақылаушы, заңды және басқа да өкілетті инстанциялар
аудиторлар жұмысының құзыреттілігі мен дұрыстығын қарастырғанда басшылыққа
алып, пайдалануы мүмкін.
Сонымен удиттің стандарты және нормативтері екінші топқа жататын
құжаттар. Олар арқылы аудит жұмысын тікелей бір жүйеге келтіріп отырады.
Олар өз кезегінде аудит теориясының үшінші элементі деп саналады. Аудит
постулаты арқылы аудит стандартының мазмұны анықталады, ал аудит стандарты
мен нормативтері аудит жұмысының сапалылығын анықтайды. Оларды аудит
орындау тәртібімен бірдей деп санауға болмайды. Стандартты, нормативтерді
бұлжытпай орындау қажет, себебі бұл құжаттар аудит принциптерін толық
орындауға аудит тексеруін сапалы жүргізуге тікелей әсерін тигізеді. Аудит
жұмысы осы стандарттар мен нормативтердің талабына сәйкес бір жүйеде
жүргізіліп, оның міндеті мен мақсатын орындайды.
Аудиттің стандарты және нормативтері деп аудит принциптерінің
талабына сәйкес аудит қызметін жүргізуге белгіленген ереже нұсқауларды
айтады. Сол ереже нұсқаулар аудиторға өз жұмысын ұйымдастыруға, аудит
әдістерін анықтауға әртүрлі шаруашылық жағдайларына орынды баға беруге,
аудитор қорытындысын жасауға негіз болады. Себебі, аудиторлар сол
стандарттар мен нормативтердің талабына сәйкес жұмыс істеу үшін үздіксіз
өздерінің біліктілігін, мамандықтарын жетілдіріп, ізденіп, оқып қажет болса
ғылыми зерттеу жүргізіп отыруды қалыптастырады. Өзінің мазмұнына және
арналған мақсатына сәйкес аудит стандарттары үш топқа бөлінеді: 1) жалпы
стандарттар; 2) жұмыс стандарттары; 3) ақпарат стандарты. Осы стандарттар
аудит қызметінің құрылымын, схемасын анықтайды.
Жалпы стандарттар мазмұны аудитор мамандығын, іскерлігін, мамандық
сапасын, мамандықпен өз міндетін атқару, мақсатына жету жолындағы
аудитордың мамандық бейнесін құрайды. Аудиторға жалпы стандарттар
тұрғысынан қойылатын талаптар мен міндеттер: мамандық; қызметкерлік; дербес
тәуелсіздігі мен объективтігі; аудит қызметіне дайындық деңгейі, мәлімет
жинау; ақпарат жасау; қызметкөрсету барысында түсініктеме беру.
Осы аталған талаптар мен міндеттер мазмұнына сәйкес аудит фирмалары
аудиторлар мен мамандар тобын құрастыруы қажет. Арнайы мамандар дайындау,
аудит қызметін жүргізу үшін ереже-нұсқау дайындау, осы стандарттарды
қолдану тиімділігін қарастыру.
Жалпы стандарттардың аудитке қоятын ұлкен талабының бірі - ол дербес
тәуелсіздігі. Аудитор өз қызметін белгілеген бағдарламасы бойынша
жүргізеді, оның тәуелсіздігі аудит қызметі заңының талабына сәйкес жоғарыда
айтылған аудит принциптеріне негізделген, удит әдістеріне сәйкес өз
құқысына сүйене отырып аудиторлық тексеру жүргізіледі. Сондықтан да ешкім,
ешқандай мемлекет құрылымы аудит фирмасына өз тарапынан заңсыз немесе
қысымшылық жолымен аудитор шешімін өзгертуге, аудитордың қызметіне немесе
оның аудитор қорытындысына ешқандай әсер ете алмайды. Сонымен қатар аудитор
тәуелсіздігі тапсырушылармен жасалған келісім-шарт талабына сәйкес, ол
тексеруге қажет мәліметті түгелдей талап етіп алуға құқысы бар.
Жұмыс стандарты дегеніміз ол – аудит қызметін жүргізу үшін дайындалған
ереже нұсқаулар жинағы. Оған жататындар: аудит қызметін жүргізу жоспары,
ағымдағы бақылау әдісі мен бағдарламасы, мәліметтер жинау жүйесі, ішкі
бақылау жұмысына баға беру.Аудиттің негізгі мақсаты – оның жаппай тексеру
жүргізу арқылы негізгі міндетін орындау, аудиторлық қорытынды жасау болса
жұмыс стандарты сол аудит процесінің барлық ағымына қажет әдіс жолын
анықтайтын аудит құралы. Сондықтан да жұмыс аудиттің құрамы, қандай түрлі
аудит жүргізілсе де соның мазмұнын, басқару барысын анықтайды. Жалпы аудит
қызметінің нәтижесі жұмыс стандартын тиімді қолданған жағдайда жоғары
нәтижелі болады. Оның қауіпсіздігі, сенімділігі, мәлімет қолданушылар
(пайдалагушылар) үшін құндылығы артады.
Аудит қызметінде ерекше орын алатын стандарттың ең соңғы сатысы ол –
қорытынды жасау, немесе ақпарат стандарты. Шаруашылық субъектілерінің,
белгілі бір уақыт кезеңіндегі өндірістік немесе коммерциялық әйтәуір
кәсіпкерлік шаруашылығының нәтиже көрсеткіштері өткен уақытқа сәйкес
(айлық, тоқсанды, жылдық) қорытынды жасалынып бір жүйеге келтіріледі.
ІІ Бөлім Халықаралық аудит стандарттарының құрылымы мен мазмұнын қарастыру
2.1. Аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттарының жіктелуі
Аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттары жіктемесі.
Аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттары өзара байланысты 4
тізбекті бөлімнен тұрады:
1. Негізгі постулаттар.
2. Жалпы стандарттар.
3. Жұмыс стандарттары.
4.Есеп беру стандарттары.
Негізгі постулаттар – бұл аудиторлық қызметтің жалпы стандарттарының
негізін білдіретін қажетті шарттар мен логикалық принциптер, заңдылықтар.
Олар аудиторға нақты стандарттардың белгілі бір тұста қолдануға жарамайтын
жағдайында есеп берулерді жасау пікірін қалыптастырудың схемасы ретінде
қызмет етеді.
Олардың ішінде арнайы экономикалық әдебиеттерде ең маңызды делінетін
мынадай негізгі постулаттар ұсынылады:
1. Тексеруші орган өз қызметінде барлық мәселелер бойынша аудиторлық
қызметтің стандарттарына сәйкес әрекететуі керек.
2. Аудиторлық (тексеру) органның еш қоспасыз өз пікірі болуы және
тексеру барысында пайда болатын әр түрлі жағдайларды дербес бағалауы керек.
3. Қоғамдық сана өскенде қоғамдық қаражат сеніп тапсырылған жеке
тұлғаны немесе ұйымды бақылауға талап күшейеді; олардың елдің көзінше, яғни
көпшілік алдында есеп беруіне және қаржылық-шаруашылық операцияларын дұрыс
жүргізуіне қолдау көрсету.
4. Есеп берушілікті дамыту ақпаратты алу, бақылау жүйесінің дұрыс
жүргізілуі мен жетілуіне ықпалын тигізуі керек. Қаржылық есеп берулер және
басқа мәліметтер мазмұнының толық болуы мен формасының дұрыс болуына
кәсіпорын басшысы жауап береді. Тексерілген (немесе тексерілетін) бірліктер
қаржылық жағдайдың сипаты мен өз қызметінің нәтижелеріне, сондай-ақ жинау
жүйесін әзірлеуге және ақпаратты әзірлеуге жауапты болып табылады.
5. Басшылық пен үкіметтің тиісті органдары қаржылық есеп берулердің
стандарттарын таратуға кепілдеме беруі керек.
6. Есеп берулердің стандарттарын дәйекті түрде, яғни тізбектілікпен
қолдану қаржылық жағдай мен қызмет нәтижелері туралы дәл қорытынды жасауға
өз септігін тигізуі керек. Алайда аудитор есеп берулердің стандарттарын
дәйекті түрде қолдануды әр түрлі қаржылық есептіліктің дұрыстығы мен
шынайылығына күмән келтіруге болмайтын дәлел ретінде қарастыра алмайды.
Есеп берулердің анықтығы туралы қорытындыны аудитор тек өзінің
зерттеулерінің негізінде ғана шығаруы тиіс.
7. Ішкі бақылаудың барабарлық (адекватной) жүйесі болғанда ықтимал
қателіктер мен бұрмаланушылық ең төменгі деңгейде азаяды. Осыған байланысты
аудитор ішкі бақылау құралы қабылданған нормаларға сәйкес келмесе немесе ол
мүлдем жоқ болған жағдайда тексерілген бірлікке өз ұсынысын енгізеді.
8. Заң актілері бақылаудағы қызметтерді жан-жақты бағалауда қажет
болатын қолдағы бар ақпараттарға қол жеткізуді қамтамасыз ететін тексеруші
органдарымен ревизия бірліктерінің ынтымақтастықта болуын мақсат етеді.
9. Барлық аудиторлық қызмет заң актілерімен, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Бөлім Аудиторлық қызметтің теориялық негіздері
1.1.Аудиттың компоненттері, принциптері мен аудит
концепциялары туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2.Аудиттың көкейкесті мәселелерінің бірі – оның постулаттарын
зерделеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3.Аудит стандарттары мен нормаларының ерекшеліктері ... ... ... .15
ІІ Бөлім Халықаралық аудит стандарттарының құрылымы мен мазмұнын қарастыру
2.1.Аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттарының
жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 19
2.2. Халықаралық стандарттарының негізгі бөлімдерінің құрылымы
мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..23
2.3.Қазақстандағы аудит стандарттарын қалыптастыру
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .36
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
8
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Экономиканың дамуының барлық даму
сатыларындағы негізгі тізбек өнеркәсіп болып табылады. Өйткені өнеркәсіпте
жұмыскердің өндіріс құралдары мен тікелей байланысы анық көрінеді. Жеке
өнеркәсіптік кәсіпорын дегеніміз өндірістік- техникалық бірлігі бар,
ұйымдастыру -әкімшілік және шаруашылық тұрғыда тәуелсіз өндірістік бірлік
болып табылады.
2006 жылғы 1 наурыздағы ҚР Президентінің халыққа Жолдауында
Қазақстанның алдағы уақытта әлемдегі 50 бәсекелеселдің қатарына кіру туралы
міндеті қойылғаны белгілі. Бұл міндет Қазақстан экономикасы дамуының
сапалы да жаңа кезеңін ашқалы отыр.Ол дегеніміз өтпелі кезең жағдайындағы
модернизациялауды аяқтап, енді бәсекелестік қабілеті бар елді жасауға
ұмтылуды білдіреді.
Ал, ұлттық экономиканың бәсекелестігі бұл экономиканың, соның ішінде,
өнеркәсіптік өндірістің озық технологиялар мен жаңалықтарды игеруі арқылы,
ішкі және әлемдік нарыққа сапалы да, бәсекелес өнімдер шығарып, оларды
өткізуде бәсеклестік артықшылықтарды пайдалану, сондай-ақ, өндірісті заман
талабына сай жаңғырта білу қабілетін сипаттайды.
Экономиканың негізгі қозғалысы инновацияларға тәуелді және
инновациялар арқылы сол елдің қандай бір ресурстар мен факторларға деген
кемтігінің орнын толтырады. Көптеген салалар инновацияларды пайдаланып
қоймай, оларды үнемі жасайды және орналастырады. Елдердегі экономиканың
жетекші салалары негізінен өндірістің базалық факторлары мен ресурстары
есебінен артықшылықтарға қол жеткізеді. Олардың сыртқы нарықтарға шығуына
бірлескен негізде құрылған шетелдік кәсіпорындар ықпал етеді. Мұндай
сатыдағы экономика әлемдік нарықтағы болатын өзгерістерге өте сезімтал
келеді.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында аудиторлар палатасының арнайы
комиссиясы халықаралық бекітілген нормативтер мен стандарттар үлгісіне
сүйене отырып, нарықты қатынас экономикасының заңдылығына үйлестіре отырып,
Қазақстан Республикасының ұлттық аудит стандартын дайындады. Қабылданған
Қазақстан республикасындағы аудиторлық қызмет туралы Заңы және осы
жоғарыда келтірілген ұлттық аудит стандарттары еліміздегі аудит қызметінің
дамуына, бір жүйеде жүргізілуіне әсерін тигізетіні сөзсіз.
Сонымен, аудит жұмысында өте қажет түсінік – ол тапсырушы аудитке
сенімді, ал аудитордың тапсырушыға сенімділікпен қарым-қатынаста болуын
аудит категориясы ерекше принцип деп қарастыруы қажет. Аудит жұмысы осы
стандарттар мен нормативтердің талабына сәйкес бір жүйеде жүргізіліп, оның
міндеті мен мақсатын орындайды.
Курстық жұмыстың мақсаты: аудиттың стандарттарын жүзеге асыру
мәселелері мен жолдары.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі: Қазақстанда аудиттың халықаралық
стандарттарын қалыптастырудың жүйесі.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні: Қазақстанда аудиттың халықаралық
стандарттардың тиімділігін арттыруды ұйымдастыру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Аудиттың компоненттері, принциптері мен аудит концепциялары
туралы түсінік;
- Аудиттың көкейкесті мәселелерінің бірі – оның постулаттарын
зерделеу;
- Аудит стандарттары мен нормаларының ерекшеліктері;
- Аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттарының
жіктелуі;
- Халықаралық стандарттарының негізгі бөлімдерінің құрылымы мен
мазмұнын;
- Қазақстандағы аудит стандарттарын қалыптастыру алғышарттары.
Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесі бойынша аудитор –ғалымдардың,
әлеуметтанушылардың, экономистердің еңбектері; ҚР Аудиторлық қызмет
туралы Заңы; Елбасшысының халыққа жолдаған Қазақстан - 2030 үндеуі; ҚР
2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының педагогикалық және
жас ерекшелігі психологиясы теориялары, ұлттық өндірістегі экологиялық іс-
шараларды ұйымдастыру туралы ғылыми зерттеулер мен теориялық әдебиеттері
негіздеріне сүйеніп жасалған.
Зерттеу әдістері: тақырыпты зерттеу барысында қолданылған
экономикалық және аудит бойынша әдебиеттерге, ғылыми мерзімді басылымдарға
ғылыми талдау жасау, экономикалық эксперимент өткізу, анкета және интервью
әдістері қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспе бөлімінде осы тақырыптың көкейкестілігі, қоғамдағы аудит
процесінің бірізділігі, оны зерттеуге ат салысқан ғалымдардың еңбектерінің
құндылығы қарастырылды. Зерттеу жұмысының ғылыми аппараты, мақсаты,
міндеттері әдістері объектісі мен пәні көрсетілді.
Аудиторлық қызметтің теориялық негіздері деп аталатын бөлімде
аудиттың компоненттері, принциптері мен аудит концепциялары туралы түсінік,
аудиттың көкейкесті мәселелерінің бірі – оның постулаттарын зерделеу және
аудит стандарттары мен нормаларының ерекшеліктері қарастырылады.
Халықаралық аудит стандарттарының құрылымы мен мазмұнын қарастыру
деп аталатын бөлімде аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттарының
жіктелуі,халықаралық стандарттарының негізгі бөлімдерінің құрылымы мен
мазмұнын және қазақстандағы аудит стандарттарын қалыптастыру
алғышарттары қарастырылады.
І Бөлім Аудиторлық қызметтің теориялық негіздері
1. Аудиттың компоненттері, принциптері мен аудит концепциялары
туралы түсінік
Аудит теориясы оның мазмұны, мақсаты және ғылыми әдістемелері құрайды
десек, оған қоса оның ғылыми теориялық мәселесін, мазмұнын және пәнін
зерттейтін, анықтайтын тағы да ерекше түсініктемелер бар. Профессор Дж.
Робертсонның айтуынша, оған аудит тұжырымдамасы, қағидасы және стандарты
жатады. Сонымен, аудит теориясы мына негізгі элементтерлен тұрады:
компоненттер, принциптер, концепциялар, постулаттар, стандарттар және
нормалар.
Аудит компоненттері мынадай:
Бірінші компонент – бұл экономикалық объект. Аудиторлық қызметті
жүргізудің қажетті шарты оның аясы туралы айқын түсінік болып табылады. Ол
белгілі бір уақыт аралығында, айталық, компанияның жылдық есеп беруіне
аудит жүргізгенде немесе ішкі аудитте, сондай-ақ экономикалық объект болып
табылмайтын ақпараттық жүйедегі аудитте нақты шаруашылық жүргізуші
субъектілердің параметрлерімен анықталады.
Екінші компонент - өндірістік жағдай мен ақпарат.Аудиттің көптеген
түрі шаруашылық жүргізуші субъектілердің басшылығымен дайындалған ақпаратты
бағалайды. Аудитор ақпараттың дұрыстығын талдайды. Оның міндетіне есеп
берулерге тек түсінік беру ғана емес, сондай-ақ тікелей олардың өзі жаңа
ақпарат алуында.
Үшінші компонент – бұл аудитті жүзеге асырушы тұлғаның біліктілігі.
Аудитор ең алдымен өз ісінің құзыретті маманы болуы, яғни тиісті фактілерді
жинай білуі керек және осы фактілерді бағалайтын өлшемдерді жете ұғуы
қажет. Одан тәртіптің (мінез-құлықтың) белгілі бір нормаларын, атап
айтқанда, өз ісінің тәуелсіздігін сақтап, қысым көрсетушілікке қарсы тұра
білуі керек.
Аудиттің төртінші компонентіне техникалық тұрғыда аудиторлық қызметтің
негізгі мазмұны болып табылатын фактілерді алу мен бағалау жатады. Фактісіз
қандай да бір аудиторлық есеп беру ұтымды жүргізілген зерттеудің нәтижесі
ретінде қабылданбайды.
Бесінші компонент ретінде аудит мазмұны туралы ақпаратқа немесе
функциялауға қатысты жиналған фактілер негізінде белгіленген критерийлер
(өлшемдер) алдыға шығады. Бұл фактілерді белгіленген стандартқа немесе
жалпы қабылданған критерийлерге сәйкес бағалау қажет.
Аудиттің алтыншы компоненті – аудиторлық есеп беруді жасау. Аудитор
осы арқылы тексеру барысында ашылған жағдайлар туралы, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қызметін оңтайландыру бойынша ұсынған шаралары мен айтқан
ескертпелері туралы хабарлайды.
Аудитор өзінің кәсіби қызметінде мына принциптерді басшылыққа алу
керек: адалдық, объективтілік, кәсіби құзыреттілік, құпияны сақтай
білетіндік, тәуелсіздік, жинақылық, мұқияттылық, ақ ниеттілік, ғылымилық,
нақтылық, жариялылық, демократияшылдық және т.б.
Мысалы, аудитор өзінің кәсіби міндетін орындау барысында қоғамдық
сенімді қолдау әрі нығайту ретінде адалдық, объективтілік және тәуелсіздік
принциптерінің талаптарын сақтауы, өзіне сеніп тапсырылған жұмысты мінсіз
әрі адал орындауы талқылауда білдіретін пікірінің объективтілігі мен
тәуелсіздігін сақтауы керек.
Ғылымилық принциптің мағынасы – аудиттің қорытындылары аудит теориясы
және басқару ғылымының бар ережесімен әрекететудің нұсқасын құптайды немесе
одан бас тартады. Ол белгілі бір бастапқы мәліметтермен құрылған теориялық
базаның ғылыми шынайылығын немесе жалғандығын көрсетіп береді. Сондықтан да
аудиттің теориясы мен іс-тәжірибесін терең меңгерген жоғары білікті маман
немесе ғалым аудиторлық іспен жиі айналысады.
Нақтылық принципі аудиттің мақсатқа лайықты әрі уақтылы жүргізілуін
білдіреді.
Ол аудиттің іс-тәжірибе талаптарына жауап беруі керек, деп ұйғарады.
Сондықтан да келіп түскен ұсыныстың жүзеге асуы қаншалықты анықтығын, яғни
іс жүзінде асыруға келетінін анықтап алу қажет.
Аудиторлық бақылаудың объектісі болып табылатын жүйелердің сақтау
принципі аудит барысында белгілі бір ықпал ету сапалы сипаттамаларды және
іс-жұмыс тәртібін бұзбайтындай шекте жүзеге асырылуын талап етеді.
Жариялылық принципін сақтау қажеттілігі аудитті жүргізуге де, оның
нәтижесіне де қатысты. Жариялылықтың аудиттің дамуы мен аудиторлық беделін
көтеруде пайдасы бар. Қоғамдық пікірді қалыптастыруда маңызы зор.
Халықаралық аудиторлық қызметтің нұсқауында тәуелсіз тексеру
жүргізілгенде сақталуы қажет басқа да принциптер аталады. Негізгі
принциптердің маңызы мен оларды сақтау (жүзеге асыру) аудиторлықты тек
жақсы жағынан ғана ұғындырып қоймай, оның қызмет нәтижелерінің тиімділігін
арттырады.
Концепциялар (тұжырымдамалар) аудит теориясының бағытын белгілеп
береді. Негізгі бес тұжырымдаманы қарастырайық.
1. Мінез-құлық (тәртіп) этикасы жалпыға бірдей этика нормаларын
белгілеп қана қоймай, аудитор тәртібінің арнайы ережесін де белгілейді
(мысалы, Кәсіби бухгалтер (аудиторлар) этикасының халықаралық кодексі).
Барлық саналы, зерделі, білімді мамандарға тән мінез-құлық этикасын басқа
аудиторлық арнайы этика анықталған.
2. Тәуелсіздік ең алдымен пікірдің объективтілігін және шынайы болуын
қамтамасыз етеді. Әрбір аудитор өз пікірін дербес қалыптастыруы керек және
оған ешқандай сыртқы факторлар (қысым, күш көрсету) әсер етпеуі қажет.
3. Дәлелділігі. Аудиторлар қисынға негізделген шешім қабылдау үшін
жеткілікті дәрежеде құзырлы мағлуматтар мөлшерін жинап бағалау керек.
Тексеру барысында жиналған мәліметтер санымен және сапасымен есептелетін
көрсеткіштер аудит тексеруіне негіз болмайды, тек қосалқы дәлел болатын
мәліметтер. Ал аудитордың мақсаты тексеру барысында нақты шешім қабылдау
үшін жан-жақты мәліметтер жинап күдіксіз, сенімді дәлелділікті қамтамасыз
ету.
4. Кәсібилік. Аудиторлар құзыретті, білікті және зерделі болуы қажет.
5. Ұсынудың дәлдігі. Ақпаратты ашу мен ұсыну бара-барлығы әдетте бір
мәнді ережелердің толық жинағы ретінде қарастырылатын жалпы қабылданған
аудиторлық стандарттарға қызмет етеді.Аудиторлық шешім қабылдау үшін
жиналған материалдарды тұжырымдап дұрыс түсіну үшін аудит стандарты негіз
болады. Ал аудит теориясында бухгалтерлік есеп принциптеріне сүйене отырып,
дұрыс түсінушілік тұжырымдамасы бухгалтерлік есеп көрсеткіштерінің
дәлелдігіне, тұжырымдылығына, қысқаша тиянақты көрсеткіштігіне сүйенеді.
1.2. Аудиттың көкейкесті мәселелерінің бірі – оның постулаттарын
зерделеу
Аудит теориясын толықтыратын ғылыми түснік –ол аудит постулаты. Бұл
сөздің латын тілінен түсінігін қарастыратын болсақ, ол дәлелсіз бекітілген
түсінік, дәлелді қажет етпейтін шындық. Аудит постулаттары арқылы аудит
стандарттарының мазмұны анықталады. Аудит қағидаларына ғалымдар ертеден-ақ
тиянақты көңіл бөлген. Мысалы, Р.К.Маут және Х.А. Шараф 1961 жылы аудиттің
сегіз постулатын анықтағ,ан, олар кейін аудит ғылымының дамуына әсерін
тигізген.
Аудиттің көкейтесті мәселелерінің бірі – оның постулаттарын зерделеу
болып табылады. Кең мағынасындағы постулат – бұл басқаша дәлелденбейінше,
жоққа шығарылмайынша ақиқат ретінде қабылданатын аксиомалық ережелер.
Дж.Робертсон мынадай анықтама ұсынады: Постулат – бұл негізінде қызмет
бағыты белгіленетін негізі бар аксиомалық бекіту. Постулаттардың көмегімен
аудиторлық стандарттардың мазмұнын танып білуге болады.
Постулаттар ғылым және ғылыми тәртіп жүйесінің негізінде жатады. Олар
кез келген ғылыми теорияның дамуы үшін одан кейінгі логикалық құрылымды
жасау базасына керекті бастапқы алғы шарт пен болжаулар болып табылады.
Іргелі постулаттарды негізге ала отырып, ең күрделі мәселелерді түсінуге
болады.
Тіпті олардың шынайылығы толық дәлелденбесе де постулаттар анық болуы
керек. Кез келген постулат немесе аксиомалар білімнің даму процесінде
өзгерістерге ұшырауы ықтимал болғандықтан олар соңғы инстанциясында шынайы
болмауы да мүмкін. Осы жөнінде Дж.Робертсон былай деген:Аудиторлық
тексерудің белгілі бір жағдайларын ескермей тұрып, постулаттарға көзсіз ере
беруге болмайды. Постулаттар белгілі бір жағдайда жалған болып, соған
сәйкес (нақты жағдайларды назарға алмай) әрекет етеді – яғни, аудиторлық
тексеруде жүргізуге қалай болса, солай ұқыпсыз қарайды.
Аудит теориясындағы постулаттардың рөлі аса маңызды болады. Батыс
ғылымдары мен мамандары олардың қажеттілігін ерте сезінді. 1961 жылы
Р.К.Маутц және Х.А.Шараф аудиттің 8 постулатын қалыптастырды. Олар өте
әйгілі болып, аудит теориясында кеңінен қолданыла бастады.
1982 жылы америкалық ғылым Т.А.Ли өзінің постулатын қосты. Сондай-ақ
Дж.Робертсон, Р.К.Маутцпен Х.А.Шараф постулаттарын экономикалық
тиімділіктің максимасы деп аталатын тағы бір постулатпен толықтырды.
Бірқатар ғалымдар, атап айтқанда, А.Белкаоуи, Р.Адамс, Я.В.Соколов,
К.Ш.Дуйсенбаев, М.С.Ержанов және басқалары жекелеген постулаттардың
мазмұнын нақтылау бойынша және оларды қалыптастыру үшін өз нұсқаларын
ұсынды.
Әр түрлі ғалымдар мен маман-практиктердің көзқарастарын жан-жақты
зерделеу арқылы ғылыми негізделеген постулаттар болып мыналар саналады:
1. Қаржылық есеп берулер мен қаржы мәліметтері тексерілуі мүмкін.
2. Мүдделердің қайшы келіп қалу ықтималдығы.
3. Верификацияның (қандай да бір нәрсенің дұрыстығын тексеру)
мүмкіндігі.
4. Есептеме дұрыс жасалмаған.
5. Егер қаржылық ақпаратты тексеру тәуелсіз пікір білдіру мақсатында
орындалса, онда аудитордың қызметі оның өкілеттігімен реттемеленеді.
6. Қате қорытынды жіберіп алудан ешкім де тыс емес.
7. Аудитордың пікірі оның мүдделеріне тәуелді.
8. Есеп беру мәліметтерінің объективтілігі ішкі бақылаудың
тиімділігіне тікелей пропорционалды.
9. Әрбір тізбекті тексеру өткен шақтағы тексерулердің құндылығын
кемітуі мүмкін және әрдайым ақпараттылығы аз болады.
10. Аудитордың әрбір пайымдауы белгілі бір деңгейде иландырады.
11. Бұрынғы (алдынғы) ақпараттың құндылығы.
12. Жалпы қабылданған бухгалтерлік принциптерді ұдайы сақтау.
Осылайша, аудит саласын стандарттау және теориясын дамытудағы
постулаттардың маңызы зор. Олар аудитордың тәжірибелік жұмыстарына міндетті
түрде қажет болады. Оларды күнделікті іс-тәжірибеде біліп қолдану аудиттің
мақсаттары мен техникасын, аудиторлық стандарттардың, нормалардың, мазмұнын
терең түсінуге мүмкіндік береді. Аудиторлық стандарттарды жобалауда
қолданылуы аудиторлық қызметтің тиімділігіне оң әсер ететін, кәсіби маман
топтар талқыға салатын постулаттардың нақты жүйесі негізге алынуы керек.
Ұлыбритания ғалымы Роджер Адамс аудит постулаты туралы өзі зерттеу
жүргізіп өзінің қорытындысын басылымға шығарған. Осы жоғарыдағы айтылған
ғалымдардың аудит постулаттары тұжырымдарын қорыта келіп, келесі түрлерін
қарастыруға болады:
1. Қаржы есебі және қаржылық көрсеткіштерін тексеру еліміздегі аудит
заңының талабына сәйкес аудитор шаруашылық субъектілерінің қаржы есебініңғ
дәлдігін, объективтік шындығын анықтайды. Бұл постулаттың дұрыстығы
кәсіпорын әкімшілігіне бір жағынан тексеру барысында тиянақты талап қойып
шындықты анықтау болса, екінші жағынан кәсіпорын басшылары өз тарапынан сол
шындықты анықтауға құштар. Себебі олар өз тарапынан тексеру жасай алмайды.
Ал, аудитор тексеруді шындықпен анықтамаса өзінің қорытындысын бере
алмайды.
2. Кәсіпкерлердің өзара кездейсоқ келіспеушілігінде постулат
әлеуметтік қайшылық жағдайында орын алады: әрқашанда тапсырушы мен аудитор
арасында кәсіпкершілік тұрғысынан жұмыс бабында өзара ізгі мақсаттары
қарама-қарсылық кездесіп отырады. Алғашқы аудит жұмсының даму кезеңінде
аудиторлар бұл постулат болмауы керек деп санайтын.
Негізінде аудитор мен тапсырушылардың ізгі мақсаттарының арасында
өзара келіспеушілік әрқашанда кездесетін болғандықтан аудиторлардың тексеру
барысында алдына қоятын ең негізгі мақсаты ол бухгалтерлік есепте
жіберілген қатені, нормативтік құжаттардың талабының орындалмауын тексеру
және соның әсерінен қаржылық ақпарат жіберілген қатені анықтау. Осымақсат
аудит жұмысының құндылығын және қажеттілік деңгейін көтеруде.
3. Верификация мүмкіншілігі. Верификация деген сөз латын тілінен нақты
аударатын болсақ, ол – орындау, анықтау, шындыққа көз жеткізу, дәлдәгән
тексеру. Яғни, верификация жасамаған жағдайда аудиттің қажеті жоқ.
Аудит туралы жазылған басылымдарда, ғылыми зерттеулерде верификация
ерекше орын алады. Аудиторлық верификацияны жұмыс барысында, мәлімет
жинауда, оны бір жүйеге келтіруде, тиянақты, қорытындылап баға беруде
қолданылатын ерекше әдіс деп түсінуге болады. Себебі, аудитор жинаған
материалында немесе тексеретін бухгалтерлік есеп көрсеткіштерінде қате жоқ
деп немесе шешім қабылдауында күмән жоқ деп қарастыруына болмайды.
Верификация постулаты өз тарапынан әр түрлі аудиттің тек арасын бөліп
жүргізуге негіз болады. Мысалы, сыртқы аудит, ішкі аудит немесе
мемлекеттік аудит жүргізудегі аудиторлық әдісі ретінде.
4. Ақпарат дұрыс жасалынбағанда аудит жұмысында осы постулат оның
атқаратын рөлін, алатын орнын анықтайды. Шаруашылық субъектілерінің
ақпаратында қате болмаса, немесе нақты көрсеткіштері әдейі дұрыс
көрсетілген болса онда аудиторлық тексеру дұрыс жасалған ақпаратқа талдау
жасап, түсініктеме беру, анықтама жасау деңгейінде қалған болар еді.
5. Аудитор жұмысы және оның құқысы кәсіпорын қаржылық ақпаратын
тексергенде оның дербес, тәуелсіздігін дәлелдейді. Бұл постулат аудиторлық
тексеру барысында дербес қорытынды жасауда ол тек қана аудиторлық принципін
сақтауды талап етеді. Тек сол жағдайда ғана тексерілген қаржылық ақпаратты
қолданушыларға тиімді, пайдалы болады. Осымен қатар аудитор қызмет көрсету
жұмысын да қоса жүргізеді.
6. Қатесіз қорытынды жасауға ешкім кепілдік бермейді. Кәсіпорын
басшысы немесе аудиторлар аудиторлық тексеру барысында және шаруашылық
көрсеткіштеріне талдау жасап, өз ойларын қорытындылаған кезде қате
жібермеуге кепілдік бере алмайды. Себебі, тексеру барысында аудиторлық
қорытынды жасауда күмәндану элементі әрқашанда қатысып отырады.
7. Аудитордың пікірі оның мақсатына тәуелді. Бұл постулат аудитордың
кәсіпшілік принциптерін негіздеу мақсатына сәйкес оның аудиторлық пікір-
ойының құралуын қарастырады. Яғни аудитордың кәсіпшілік, моральдық мақсаты
оның объективті, дербес қорытынды жасауын талап етеді. Ол өзін күдіксіз
таза ұстауға міндетті. Материалдық қызығушылыққа жол бермеуі қажет.
8. Ішкі бақылау, тексеру ақпаратының көрсеткіштерінің дәлелдігіне,
туралығына, объективтік мәліметтер екеніне кепілдік береді. Шаруашылық
субъектілерінде, акционерлік бірлестіктерде ішкі бақылау, тексеру неғұрлым
жақсы ұйымдастырылған болса мәліметтер болады.
1.3. Аудит стандарттары мен нормаларының ерекшеліктері
Аудит жұмысында өте қажет түсінік – ол тапсырушы аудитке сенімді, ал
аудитордың тапсырушыға сенімділікпен қарым-қатынаста болуын аудит
категориясы ерекше принцип деп қарастыруы қажет.Әрине, тапсырушы мен аудит
жұмысы ақша төледім, енді өзіме қажет немесе қалаған мазмұнындағы
аудиторлық қортынды аламын деген сенімде болуы дұрыс емес.
Стандарттарды аудиттің теориясы мен іс-тәжірибесінде негізгі ережелер
немесе аудиторлық процедураның принциптері деп ұғуға болады. Осы ереже
минимумы аудиторға бақылау шараларының ауқымын, оларды жүргізу әдістерін
анықтауға көмектеседі әрі аудиторлық қызметтің нәтижелерін бағалаудың
өлшемдері болып табылады. Әр елдің ұлттық стандарттары аудиттің жүргізілу
жағдайына қарамастан міндетті түрду орындалуы керек. Олар халықаралық
нормативтердің талаптарына жауап беретін тиісті деңгейдегі аудиторлық
қызметке қолдау көрсетеді, аудиторларды өз білімдері мен біліктерін ұдайы
жетілдіруге мәжбүрлейді, жекелеген аудиторлық ұйымдардың жұмыс сапасын
салыстыруды қамтамасыз етеді, аудиторлардың жұмысын жеңілдетеді әрі
оңтайландырады.
Аудиторлық қызмет заңнан басқа стандарттармен, нормалармен және
негізгі постулаттармен реттеледі.
Аудиторлық стандарттар әрбір тексеруші органға кәсіпорынның міндет
жүктеушісі болып табылады, алайда олар ревизиялық іс-тәжірибелерді
қорытындылаудан алынған іріктемелер негізінде әзірленген.
Әрбір нақты аудиторлық (ревизиялық) орган сыртқы тексеру стандарттары
оның мақсаттары мен міндеттеріне қаншалықты дәрежеде сәйкестігін дербес
анықтауы керек.
Стандарттардан бір айырмашылығы аудит нормалары негізгі принциптерді
қарастырмайды, сөйтсе де мына жағдайларда қолданылуы мүмкін процедуралар
бойынша басшылықты қамтиды:
- өзіндік ерекшелігі бар мәселелерді тексеру;
- жекелеген салаларды ревизиялау;
- бейаудиторлық есеп берулерді дайындау және т.б.
Нормалар көз жеткізіп иландыратындай болуы керек, бірақ олардың тура
нұсқаулық (директивалық) сипаты жоқ. Аудиторлар нормадан ауытқуы мүмкін,
бірақ олардың сақталмау себебтерін түсіндіріп беруге әрдайым дайын тұруы
керек.
Аудиторлық стандарттармен нормалар сияқты жарияланған ресми құжаттарды
мемлекеттік, бақылаушы, заңды және басқа да өкілетті инстанциялар
аудиторлар жұмысының құзыреттілігі мен дұрыстығын қарастырғанда басшылыққа
алып, пайдалануы мүмкін.
Сонымен удиттің стандарты және нормативтері екінші топқа жататын
құжаттар. Олар арқылы аудит жұмысын тікелей бір жүйеге келтіріп отырады.
Олар өз кезегінде аудит теориясының үшінші элементі деп саналады. Аудит
постулаты арқылы аудит стандартының мазмұны анықталады, ал аудит стандарты
мен нормативтері аудит жұмысының сапалылығын анықтайды. Оларды аудит
орындау тәртібімен бірдей деп санауға болмайды. Стандартты, нормативтерді
бұлжытпай орындау қажет, себебі бұл құжаттар аудит принциптерін толық
орындауға аудит тексеруін сапалы жүргізуге тікелей әсерін тигізеді. Аудит
жұмысы осы стандарттар мен нормативтердің талабына сәйкес бір жүйеде
жүргізіліп, оның міндеті мен мақсатын орындайды.
Аудиттің стандарты және нормативтері деп аудит принциптерінің
талабына сәйкес аудит қызметін жүргізуге белгіленген ереже нұсқауларды
айтады. Сол ереже нұсқаулар аудиторға өз жұмысын ұйымдастыруға, аудит
әдістерін анықтауға әртүрлі шаруашылық жағдайларына орынды баға беруге,
аудитор қорытындысын жасауға негіз болады. Себебі, аудиторлар сол
стандарттар мен нормативтердің талабына сәйкес жұмыс істеу үшін үздіксіз
өздерінің біліктілігін, мамандықтарын жетілдіріп, ізденіп, оқып қажет болса
ғылыми зерттеу жүргізіп отыруды қалыптастырады. Өзінің мазмұнына және
арналған мақсатына сәйкес аудит стандарттары үш топқа бөлінеді: 1) жалпы
стандарттар; 2) жұмыс стандарттары; 3) ақпарат стандарты. Осы стандарттар
аудит қызметінің құрылымын, схемасын анықтайды.
Жалпы стандарттар мазмұны аудитор мамандығын, іскерлігін, мамандық
сапасын, мамандықпен өз міндетін атқару, мақсатына жету жолындағы
аудитордың мамандық бейнесін құрайды. Аудиторға жалпы стандарттар
тұрғысынан қойылатын талаптар мен міндеттер: мамандық; қызметкерлік; дербес
тәуелсіздігі мен объективтігі; аудит қызметіне дайындық деңгейі, мәлімет
жинау; ақпарат жасау; қызметкөрсету барысында түсініктеме беру.
Осы аталған талаптар мен міндеттер мазмұнына сәйкес аудит фирмалары
аудиторлар мен мамандар тобын құрастыруы қажет. Арнайы мамандар дайындау,
аудит қызметін жүргізу үшін ереже-нұсқау дайындау, осы стандарттарды
қолдану тиімділігін қарастыру.
Жалпы стандарттардың аудитке қоятын ұлкен талабының бірі - ол дербес
тәуелсіздігі. Аудитор өз қызметін белгілеген бағдарламасы бойынша
жүргізеді, оның тәуелсіздігі аудит қызметі заңының талабына сәйкес жоғарыда
айтылған аудит принциптеріне негізделген, удит әдістеріне сәйкес өз
құқысына сүйене отырып аудиторлық тексеру жүргізіледі. Сондықтан да ешкім,
ешқандай мемлекет құрылымы аудит фирмасына өз тарапынан заңсыз немесе
қысымшылық жолымен аудитор шешімін өзгертуге, аудитордың қызметіне немесе
оның аудитор қорытындысына ешқандай әсер ете алмайды. Сонымен қатар аудитор
тәуелсіздігі тапсырушылармен жасалған келісім-шарт талабына сәйкес, ол
тексеруге қажет мәліметті түгелдей талап етіп алуға құқысы бар.
Жұмыс стандарты дегеніміз ол – аудит қызметін жүргізу үшін дайындалған
ереже нұсқаулар жинағы. Оған жататындар: аудит қызметін жүргізу жоспары,
ағымдағы бақылау әдісі мен бағдарламасы, мәліметтер жинау жүйесі, ішкі
бақылау жұмысына баға беру.Аудиттің негізгі мақсаты – оның жаппай тексеру
жүргізу арқылы негізгі міндетін орындау, аудиторлық қорытынды жасау болса
жұмыс стандарты сол аудит процесінің барлық ағымына қажет әдіс жолын
анықтайтын аудит құралы. Сондықтан да жұмыс аудиттің құрамы, қандай түрлі
аудит жүргізілсе де соның мазмұнын, басқару барысын анықтайды. Жалпы аудит
қызметінің нәтижесі жұмыс стандартын тиімді қолданған жағдайда жоғары
нәтижелі болады. Оның қауіпсіздігі, сенімділігі, мәлімет қолданушылар
(пайдалагушылар) үшін құндылығы артады.
Аудит қызметінде ерекше орын алатын стандарттың ең соңғы сатысы ол –
қорытынды жасау, немесе ақпарат стандарты. Шаруашылық субъектілерінің,
белгілі бір уақыт кезеңіндегі өндірістік немесе коммерциялық әйтәуір
кәсіпкерлік шаруашылығының нәтиже көрсеткіштері өткен уақытқа сәйкес
(айлық, тоқсанды, жылдық) қорытынды жасалынып бір жүйеге келтіріледі.
ІІ Бөлім Халықаралық аудит стандарттарының құрылымы мен мазмұнын қарастыру
2.1. Аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттарының жіктелуі
Аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттары жіктемесі.
Аудиторлық қызметтің жалпы қабылданған стандарттары өзара байланысты 4
тізбекті бөлімнен тұрады:
1. Негізгі постулаттар.
2. Жалпы стандарттар.
3. Жұмыс стандарттары.
4.Есеп беру стандарттары.
Негізгі постулаттар – бұл аудиторлық қызметтің жалпы стандарттарының
негізін білдіретін қажетті шарттар мен логикалық принциптер, заңдылықтар.
Олар аудиторға нақты стандарттардың белгілі бір тұста қолдануға жарамайтын
жағдайында есеп берулерді жасау пікірін қалыптастырудың схемасы ретінде
қызмет етеді.
Олардың ішінде арнайы экономикалық әдебиеттерде ең маңызды делінетін
мынадай негізгі постулаттар ұсынылады:
1. Тексеруші орган өз қызметінде барлық мәселелер бойынша аудиторлық
қызметтің стандарттарына сәйкес әрекететуі керек.
2. Аудиторлық (тексеру) органның еш қоспасыз өз пікірі болуы және
тексеру барысында пайда болатын әр түрлі жағдайларды дербес бағалауы керек.
3. Қоғамдық сана өскенде қоғамдық қаражат сеніп тапсырылған жеке
тұлғаны немесе ұйымды бақылауға талап күшейеді; олардың елдің көзінше, яғни
көпшілік алдында есеп беруіне және қаржылық-шаруашылық операцияларын дұрыс
жүргізуіне қолдау көрсету.
4. Есеп берушілікті дамыту ақпаратты алу, бақылау жүйесінің дұрыс
жүргізілуі мен жетілуіне ықпалын тигізуі керек. Қаржылық есеп берулер және
басқа мәліметтер мазмұнының толық болуы мен формасының дұрыс болуына
кәсіпорын басшысы жауап береді. Тексерілген (немесе тексерілетін) бірліктер
қаржылық жағдайдың сипаты мен өз қызметінің нәтижелеріне, сондай-ақ жинау
жүйесін әзірлеуге және ақпаратты әзірлеуге жауапты болып табылады.
5. Басшылық пен үкіметтің тиісті органдары қаржылық есеп берулердің
стандарттарын таратуға кепілдеме беруі керек.
6. Есеп берулердің стандарттарын дәйекті түрде, яғни тізбектілікпен
қолдану қаржылық жағдай мен қызмет нәтижелері туралы дәл қорытынды жасауға
өз септігін тигізуі керек. Алайда аудитор есеп берулердің стандарттарын
дәйекті түрде қолдануды әр түрлі қаржылық есептіліктің дұрыстығы мен
шынайылығына күмән келтіруге болмайтын дәлел ретінде қарастыра алмайды.
Есеп берулердің анықтығы туралы қорытындыны аудитор тек өзінің
зерттеулерінің негізінде ғана шығаруы тиіс.
7. Ішкі бақылаудың барабарлық (адекватной) жүйесі болғанда ықтимал
қателіктер мен бұрмаланушылық ең төменгі деңгейде азаяды. Осыған байланысты
аудитор ішкі бақылау құралы қабылданған нормаларға сәйкес келмесе немесе ол
мүлдем жоқ болған жағдайда тексерілген бірлікке өз ұсынысын енгізеді.
8. Заң актілері бақылаудағы қызметтерді жан-жақты бағалауда қажет
болатын қолдағы бар ақпараттарға қол жеткізуді қамтамасыз ететін тексеруші
органдарымен ревизия бірліктерінің ынтымақтастықта болуын мақсат етеді.
9. Барлық аудиторлық қызмет заң актілерімен, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz