Инвистиция тарту жолдарын арттыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.
1 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ ИНВЕСТИТЦИЯЛЫҚ ТАРТЫМДЫЛЫҒЫН АРТТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.
1.1 Кәсіпорындарда инвестициялық тартымдылықты арттырудың экономикалық мазмұны .7.
1.2 Кәсіпорындардың инвестициялық қызметін анықтайтын көрсеткіштер
1.3 Инвестициялық жобаларды тиімді ұйымдастыру. инвестициялық тартымдылықты арттырудың экономикалық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22.
2 «МАҚТАРАЛ» АҚ.Ң ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАРТЫМДЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31.
2.1 «Мақтарал» Акционерлік Қоғамының экономикалық қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31.
2.2 «Мақтарал» Акционерлік Қоғамының қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41.
2.3 Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын талдау ... ... ... ... ... ... ..47.
3 КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ИНВЕСТИТЦИЯЛЫҚ ТАРТЫМДЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51.
3.1 Қазақстан Республикасының инвестициялық тартымдылығын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51.
3.2 Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын күшейту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.
1 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ ИНВЕСТИТЦИЯЛЫҚ ТАРТЫМДЫЛЫҒЫН АРТТЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.
1.1 Кәсіпорындарда инвестициялық тартымдылықты арттырудың экономикалық мазмұны .7.
1.2 Кәсіпорындардың инвестициялық қызметін анықтайтын көрсеткіштер
1.3 Инвестициялық жобаларды тиімді ұйымдастыру. инвестициялық тартымдылықты арттырудың экономикалық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22.
2 «МАҚТАРАЛ» АҚ.Ң ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАРТЫМДЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31.
2.1 «Мақтарал» Акционерлік Қоғамының экономикалық қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31.
2.2 «Мақтарал» Акционерлік Қоғамының қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41.
2.3 Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын талдау ... ... ... ... ... ... ..47.
3 КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ИНВЕСТИТЦИЯЛЫҚ ТАРТЫМДЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51.
3.1 Қазақстан Республикасының инвестициялық тартымдылығын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51.
3.2 Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын күшейту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67.
КIРIСПЕ
Қазақстан нарықты экономика жүйесiне енгелi қоғам өмiрi көптеген өзгерiстердi бастан өткердi. Бүгiнгi таңда шаруашылықты жүргiзу барысында экономикалық саясаттың басты мақсаты өнеркәсiптiк өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттыру болып табылады. Нарық жағдайында кәсiпорындардың тиiмдi қызмет етуi, экономикалық өсуi және дамуы адам ресурстары, материалдық ресурстары және басқа да ресурстардың ең тиiмдi пайдалануға мүмкiндiк беретiн стратегиялық бағыттың дұрыс анықталуына тәуелдi.
"Қазақстан – 2030" стратегиясы әлемдiк трансформациялық үрдiстердiң негiзгi ерекшелiктерiн, Қазақстан геосаяси және ұлттық тарихы ерекшелiктерiн, ресурстың әлеуметiн ескерек отырып, мемлекеттiң әлеуметтiк экономикалық даму векторын ұсынды./1/ Экономикалық аспектiде "Қазақстан – 2030" ең алдымен экономикалық өсу стратегиясы.
Нарықты қатынастар жағдайы кәсiпорын мен мемлекет арасындағы қарым-қатынастардың жаңа формалары мен әдiстерiн талап етедi. Үзiлiссiз дамуды, икемдiлiктi және қазiргi заманғы кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн бiрдей мағынаға ие бәсекелестiк пен ынтымақтастық сияқты нарықты экономиканың маңызды құраушыларының арақатынасын белгiлеу күрделi мiндеттерiнiң бiрi болып табылады.
Шаруашылық жүргiзудiң нарықтық жүйесiнде бәсекеге қабiлеттiлiк шешушi экономикалық категориялардың бiрi болып есептеледi. Бәсекелестiк қатынастарды дамытпай ұлттық экономикамыз серпiндi даму жүйесiне айналуы екiталай. Соңғы жылдары көптеген кәсiпорындар сапалы және оңтайлы бағада өнiм өндiру қажеттiлiгiн сезiмдi. Бұл дегенiмiз жалпы өндiрiс шығындарын азайта азайта өнiм сапасын, өнiмнiң бәсеке қабiлеттiлiгiн жоғарлату. Нарықты экономика талабы бойынша өндiрiс тиiмдiлiгiн барынша арттыру кәсiпорындардың өмiрлiк ұстанатын қағидаларының бiрi. Осы жағдай кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын арттыру, жалпы тиiмдiлiктi жоғарлату әдiстерiнiң басты бағыттарын анықтау өте маңызды.
Кез-келген меншiк нысанындағы кәсiпорындар үшiн белгiлi бiр кезеңге қаржылық нәтижесiн көрсететiн шығыстар мен табыстар арақатынастарын есепке алып, олардың есептi жылдағы нәтижелерiн бағалап, талдап тұжырым жасау өзектi мәселе болып табылады. Инвестициялық тартымдылықты арттыру жолдары барлық уақытта да маңызды болған және алдағы кезеңдерде бола беретiнi анық. Мемлекетiмiздiң өсiп-дамуының тағдыры қазiргi жас буын мамандарының қолында десек артық болмайды, яғни олар келешекте ұлттық экономикамыздағы кәсiпорындардың инвестициялық тартымдылығын қандай әдiстермен шешедi және қандай іс-шаралар кешенін қолданатыны өзекті мәселе.
Инвестицияларды экономикаға тарту iшкi жинақтардың және қаражаттардың жетiспушiлiгiнен құтылуға, өндiрiстiң өсуiне, экспорттың жоғарылауына, импорттың төмендеуiне, тауарлық тапшылықтың қысқаруына және өндiрiстi ұйымдастырудың тиiмдiлiгiн жоғарылатуға көмектеседi.
Жалпы қазiргi кезде адамдар экономикаға салынған инвестициялардың нақты тиiмiдiлiгiн көруi тиiс, ол жұмыс орындарының көбеюiнен, жаңа өндiрiстердiң пайда болуынан, еңбек өнiмдiлiгi артуы үшiн жағдайдың жақсаруынан танылады.
Осыған орай Қазақстанда инвестиция саласын одан әрi жетiлдiру мәселесiнiң маңызы артуда.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі, президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың 2006 жылдың 1 наурызындағы халыққа жолдауында айтылғандай «елдің дамуын бәсеке қабілетті экономика құру арқылы жүргізу керек», сондай-ақ «Қазақстанның әлемдегі бесекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» болып табылады \2\.
Экономикалық дамуға көптеген факторлар әсер етеді, олар табиғи ресурстардың саны мен сапасы, қолдану мүмкіншілігі, негізгі капиталдың көлемі мен сапасы, технологияның дәрежесі, жаңа техниканы қабылдау жүйесі, еңбек ресурстарынның кәсіптілік дәрежесі, оның ғылыми және мамандану сипаттамасы, өндірілген өнімге сұранысты арттыру және қолдана білу, ұлттық басқаруда бар ресурстарды тиімді қолданып өте көп мөлшерде сапалы өнім өндіре білу.
Біздің стратегиялық алға қойған мақсатымыз- бәсекеге қабілетті елдердің қатарына қосылу. Сондықтан мемлекет пен жеке секторлар бір-бірімен екі жақты сенімділік пен табысқа негізделген жақсы қатынаста болу керек/3/.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы өз аймағы бойынша саяси-экономикалық маңызды мәселелерді шешуде жетекші орынға ие болып отыр.
Саяси тұрақтылық, әлеуметтік-экономикалық рекформалардағы жетістіктер, табиғи және қоғамдық мүмкіншіліктеріміз біздің еліміздің іргетасы болып табылады. Егеменді ел болып жарияланғаннан кейін, шетелдік инвесторларды елдің экономикасына тарту стратегиялық мақсаттардың бірі болған еді. Нарықтық экономиканы тапқырлықпен жүзеге асырған өркенниетті елдердің тәжірибесі көрсеткендей, шетелдік инвестицияның экономиканы дамытуға, халықтың әл-ауқатын көтеруге үлкен септігін тигізетінін айғақтайды. Шетелдік инвестиция тарту жөнінде Қазақстан ТМД мемлекеттері арасында алдыңғы орында тұр. Өзіндік жинақтаған тәжірибесі бар және тәжірибе негізінде бағыт-бағдарын айқындауда. Қазіргі таңда шетелдік инвестицияларды елдің экономикасына жаңа әдіс-тәсілмен тарту мәселесі алға шығуда. Ол-дегеніміз көлемнен сапаға өту саясатын ұстану болып табылады. Бұл диплом тақырыбының зерттеудегі маңыздылығы. Қазақстанның қазіргі кездегі экономикасы үшін инвестиция өте маңызды рөл атқарады десек те болады,яғни казіргі уақыттағы өнеркәсіптік-экономикалық дағдарыстан шығуға көмектеседі деп білеміз. Өнімділіктің негізгі құралы ретінде инвестициялық әрекет экономикалық ортаға жаңа элементтер енгізетін әрекетке ие. Бұл кәсіпорын шеңберінде өнім өндіруде ұтымдылықты қамтамасыз етуге, ресурстарды тиімді пайдалануға және әрине өзіміз айтып өткендей экономикалық дамуға әкеледі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі: «Мақтарал» Акционерлік Қоғамы..
Қазақстан нарықты экономика жүйесiне енгелi қоғам өмiрi көптеген өзгерiстердi бастан өткердi. Бүгiнгi таңда шаруашылықты жүргiзу барысында экономикалық саясаттың басты мақсаты өнеркәсiптiк өндiрiстiң тиiмдiлiгiн арттыру болып табылады. Нарық жағдайында кәсiпорындардың тиiмдi қызмет етуi, экономикалық өсуi және дамуы адам ресурстары, материалдық ресурстары және басқа да ресурстардың ең тиiмдi пайдалануға мүмкiндiк беретiн стратегиялық бағыттың дұрыс анықталуына тәуелдi.
"Қазақстан – 2030" стратегиясы әлемдiк трансформациялық үрдiстердiң негiзгi ерекшелiктерiн, Қазақстан геосаяси және ұлттық тарихы ерекшелiктерiн, ресурстың әлеуметiн ескерек отырып, мемлекеттiң әлеуметтiк экономикалық даму векторын ұсынды./1/ Экономикалық аспектiде "Қазақстан – 2030" ең алдымен экономикалық өсу стратегиясы.
Нарықты қатынастар жағдайы кәсiпорын мен мемлекет арасындағы қарым-қатынастардың жаңа формалары мен әдiстерiн талап етедi. Үзiлiссiз дамуды, икемдiлiктi және қазiргi заманғы кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн бiрдей мағынаға ие бәсекелестiк пен ынтымақтастық сияқты нарықты экономиканың маңызды құраушыларының арақатынасын белгiлеу күрделi мiндеттерiнiң бiрi болып табылады.
Шаруашылық жүргiзудiң нарықтық жүйесiнде бәсекеге қабiлеттiлiк шешушi экономикалық категориялардың бiрi болып есептеледi. Бәсекелестiк қатынастарды дамытпай ұлттық экономикамыз серпiндi даму жүйесiне айналуы екiталай. Соңғы жылдары көптеген кәсiпорындар сапалы және оңтайлы бағада өнiм өндiру қажеттiлiгiн сезiмдi. Бұл дегенiмiз жалпы өндiрiс шығындарын азайта азайта өнiм сапасын, өнiмнiң бәсеке қабiлеттiлiгiн жоғарлату. Нарықты экономика талабы бойынша өндiрiс тиiмдiлiгiн барынша арттыру кәсiпорындардың өмiрлiк ұстанатын қағидаларының бiрi. Осы жағдай кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын арттыру, жалпы тиiмдiлiктi жоғарлату әдiстерiнiң басты бағыттарын анықтау өте маңызды.
Кез-келген меншiк нысанындағы кәсiпорындар үшiн белгiлi бiр кезеңге қаржылық нәтижесiн көрсететiн шығыстар мен табыстар арақатынастарын есепке алып, олардың есептi жылдағы нәтижелерiн бағалап, талдап тұжырым жасау өзектi мәселе болып табылады. Инвестициялық тартымдылықты арттыру жолдары барлық уақытта да маңызды болған және алдағы кезеңдерде бола беретiнi анық. Мемлекетiмiздiң өсiп-дамуының тағдыры қазiргi жас буын мамандарының қолында десек артық болмайды, яғни олар келешекте ұлттық экономикамыздағы кәсiпорындардың инвестициялық тартымдылығын қандай әдiстермен шешедi және қандай іс-шаралар кешенін қолданатыны өзекті мәселе.
Инвестицияларды экономикаға тарту iшкi жинақтардың және қаражаттардың жетiспушiлiгiнен құтылуға, өндiрiстiң өсуiне, экспорттың жоғарылауына, импорттың төмендеуiне, тауарлық тапшылықтың қысқаруына және өндiрiстi ұйымдастырудың тиiмдiлiгiн жоғарылатуға көмектеседi.
Жалпы қазiргi кезде адамдар экономикаға салынған инвестициялардың нақты тиiмiдiлiгiн көруi тиiс, ол жұмыс орындарының көбеюiнен, жаңа өндiрiстердiң пайда болуынан, еңбек өнiмдiлiгi артуы үшiн жағдайдың жақсаруынан танылады.
Осыған орай Қазақстанда инвестиция саласын одан әрi жетiлдiру мәселесiнiң маңызы артуда.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі, президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың 2006 жылдың 1 наурызындағы халыққа жолдауында айтылғандай «елдің дамуын бәсеке қабілетті экономика құру арқылы жүргізу керек», сондай-ақ «Қазақстанның әлемдегі бесекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» болып табылады \2\.
Экономикалық дамуға көптеген факторлар әсер етеді, олар табиғи ресурстардың саны мен сапасы, қолдану мүмкіншілігі, негізгі капиталдың көлемі мен сапасы, технологияның дәрежесі, жаңа техниканы қабылдау жүйесі, еңбек ресурстарынның кәсіптілік дәрежесі, оның ғылыми және мамандану сипаттамасы, өндірілген өнімге сұранысты арттыру және қолдана білу, ұлттық басқаруда бар ресурстарды тиімді қолданып өте көп мөлшерде сапалы өнім өндіре білу.
Біздің стратегиялық алға қойған мақсатымыз- бәсекеге қабілетті елдердің қатарына қосылу. Сондықтан мемлекет пен жеке секторлар бір-бірімен екі жақты сенімділік пен табысқа негізделген жақсы қатынаста болу керек/3/.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы өз аймағы бойынша саяси-экономикалық маңызды мәселелерді шешуде жетекші орынға ие болып отыр.
Саяси тұрақтылық, әлеуметтік-экономикалық рекформалардағы жетістіктер, табиғи және қоғамдық мүмкіншіліктеріміз біздің еліміздің іргетасы болып табылады. Егеменді ел болып жарияланғаннан кейін, шетелдік инвесторларды елдің экономикасына тарту стратегиялық мақсаттардың бірі болған еді. Нарықтық экономиканы тапқырлықпен жүзеге асырған өркенниетті елдердің тәжірибесі көрсеткендей, шетелдік инвестицияның экономиканы дамытуға, халықтың әл-ауқатын көтеруге үлкен септігін тигізетінін айғақтайды. Шетелдік инвестиция тарту жөнінде Қазақстан ТМД мемлекеттері арасында алдыңғы орында тұр. Өзіндік жинақтаған тәжірибесі бар және тәжірибе негізінде бағыт-бағдарын айқындауда. Қазіргі таңда шетелдік инвестицияларды елдің экономикасына жаңа әдіс-тәсілмен тарту мәселесі алға шығуда. Ол-дегеніміз көлемнен сапаға өту саясатын ұстану болып табылады. Бұл диплом тақырыбының зерттеудегі маңыздылығы. Қазақстанның қазіргі кездегі экономикасы үшін инвестиция өте маңызды рөл атқарады десек те болады,яғни казіргі уақыттағы өнеркәсіптік-экономикалық дағдарыстан шығуға көмектеседі деп білеміз. Өнімділіктің негізгі құралы ретінде инвестициялық әрекет экономикалық ортаға жаңа элементтер енгізетін әрекетке ие. Бұл кәсіпорын шеңберінде өнім өндіруде ұтымдылықты қамтамасыз етуге, ресурстарды тиімді пайдалануға және әрине өзіміз айтып өткендей экономикалық дамуға әкеледі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі: «Мақтарал» Акционерлік Қоғамы..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗДЕРІ
1. Н.Ә. Назарбаев Қазақстан 2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі мен әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы.- Алматы: Білім, 1998.
2. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.- Егемен Қазақстан, - 2006 жыл, 1-наурыз.
3. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.- Егемен Қазақстан, - 2005жыл, 18-ақпан.
4. Богатов В.В. Инвестиции: Инвестиционный портфель. Источник финансирования. Выбор стратегии. СПБ: Питер 2003г.
5. Беренс В., Хавранек П.М. Руководство по оценке эффективности инвестиций. Пер.с анг.М. Юнити 2000г
6. Вахрин П.И. Инвестиции: Учебник. М: Дашков и К 2003г
7. Липсис И.В. и др. Инвестиционный проект: методы подготовки проекта. Москва, 1998г
8. Ефимов Б.И. Инвестиционный комплекс технического процесса. М: Наука 1996г
9. Ендовицский Б.И. и др. Практикум поинвестиционному анализу. Уч. пособие М: Финансы и статистика ,2001г
10.Косолапов Г.В. Анализ финансовой устойчивости предприятия// Бизнес и буудущее. Вектор развития. Алматы.2005,-том1 124-127б.
11. Кульман Анри О современных методах финансового анализа // Бизнес
и банки.-2002.-№68-9б.
12.Экономика предприятия. Учебник для Ву3зов. В.Я. Горфинкеля,проф.В.А. Швандара.-2-е изд.,перераб и доп.-М.Банки и биржы.ЮНИТИ,2003-630б.
13. Кэмпбелл Р. Макконел, Стэнли Л., Брю Экономикс. Т.2. –М: Республика. 1992. С.204.
14. Савицкая Г.В Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Минск,2004-530б.
15. Маркарьян Н.А Герасименко Г.П Финансовый анализ-М: «ПРИОР,1999-360б.
16.Торговое дело: экономика и организация. Под.ред. Л.А Брагина :ИНФРА-М,2001.-320б.
17. Павлова Л.Н. Финансовый менеджмент.Управление денежным оборотом предприятий: Учебник для вузов.-М:Банки и биржы,ЮНИТИ, : 1999.406б
18. Стоянова Е.С Финансовый менеджмент в условиях инфляции.-М.Перспектива,2003-360б.
19. Грузинов В.П Экономика предприятия. М ЮНИТИ.2003-450б.
20. Ковалев В.В. Финансовый анализ. Управление капиталом. Выбор инвестиции. Анализ отчетности.-М.Финансы и статистика,2000-360б.
21. Финансовое управление компании.Под.ред.Е.В Кузнецовой.-М Фонд «Правовая культура»,1999-450б.
22. Крейнина М.Н. Финансовое состояние предприятий. Методы оценки.-М.Издательство «ДИС»,1999-280б.
23. Маркетинг.Учебное пособие/ Под ред. Д.э.н., профессора Мамырова
Н.К.-Алматы.Экономика,1999-450б
24. Давильбекова Ж. Роль иностранных инвестиций в экономике
Казахстана // Аль-Пари. –2001. N1-1. -.73-77.
25. Еспенбетова Б. Обоснование инвестиционной политики
накопительных пенсионных фондов // Банки Казахстана. –2002. –
N11. –с.56-63.
26 Мухетдинова Н. Инвестиции и государственная инвестиционная
политика // Российский экономический журнал. -–2002. N8. –с.50-
27. Колтынюк Б.А. Инвестиционные проекты. Учебник , ИНФРА-М,2001.
28. Валдайцев С.В. и др. Инвестиции: учеб. Москва: «Проспект»
2004г
29. Налоговый Кодекс Республики Казахстан.Алматы.2005ж
30. Ихданов Ж., Орманбеков Ә. Экономиканы мемлекеттiк реттеудiң
мәселелерi. Алматы: Экономика, 2002 ж.
31.Идрисов А.Б. “Cтратегическое планирования и анализ
эффективности
инвестиций” М:1998 г.
32. Инвестиций в Казахстане: Материалы научно-практической конференций // Под.ред. Н.К. Мамырова – Алматы: Экономика, 1997 г.
33. Инвестиционная деятельность в Республике Казахстан: Статистический сборник // Под.ред.А.А. Смаилова. –Алматы: Агенство РК по статистике, 2004 г.
34.Инвестиционная привликательност: Южно-Казахстанская область –
Investment Attractiveness: Soutth Kazakhstan oblast; Информационный
справочник. Алматы: Нурлы алем, 2000 г.
35.Карамендин Т. Роль иностранных инвестиций в экономике Казахстана // Евразийское сообщество. 2002. –N2. с.56-74.
36Кирюхин Ю. Инвестиционная политика в области, Анализ и предложения // Южный Казахстан. –2000. –7июля. –с.1,3.
36.Кирин А.В. Регулирование иностранных инвестиций в экономический развитых странах. М:Изд-во МГУ, 2001. –72 с.
37 Концепция государственной политики РК (проект). –Алматы. –2003.
38.Кочуров Н.И. Государственное регулирование инвестиционной деятельности в условиях рынка. //Пищевая промышленность. –2002. –N12. –с.10-11.
39.Мамырова М.К. Эффективность инвестиций в промышленном производстве: Монография. –Алматы: Экономика, 2001. –230 с.
40.Майлин Б. Иностранные инвестиции в экономике Казахстана: анализ, объемы, структура // Казахстанская правда. –2002. –29 дек. –с.3.
41.Мухетдинова Н. Инвестиции и государственная инвестиционная политика // Российский экономический журнал. -–2002. N8. –с.50-60.
42.Назарбеков К. Особенности инвсетиционного рынка в Казахстане// Аль-Пари. –2001. N5-6. с.32-37.
43.Назарбеков К. Имидж уже создан. Инвесторы проявляют интерес // Южный Казахстан. –2001. N10, 26 января. –с.4.
44.Омаров А.Д. Инвестиционные целевые концепции развития и совершенствования государственной и общественоой политики Казахстана // Вестник Казахской Академии транспорта и коммуникаций. –2002. –N6. –с.3-6.
45.Шалгимбаев К. Релизуя государственную инвестиционную политику //Казахстанская правда. –2002. –6 дек. –с.4.
46. Статистический ежегодник Казахстана, 2003. Алматы: Агенство Республики Казахстан по статистике, 2004.
47.Региональный статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник // Под.ред. Смаилова А.А. Алматы:2001.
48. Минин Б.А. Уровень качества. Социально- экономические вопросы оценки качества и защита потребителя.-М.: Изд-во стандартов, 2002.
49.Каренов Р.С. Терминология рыночной экономики и бизнеса. Алматы: Гылым, 1994
50.Турсумбаев Б.М., Петренко И.Я., Исмуратов С.Б. Основы организа-ции бизнеса. Учебник. Челябинск, Южно-Уральское кн. изд-во, 2001
51.Трубилин А. Конкурентоспособность – главный фактор эффектив-ности производства // АПК: экономика, управление, 2002.
52.Белый Е., Барашков С. Конкурентоспособность и качество продукции: два уровня управления // Маркетинг, 2003, №4.
53.Мамыров Н.К., Саханова А.Н. и др. Государство и бизнес. Менеджмент государственного сектора. Книга 1-4. Учебник. Алматы: Экономика, 2002.
54."О вступлении Казахстана в ВТО" С.Туржанов - директор Департамента малого бизнеса Аппарата Акима г.Алматы. «Казахстанская правда» // №29, 2004, 23 июль.
55.«Взгляд Президента» // «Казахстанская правда» // №13, 2004, 31 марта.
1. Н.Ә. Назарбаев Қазақстан 2030. Барлық Қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі мен әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы.- Алматы: Білім, 1998.
2. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.- Егемен Қазақстан, - 2006 жыл, 1-наурыз.
3. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.- Егемен Қазақстан, - 2005жыл, 18-ақпан.
4. Богатов В.В. Инвестиции: Инвестиционный портфель. Источник финансирования. Выбор стратегии. СПБ: Питер 2003г.
5. Беренс В., Хавранек П.М. Руководство по оценке эффективности инвестиций. Пер.с анг.М. Юнити 2000г
6. Вахрин П.И. Инвестиции: Учебник. М: Дашков и К 2003г
7. Липсис И.В. и др. Инвестиционный проект: методы подготовки проекта. Москва, 1998г
8. Ефимов Б.И. Инвестиционный комплекс технического процесса. М: Наука 1996г
9. Ендовицский Б.И. и др. Практикум поинвестиционному анализу. Уч. пособие М: Финансы и статистика ,2001г
10.Косолапов Г.В. Анализ финансовой устойчивости предприятия// Бизнес и буудущее. Вектор развития. Алматы.2005,-том1 124-127б.
11. Кульман Анри О современных методах финансового анализа // Бизнес
и банки.-2002.-№68-9б.
12.Экономика предприятия. Учебник для Ву3зов. В.Я. Горфинкеля,проф.В.А. Швандара.-2-е изд.,перераб и доп.-М.Банки и биржы.ЮНИТИ,2003-630б.
13. Кэмпбелл Р. Макконел, Стэнли Л., Брю Экономикс. Т.2. –М: Республика. 1992. С.204.
14. Савицкая Г.В Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Минск,2004-530б.
15. Маркарьян Н.А Герасименко Г.П Финансовый анализ-М: «ПРИОР,1999-360б.
16.Торговое дело: экономика и организация. Под.ред. Л.А Брагина :ИНФРА-М,2001.-320б.
17. Павлова Л.Н. Финансовый менеджмент.Управление денежным оборотом предприятий: Учебник для вузов.-М:Банки и биржы,ЮНИТИ, : 1999.406б
18. Стоянова Е.С Финансовый менеджмент в условиях инфляции.-М.Перспектива,2003-360б.
19. Грузинов В.П Экономика предприятия. М ЮНИТИ.2003-450б.
20. Ковалев В.В. Финансовый анализ. Управление капиталом. Выбор инвестиции. Анализ отчетности.-М.Финансы и статистика,2000-360б.
21. Финансовое управление компании.Под.ред.Е.В Кузнецовой.-М Фонд «Правовая культура»,1999-450б.
22. Крейнина М.Н. Финансовое состояние предприятий. Методы оценки.-М.Издательство «ДИС»,1999-280б.
23. Маркетинг.Учебное пособие/ Под ред. Д.э.н., профессора Мамырова
Н.К.-Алматы.Экономика,1999-450б
24. Давильбекова Ж. Роль иностранных инвестиций в экономике
Казахстана // Аль-Пари. –2001. N1-1. -.73-77.
25. Еспенбетова Б. Обоснование инвестиционной политики
накопительных пенсионных фондов // Банки Казахстана. –2002. –
N11. –с.56-63.
26 Мухетдинова Н. Инвестиции и государственная инвестиционная
политика // Российский экономический журнал. -–2002. N8. –с.50-
27. Колтынюк Б.А. Инвестиционные проекты. Учебник , ИНФРА-М,2001.
28. Валдайцев С.В. и др. Инвестиции: учеб. Москва: «Проспект»
2004г
29. Налоговый Кодекс Республики Казахстан.Алматы.2005ж
30. Ихданов Ж., Орманбеков Ә. Экономиканы мемлекеттiк реттеудiң
мәселелерi. Алматы: Экономика, 2002 ж.
31.Идрисов А.Б. “Cтратегическое планирования и анализ
эффективности
инвестиций” М:1998 г.
32. Инвестиций в Казахстане: Материалы научно-практической конференций // Под.ред. Н.К. Мамырова – Алматы: Экономика, 1997 г.
33. Инвестиционная деятельность в Республике Казахстан: Статистический сборник // Под.ред.А.А. Смаилова. –Алматы: Агенство РК по статистике, 2004 г.
34.Инвестиционная привликательност: Южно-Казахстанская область –
Investment Attractiveness: Soutth Kazakhstan oblast; Информационный
справочник. Алматы: Нурлы алем, 2000 г.
35.Карамендин Т. Роль иностранных инвестиций в экономике Казахстана // Евразийское сообщество. 2002. –N2. с.56-74.
36Кирюхин Ю. Инвестиционная политика в области, Анализ и предложения // Южный Казахстан. –2000. –7июля. –с.1,3.
36.Кирин А.В. Регулирование иностранных инвестиций в экономический развитых странах. М:Изд-во МГУ, 2001. –72 с.
37 Концепция государственной политики РК (проект). –Алматы. –2003.
38.Кочуров Н.И. Государственное регулирование инвестиционной деятельности в условиях рынка. //Пищевая промышленность. –2002. –N12. –с.10-11.
39.Мамырова М.К. Эффективность инвестиций в промышленном производстве: Монография. –Алматы: Экономика, 2001. –230 с.
40.Майлин Б. Иностранные инвестиции в экономике Казахстана: анализ, объемы, структура // Казахстанская правда. –2002. –29 дек. –с.3.
41.Мухетдинова Н. Инвестиции и государственная инвестиционная политика // Российский экономический журнал. -–2002. N8. –с.50-60.
42.Назарбеков К. Особенности инвсетиционного рынка в Казахстане// Аль-Пари. –2001. N5-6. с.32-37.
43.Назарбеков К. Имидж уже создан. Инвесторы проявляют интерес // Южный Казахстан. –2001. N10, 26 января. –с.4.
44.Омаров А.Д. Инвестиционные целевые концепции развития и совершенствования государственной и общественоой политики Казахстана // Вестник Казахской Академии транспорта и коммуникаций. –2002. –N6. –с.3-6.
45.Шалгимбаев К. Релизуя государственную инвестиционную политику //Казахстанская правда. –2002. –6 дек. –с.4.
46. Статистический ежегодник Казахстана, 2003. Алматы: Агенство Республики Казахстан по статистике, 2004.
47.Региональный статистический ежегодник Казахстана. Статистический сборник // Под.ред. Смаилова А.А. Алматы:2001.
48. Минин Б.А. Уровень качества. Социально- экономические вопросы оценки качества и защита потребителя.-М.: Изд-во стандартов, 2002.
49.Каренов Р.С. Терминология рыночной экономики и бизнеса. Алматы: Гылым, 1994
50.Турсумбаев Б.М., Петренко И.Я., Исмуратов С.Б. Основы организа-ции бизнеса. Учебник. Челябинск, Южно-Уральское кн. изд-во, 2001
51.Трубилин А. Конкурентоспособность – главный фактор эффектив-ности производства // АПК: экономика, управление, 2002.
52.Белый Е., Барашков С. Конкурентоспособность и качество продукции: два уровня управления // Маркетинг, 2003, №4.
53.Мамыров Н.К., Саханова А.Н. и др. Государство и бизнес. Менеджмент государственного сектора. Книга 1-4. Учебник. Алматы: Экономика, 2002.
54."О вступлении Казахстана в ВТО" С.Туржанов - директор Департамента малого бизнеса Аппарата Акима г.Алматы. «Казахстанская правда» // №29, 2004, 23 июль.
55.«Взгляд Президента» // «Казахстанская правда» // №13, 2004, 31 марта.
Мазмұны
КіріспЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...-3-
1 Нарық жағдайында кәсіпорынның Инвеститциялық тартымдылығын арттырудың
экономикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..-7-
1.1 Кәсіпорындарда инвестициялық тартымдылықты арттырудың экономикалық
мазмұны
-7-
1.2 Кәсіпорындардың инвестициялық қызметін анықтайтын көрсеткіштер 14
1.3 Инвестициялық жобаларды тиімді ұйымдастыру- инвестициялық
тартымдылықты арттырудың экономикалық негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... -22-
2 МаҚтарал Ақ-ң инвестициялық ТАРТЫМДЫЛЫҒЫН
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... -31-
2.1 Мақтарал Акционерлік Қоғамының экономикалық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... -31-
2.2 Мақтарал Акционерлік Қоғамының қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..-41-
2.3 Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын
талдау ... ... ... ... ... ... .-47-
3 кәсіпорындардың Инвеститциялық тартымдылығын АРттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..-51-
3.1 Қазақстан Республикасының инвестициялық тартымдылығын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... -51-
3.2 Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын күшейту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...-59-
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...-64-
Пайдаланылған әдебиеттер көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .-
67-
КIРIСПЕ
Қазақстан нарықты экономика жүйесiне енгелi қоғам өмiрi
көптеген өзгерiстердi бастан өткердi. Бүгiнгi таңда шаруашылықты жүргiзу
барысында экономикалық саясаттың басты мақсаты өнеркәсiптiк өндiрiстiң
тиiмдiлiгiн арттыру болып табылады. Нарық жағдайында кәсiпорындардың тиiмдi
қызмет етуi, экономикалық өсуi және дамуы адам ресурстары, материалдық
ресурстары және басқа да ресурстардың ең тиiмдi пайдалануға мүмкiндiк
беретiн стратегиялық бағыттың дұрыс анықталуына тәуелдi.
"Қазақстан – 2030" стратегиясы әлемдiк трансформациялық үрдiстердiң
негiзгi ерекшелiктерiн, Қазақстан геосаяси және ұлттық тарихы
ерекшелiктерiн, ресурстың әлеуметiн ескерек отырып, мемлекеттiң әлеуметтiк
экономикалық даму векторын ұсынды.1 Экономикалық аспектiде "Қазақстан –
2030" ең алдымен экономикалық өсу стратегиясы.
Нарықты қатынастар жағдайы кәсiпорын мен мемлекет арасындағы қарым-
қатынастардың жаңа формалары мен әдiстерiн талап етедi. Үзiлiссiз дамуды,
икемдiлiктi және қазiргi заманғы кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн
қамтамасыз ететiн бiрдей мағынаға ие бәсекелестiк пен ынтымақтастық сияқты
нарықты экономиканың маңызды құраушыларының арақатынасын белгiлеу күрделi
мiндеттерiнiң бiрi болып табылады.
Шаруашылық жүргiзудiң нарықтық жүйесiнде бәсекеге қабiлеттiлiк шешушi
экономикалық категориялардың бiрi болып есептеледi. Бәсекелестiк
қатынастарды дамытпай ұлттық экономикамыз серпiндi даму жүйесiне айналуы
екiталай. Соңғы жылдары көптеген кәсiпорындар сапалы және оңтайлы бағада
өнiм өндiру қажеттiлiгiн сезiмдi. Бұл дегенiмiз жалпы өндiрiс шығындарын
азайта азайта өнiм сапасын, өнiмнiң бәсеке қабiлеттiлiгiн жоғарлату.
Нарықты экономика талабы бойынша өндiрiс тиiмдiлiгiн барынша арттыру
кәсiпорындардың өмiрлiк ұстанатын қағидаларының бiрi. Осы жағдай
кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын арттыру, жалпы тиiмдiлiктi
жоғарлату әдiстерiнiң басты бағыттарын анықтау өте маңызды.
Кез-келген меншiк нысанындағы кәсiпорындар үшiн белгiлi бiр кезеңге
қаржылық нәтижесiн көрсететiн шығыстар мен табыстар арақатынастарын есепке
алып, олардың есептi жылдағы нәтижелерiн бағалап, талдап тұжырым жасау
өзектi мәселе болып табылады. Инвестициялық тартымдылықты арттыру жолдары
барлық уақытта да маңызды болған және алдағы кезеңдерде бола беретiнi анық.
Мемлекетiмiздiң өсiп-дамуының тағдыры қазiргi жас буын мамандарының қолында
десек артық болмайды, яғни олар келешекте ұлттық экономикамыздағы
кәсiпорындардың инвестициялық тартымдылығын қандай әдiстермен шешедi және
қандай іс-шаралар кешенін қолданатыны өзекті мәселе.
Инвестицияларды экономикаға тарту iшкi жинақтардың және
қаражаттардың жетiспушiлiгiнен құтылуға, өндiрiстiң өсуiне, экспорттың
жоғарылауына, импорттың төмендеуiне, тауарлық тапшылықтың қысқаруына және
өндiрiстi ұйымдастырудың тиiмдiлiгiн жоғарылатуға көмектеседi.
Жалпы қазiргi кезде адамдар экономикаға салынған инвестициялардың нақты
тиiмiдiлiгiн көруi тиiс, ол жұмыс орындарының көбеюiнен, жаңа өндiрiстердiң
пайда болуынан, еңбек өнiмдiлiгi артуы үшiн жағдайдың жақсаруынан танылады.
Осыған орай Қазақстанда инвестиция саласын одан әрi жетiлдiру мәселесiнiң
маңызы артуда.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі, президентіміз Н.Ә.
Назарбаевтың 2006 жылдың 1 наурызындағы халыққа жолдауында айтылғандай
елдің дамуын бәсеке қабілетті экономика құру арқылы жүргізу керек, сондай-
ақ Қазақстанның әлемдегі бесекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы болып табылады \2\.
Экономикалық дамуға көптеген факторлар әсер етеді, олар табиғи
ресурстардың саны мен сапасы, қолдану мүмкіншілігі, негізгі капиталдың
көлемі мен сапасы, технологияның дәрежесі, жаңа техниканы қабылдау жүйесі,
еңбек ресурстарынның кәсіптілік дәрежесі, оның ғылыми және мамандану
сипаттамасы, өндірілген өнімге сұранысты арттыру және қолдана білу, ұлттық
басқаруда бар ресурстарды тиімді қолданып өте көп мөлшерде сапалы өнім
өндіре білу.
Біздің стратегиялық алға қойған мақсатымыз- бәсекеге қабілетті
елдердің қатарына қосылу. Сондықтан мемлекет пен жеке секторлар бір-бірімен
екі жақты сенімділік пен табысқа негізделген жақсы қатынаста болу керек3.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы өз аймағы бойынша саяси-
экономикалық маңызды мәселелерді шешуде жетекші орынға ие болып отыр.
Саяси тұрақтылық, әлеуметтік-экономикалық рекформалардағы жетістіктер,
табиғи және қоғамдық мүмкіншіліктеріміз біздің еліміздің іргетасы болып
табылады. Егеменді ел болып жарияланғаннан кейін, шетелдік инвесторларды
елдің экономикасына тарту стратегиялық мақсаттардың бірі болған еді.
Нарықтық экономиканы тапқырлықпен жүзеге асырған өркенниетті елдердің
тәжірибесі көрсеткендей, шетелдік инвестицияның экономиканы дамытуға,
халықтың әл-ауқатын көтеруге үлкен септігін тигізетінін айғақтайды.
Шетелдік инвестиция тарту жөнінде Қазақстан ТМД мемлекеттері арасында
алдыңғы орында тұр. Өзіндік жинақтаған тәжірибесі бар және тәжірибе
негізінде бағыт-бағдарын айқындауда. Қазіргі таңда шетелдік инвестицияларды
елдің экономикасына жаңа әдіс-тәсілмен тарту мәселесі алға шығуда. Ол-
дегеніміз көлемнен сапаға өту саясатын ұстану болып табылады. Бұл диплом
тақырыбының зерттеудегі маңыздылығы. Қазақстанның қазіргі кездегі
экономикасы үшін инвестиция өте маңызды рөл атқарады десек те болады,яғни
казіргі уақыттағы өнеркәсіптік-экономикалық дағдарыстан шығуға көмектеседі
деп білеміз. Өнімділіктің негізгі құралы ретінде инвестициялық әрекет
экономикалық ортаға жаңа элементтер енгізетін әрекетке ие. Бұл кәсіпорын
шеңберінде өнім өндіруде ұтымдылықты қамтамасыз етуге, ресурстарды тиімді
пайдалануға және әрине өзіміз айтып өткендей экономикалық дамуға әкеледі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі: Мақтарал Акционерлік
Қоғамы..
Зерттеу негізі: кәсіпорында инвестициялық тартымдылық үрдісін танып-
білу.
Диплом зерттеуіндегі қолданған әдістер:
- әдебиетке аналитикалық шолу;
- инвестициялық үрдіске талдау жасау;
- құрылымдық-функционалды әдіс.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - кәсіпорынның инвестициялық
тартымдылығын арттыру жолдарының теориялық және әдістемелік негiздерiн
зерттеу, инвестициялық саясаттың тиiмдiлiгiн талдау және инвестициялық
саясатты жетiлдiру жолдарын қарастыру болып табылады. Аталған
мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
---- кәсіпорынның инвестициялық әрекетінің теориялық және басқарудың
әдістік тәсілдерін танып-білу.
----Мақтарал АҚ-ың инвестициялық тартымдылығын арттыру жолдарын
қарастыру.
----Мақтарал кәсіпорынының экономикалық қызмет әрекеттеріндегі қазіргі
заманға лайық басқаруының даму жолын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізінде Қазақстан Республикасы
Заңдары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары мен бағдарламалары,
отандық және шетелдік ғалым- экономистерінің еңбектері, бұқаралық ақпарат
құралдарының мәліметтері алынды.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және қолданылған
әдебиеттерден тұрады.
1 Нарық жағдайында кәсіпорынның Инвеститциялық тартымдылығын арттырудың
экономикалық негіздері.
1.1 Кәсіпорындарда инвестициялық тартымдылықты арттырудың экономикалық
мазмұны.
Инвестиция сөзі латын тілінен шыққан, Investire - жұмылдыру деген
мағананы білідіреді. Феодал эпохасы кезінде инвестиция деген вассалдың
феодалдық қолына кіруін айтқан: бұл сөзбен Епископтардың орын тағайындауын
да айтылатын, және шіркеудің жерін билеуге, сол жердің иесін білідіретін
Инвестура жаңа жерге ие болу мен қатар және сол жердің ресурстарын билеуге,
өз пайдасына қолдануға рұқсат берілген.
Бір жағынан қарқынды инвестиция ақталады және сол жердегі
территориялардан табыс табу бірнеше есе өсіп қоймай, және жер даму факторы
ретінде қолданылды4.
Инвестиция- деп қаржы-қаражат, банктік заемдер, пай, акциялар, және
тағы басқа құнды қағаздар, технологиядағы машиналар, лицензия, товар
белгілері, кредиттер т.б. мүлік немесе мүліктік құқықтар, интелектуалды
игіліктер, жаңадан іске қосылған кәсіпорындар және т.б. жұмыс түріне, пайда
табу арқасынада әлеметтік жағымды эффект өсіру деп айтуға болады.
Ал инвестициялық қызмет бойынша түсінігі, шаруашылық қызмететті жүзеге
асыру үшін әр – түрлі капитал салымдары.
Инвестиция объектісі:
1. Мүлік инвестициясы (матриалдық инвестиция). Материалды инвестиция деп –
инвестиция тікелей өндіріс процесіне қатысады. (Мысалы: инвестиция -
құрал жабдық, материалдарға, құрлысқа)
2. Қаржы инвестициясы – қаржы мүлігін, басқа басқа фирма жұмысына қол сұғу
және т.б. фирмалардың құқықтық жұмыстарына қатысу (акция сатып алу.)
3. Материалы емес инвестиция – материалды емес құндылыққа инвестиция салу.
(кадрлер дайындау, реклама)5
Объектіге қатысты инвестицияны екі түрге бөлуге болады: портфельдік
және тікелей.
Портфельдік – құнды қағазға салынуы, курстың өзгеруі байланысты
дивидендтер алу, тағыда сол шаруашылықтың басқаруына қатысуға құқық береді.
Портфельдің пайда болуы ол- құнды қағаздар және тағы басқа активтерді
сатып алу арқасында пада болды.
Портфель – бұл неше түрлі инвестициялық құндылықтар жинтығы, бұл
инструмент салушының жалпы бір тікелей нақты инвестиция нысанын көрсетеді.
Портфельдің ішіне бір типті құнды қағаздар кіруі мүмкін (акция) және
әртүрлі инвестициялақ құндылығы бар (акция, облигация, жинақталғын депозит,
сертификаттар, және т.б.)
Тікелей (реалды) инвестиция - мемлекетпен және жеке фирмамен
инвестицияны бір өндіріске құйылуы.
Тікелей инвестиция екі әр түрлі қолпакеттерден тұрады. Біріншісі
инвестицяны жарғылық капиталға құю, ол дегеніміз қайта жасалған капиталды
жағдай (компьютер өндірісі құрылымы, өндіру станоктары)
Екінші компонент – инвестицияны товар – материалдық қорға құю, бұл
дегеніміз шиізат қорларын үлкейту, өндіріс процесіне жататын, немесе
өтпеген дайын тауарлар. Коммерциялық тауар – материалдық қорлар, капитал
қорының бір негізгі бөлімі ретінде саналады экономикалық жүйеде; олар
капитал құрал-жабдықтар сияқты өте қажет өндіріс ғимараты.
Тікілей инвестиция тағыда; ішкі және сыртқы болып екіге бөлінеді.
Ішкі – бұл шаруашылық субъектінің қаржаты өзінің өндіріс факторына
өзінің қаржы – қаражаттан қаржыландыру.
Сыртқы – бұл инвестициялық институттардың құралдарын өндіріс факторына,
инвестиция керек шаруашылық субъект Тікелей инвестицияға тағыда жалпы
және таза инвестицияларды жатқызуға болады. Жалпы таза инвестиция бұл жалпы
инвестиция деп аталады, өйткені ұсталымдарды шегерімнен кейін өзіндік
капиталдан тұрады6.
Ұсталыным сипаты бойынша:
Бірінші инвестициялар; немесе нетто инвестициялар, олар кәсіпорынды
құрғанда немесе сатып алғанда жасалады.
Ұлғаюға инвестициялар; (экстенцивті инвестиция) бұл инвестиция
кәсіпорынның өндіріс процесін ұлғайтады.
Реинвестиция: бұл инвестициядан түскен табыстан бос ақшаны қайта жаңа
құрал жабдықтарды алуға, және жаңа өндіріс құралдарына құю, бұл
кәсіпорынның негізгі қорларын ұстауға жұмсалған.
Ауыстыру инвестициясы: бұл ескі құрал – жабдықтарды, жаңа құрал-
дабдықтарға ауыстыру.
Инвестицияны рационализациялау: бұл инвестицияны техника және
технологиялық процестерді модернизациялау.
Шығарылатын тауарды өзгертуге салынатын инвестиция:
Әртараптандыруға салынған инвестиция: тауардың номенклатурасын
ауыстыруына байланысты, жаңа тауар түрін шығару және даңа өткізу
орындарын табу.
Инвестицияны кәсіпорында тоқтап қалмауын қамтамасыз ету, ҒЗКТЖ-ға жіберу,
кадр дайындау, жарнама, қоршаған ортаны қорғау.
Буртто инвестиция: ол нетто – инвестициямен реинвестициядан тұрады.
Тәуекел инвестициялар немесе венчурлы капитал инвестиция, жаңа акциялар
шығару түрінде, жаңа қызымет саласында шығарылатын, үлкен тәуекелмен
байланысты.
Венчурлық капитал инвестициясы бір – бірімен байланысты емес объектілерге
құйылады, бұл салынған ақшаның тез ауқуы. Бұндай капитал салымдар,
өндірушіден біраз акциясын алумен жасалады, сонымен бірге соңғы акциялардың
конверсиялақ құқығы бар7.
Капиталдың енгізілуі тәуекелділіктің жоғары деңгейі кішігірім, шағын
кәсіпорындарды қаржыландыруға, жаңа технологиялар енгізумен көрінеді.
Тәуекел капиталдың өзінде бірнеше формалары бар: Ссудалық, акционерлік,
кәсіпкерлік8.
Ол ғылыми сыйымды кәсіпорындардың жарғылық капиталы жоғары және басқа
фирмалармен тығыз байланыста болады.
Уақыт факторы бойынша:
- Қысқа мерзімдік инвестицияляр
- Ұзақ мерзімдік инвестициялар
Аннуитет – инвестиция, әр – бір уақыт мерзім кезінде жеке бір табыс алып
келеді. Жалпы ол қаржыны зейнетақы сақтандыру қорларға енгізуі. Сақтандыру
компаниялар мен зейнетақылық қорлар, ұзақ мерзімді міндеттемелер шығарады.
Болашақта кездесетін шығындарды жабу үшін иелері сол шығындарды жабу
мақсатында оларды құяды9.
Анри Кульман – жанама және тікелей инвестициясы
Франция экономика мектебінің көрікті ғалымы – Анри Кульман инвестицияның
класификациясын, проблемасын мүлде басқа аспектте қараған. Ол жанама
инвестиция (ақшамен), ал тікелей инвестицияны (ақшасыз) жасауға болады деп
ойлаған.
Екінші түрде еңбек өнімін тікелей өндіру құрылымына ауыстыру, капталдың
ақшалай форма кезеңіне аттап кету. Бұндай инвестицияның механизімі көбінесе
ауыл шаруашылығанда жасалады. Мысалы: фермер ірі – қара малмен өз отарында
бұзауларын тек қана амортизацияны жабу үшін ғана емес, одан көп бұзаулар
алу. Олар оз отарының санын ұлғайтуға әсер етеді. Бұл кезде тікелей
инвестициялау жүргізіледі.Сондай-ақ бақташыны алсақ олда өзінің барлық
гүлдерін, жемістерін өткізбей тек қана 75% сатады, ал 25% тұқымға кетеді,
яғни өзінің шаруашылығын ұлғайтады.
Тікелей инвестиция өте аз қолданылады өйткені өндірісте зауыт өз
кірпіштерін өз жеріне тағы зауыт салуға арнамайды және осы қағида кең
таралмаған11.
Экономика дамуының құрылымдық өзгерiстерiн табысты iске асырудың, жаңа
ғылыми-техникалық негiзде өндiрiстiк әлеуетті құрудың әлемдiк нарықта
бәсекелестiк позицияны күшейтудiң негiзгi шарты жоғары инвестициялық
белсендiлiк болып табылады. Оңтүстiк-Шығыс Азияда “жаңа индустриалды елдер”
атты экономикалық феноменнiң пайда болуы, қазiргi заманғы ғылымды қажет
ететiн салалардың тез дамуы осы елдер экономикасына тартылатын
инвестициялардың тез өсуiнiң арқасында мүмкiн болды12.
Нарықтық қарым-қатынастар жағдайында республикадағы өнеркәсiптiк
өндiрiстiң дамуына инвестициялардың әсерiн анықтау үшiн, алдымен,
“инвестициялар” категориясының әлеуметтiк-экономикалық мәнiн анықтап алу
қажет.
Инвестициялар – бұл, нарықтық экономикаға өту кезеңiнде пайда болған,
Қазақстандық экономика үшiн бiршама жаңа термин. Орталықтандырылған
жоспарлы жүйеде негiзгi қорларды қайта өндiруге, оларды жөндеуге жұмсалатын
шығыстардың барлығын қосатын “жалпы күрделi салымдар” түсiнiгi қолданылады.
Ғылыми әдебиеттерде инвестицияны анықтауда көптеген пiкiрлер бар. Пол
Самуэльсон: “Таза инвестициялау” немесе капиталды құру деп, бiз қоғамның
нақты капиталының (ғимараттар, құрал-жабдықтар, материалды-өндiрiстiк
қорлар және т.б.) таза өсiмiн айтамыз. Тұрғын адам “инвестициялау” деп,
өзiнiң жер учаскесiн, айналымда жүрген бағалы қағаздарды немесе басқа да
меншiк объектiсiн сатып алғанын айтады. Бiрақ таза инвестициялау тек қана
жаңа нақты капитал құрылған кезде ғана орын алады деп жазған.
Әйгiлi “Экономикстiң” авторлары инвестиция түсiнiгiн кең түрде
түсiндiрдi. Олардың анықтамалары бойынша инвестиция- “өндiрiс шығындары
және өндiрiс құралдарын жинақтау және материалды қорларды ұлғайту”, яғни
өндiрiс шығындарының және жинақтардың барлық жиынтығы13.
Инвестиция көзi болып, жинақ қаражаттары табылатыны белгiлi. Бiрақ
жинақтар бiр шаруашылық агентпен iске асырылады, ол инвестициялауды тiптi
басқа адамдар тобы немесе шаруашылық субъектiлерi iске асыруы мүмкiн.
Сондықтан ғалымдар тобы түсiнiктi анықтау кезiнде инвестицияның мәнiне ғана
емес, оның мақсатты бағытталуына да көңiл аударады. В.Бочаров инвестицияны
тұтынуға қолданылмайтын табыстың бiр бөлiгi деп түсiндiредi. Инвестициялық
қорлар инвестициялық iс-әрекеттiң белгiлi объектiлерiне жұмсалады. Мұнда
капиталдық құнның өсiмi табыс түрiнде немесе әлеуметтiк эффект түрiнде
болады14.
В. Фельзенбаум, инвестиция түсiнiгiн мағынасы бойынша “күрделi салымдар”
және “қаржылық” (портфельдi) инвестициялар түсiнiктерiне, яғни меншiктен
табыс алуға құқық беретiн акцияларға, облигацияларға және басқа да бағалы
қағаздарға салынған салымдарға жақын келетiн нақты инвестицияларды қамтиды
деп атап өткен15.
Инвестицияға анықтама бергенде, инвестицияның тек қана мазмұндылық
сипаттамасына ғана емес, сонымен қатар олардың мақсатты бағытталуына да аса
назар аудару қажет. Осы көзқарастан қарайтын болсақ, инвестиция жалпы
ұлттық өнiмдi өндiруге жұмсалынатын табыстардың маңызды бөлiгiн құрайды,
яғни капитал құрумен, физикалық капиталды кеңейтумен байланысты өндiрiстi
кеңейтуге және жаңартуға кеткен шығындар болып саналады.
lс-тәжiрибеде әр түрлi зерттеушiлер инвестиция түсiнiгiне әр түрлi
мағына бередi. Жалпы тұрмыстық сана-сезiм деңгейiнде инвестицияны жер сатып
алуға, қозғалмайтын мүлiк, акциялар сатып алуға, құрылысқа, техникаға,
пайдалы қазбалары бар кен орындарына және т.б. қаржылық салымдарды салу деп
түсiндiредi.
Инвестицияларды нақты (капитал құрушы) – жаңа кәсiпорын құруға, iс-
әрекеттегi кәсiпорынды қайта құруға немесе техникалық жарақтандыруға
бағытталған салымдар және қаржылық (портфельдi) – мемлекеттiң, әртүрлi
кәсiпорындардың, инвестициялық қорлардың бағалы қағаздары мен акцияларын
сатып алуға жұмсалған салымдар деп бөлуге болады. Бiрiншi жағдайда қаржы
салымдарын жасайтын салымдар деп бөлуге болады. Бiрiншi жағдайда қаржы
салымдарын жасайтын кәсiпорын-инвестор, өзiнiң өндiрiстiк өзiнiң өндiрiстiк
капиталын – негiзгi өндiрiстiк қорларды және олардың жұмыс iстеуiне қажеттi
айнымалы бағалы қағаздардан табыс-дивидендтер алу арқылы ұлғайтады. Мұнда
өндiрiстi құруға ақша қаражаттары салымдарын, инвестициялық жобаларды iске
асыруға қаржы құралдарын тарту үшiн акцияларды шығарған басқа кәсiпорындар
мен ұйымдар жасайды.
Жаңа Өндiрiстi Тиiмдiлiктi Мемлекеттiк
өндiрiстi кеңейтуге арттыруға басқару
құруға бағытталған бағытталған органдарының
бағытталған инвес-тициял инвес-тициял талаптарын
инвестициялар ар ар орындауға
бағытталған
инвестициялар
Тәуекелдiлiктiң жоғары Тәуекелдiлiктiң төмен
дегейi деңгейi
1-сурет-Инвестиция түрi мен тәуекелдiлiк деңгейi арасындағы байланыс.
Кәсіпорын деңгейінде инвестициялық тартымдылықты арттыруда бірінші
болып, алдағы кезеңдерге арналған даму сипаттары үлкен орын алады.
Инвестиция тарту жолымен дамудың алдағы кезеңдердегі көкжиегін нақты
талдаулар жасау арқылы болжанған жетістіктерге қол жеткізу мүмкіндігі. Ол
экономикалық тиімділік деңгейінің қатынастары, өнім өндіру мен оған кететін
өндірістік шығындарды дұрыс есептеп, үнемді пайдалану. Кәсіпорындағы
инвестициялық тартымдылыққа өндірілетін өнімнің өмірлік циклінің ұзақтығы
тығыз байланысты. Инвестициялық қызметтің ұтымды жолдарының бірі
инвестициялық тиімділікті бағалауды өте дұрыс есептеу шарт. Шаруашылық
қызметтің негізгі шарттарының бірі болып, өндідістің барлық элементтерін
ұдайы жаңартып, жетілдіріп отыру. Шетелдік тәжірибеде инвестициялық
тартымдылықты арттыру көбінесе инвестициялық жобаларды ғылыми негіздеп, іс-
тәжірибеге лайық, сондай-ақ макродеңгейдегі болатын өзгерістерге барынша
төтеп бере алатын жобалар әзірлеумен анықталады15.
1.2 Кәсіпорындардың инвестициялық қызметін анықтайтын көрсеткіштер
Инвестициялардың барлық түрлерiнiң кәсiпорынның тiршiлiкке
қабiлеттiлiгiн сақтауда және оның дамуында маңызы зор.
Нақты активтерге инвестициялауды дайындау және талдау,
инвестициялардың түрлерiне, яғни олар арқылы кәсiпорын алдында, тұрған
қандай мәселелердi шешу қажет екендiгiне байланысты. Осы позициядан
инвестициялардың барлық мүмкiн түрлерiн келесi негiзгi топтарға
топтастыруға болады:
1) Тиiмдiлiктi арттыруға бағытталған инвестициялар. Олардың мақсаты
ең алдымен құрал-жабдықтарды ауыстыру, персоналды оқыту немесе өндiрiстiк
қуатты, өндiрiс жағдайлары тиiмдi аймақтарға ауыстыру арқылы фирманың
шығындарын төмендету болып табылады;
2) Өндiрiстi кеңейтуге бағытталған инвестициялар. Мұндай
инвестициялардың мақсаты – iс-әрекеттегi өндiрiстер шеңберiнде ертеректе
құрылған нарықтар үшiн тауар өндiру мүмкiндiктерiн кеңейту;
3) Жаңа өндiрiстердi құруға бағытталған инвестициялар. Мұндай
инвестициялар кәсiпорында бұрындары өндiрiлмеген тауарларды шығаратын
немесе жаңа қызмет түрiн көрсететiн мүлде жаңа кәсiпорындарды құруды
қамтамасыз етедi немесе кәсiпорында өндiрiсте жүрген тауарлармен жаңа
нарықтарға шығуға әрекет жасауға мүмкiндiк бередi.
4) Мемлекеттiк басқару органдарының талаптарын қанағаттандыру
мақсатына бағытталған инвестициялар. Инвестициялардың бұл түрлерi
экологиялық стандарттар, өнiмнiң қауiпсiздiгi және iс-әрекет шарттары
жөнiнен үкiметтiң талаптарын орындау қажеттiгi кәсiпорын алдында тұрған
жағдайда қолданылады16.
Инвестиция түрi мен тәуекелдiлiк деңгейiнiң арасындағы мұндай
тәуекелдiлiк логикасы айқын: ол инвестициялау аяқталғаннан кейiн фирма
жұмысының нәтижелерiнiң өзгеруiне нарықтың мүмкiн реакциясын дұрыс болжай
алмау қаупi деңгейiмен анықталмайды. Мақсаты нарыққа белгiсiз өнiм шығару
болып табылатын жаңа өндiрiстi ұйымдастыру жоғары дәрежелi белгiсiздiкпен
байланысты, ал нарықпен қабылдалынған тауар өндiрiсiнiң тиiмдiлiгiн
жоғарылату (шыныдарды төмендету), инвестициялау нәтижесiнiң минималды қауiп
әкелетiндiгi түсiнiктi. Осы сияқты, мемлекеттiк басқару мекемелерiнiң
талаптарын қанағаттандыру мақсатымен жасалған инвестициялар да
тәуекелдiлiктiң төмен деңгейiмен байланысты.
Толық ғылыми-техникалық өндiрiстiк циклдi инвестициялауға болады
немесе оның элементтерiн (сатыларын) - ғылыми зерттеулер, жобалық –
конструкторлық жұмыстар, iс-әрекеттегi өндiрiстi кеңейту немесе қайта құру,
жаңа өндiрiстi ұйымдастыру немесе жаңа өнiмдi шығару және т.б. iс-
әрекеттердi инвестициялауға болады.
Өндiрiстiк-экономикалық потенциалды сақтау және дамыту – кәсiпорынның
өндiрiстiк – шаруашылық iс-әрекеттiң маңызды бөлiгi болып табылады. Осы
бағыттағы кәсiпорынның iс-әрекетi инвестициялық iс-әрекет деп аталады.
“Тiкелей инвестицияларды мемлекеттiк қолдау туралы” Қазақстан
Республикасының Заңына сәйкес, инвестициялық iс-әрекет деп, инвестициялауды
iске асыру үрдісімен байланысты кәсiпкерлiк iс-әрекеттi айтамыз.
Инвесторлар (инвестициялық iс-әрекеттi iәске асырушы немесе заңды
тұлғалар), тапсырыс берушiлер, жұмысты орындаушылар, инвестициялық iс-
әрекет объектiлерiн пайдаланушылар, жабдықтаушылар, инвестициялық қорлар)
және инвестициялық процестiң басқа да қатысушылары – инвестициялық iс-
әрекет субъектiлерi болып табылады. Тапсырыс берушiлер ретiнде инвесторлар
немесе инвестициялық жобаны iске асыру жөнiнде инвестордан алған жеке және
заңды тұлғалар болуы мүмкiн.
Инвестициялық iс-әрекеттiң субъектiлерi ретiнде жеке және заңды
тұлғалар, соның iшiнде, шетелдiк тұлғалар, мемлекеттер және халықаралық
ұйымдар болуы мүмкiн.
Инвестициялық iс-әрекеттiң объектiлерiн пайдаланушылар ретiнде
инвесторлар және басқа да жеке және заңды тұлғалар, мемлекеттiк және
жергiлiктi мекемелер, шет мемлекеттер және халықаралық ұйымдар болуы орта
құрылмына мыналар кiредi:
- күрделi құрылысы ортасы, мұнда салалардың негiзгi және айнымалы
өндiрiстiк қорларға инвестиция салу жүргiзiледi;
- инновациялық орта, мұнда ғылыми-техникалық өнiм және интеллектуады
потенциал iске асырылады;
- қаржылық капитал айналымы ортасы (әртүрлi түрдегi ақшалай, қаржылық
және қарыздық мiндеттемелер)18.
Нақты инвестицияларды қаржыландыру көздерiн жалпы барлық экономика
деңгейiнде (макродейңгей) және шаруашылық (микродеңгей) қарастыру қажет.
Макродеңгейде мұндай қаржыландыру көзi ретiнде жалпы жинақтар, яғни
тұрғындардың жеке жинақтары, бизнес жинақтары және мемлекеттiк бюджеттiң
сальдосы қарастырылады.
Жалпы жинақтар – бұл тұтынуға жұмсалмаған (тұтынуға мемлекеттiк
шығындар да жатады) барлық қоғамның ағымдағы табысының бiр бөлiгi және бұл
инвестициялаудың қаржылық негiзiн құрайды.
Жалпы мемлекет көлемiнде жалпы инвестициялар мен жинақтар бiрдей
деуге болады. Жалпы жинақтар мен инвестициялардың бiрдейлiлiлiгi, бөлек
экономика секторларында басқаша болуы мүмкiн. Дамыған несиелiк-қаржылық
жүйе жағдайында жинақтардың иесi жеке тұлғалары екендiгiнiң принципиалды
маңызы жоқ, себебi, бұл қаражаттар қаржы қорларында несиелеу
операцияларында мобилизацияланады18.
Қазiргi жағдайда қаржылық қамтамасыз етудiң маңызды көздерiнiң бiрi
халықаралық экономикалық байланыстар арқылы келетiн қорлар болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында негiзгi инвестициялық шешiмдер
шаруашылық субъект деңгейiнде қабылданады. Кәсiпорында қаржы салымдарын
жасау үшiн бiрнешесе альтернативтi қаржыландыру мүмкiндiктерi бар. Бiр-
бiрiне ұқсамайтын бұл қаржыландыру көздерi бiрге қолдануы мүмкiн.
Тәжiрибеде солай жиi болады19.
1-кесте-кәсіпорынның каржыландыру көздерiн топтастыру.
Қаржы ресурстары Кәсiпорындағы инвестициялау көзi
1 2
1. Жеке
Амортизациялық қаржы бөлiнулер (негiзгiөткiзуден түскен түсiм (өзiндiк
қорлар мен материалды емес активтерге құн)
салынған тозу қаржылары)
Жалпы пайда
Тауарлар мен қызмет көрсетулердi
өткiзуден түскен пайда (кәсiпкерлiк өткiзуден түскен табыс
табыс. Басқа да өткiзулерден түскен табыс
Басқа да өткiзулерден түскн табыс.
Өткiзуден тыс нәтижелердiң (табыстар)
сальдосы. өткiзуден тыс табыстар
Резервтiк қор
Жөндеу қоры. Жалпы табыс
Сақтандыру резервтерi
Бақалар Таза табыс
2. Тартылған қаражаттар. Сәйкес инвесторлардың қорлары
2.1. Ағымадағы инвестициялық қызметтегi
үлестiк қатысу қаражаттары.
2.2. Бағалы қағаздарды эмиссиялаудан
түскен қаражаттар.
2.3. Еңбек ұжымының мүшелерiнiң жеке
және заңды тұлғалардың табыстық және
басқа да жарналары.
2.4. Сақтандыру төлемдерi.
2.5. Франчайзинг, селенг, аренда бойынша
төлемдердiң түсуi
2.6. Басқалары
3. Бюджеттiк қаржы бөлiнулер Бюджеттiк қаржыландыру қаражаттары
1-кестенің жалғасы
4. Бюджеттiк емес қорлардан түскен Бюджеттiк емес қорлардың
түсiмдер қаражаттары.
5. Қарыздық қаражаттар. Несие берушiлердiң қорлары
5.1. Банк несиесi
5.2. Басқа да қаржылық институттардың
несиелерi
5.3. Бюджеттiк несие
5.4. Коммерциялық несие
5.6. Басқалары
6. Тартылған қаражатар Сәйкес инвесторлардың қорлары
6.1. Аығмадағы инвестициялық қызметтегi
үлестiк қатысу қаражаттары.
6.2.Бағалы қағаздарды эмиссиялаудан
түскен қаражаттар.
6.3. Еңбек ұжымының мүшелерiнiң жеке
және заңды тұлғалардың пайдалық және
басқа да жанрлары.
6.4. Сақтандыру төлемдерi.
6.5. Франчайзинг, селенг, аренда бойынша
төлемдердiң түсуi.
6.6. Басқалары
7. Бюджеттiк қаржы бөлiнулер. Бюджеттiк қаржыландыру қаражаттары
8. Бюджеттiк емес қорлардан түскен Бюджеттiк емес қорлардың
тұсiмдер. қаражаттары
Кәсiпорынның меншiктi қаржы қорлары өзiне құрылтайшылардың бастапқы
жарналарын және капиталды салымдарды қаржыландыруға кеткен шаруашылық iс-
әрекет нәтижелерi есебiнен жиналған жинақтарды қосады.
Кәсiпорында инвестицияларды қаржыландырудың iрi көзiне амортизациялық
қаржы бөлiнулер жатады. Осы бөлiнулер нәтижесiнде кәсiпорынның негiзгi
капиталын ұдайы өндiрiсiн кеңейтуге қолданылатын бос ақша қаражатары
қалыптасады.
Табыстан төленетiн салықтар мен басқа да төлемдер төленгеннен кейiн
кәсiпорында таза табыс қалады. Оның бiр бөлiгiн өндiрiстiк және әлеуметтiк
сипатты капиталдық салымдар ретiнде қолдануы мүмкiн.
Несиелiк қаражаттар несие берушiлер есебiнен құралады. Қазiргi кезде
инвесторлар тез эффект беретiн кәсiпкерлiк iс-әрекет беретiн кәсiпкерлiк iс-
әрекет салаларын несиелеуге тырысады.
Инвестициялаудың бағыттарының бiрi ретiнде лизингi айтуға болады.
Лизинг деп машиналардың, құрал-жабдықтардың, көлiк құралдарының және де
өндiрiстiк мағынасы бар ғимараттардың ұзақ мерзiмдi арендасын айтамыз.
Осында айта кету керек, дамыған нарықтық қатынастар жағдайында лизингтiң
құрал-жабдықтарды инвестициялаудағы үлесi 25% құрайды11.
Бюджеттiк қаржы бөлiністері – бұл бюджеттiк қаржыландыру қаражаттары.
Қазақстан Республикасының бюджетiнен қайтарымсыз негiзде мемлекеттiк
орталықтандырылған капиталды салымдарды қаржыландыру, ол- объектiлер
құрылыс жұмыстарының бекiтiлген тiзiмiне және мемлекеттiк қажеттiлiгi бар
объектiлер қатарына енгiзiлсе ғана жүргiзiледi.
Инвестициялаудың әр түрлi түрлерiн тарту және қолдану мақсатында
мемлекеттiң және мемлекеттiк реттеудiң рөлi тiкелей бақылау мен реттеуге
(мемлекеттiк кәсiпорындарды басқаруға беру, халықаралық несие үшiн), және
экономикалық тетіктер арқылы жанама әсер етуге (халықаралық кәсiпкерлiктiң
тiкелей және портфельдi әдiстерi) саяды.
Реттеу дәрежесi инвестиция объектiлiгiмен анықталады және мысалы,
несиелiк инвестиция объектiсі кәсіпорындар немесе мемлекет болып
табылатындықтан, ол несиенi аралық иемдену құқығына ие, сондықтан да
инвестицияның тiкелей қолданылуын бақылау жасауға мiндеттi.
Инвестициялаудың коммерциялық түрiнде мемлекет тiкелей бақыламайды, оның
рөлi тек жанама түрде ғана болады, негiзiнен заң механизмi (салық жүйесi
және т.б.) және қаржы-экономикалық саясат арқылы реттейдi.
Инвестициялық саясаттағы мемлекеттiң маңызын нарықтық экономиканың
iшкi тұрақсыздығы туралы алғышартты негiздей отырып, экономикалық саясаттың
Кейсиандық теориясы анықтайды. Мүндай тұрақсыздық өндiрiс факторларын
жеткiлiксiз қолдану және тұрғындардың жұмыспен толық қатылмау салдарынан
туындайтын ресурстарға сұраныстың жеткiлiксiздiгiмен көрсетiледi. Сондықтан
Кейнс бойынша макроэкономикалық саясаттың негiзгi мақсаты төлеуге араласуы
көмегiмен қол жеткiзетiн толық жұмыс бастылық болып табылады. Осылардың құн
өсiмiн қамтамасыз етедi және соның нәтижесiнде жалпы iшкi өнiм динамикасына
әсер етедi20.
Басқаша айтқанда Кейнс бойынша инвестициялық сұраныс динамикасы
экономиканың дамуының циклдiгiнiң басты себебi болып табылады. Өз кезегiнде
бұл сұраныс динамикасы салынған капиталдың өсiм ақысы (пайыздық мөлшер)
деңгейiне байланысты болады. Осыдан келiп баға динамикасы мен өсiм ақы
дңгейiне әсер ету мемлекеттiң ақша несие саясатының өзара байланысын
келесiдей тiзбек арқылы көрсетуге болады: ақша массасы – пайыз мөлшерi –
инвестиция – жапы iшкi өнiм. Мүндай схема Батыстың көптеген елдерiнде 50-60-
ыншы жылдары тиiмдi жұмыс iстедi20.
Елде ақша-несие саясатын қалыптастыра отырып, мемлекет (Ұлттық банк)
ұлттық ақша және өсiм ақының валюталық құнын анықтайды. Мемлекет (Ұлттық
банк) өсiм ақыны құрудың мұндай факторлар қатынасын нарықтық күштер және
мемлекеттiк реттеу арқылы анықтайды.
Шетел капиталын тарту мақсатындағы өсiм ақыны реттеу тек дамушы
елдерде ғана емес, сонымен қатар экономикасы дамыған елдер де қолданады.
Мысалы, 80-iншi жылдардың бiрiншi жартысында АІШ төлем балансының
жеткiлiксiздiлiгiн қаржыландыру үшiн өсiм ақыны көтердi. Нәтижесiнде елге,
әсiресе Батыс Европа елдерiнен капитал ағыны тез өстi. Сол кездегi
күрделенген жағдай экономикалық әдебиеттерде “өсiм ақы соғысы” деп атала
бастады.
Бiрақ мұндай саясат бiр қарағанға қарапайым емес. өсiм ақыны
төмендетуден экономикалық белсендiлiктiң төмендеуi және халықтың жұмыс
бастылық жағдайының нашарлауы және т.б. қолайсыз жағдайлар туады. Мұндай
саясат құнсыздануды күшейтуге қабiлеттi, себебi несиенiң қымбаттауы өнiм
құнының өсуiне әкеледi. Сондықтан өсiм ақы сферасында мемлекеттiң көбi
курсты жасанды көтермелеуге қарағанда нарық факторына сүйенедi22.
Мемлекеттiк реттеу проблемасы мына себептер бойынша реттеудiң бiр
факторлы моделi ретiнде қарастырылмайды, бiрiншiден, өсiм ақының өзi көп
факторлы, күрделi нарықтық категория болып табылады. Екiншiден, өсiм ақы
(реттеушi ретiнде, бiрақ инфляция жағдайында емес) несие ағынына үлкен
дәрежеде әсер етедi.
Шетел капиталымен жұмыс iстеуде, оны екi кезеңге бөлiп көрсеткен
жөн:
1) Шетелдiк капиталды тарту кезеңi;
2) Тартылған капиталды қолдану кезеңi;
Кәсіпорындарға шетелдiк капиталмен жұмыс iстеудiң әр кезiнде мемлекет
қызметтерi мен реттеу принциптерi ерекшеленедi. Мемлекеттiк несиелеу және
акционерлiк емес кәсiпкерлiк түрiнiң сфералары жеке шетелдiк капиталды
халықаралық кәсiпкерлiк (тiкелей және портфельдi шетелдiк инвестиция)
түрiнде тарату және қолдану сферасына қарағанда мемлекет тарапынан көбiрек
реттеудi талап етедi. Мемлекеттiк қазыналық мiндеттемелер маңызы артады.
Осы ерекшелiкке байланысты шетелдiк капитал аумағындағы заңдылықтар сыртқа
заем беру және шетелдiк инвестиция заңдылықтарына бөлiнген.шетелдiк
капиталды тарту және қолдану кезiндегi мемлекеттiк реттеу қызметтеру
көрсетiлген. Реттеу әдiстерi сондай-ақ шетелдiк капитал және инвестиция
түрiне байланысты жiтеледi. Халықаралық мемлекеттiк және банктiк несие
беру. Бұл жағдайда реттеу дәрежесi мемлекет халықаралық несиенiң аралық
заемщигi болып табылумен анықталады. Мемлекет несиелiк келiсiмге қол қояды,
үкiметтiк кепiлдiк берумен оның жабылуын қамтамасыз етедi. Мемлекет несиенi
заемге берушi ретiнде бiрнеше қызметердi атқарады.Бұл жағдайда мемлекет
ролi мынамен анықталады:
- ол кредитор, донор, гарант және заем берушi рөлiн атқара отырып,
халықаралық несиелiк қатынастың белсендi қатысушысы болып табылады;
- мемлекеттiк несие беру бюджет құралдарын жинақтау жолдарымен жүзеге
асырылады;
- көптеген елдерде мемлекеттiк бюджет есебiнен кәсіпорындар мен
банктерге экспорттық несиелер берiледi;
- әлемдiк нарыққа сай қызмет көрсету үшiн жеке банктiк экспорттық
несиелерiне кепiлдiк беретiн сыртқы саудалық операцияларды несиеге
беру және сақтандыруды көздейтiн мемлекеттiк немесе жартылай
мемлекеттiк кәсіпорындар құруы мүмкін13.
Кәсіпорындарға жағымды инвестициялық климат қалыптастыру үшін елдің
саяси тұрақтылығы өте маңызды шарт болып табылатыны анық.
1.3 Инвестициялық жобаларды тиімді ұйымдастыру -инвестициялық
тартымдылықты арттыру негізі
Инвестициялық жобалау дегеніміз техника – экономикалық негізі бар
(сызулар, түсіндермелі хаттар, инвестициялық жобаның бизнес-жоспары және
жобаны жүзеге асыру үшін қажетті басқа материалдар.Оның ажырамас бөлігі
болып инвстициялық жобаның құнның аңыктайтын смета табылады.
Жоба – бұл техникалық материалдар(сызба, есептер, жаңа құрылған
гимараттардың макеті, құрлыстар т.б) белгілі бір құжаттардың алдын-ала
тексті.
Ең алдымен өндірістік бағытта инвестициялық жобаны өндеу ұзақ мерзім
уақыт бойы жүзеге асады- идеядан бастап материалдық деңгейге дейін.
Инвестициялық жобаны нарыктық көрсеткіштердің көмегімен тиімді
бағалау үшін жұмыстын басталуы мен аякталуын нақты білу керек. Зертеуші,
ғалым үшін жобаның басталуы идеяның туындауы болса, бизнесмендер үшін-
алғашқы ақша қаражатты жобаны жүзеге асыру үшін салу болып табылады.
Жобаны қаржыландыратын инвесторларды процестің жасалуы емес, оны
өткізуден алатын табыс қызықтырады. Ал жобаны жүзеге асыратын мекемелер
үшін – жүмыстың аякталуы. Кейбір жобалар үшін жұмыстың аякталуы –
қаржыландырудың тоқтатылуынан, объектіні пайдалануға шығару, жобалық
қуаттылықты толығымен игеру болады.
Жобамен жұмыс істеу мезгілінің басталуы мен аяқталуы құжатты түрде
негізделу керек.
Жобаның басталу кезінен өтімділік кезеңге дейінгі уақыт аралығы
инвестициялық цикл деп аталады.
Инвестициялық циклды 3 топқа бөлуге болады. Оның әркайсысының өз
мақсаттары мен міндеттері бар:
- нвестицияға дейінгі- бастапқы зерттеулерден инвестициялық жобаны
қабылдау шешіміне дейін, яғни соңғы зерттеулерге дейін
- ивестиция кезеңі- келісім- шарт жасау кезеңі
- өндірістік- кәсіпорынның немесе объектінің шаруашылық қарекет ету
кезеңі.
Инвестициялауға дейінгі және инвестициялау кезіндегі этаптар
инвестициялық жобалау облысына кіреді. Ал өндірістік кезең арнайы жүргізуші
кезеңдер ( өндірістік мекеме және еңбек күші, болжау, қаржыландыру, талдау
т.б ) облысына кіреді.
Инвестицияға дейінгі кезде болашақ объектіні жобалау қарастырылады.
Кәсіпорын инвестиция туралы алдын-ала шешім қабылдайды, салынып жатқан
объектілерінің директорын тағайындайды. Жобаның техникалық экономикалық
бағалауын, өтімділік бағасын зертеуді кәсіпорынның өзі жүргізеді немесе
мамандырылған мекемелердің көмегіне жүгінуге болады21.
Жобаның алғашкы кезінде күтпеген жағдайларды ескеруге болады. Ол үшін
ең экономикалық жолдарды табу, жобаның өтімділігін бағалау, оның бизнес-
жоспарын құру. Бірақ, уакытында тоқтау деген принципке сүйене жүру керек,
яғни жұмыстың басында тиімсіз жобадан бас тартқан жөн.
Екінші инвестициялық кезенде жоба мыналарды енгізеді:
- жобалық кәсіпорынды таңдау;
- жобалық сызуларды және модельді объектілерді дайындау;
- жобалық және құрлыстық жұмыстын алдын – ала жоспары;
- деталдық жоспарлау және спцификация;
- құрлыстық орындардын сызбасы.
Осы кезеңде бас мердігер және субмердігер тағайындалады.
Мердігерлер мен жабдықтаушылармен есеп айырысу үшін қыска мерзімді зайымдар
аңыкталады.
Инвестициялық кезеңде орындалған көп нұсқаулы есептер нақты жобаны,
оның техникасын және жабдықтарды анықтауға мүмкіндік береді. Осы кезеңде
қабылданатын шешімдер техникалық деңгейін, құрлымын құрлыстық өндірістік
жобаны жүзеге асыру шығындары ғана емес, сонымен қатар пайдалану
шығындарына да тәуелді22.
Жобалау үрдісін 2 кезеңге бөлуге болады:
- жоба алдындағы;
- нақты жобалау.
Жобалау алдындағы кезең инвестиция салудың алғы шарттарын жасайды. Дәл
осы кезеңде жобаның өміршеңділігі мен инвестициялық тартымдылығы қалана
басталады. Жобалау алдындағы кезең зерттеулері нақты инвестициялық жобаның
толық сипаттайды. Инвестициялық жобаның өмірлік циклін бұл кезеңде дәл
анықтау мүмкіндігі қиынға соғады.
Нақты жобалау өзі екі кезеңді енгізеді:бастапқы және соңгы жоба. Әр
кезеңде болашақ объектінің сметасы аңықталады.
Өндірістің техника-ұйымдастырушылық дәрежесінің көтерілуі соның
ішінде: еңбек,еңбек құралдары және еңбек заттары деңгейінде көрінеді. Міне
осындай экономикалық көрсеткіштер, еңбекті іске асырумен бірге техника мен
технологияның тиімділіктерінің дәрежесін көтереді. Жоғарыдағы көрсеткіштер
(еңбек өнімділігі,қорқайтарымдылық,материа лсыйымдылық) интенсификацияның
жеке көрсеткіштері деп аталады. Оларды талдау технико-ұйымдастырушылық
дәреженің факторымен шығару керек. Жеке көрсеткіштерге байланысты жалпылау
да қолданылады 23.
Барлық жалпы көрсеткіштер жиынның технкалық және ұйымдастырушылық
тиімділігін сипаттайтын, келесі топтарды қарастыруға болады:
• Еңбек өнімділігінің, еңбекақы қоры жоғарылауы;
• Материал қайтарымдылығының өсуі (материалдар шығынын азайту);
• Негізгі қор қайтарымдылығын көтеру;
• Айналым коэффициентінің артуы;
• Өнім көлемін жоғарылату;
• Өнімнің өзіндік құнының төмендеуі;
• Қаржылық тұрақтылық жағдайын көрсеткіштерін жоғарылату;
Инвестициялық мүмкіншіліктерді қолданудың экономикалық тиімділігі
барлық материалдық салаларға ортақ. Әдістік ұсыныстар іс-шараларының кешені
ғылыми-техникалық прогресті үдетуге бағытталған.
Жобалау үрдісіндесінде болашақ объектінің негізгі мәселелері
шешіледі. Олар: өз белгілеуіне сәйкестілігі; прогресті пайдалану талаптары;
қысқа мерзім ішінде аз ғана еңбек күшін, материалды және ақша қаражатты
пайдалануда.
Тәжірибеде кәсіпорынның жобасын жасау, өндеу кезінде мынандай бөлімдерді
өзіне енгізеді:
- түсіндірмелі хат;
- техника-экономикалық бөлім;
- бас жоспар;
- енбек күші;
- құрлыстық бөлім;
- өндірісті баскару жүйесі;
- сметалық құжаттар.
Инвестициялық жобаның әр жұмысының кезенінде оның құндық бағасы
аңықталады. Шетелдік тәжірибеде оның кем дегенде төрт түрін есептейді және
олардың нақты денгейі жобаны өңдеу кезінде өседі. Инвестициялық
мүмкіншілікті зертеу кезінде алдын-ала құнның бағасы есептелінеді. Оның
мөлшері 25-40% аралығында болу керек.
Инвестициялық процестін әр кезеңінде жобаның экономикалық
өтімділігі, табыстылығы аңыкталады.Басқа сөзбен айтқанда шығындарды
алынатын табыстылықпен салыстырғанда алатын жобалық талдау
жоспарланады24.
Кәсіпорындар барлық инвестициялық ұсыныстарды жинағанда оларды
бағалау жэне ранжирлеу процесі басталды. Сонымен қатар инвестицияның
нәтижелік көрсеткішін есептейтін жобаның бизнес жоспары кұрылады, олар өз
кезегінде, банк және басқа да кредиторларға ұсынылатын техника-экономикалық
жағдайда жүзеге асырылады.
Барлық өркенниетті мемлекеттерде неғұрлым болашағы бар кәсіпорындар
өз қызметтерін кеңейте келе, міндетті түрде инвестиция тартуға есік ашады.
Бұл өз кезегінде инвестициялық жобаларын тиімді де тартымды түрде ұсыну
арқылы инвестиция тарту тәжірибесі кеңінен қолданалынады25. Инвесторлар
өздеріне тиісті инвестициялық паймен еркін қолданады. Олар пайды
мұрагерлікке қалдыруға, бағалы қағаздар заңына сәйкес басқа да келісімдер
жасай алады26. Барлык кәсіпорындар инвестициялық қарекетпен байланысты.
Инвестициялық жоба бойынша шешім қабылдау көптеген факторлармен
қиындатылады. Олар: инвестицияның түрі, инвестициялық жобаның құны, қаржы
ресурстардың шектеулігі, шешім қабылдаумен байланысты тәуекелділіктер.
Инвестицияны қажет ететін себептер көп болуы мүмкін, бірақ жалпы
оларды үш түрге бөлүге болады: қолда бар материалды-техникалық базаны
жаңарту, өндірістік қарекеттің көлемін ұлғайту, жаңа қарекеттердің түрін
меңгеру. Инвестициялық жобаны қабылдау міндеті әр бағытта әртүрлі. Егер бар
өндірістік қуатты ауыстыру керек болса, онда шешім оңай қабылданады, себебі
кәсіпорынның басшылары жаңа өндірістің қаңдай сиппаттамалармен қанша
керектігін нақты біледі. Ал егер негізгі әрекетті кеңейтумен байланысты
инвестиция туралы шешімді қабылдау қиынға түседі. Осы жағдайда жаңа
туындайтын факторларды ескеру қажет. Олар: тауар нарығында кәсіпорынның
жағдайының өзгеруі, қосымша еңбекті игеру жэне т.б.
Инвестициялық сипаттағы бақылау шешімін қабылдау процесі негізінде
болашақ ақша түсімдері мен болжаулы инвестиция көлемін салыстыру жэне
бағалау жатыр.Өйткені салыстырылатын көрсеткіштер әр түрлі уақытқа қатысты,
осындағы ең негізгі проблема оларды салыстыру. Оған әртурлі қарауға болады,
объективті жэне субъективті жағдайға байланысты инфляция қарқыны болатын
түсімдердің көлемі, болжау көкжиегі, аналитиктердің білім деңгейі және т.б.
Қаржылық мененджмент тәжірибесі инвестициялық қызметтерді бағалаудың
келесі әдістерін атап көрсетеді.
Капитал мен табысты дисконтау. Матариалдық негізін ақша құрайтың қаржы
ресурстары уақытша құндылыққа ие. Қаржы ресурстардын уақытша құндалығы екі
аспектіде қарастырылады. Бірінші аспект ақшаны сатып алу қабілеттілігімен
байланысты. Екінші аспект ақша қаражаты капитал сияқты айналымымен және осы
айналымнан табыс алумен байланысты. Ақша жаңа ақшаларды тезірек жасау
керек.
Табысты дисконтау- капитал салу мерзіміне байланысты табысты әкелу.
Дисконтау есебімен өскен капитал мен қосымша табысты аудару үшін келесі
формула аңықталынады:
К=К*(1+n),
К- салымдардың бастапқы сомасынан t-мерзімінің аяғында капиталдың
салымдарының мөлшері.
К- салынған капиталдын мөлшерін ағымдағы бағалау, яғни бастапқы салым
салынғаннан кейін бастапқы мерзімнің позизиясы.
n-дисконтау коэфициенті (яғни табыстылық нормасы немесе пайыз
мөлшерлемесі) бірлік үлесі.
Д=К (1+n)-К,
Д- косымша табыс, тенгемен
Ағымдағы мезгіл позициясынан болашақ ақша түсімдерін бағалау үшін
табысты дисконтау қолданылады. Инвестор капиталды салғанан кейін, келесі
жағдайларды басшылыққа алады.
Біріншіден, әр уақытта ақшаның құнсыздануы болады,
екіншіден,анықталған минимум мөлшерінен төмен емес капиталға табыстың
мезгілдік түсуі. Инвестор болашақта қандай табыс алатынын бағалау керек
және табыстың болжанған деңгейінен жұмыстың басталуына максималды мүмкін
болатын қаржылық ресурстар соммасына салуды жіберу.
Таза табыс келтіретін эффекті есептеу әдісі. Бұл әдіс бастапқы инвестиция
көлемін дисконттау таза ақша түсімдерінің жалпы соммасын келтірілгеннен
құралған. Өйткені ақша қаражаттардың құйылымы уақыт бойынша бөлінген. Ол
аналитик инвестициялығысы келетін немесе инвестициялай алатыннын жылдық
қайтарылу пайызынан шыға қоятын r-коэффициенті арқылы дисконттталады.
Мысалы мынандай болжам жасалынады, инвестиция (IC) жыл ішінде басқарылады,
ал жылдық табыстар P1,P2, ... ... ... .Pn көлемінде. (NPV) сәйкесінше мына
формулалар бойынша есептелінеді:
PV= Рк (1+r )e ;
NPV= Рк (1+r )e -С-С ;
Егер: NPV 0, онда жобаны қабылдау керек
NPV0, онда жобаны қабылдамау керек
NPV=0, жоба не пайдалы емес , не зиянды емес.
Мынаны ескеру қажет, NPV көрсеткіші қаралып отырған жобаны қабылдау
кезде кәсіпорынның экономикалық потенциалының өзгеруінің болжамдық
бағалауын көрсетеді. Бұл жоба уақыт бойынша әр түрлі жобалардың NPV
соммалауға болады. Бұл өте ерекшке белгі, бұл критерияны басқалардан
ерекшелейтін және оптималды инвестицияланған қоржынды талдау кезінде оны
негізгі етіп қояды.
Инвестицияның табыстылық индексін есептеу әдісі. Бұл әдістің мәні
бойынша алдыңғының жалғасы болып табылады. Табыстылық индексі PI мына
формула бойынша есептелінеді.
PI=РК ( 1+r)kИсИ ;
Егер :PI1, жобаны қабылдау керек
PI1, жобаны қабылдамау керек.
PI=1, жоба не табысты емес не зиянды емес.
Таза келтірілген эффектімен салыстырған да табыстылық индексі
қатынасты көрсеткіш болады. Осыған орай, NPV мәні бірдей альтернативті
жобалардың ішінен біреуін таңдап алуға қолайлы.
Инвестицияны пайдалылық үлесін есептеу әдісі. Инвестицияның пайдалылық
нормасының түсінігінің астында дисконттау коэффициентінің мәні жатыр.
Сонымен қатар , жобаның NPV=0:
IRR=r, бұнда NPV=f(r)=0
Жоспарланған инвестицияның нәтижелігін талдауда бұл коэффициенттердің
мәні мынада жатыр:IRR- берілген жобамен біріктірілетін шығындарды жоғары
қатыста жіберу деңгейін көрсетеді. Мысалы, егер жоба толығымен банктің
ссудасы арқылы қаржыландырылса , онда IRR-банктің пайыздық мөлшерлемесінің
жіберілу деңгейінінің жоғарғы деңгейін көрсетеді, оның жоғарлауы жобаны
зиянды жасайды.
Инвестицияның нәтижелік коэффициенттерін есептеу әдісі. Бұл
әдістің екі белгісі бар: ол табыстың көрсеткіштерін дисконттауды ұсынбайды;
табыс таза пайданы PN көрсеткіштерімен сипатталады. Есептеудің алгаритімін
ерекше оңай, сондықтан бұл коэффициенті тәжірибеде көп қолданады.
Инвестицияны нәтижелік коэффициенті ARR орта жылдық пайданы PN
инвестицияның орта көлеміне (коэффициент % алынады) бөлумен есептелінеді.
Инвестицияның орта шамасы капиталды салымдардың бастапқы соммасын 2
бөлгенде табылады, егер талданатын жобаны өткізу мерзімі өткенде барлық
капиталды шығындар шығарылып тасталынады немесе қолдық құнының қома-
қолдығын жіберсе RV онда оны бағалау шығарылып тасталу керек.
ARR= PN
½ (IC-RV)
Осы көрсеткіш кәсіпорынның жалпы таза табысын оның іс-әрекетіне
авансталған (орта баланстың нетто қорытындысы) қаражаттың жалпы сомасына
бөлумен анықталады, авансталған капиталдың табыстылық коэффициентімен
салыстырылыды.
Өтелу мерзімін есептеу алгаритімі (РР) инвестициялаудан түсетін
болжанған табыстарды бөлудің бір қалыптылығына тәуелді. Егер пайда жылдарға
бір қалыпты бөлінсе онда өтелу мерзімі жылдық табыстың көлеміне бір
уақытылы шығындарды бөлумен анықталады. Бөлшек сан шыққанда оны бүтін жақын
санға айналдырамыз. Егер пайда бір қалыпты бөлінбесе, онда өтелу мерзімі
жылдар санын тура есептеумен анықталады, ол сол жылдар ішінде инвестиция
куммулятивті табыспен жабылады. РР көрсеткіші есептеудің жалпы формуласы
мынандай болады.
PP=n Pk , мұнда Pk IC 28
Инвестицияны өтелу мерзімінің көрсеткішін есептеу қажет. Сонымен қатар
талдауда ескеретін бірқатар кемшіліктер бар. Біріншіден, ол соңғы
мезгілдердегі табыстың әсерін ескермейді. Екіншіден, ол куммулятивті
табыстардың сомасы бірдей жобаларды ерекшелемейді, бірақ оларды жылдар
бойынша бөлуді ерекшелейді. Бірқатар жағдайларда өтелу мерзімін
есептегеннен тұратын әдістерді қолдану дұрыс бола алады. Мынандай
жағдайларда:
- кәсіпорын басшылары жобаның табысты емес, көбінесе өтімділік проблемасын
шешумен айналысқанда ;
- инвестиция тәуекелділіктің жоғарғы деңгейімен байланысты, сондықтан өтелу
мерзімі қысқа болған сайын жобаның тәуекелділігі де аз болады.
2 МаҚтарал Ақ-ң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КіріспЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...-3-
1 Нарық жағдайында кәсіпорынның Инвеститциялық тартымдылығын арттырудың
экономикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..-7-
1.1 Кәсіпорындарда инвестициялық тартымдылықты арттырудың экономикалық
мазмұны
-7-
1.2 Кәсіпорындардың инвестициялық қызметін анықтайтын көрсеткіштер 14
1.3 Инвестициялық жобаларды тиімді ұйымдастыру- инвестициялық
тартымдылықты арттырудың экономикалық негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... -22-
2 МаҚтарал Ақ-ң инвестициялық ТАРТЫМДЫЛЫҒЫН
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... -31-
2.1 Мақтарал Акционерлік Қоғамының экономикалық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... -31-
2.2 Мақтарал Акционерлік Қоғамының қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..-41-
2.3 Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын
талдау ... ... ... ... ... ... .-47-
3 кәсіпорындардың Инвеститциялық тартымдылығын АРттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..-51-
3.1 Қазақстан Республикасының инвестициялық тартымдылығын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... -51-
3.2 Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын күшейту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...-59-
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...-64-
Пайдаланылған әдебиеттер көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .-
67-
КIРIСПЕ
Қазақстан нарықты экономика жүйесiне енгелi қоғам өмiрi
көптеген өзгерiстердi бастан өткердi. Бүгiнгi таңда шаруашылықты жүргiзу
барысында экономикалық саясаттың басты мақсаты өнеркәсiптiк өндiрiстiң
тиiмдiлiгiн арттыру болып табылады. Нарық жағдайында кәсiпорындардың тиiмдi
қызмет етуi, экономикалық өсуi және дамуы адам ресурстары, материалдық
ресурстары және басқа да ресурстардың ең тиiмдi пайдалануға мүмкiндiк
беретiн стратегиялық бағыттың дұрыс анықталуына тәуелдi.
"Қазақстан – 2030" стратегиясы әлемдiк трансформациялық үрдiстердiң
негiзгi ерекшелiктерiн, Қазақстан геосаяси және ұлттық тарихы
ерекшелiктерiн, ресурстың әлеуметiн ескерек отырып, мемлекеттiң әлеуметтiк
экономикалық даму векторын ұсынды.1 Экономикалық аспектiде "Қазақстан –
2030" ең алдымен экономикалық өсу стратегиясы.
Нарықты қатынастар жағдайы кәсiпорын мен мемлекет арасындағы қарым-
қатынастардың жаңа формалары мен әдiстерiн талап етедi. Үзiлiссiз дамуды,
икемдiлiктi және қазiргi заманғы кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн
қамтамасыз ететiн бiрдей мағынаға ие бәсекелестiк пен ынтымақтастық сияқты
нарықты экономиканың маңызды құраушыларының арақатынасын белгiлеу күрделi
мiндеттерiнiң бiрi болып табылады.
Шаруашылық жүргiзудiң нарықтық жүйесiнде бәсекеге қабiлеттiлiк шешушi
экономикалық категориялардың бiрi болып есептеледi. Бәсекелестiк
қатынастарды дамытпай ұлттық экономикамыз серпiндi даму жүйесiне айналуы
екiталай. Соңғы жылдары көптеген кәсiпорындар сапалы және оңтайлы бағада
өнiм өндiру қажеттiлiгiн сезiмдi. Бұл дегенiмiз жалпы өндiрiс шығындарын
азайта азайта өнiм сапасын, өнiмнiң бәсеке қабiлеттiлiгiн жоғарлату.
Нарықты экономика талабы бойынша өндiрiс тиiмдiлiгiн барынша арттыру
кәсiпорындардың өмiрлiк ұстанатын қағидаларының бiрi. Осы жағдай
кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын арттыру, жалпы тиiмдiлiктi
жоғарлату әдiстерiнiң басты бағыттарын анықтау өте маңызды.
Кез-келген меншiк нысанындағы кәсiпорындар үшiн белгiлi бiр кезеңге
қаржылық нәтижесiн көрсететiн шығыстар мен табыстар арақатынастарын есепке
алып, олардың есептi жылдағы нәтижелерiн бағалап, талдап тұжырым жасау
өзектi мәселе болып табылады. Инвестициялық тартымдылықты арттыру жолдары
барлық уақытта да маңызды болған және алдағы кезеңдерде бола беретiнi анық.
Мемлекетiмiздiң өсiп-дамуының тағдыры қазiргi жас буын мамандарының қолында
десек артық болмайды, яғни олар келешекте ұлттық экономикамыздағы
кәсiпорындардың инвестициялық тартымдылығын қандай әдiстермен шешедi және
қандай іс-шаралар кешенін қолданатыны өзекті мәселе.
Инвестицияларды экономикаға тарту iшкi жинақтардың және
қаражаттардың жетiспушiлiгiнен құтылуға, өндiрiстiң өсуiне, экспорттың
жоғарылауына, импорттың төмендеуiне, тауарлық тапшылықтың қысқаруына және
өндiрiстi ұйымдастырудың тиiмдiлiгiн жоғарылатуға көмектеседi.
Жалпы қазiргi кезде адамдар экономикаға салынған инвестициялардың нақты
тиiмiдiлiгiн көруi тиiс, ол жұмыс орындарының көбеюiнен, жаңа өндiрiстердiң
пайда болуынан, еңбек өнiмдiлiгi артуы үшiн жағдайдың жақсаруынан танылады.
Осыған орай Қазақстанда инвестиция саласын одан әрi жетiлдiру мәселесiнiң
маңызы артуда.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі, президентіміз Н.Ә.
Назарбаевтың 2006 жылдың 1 наурызындағы халыққа жолдауында айтылғандай
елдің дамуын бәсеке қабілетті экономика құру арқылы жүргізу керек, сондай-
ақ Қазақстанның әлемдегі бесекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы болып табылады \2\.
Экономикалық дамуға көптеген факторлар әсер етеді, олар табиғи
ресурстардың саны мен сапасы, қолдану мүмкіншілігі, негізгі капиталдың
көлемі мен сапасы, технологияның дәрежесі, жаңа техниканы қабылдау жүйесі,
еңбек ресурстарынның кәсіптілік дәрежесі, оның ғылыми және мамандану
сипаттамасы, өндірілген өнімге сұранысты арттыру және қолдана білу, ұлттық
басқаруда бар ресурстарды тиімді қолданып өте көп мөлшерде сапалы өнім
өндіре білу.
Біздің стратегиялық алға қойған мақсатымыз- бәсекеге қабілетті
елдердің қатарына қосылу. Сондықтан мемлекет пен жеке секторлар бір-бірімен
екі жақты сенімділік пен табысқа негізделген жақсы қатынаста болу керек3.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы өз аймағы бойынша саяси-
экономикалық маңызды мәселелерді шешуде жетекші орынға ие болып отыр.
Саяси тұрақтылық, әлеуметтік-экономикалық рекформалардағы жетістіктер,
табиғи және қоғамдық мүмкіншіліктеріміз біздің еліміздің іргетасы болып
табылады. Егеменді ел болып жарияланғаннан кейін, шетелдік инвесторларды
елдің экономикасына тарту стратегиялық мақсаттардың бірі болған еді.
Нарықтық экономиканы тапқырлықпен жүзеге асырған өркенниетті елдердің
тәжірибесі көрсеткендей, шетелдік инвестицияның экономиканы дамытуға,
халықтың әл-ауқатын көтеруге үлкен септігін тигізетінін айғақтайды.
Шетелдік инвестиция тарту жөнінде Қазақстан ТМД мемлекеттері арасында
алдыңғы орында тұр. Өзіндік жинақтаған тәжірибесі бар және тәжірибе
негізінде бағыт-бағдарын айқындауда. Қазіргі таңда шетелдік инвестицияларды
елдің экономикасына жаңа әдіс-тәсілмен тарту мәселесі алға шығуда. Ол-
дегеніміз көлемнен сапаға өту саясатын ұстану болып табылады. Бұл диплом
тақырыбының зерттеудегі маңыздылығы. Қазақстанның қазіргі кездегі
экономикасы үшін инвестиция өте маңызды рөл атқарады десек те болады,яғни
казіргі уақыттағы өнеркәсіптік-экономикалық дағдарыстан шығуға көмектеседі
деп білеміз. Өнімділіктің негізгі құралы ретінде инвестициялық әрекет
экономикалық ортаға жаңа элементтер енгізетін әрекетке ие. Бұл кәсіпорын
шеңберінде өнім өндіруде ұтымдылықты қамтамасыз етуге, ресурстарды тиімді
пайдалануға және әрине өзіміз айтып өткендей экономикалық дамуға әкеледі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі: Мақтарал Акционерлік
Қоғамы..
Зерттеу негізі: кәсіпорында инвестициялық тартымдылық үрдісін танып-
білу.
Диплом зерттеуіндегі қолданған әдістер:
- әдебиетке аналитикалық шолу;
- инвестициялық үрдіске талдау жасау;
- құрылымдық-функционалды әдіс.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - кәсіпорынның инвестициялық
тартымдылығын арттыру жолдарының теориялық және әдістемелік негiздерiн
зерттеу, инвестициялық саясаттың тиiмдiлiгiн талдау және инвестициялық
саясатты жетiлдiру жолдарын қарастыру болып табылады. Аталған
мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
---- кәсіпорынның инвестициялық әрекетінің теориялық және басқарудың
әдістік тәсілдерін танып-білу.
----Мақтарал АҚ-ың инвестициялық тартымдылығын арттыру жолдарын
қарастыру.
----Мақтарал кәсіпорынының экономикалық қызмет әрекеттеріндегі қазіргі
заманға лайық басқаруының даму жолын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізінде Қазақстан Республикасы
Заңдары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары мен бағдарламалары,
отандық және шетелдік ғалым- экономистерінің еңбектері, бұқаралық ақпарат
құралдарының мәліметтері алынды.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және қолданылған
әдебиеттерден тұрады.
1 Нарық жағдайында кәсіпорынның Инвеститциялық тартымдылығын арттырудың
экономикалық негіздері.
1.1 Кәсіпорындарда инвестициялық тартымдылықты арттырудың экономикалық
мазмұны.
Инвестиция сөзі латын тілінен шыққан, Investire - жұмылдыру деген
мағананы білідіреді. Феодал эпохасы кезінде инвестиция деген вассалдың
феодалдық қолына кіруін айтқан: бұл сөзбен Епископтардың орын тағайындауын
да айтылатын, және шіркеудің жерін билеуге, сол жердің иесін білідіретін
Инвестура жаңа жерге ие болу мен қатар және сол жердің ресурстарын билеуге,
өз пайдасына қолдануға рұқсат берілген.
Бір жағынан қарқынды инвестиция ақталады және сол жердегі
территориялардан табыс табу бірнеше есе өсіп қоймай, және жер даму факторы
ретінде қолданылды4.
Инвестиция- деп қаржы-қаражат, банктік заемдер, пай, акциялар, және
тағы басқа құнды қағаздар, технологиядағы машиналар, лицензия, товар
белгілері, кредиттер т.б. мүлік немесе мүліктік құқықтар, интелектуалды
игіліктер, жаңадан іске қосылған кәсіпорындар және т.б. жұмыс түріне, пайда
табу арқасынада әлеметтік жағымды эффект өсіру деп айтуға болады.
Ал инвестициялық қызмет бойынша түсінігі, шаруашылық қызмететті жүзеге
асыру үшін әр – түрлі капитал салымдары.
Инвестиция объектісі:
1. Мүлік инвестициясы (матриалдық инвестиция). Материалды инвестиция деп –
инвестиция тікелей өндіріс процесіне қатысады. (Мысалы: инвестиция -
құрал жабдық, материалдарға, құрлысқа)
2. Қаржы инвестициясы – қаржы мүлігін, басқа басқа фирма жұмысына қол сұғу
және т.б. фирмалардың құқықтық жұмыстарына қатысу (акция сатып алу.)
3. Материалы емес инвестиция – материалды емес құндылыққа инвестиция салу.
(кадрлер дайындау, реклама)5
Объектіге қатысты инвестицияны екі түрге бөлуге болады: портфельдік
және тікелей.
Портфельдік – құнды қағазға салынуы, курстың өзгеруі байланысты
дивидендтер алу, тағыда сол шаруашылықтың басқаруына қатысуға құқық береді.
Портфельдің пайда болуы ол- құнды қағаздар және тағы басқа активтерді
сатып алу арқасында пада болды.
Портфель – бұл неше түрлі инвестициялық құндылықтар жинтығы, бұл
инструмент салушының жалпы бір тікелей нақты инвестиция нысанын көрсетеді.
Портфельдің ішіне бір типті құнды қағаздар кіруі мүмкін (акция) және
әртүрлі инвестициялақ құндылығы бар (акция, облигация, жинақталғын депозит,
сертификаттар, және т.б.)
Тікелей (реалды) инвестиция - мемлекетпен және жеке фирмамен
инвестицияны бір өндіріске құйылуы.
Тікелей инвестиция екі әр түрлі қолпакеттерден тұрады. Біріншісі
инвестицяны жарғылық капиталға құю, ол дегеніміз қайта жасалған капиталды
жағдай (компьютер өндірісі құрылымы, өндіру станоктары)
Екінші компонент – инвестицияны товар – материалдық қорға құю, бұл
дегеніміз шиізат қорларын үлкейту, өндіріс процесіне жататын, немесе
өтпеген дайын тауарлар. Коммерциялық тауар – материалдық қорлар, капитал
қорының бір негізгі бөлімі ретінде саналады экономикалық жүйеде; олар
капитал құрал-жабдықтар сияқты өте қажет өндіріс ғимараты.
Тікілей инвестиция тағыда; ішкі және сыртқы болып екіге бөлінеді.
Ішкі – бұл шаруашылық субъектінің қаржаты өзінің өндіріс факторына
өзінің қаржы – қаражаттан қаржыландыру.
Сыртқы – бұл инвестициялық институттардың құралдарын өндіріс факторына,
инвестиция керек шаруашылық субъект Тікелей инвестицияға тағыда жалпы
және таза инвестицияларды жатқызуға болады. Жалпы таза инвестиция бұл жалпы
инвестиция деп аталады, өйткені ұсталымдарды шегерімнен кейін өзіндік
капиталдан тұрады6.
Ұсталыным сипаты бойынша:
Бірінші инвестициялар; немесе нетто инвестициялар, олар кәсіпорынды
құрғанда немесе сатып алғанда жасалады.
Ұлғаюға инвестициялар; (экстенцивті инвестиция) бұл инвестиция
кәсіпорынның өндіріс процесін ұлғайтады.
Реинвестиция: бұл инвестициядан түскен табыстан бос ақшаны қайта жаңа
құрал жабдықтарды алуға, және жаңа өндіріс құралдарына құю, бұл
кәсіпорынның негізгі қорларын ұстауға жұмсалған.
Ауыстыру инвестициясы: бұл ескі құрал – жабдықтарды, жаңа құрал-
дабдықтарға ауыстыру.
Инвестицияны рационализациялау: бұл инвестицияны техника және
технологиялық процестерді модернизациялау.
Шығарылатын тауарды өзгертуге салынатын инвестиция:
Әртараптандыруға салынған инвестиция: тауардың номенклатурасын
ауыстыруына байланысты, жаңа тауар түрін шығару және даңа өткізу
орындарын табу.
Инвестицияны кәсіпорында тоқтап қалмауын қамтамасыз ету, ҒЗКТЖ-ға жіберу,
кадр дайындау, жарнама, қоршаған ортаны қорғау.
Буртто инвестиция: ол нетто – инвестициямен реинвестициядан тұрады.
Тәуекел инвестициялар немесе венчурлы капитал инвестиция, жаңа акциялар
шығару түрінде, жаңа қызымет саласында шығарылатын, үлкен тәуекелмен
байланысты.
Венчурлық капитал инвестициясы бір – бірімен байланысты емес объектілерге
құйылады, бұл салынған ақшаның тез ауқуы. Бұндай капитал салымдар,
өндірушіден біраз акциясын алумен жасалады, сонымен бірге соңғы акциялардың
конверсиялақ құқығы бар7.
Капиталдың енгізілуі тәуекелділіктің жоғары деңгейі кішігірім, шағын
кәсіпорындарды қаржыландыруға, жаңа технологиялар енгізумен көрінеді.
Тәуекел капиталдың өзінде бірнеше формалары бар: Ссудалық, акционерлік,
кәсіпкерлік8.
Ол ғылыми сыйымды кәсіпорындардың жарғылық капиталы жоғары және басқа
фирмалармен тығыз байланыста болады.
Уақыт факторы бойынша:
- Қысқа мерзімдік инвестицияляр
- Ұзақ мерзімдік инвестициялар
Аннуитет – инвестиция, әр – бір уақыт мерзім кезінде жеке бір табыс алып
келеді. Жалпы ол қаржыны зейнетақы сақтандыру қорларға енгізуі. Сақтандыру
компаниялар мен зейнетақылық қорлар, ұзақ мерзімді міндеттемелер шығарады.
Болашақта кездесетін шығындарды жабу үшін иелері сол шығындарды жабу
мақсатында оларды құяды9.
Анри Кульман – жанама және тікелей инвестициясы
Франция экономика мектебінің көрікті ғалымы – Анри Кульман инвестицияның
класификациясын, проблемасын мүлде басқа аспектте қараған. Ол жанама
инвестиция (ақшамен), ал тікелей инвестицияны (ақшасыз) жасауға болады деп
ойлаған.
Екінші түрде еңбек өнімін тікелей өндіру құрылымына ауыстыру, капталдың
ақшалай форма кезеңіне аттап кету. Бұндай инвестицияның механизімі көбінесе
ауыл шаруашылығанда жасалады. Мысалы: фермер ірі – қара малмен өз отарында
бұзауларын тек қана амортизацияны жабу үшін ғана емес, одан көп бұзаулар
алу. Олар оз отарының санын ұлғайтуға әсер етеді. Бұл кезде тікелей
инвестициялау жүргізіледі.Сондай-ақ бақташыны алсақ олда өзінің барлық
гүлдерін, жемістерін өткізбей тек қана 75% сатады, ал 25% тұқымға кетеді,
яғни өзінің шаруашылығын ұлғайтады.
Тікелей инвестиция өте аз қолданылады өйткені өндірісте зауыт өз
кірпіштерін өз жеріне тағы зауыт салуға арнамайды және осы қағида кең
таралмаған11.
Экономика дамуының құрылымдық өзгерiстерiн табысты iске асырудың, жаңа
ғылыми-техникалық негiзде өндiрiстiк әлеуетті құрудың әлемдiк нарықта
бәсекелестiк позицияны күшейтудiң негiзгi шарты жоғары инвестициялық
белсендiлiк болып табылады. Оңтүстiк-Шығыс Азияда “жаңа индустриалды елдер”
атты экономикалық феноменнiң пайда болуы, қазiргi заманғы ғылымды қажет
ететiн салалардың тез дамуы осы елдер экономикасына тартылатын
инвестициялардың тез өсуiнiң арқасында мүмкiн болды12.
Нарықтық қарым-қатынастар жағдайында республикадағы өнеркәсiптiк
өндiрiстiң дамуына инвестициялардың әсерiн анықтау үшiн, алдымен,
“инвестициялар” категориясының әлеуметтiк-экономикалық мәнiн анықтап алу
қажет.
Инвестициялар – бұл, нарықтық экономикаға өту кезеңiнде пайда болған,
Қазақстандық экономика үшiн бiршама жаңа термин. Орталықтандырылған
жоспарлы жүйеде негiзгi қорларды қайта өндiруге, оларды жөндеуге жұмсалатын
шығыстардың барлығын қосатын “жалпы күрделi салымдар” түсiнiгi қолданылады.
Ғылыми әдебиеттерде инвестицияны анықтауда көптеген пiкiрлер бар. Пол
Самуэльсон: “Таза инвестициялау” немесе капиталды құру деп, бiз қоғамның
нақты капиталының (ғимараттар, құрал-жабдықтар, материалды-өндiрiстiк
қорлар және т.б.) таза өсiмiн айтамыз. Тұрғын адам “инвестициялау” деп,
өзiнiң жер учаскесiн, айналымда жүрген бағалы қағаздарды немесе басқа да
меншiк объектiсiн сатып алғанын айтады. Бiрақ таза инвестициялау тек қана
жаңа нақты капитал құрылған кезде ғана орын алады деп жазған.
Әйгiлi “Экономикстiң” авторлары инвестиция түсiнiгiн кең түрде
түсiндiрдi. Олардың анықтамалары бойынша инвестиция- “өндiрiс шығындары
және өндiрiс құралдарын жинақтау және материалды қорларды ұлғайту”, яғни
өндiрiс шығындарының және жинақтардың барлық жиынтығы13.
Инвестиция көзi болып, жинақ қаражаттары табылатыны белгiлi. Бiрақ
жинақтар бiр шаруашылық агентпен iске асырылады, ол инвестициялауды тiптi
басқа адамдар тобы немесе шаруашылық субъектiлерi iске асыруы мүмкiн.
Сондықтан ғалымдар тобы түсiнiктi анықтау кезiнде инвестицияның мәнiне ғана
емес, оның мақсатты бағытталуына да көңiл аударады. В.Бочаров инвестицияны
тұтынуға қолданылмайтын табыстың бiр бөлiгi деп түсiндiредi. Инвестициялық
қорлар инвестициялық iс-әрекеттiң белгiлi объектiлерiне жұмсалады. Мұнда
капиталдық құнның өсiмi табыс түрiнде немесе әлеуметтiк эффект түрiнде
болады14.
В. Фельзенбаум, инвестиция түсiнiгiн мағынасы бойынша “күрделi салымдар”
және “қаржылық” (портфельдi) инвестициялар түсiнiктерiне, яғни меншiктен
табыс алуға құқық беретiн акцияларға, облигацияларға және басқа да бағалы
қағаздарға салынған салымдарға жақын келетiн нақты инвестицияларды қамтиды
деп атап өткен15.
Инвестицияға анықтама бергенде, инвестицияның тек қана мазмұндылық
сипаттамасына ғана емес, сонымен қатар олардың мақсатты бағытталуына да аса
назар аудару қажет. Осы көзқарастан қарайтын болсақ, инвестиция жалпы
ұлттық өнiмдi өндiруге жұмсалынатын табыстардың маңызды бөлiгiн құрайды,
яғни капитал құрумен, физикалық капиталды кеңейтумен байланысты өндiрiстi
кеңейтуге және жаңартуға кеткен шығындар болып саналады.
lс-тәжiрибеде әр түрлi зерттеушiлер инвестиция түсiнiгiне әр түрлi
мағына бередi. Жалпы тұрмыстық сана-сезiм деңгейiнде инвестицияны жер сатып
алуға, қозғалмайтын мүлiк, акциялар сатып алуға, құрылысқа, техникаға,
пайдалы қазбалары бар кен орындарына және т.б. қаржылық салымдарды салу деп
түсiндiредi.
Инвестицияларды нақты (капитал құрушы) – жаңа кәсiпорын құруға, iс-
әрекеттегi кәсiпорынды қайта құруға немесе техникалық жарақтандыруға
бағытталған салымдар және қаржылық (портфельдi) – мемлекеттiң, әртүрлi
кәсiпорындардың, инвестициялық қорлардың бағалы қағаздары мен акцияларын
сатып алуға жұмсалған салымдар деп бөлуге болады. Бiрiншi жағдайда қаржы
салымдарын жасайтын салымдар деп бөлуге болады. Бiрiншi жағдайда қаржы
салымдарын жасайтын кәсiпорын-инвестор, өзiнiң өндiрiстiк өзiнiң өндiрiстiк
капиталын – негiзгi өндiрiстiк қорларды және олардың жұмыс iстеуiне қажеттi
айнымалы бағалы қағаздардан табыс-дивидендтер алу арқылы ұлғайтады. Мұнда
өндiрiстi құруға ақша қаражаттары салымдарын, инвестициялық жобаларды iске
асыруға қаржы құралдарын тарту үшiн акцияларды шығарған басқа кәсiпорындар
мен ұйымдар жасайды.
Жаңа Өндiрiстi Тиiмдiлiктi Мемлекеттiк
өндiрiстi кеңейтуге арттыруға басқару
құруға бағытталған бағытталған органдарының
бағытталған инвес-тициял инвес-тициял талаптарын
инвестициялар ар ар орындауға
бағытталған
инвестициялар
Тәуекелдiлiктiң жоғары Тәуекелдiлiктiң төмен
дегейi деңгейi
1-сурет-Инвестиция түрi мен тәуекелдiлiк деңгейi арасындағы байланыс.
Кәсіпорын деңгейінде инвестициялық тартымдылықты арттыруда бірінші
болып, алдағы кезеңдерге арналған даму сипаттары үлкен орын алады.
Инвестиция тарту жолымен дамудың алдағы кезеңдердегі көкжиегін нақты
талдаулар жасау арқылы болжанған жетістіктерге қол жеткізу мүмкіндігі. Ол
экономикалық тиімділік деңгейінің қатынастары, өнім өндіру мен оған кететін
өндірістік шығындарды дұрыс есептеп, үнемді пайдалану. Кәсіпорындағы
инвестициялық тартымдылыққа өндірілетін өнімнің өмірлік циклінің ұзақтығы
тығыз байланысты. Инвестициялық қызметтің ұтымды жолдарының бірі
инвестициялық тиімділікті бағалауды өте дұрыс есептеу шарт. Шаруашылық
қызметтің негізгі шарттарының бірі болып, өндідістің барлық элементтерін
ұдайы жаңартып, жетілдіріп отыру. Шетелдік тәжірибеде инвестициялық
тартымдылықты арттыру көбінесе инвестициялық жобаларды ғылыми негіздеп, іс-
тәжірибеге лайық, сондай-ақ макродеңгейдегі болатын өзгерістерге барынша
төтеп бере алатын жобалар әзірлеумен анықталады15.
1.2 Кәсіпорындардың инвестициялық қызметін анықтайтын көрсеткіштер
Инвестициялардың барлық түрлерiнiң кәсiпорынның тiршiлiкке
қабiлеттiлiгiн сақтауда және оның дамуында маңызы зор.
Нақты активтерге инвестициялауды дайындау және талдау,
инвестициялардың түрлерiне, яғни олар арқылы кәсiпорын алдында, тұрған
қандай мәселелердi шешу қажет екендiгiне байланысты. Осы позициядан
инвестициялардың барлық мүмкiн түрлерiн келесi негiзгi топтарға
топтастыруға болады:
1) Тиiмдiлiктi арттыруға бағытталған инвестициялар. Олардың мақсаты
ең алдымен құрал-жабдықтарды ауыстыру, персоналды оқыту немесе өндiрiстiк
қуатты, өндiрiс жағдайлары тиiмдi аймақтарға ауыстыру арқылы фирманың
шығындарын төмендету болып табылады;
2) Өндiрiстi кеңейтуге бағытталған инвестициялар. Мұндай
инвестициялардың мақсаты – iс-әрекеттегi өндiрiстер шеңберiнде ертеректе
құрылған нарықтар үшiн тауар өндiру мүмкiндiктерiн кеңейту;
3) Жаңа өндiрiстердi құруға бағытталған инвестициялар. Мұндай
инвестициялар кәсiпорында бұрындары өндiрiлмеген тауарларды шығаратын
немесе жаңа қызмет түрiн көрсететiн мүлде жаңа кәсiпорындарды құруды
қамтамасыз етедi немесе кәсiпорында өндiрiсте жүрген тауарлармен жаңа
нарықтарға шығуға әрекет жасауға мүмкiндiк бередi.
4) Мемлекеттiк басқару органдарының талаптарын қанағаттандыру
мақсатына бағытталған инвестициялар. Инвестициялардың бұл түрлерi
экологиялық стандарттар, өнiмнiң қауiпсiздiгi және iс-әрекет шарттары
жөнiнен үкiметтiң талаптарын орындау қажеттiгi кәсiпорын алдында тұрған
жағдайда қолданылады16.
Инвестиция түрi мен тәуекелдiлiк деңгейiнiң арасындағы мұндай
тәуекелдiлiк логикасы айқын: ол инвестициялау аяқталғаннан кейiн фирма
жұмысының нәтижелерiнiң өзгеруiне нарықтың мүмкiн реакциясын дұрыс болжай
алмау қаупi деңгейiмен анықталмайды. Мақсаты нарыққа белгiсiз өнiм шығару
болып табылатын жаңа өндiрiстi ұйымдастыру жоғары дәрежелi белгiсiздiкпен
байланысты, ал нарықпен қабылдалынған тауар өндiрiсiнiң тиiмдiлiгiн
жоғарылату (шыныдарды төмендету), инвестициялау нәтижесiнiң минималды қауiп
әкелетiндiгi түсiнiктi. Осы сияқты, мемлекеттiк басқару мекемелерiнiң
талаптарын қанағаттандыру мақсатымен жасалған инвестициялар да
тәуекелдiлiктiң төмен деңгейiмен байланысты.
Толық ғылыми-техникалық өндiрiстiк циклдi инвестициялауға болады
немесе оның элементтерiн (сатыларын) - ғылыми зерттеулер, жобалық –
конструкторлық жұмыстар, iс-әрекеттегi өндiрiстi кеңейту немесе қайта құру,
жаңа өндiрiстi ұйымдастыру немесе жаңа өнiмдi шығару және т.б. iс-
әрекеттердi инвестициялауға болады.
Өндiрiстiк-экономикалық потенциалды сақтау және дамыту – кәсiпорынның
өндiрiстiк – шаруашылық iс-әрекеттiң маңызды бөлiгi болып табылады. Осы
бағыттағы кәсiпорынның iс-әрекетi инвестициялық iс-әрекет деп аталады.
“Тiкелей инвестицияларды мемлекеттiк қолдау туралы” Қазақстан
Республикасының Заңына сәйкес, инвестициялық iс-әрекет деп, инвестициялауды
iске асыру үрдісімен байланысты кәсiпкерлiк iс-әрекеттi айтамыз.
Инвесторлар (инвестициялық iс-әрекеттi iәске асырушы немесе заңды
тұлғалар), тапсырыс берушiлер, жұмысты орындаушылар, инвестициялық iс-
әрекет объектiлерiн пайдаланушылар, жабдықтаушылар, инвестициялық қорлар)
және инвестициялық процестiң басқа да қатысушылары – инвестициялық iс-
әрекет субъектiлерi болып табылады. Тапсырыс берушiлер ретiнде инвесторлар
немесе инвестициялық жобаны iске асыру жөнiнде инвестордан алған жеке және
заңды тұлғалар болуы мүмкiн.
Инвестициялық iс-әрекеттiң субъектiлерi ретiнде жеке және заңды
тұлғалар, соның iшiнде, шетелдiк тұлғалар, мемлекеттер және халықаралық
ұйымдар болуы мүмкiн.
Инвестициялық iс-әрекеттiң объектiлерiн пайдаланушылар ретiнде
инвесторлар және басқа да жеке және заңды тұлғалар, мемлекеттiк және
жергiлiктi мекемелер, шет мемлекеттер және халықаралық ұйымдар болуы орта
құрылмына мыналар кiредi:
- күрделi құрылысы ортасы, мұнда салалардың негiзгi және айнымалы
өндiрiстiк қорларға инвестиция салу жүргiзiледi;
- инновациялық орта, мұнда ғылыми-техникалық өнiм және интеллектуады
потенциал iске асырылады;
- қаржылық капитал айналымы ортасы (әртүрлi түрдегi ақшалай, қаржылық
және қарыздық мiндеттемелер)18.
Нақты инвестицияларды қаржыландыру көздерiн жалпы барлық экономика
деңгейiнде (макродейңгей) және шаруашылық (микродеңгей) қарастыру қажет.
Макродеңгейде мұндай қаржыландыру көзi ретiнде жалпы жинақтар, яғни
тұрғындардың жеке жинақтары, бизнес жинақтары және мемлекеттiк бюджеттiң
сальдосы қарастырылады.
Жалпы жинақтар – бұл тұтынуға жұмсалмаған (тұтынуға мемлекеттiк
шығындар да жатады) барлық қоғамның ағымдағы табысының бiр бөлiгi және бұл
инвестициялаудың қаржылық негiзiн құрайды.
Жалпы мемлекет көлемiнде жалпы инвестициялар мен жинақтар бiрдей
деуге болады. Жалпы жинақтар мен инвестициялардың бiрдейлiлiлiгi, бөлек
экономика секторларында басқаша болуы мүмкiн. Дамыған несиелiк-қаржылық
жүйе жағдайында жинақтардың иесi жеке тұлғалары екендiгiнiң принципиалды
маңызы жоқ, себебi, бұл қаражаттар қаржы қорларында несиелеу
операцияларында мобилизацияланады18.
Қазiргi жағдайда қаржылық қамтамасыз етудiң маңызды көздерiнiң бiрi
халықаралық экономикалық байланыстар арқылы келетiн қорлар болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында негiзгi инвестициялық шешiмдер
шаруашылық субъект деңгейiнде қабылданады. Кәсiпорында қаржы салымдарын
жасау үшiн бiрнешесе альтернативтi қаржыландыру мүмкiндiктерi бар. Бiр-
бiрiне ұқсамайтын бұл қаржыландыру көздерi бiрге қолдануы мүмкiн.
Тәжiрибеде солай жиi болады19.
1-кесте-кәсіпорынның каржыландыру көздерiн топтастыру.
Қаржы ресурстары Кәсiпорындағы инвестициялау көзi
1 2
1. Жеке
Амортизациялық қаржы бөлiнулер (негiзгiөткiзуден түскен түсiм (өзiндiк
қорлар мен материалды емес активтерге құн)
салынған тозу қаржылары)
Жалпы пайда
Тауарлар мен қызмет көрсетулердi
өткiзуден түскен пайда (кәсiпкерлiк өткiзуден түскен табыс
табыс. Басқа да өткiзулерден түскен табыс
Басқа да өткiзулерден түскн табыс.
Өткiзуден тыс нәтижелердiң (табыстар)
сальдосы. өткiзуден тыс табыстар
Резервтiк қор
Жөндеу қоры. Жалпы табыс
Сақтандыру резервтерi
Бақалар Таза табыс
2. Тартылған қаражаттар. Сәйкес инвесторлардың қорлары
2.1. Ағымадағы инвестициялық қызметтегi
үлестiк қатысу қаражаттары.
2.2. Бағалы қағаздарды эмиссиялаудан
түскен қаражаттар.
2.3. Еңбек ұжымының мүшелерiнiң жеке
және заңды тұлғалардың табыстық және
басқа да жарналары.
2.4. Сақтандыру төлемдерi.
2.5. Франчайзинг, селенг, аренда бойынша
төлемдердiң түсуi
2.6. Басқалары
3. Бюджеттiк қаржы бөлiнулер Бюджеттiк қаржыландыру қаражаттары
1-кестенің жалғасы
4. Бюджеттiк емес қорлардан түскен Бюджеттiк емес қорлардың
түсiмдер қаражаттары.
5. Қарыздық қаражаттар. Несие берушiлердiң қорлары
5.1. Банк несиесi
5.2. Басқа да қаржылық институттардың
несиелерi
5.3. Бюджеттiк несие
5.4. Коммерциялық несие
5.6. Басқалары
6. Тартылған қаражатар Сәйкес инвесторлардың қорлары
6.1. Аығмадағы инвестициялық қызметтегi
үлестiк қатысу қаражаттары.
6.2.Бағалы қағаздарды эмиссиялаудан
түскен қаражаттар.
6.3. Еңбек ұжымының мүшелерiнiң жеке
және заңды тұлғалардың пайдалық және
басқа да жанрлары.
6.4. Сақтандыру төлемдерi.
6.5. Франчайзинг, селенг, аренда бойынша
төлемдердiң түсуi.
6.6. Басқалары
7. Бюджеттiк қаржы бөлiнулер. Бюджеттiк қаржыландыру қаражаттары
8. Бюджеттiк емес қорлардан түскен Бюджеттiк емес қорлардың
тұсiмдер. қаражаттары
Кәсiпорынның меншiктi қаржы қорлары өзiне құрылтайшылардың бастапқы
жарналарын және капиталды салымдарды қаржыландыруға кеткен шаруашылық iс-
әрекет нәтижелерi есебiнен жиналған жинақтарды қосады.
Кәсiпорында инвестицияларды қаржыландырудың iрi көзiне амортизациялық
қаржы бөлiнулер жатады. Осы бөлiнулер нәтижесiнде кәсiпорынның негiзгi
капиталын ұдайы өндiрiсiн кеңейтуге қолданылатын бос ақша қаражатары
қалыптасады.
Табыстан төленетiн салықтар мен басқа да төлемдер төленгеннен кейiн
кәсiпорында таза табыс қалады. Оның бiр бөлiгiн өндiрiстiк және әлеуметтiк
сипатты капиталдық салымдар ретiнде қолдануы мүмкiн.
Несиелiк қаражаттар несие берушiлер есебiнен құралады. Қазiргi кезде
инвесторлар тез эффект беретiн кәсiпкерлiк iс-әрекет беретiн кәсiпкерлiк iс-
әрекет салаларын несиелеуге тырысады.
Инвестициялаудың бағыттарының бiрi ретiнде лизингi айтуға болады.
Лизинг деп машиналардың, құрал-жабдықтардың, көлiк құралдарының және де
өндiрiстiк мағынасы бар ғимараттардың ұзақ мерзiмдi арендасын айтамыз.
Осында айта кету керек, дамыған нарықтық қатынастар жағдайында лизингтiң
құрал-жабдықтарды инвестициялаудағы үлесi 25% құрайды11.
Бюджеттiк қаржы бөлiністері – бұл бюджеттiк қаржыландыру қаражаттары.
Қазақстан Республикасының бюджетiнен қайтарымсыз негiзде мемлекеттiк
орталықтандырылған капиталды салымдарды қаржыландыру, ол- объектiлер
құрылыс жұмыстарының бекiтiлген тiзiмiне және мемлекеттiк қажеттiлiгi бар
объектiлер қатарына енгiзiлсе ғана жүргiзiледi.
Инвестициялаудың әр түрлi түрлерiн тарту және қолдану мақсатында
мемлекеттiң және мемлекеттiк реттеудiң рөлi тiкелей бақылау мен реттеуге
(мемлекеттiк кәсiпорындарды басқаруға беру, халықаралық несие үшiн), және
экономикалық тетіктер арқылы жанама әсер етуге (халықаралық кәсiпкерлiктiң
тiкелей және портфельдi әдiстерi) саяды.
Реттеу дәрежесi инвестиция объектiлiгiмен анықталады және мысалы,
несиелiк инвестиция объектiсі кәсіпорындар немесе мемлекет болып
табылатындықтан, ол несиенi аралық иемдену құқығына ие, сондықтан да
инвестицияның тiкелей қолданылуын бақылау жасауға мiндеттi.
Инвестициялаудың коммерциялық түрiнде мемлекет тiкелей бақыламайды, оның
рөлi тек жанама түрде ғана болады, негiзiнен заң механизмi (салық жүйесi
және т.б.) және қаржы-экономикалық саясат арқылы реттейдi.
Инвестициялық саясаттағы мемлекеттiң маңызын нарықтық экономиканың
iшкi тұрақсыздығы туралы алғышартты негiздей отырып, экономикалық саясаттың
Кейсиандық теориясы анықтайды. Мүндай тұрақсыздық өндiрiс факторларын
жеткiлiксiз қолдану және тұрғындардың жұмыспен толық қатылмау салдарынан
туындайтын ресурстарға сұраныстың жеткiлiксiздiгiмен көрсетiледi. Сондықтан
Кейнс бойынша макроэкономикалық саясаттың негiзгi мақсаты төлеуге араласуы
көмегiмен қол жеткiзетiн толық жұмыс бастылық болып табылады. Осылардың құн
өсiмiн қамтамасыз етедi және соның нәтижесiнде жалпы iшкi өнiм динамикасына
әсер етедi20.
Басқаша айтқанда Кейнс бойынша инвестициялық сұраныс динамикасы
экономиканың дамуының циклдiгiнiң басты себебi болып табылады. Өз кезегiнде
бұл сұраныс динамикасы салынған капиталдың өсiм ақысы (пайыздық мөлшер)
деңгейiне байланысты болады. Осыдан келiп баға динамикасы мен өсiм ақы
дңгейiне әсер ету мемлекеттiң ақша несие саясатының өзара байланысын
келесiдей тiзбек арқылы көрсетуге болады: ақша массасы – пайыз мөлшерi –
инвестиция – жапы iшкi өнiм. Мүндай схема Батыстың көптеген елдерiнде 50-60-
ыншы жылдары тиiмдi жұмыс iстедi20.
Елде ақша-несие саясатын қалыптастыра отырып, мемлекет (Ұлттық банк)
ұлттық ақша және өсiм ақының валюталық құнын анықтайды. Мемлекет (Ұлттық
банк) өсiм ақыны құрудың мұндай факторлар қатынасын нарықтық күштер және
мемлекеттiк реттеу арқылы анықтайды.
Шетел капиталын тарту мақсатындағы өсiм ақыны реттеу тек дамушы
елдерде ғана емес, сонымен қатар экономикасы дамыған елдер де қолданады.
Мысалы, 80-iншi жылдардың бiрiншi жартысында АІШ төлем балансының
жеткiлiксiздiлiгiн қаржыландыру үшiн өсiм ақыны көтердi. Нәтижесiнде елге,
әсiресе Батыс Европа елдерiнен капитал ағыны тез өстi. Сол кездегi
күрделенген жағдай экономикалық әдебиеттерде “өсiм ақы соғысы” деп атала
бастады.
Бiрақ мұндай саясат бiр қарағанға қарапайым емес. өсiм ақыны
төмендетуден экономикалық белсендiлiктiң төмендеуi және халықтың жұмыс
бастылық жағдайының нашарлауы және т.б. қолайсыз жағдайлар туады. Мұндай
саясат құнсыздануды күшейтуге қабiлеттi, себебi несиенiң қымбаттауы өнiм
құнының өсуiне әкеледi. Сондықтан өсiм ақы сферасында мемлекеттiң көбi
курсты жасанды көтермелеуге қарағанда нарық факторына сүйенедi22.
Мемлекеттiк реттеу проблемасы мына себептер бойынша реттеудiң бiр
факторлы моделi ретiнде қарастырылмайды, бiрiншiден, өсiм ақының өзi көп
факторлы, күрделi нарықтық категория болып табылады. Екiншiден, өсiм ақы
(реттеушi ретiнде, бiрақ инфляция жағдайында емес) несие ағынына үлкен
дәрежеде әсер етедi.
Шетел капиталымен жұмыс iстеуде, оны екi кезеңге бөлiп көрсеткен
жөн:
1) Шетелдiк капиталды тарту кезеңi;
2) Тартылған капиталды қолдану кезеңi;
Кәсіпорындарға шетелдiк капиталмен жұмыс iстеудiң әр кезiнде мемлекет
қызметтерi мен реттеу принциптерi ерекшеленедi. Мемлекеттiк несиелеу және
акционерлiк емес кәсiпкерлiк түрiнiң сфералары жеке шетелдiк капиталды
халықаралық кәсiпкерлiк (тiкелей және портфельдi шетелдiк инвестиция)
түрiнде тарату және қолдану сферасына қарағанда мемлекет тарапынан көбiрек
реттеудi талап етедi. Мемлекеттiк қазыналық мiндеттемелер маңызы артады.
Осы ерекшелiкке байланысты шетелдiк капитал аумағындағы заңдылықтар сыртқа
заем беру және шетелдiк инвестиция заңдылықтарына бөлiнген.шетелдiк
капиталды тарту және қолдану кезiндегi мемлекеттiк реттеу қызметтеру
көрсетiлген. Реттеу әдiстерi сондай-ақ шетелдiк капитал және инвестиция
түрiне байланысты жiтеледi. Халықаралық мемлекеттiк және банктiк несие
беру. Бұл жағдайда реттеу дәрежесi мемлекет халықаралық несиенiң аралық
заемщигi болып табылумен анықталады. Мемлекет несиелiк келiсiмге қол қояды,
үкiметтiк кепiлдiк берумен оның жабылуын қамтамасыз етедi. Мемлекет несиенi
заемге берушi ретiнде бiрнеше қызметердi атқарады.Бұл жағдайда мемлекет
ролi мынамен анықталады:
- ол кредитор, донор, гарант және заем берушi рөлiн атқара отырып,
халықаралық несиелiк қатынастың белсендi қатысушысы болып табылады;
- мемлекеттiк несие беру бюджет құралдарын жинақтау жолдарымен жүзеге
асырылады;
- көптеген елдерде мемлекеттiк бюджет есебiнен кәсіпорындар мен
банктерге экспорттық несиелер берiледi;
- әлемдiк нарыққа сай қызмет көрсету үшiн жеке банктiк экспорттық
несиелерiне кепiлдiк беретiн сыртқы саудалық операцияларды несиеге
беру және сақтандыруды көздейтiн мемлекеттiк немесе жартылай
мемлекеттiк кәсіпорындар құруы мүмкін13.
Кәсіпорындарға жағымды инвестициялық климат қалыптастыру үшін елдің
саяси тұрақтылығы өте маңызды шарт болып табылатыны анық.
1.3 Инвестициялық жобаларды тиімді ұйымдастыру -инвестициялық
тартымдылықты арттыру негізі
Инвестициялық жобалау дегеніміз техника – экономикалық негізі бар
(сызулар, түсіндермелі хаттар, инвестициялық жобаның бизнес-жоспары және
жобаны жүзеге асыру үшін қажетті басқа материалдар.Оның ажырамас бөлігі
болып инвстициялық жобаның құнның аңыктайтын смета табылады.
Жоба – бұл техникалық материалдар(сызба, есептер, жаңа құрылған
гимараттардың макеті, құрлыстар т.б) белгілі бір құжаттардың алдын-ала
тексті.
Ең алдымен өндірістік бағытта инвестициялық жобаны өндеу ұзақ мерзім
уақыт бойы жүзеге асады- идеядан бастап материалдық деңгейге дейін.
Инвестициялық жобаны нарыктық көрсеткіштердің көмегімен тиімді
бағалау үшін жұмыстын басталуы мен аякталуын нақты білу керек. Зертеуші,
ғалым үшін жобаның басталуы идеяның туындауы болса, бизнесмендер үшін-
алғашқы ақша қаражатты жобаны жүзеге асыру үшін салу болып табылады.
Жобаны қаржыландыратын инвесторларды процестің жасалуы емес, оны
өткізуден алатын табыс қызықтырады. Ал жобаны жүзеге асыратын мекемелер
үшін – жүмыстың аякталуы. Кейбір жобалар үшін жұмыстың аякталуы –
қаржыландырудың тоқтатылуынан, объектіні пайдалануға шығару, жобалық
қуаттылықты толығымен игеру болады.
Жобамен жұмыс істеу мезгілінің басталуы мен аяқталуы құжатты түрде
негізделу керек.
Жобаның басталу кезінен өтімділік кезеңге дейінгі уақыт аралығы
инвестициялық цикл деп аталады.
Инвестициялық циклды 3 топқа бөлуге болады. Оның әркайсысының өз
мақсаттары мен міндеттері бар:
- нвестицияға дейінгі- бастапқы зерттеулерден инвестициялық жобаны
қабылдау шешіміне дейін, яғни соңғы зерттеулерге дейін
- ивестиция кезеңі- келісім- шарт жасау кезеңі
- өндірістік- кәсіпорынның немесе объектінің шаруашылық қарекет ету
кезеңі.
Инвестициялауға дейінгі және инвестициялау кезіндегі этаптар
инвестициялық жобалау облысына кіреді. Ал өндірістік кезең арнайы жүргізуші
кезеңдер ( өндірістік мекеме және еңбек күші, болжау, қаржыландыру, талдау
т.б ) облысына кіреді.
Инвестицияға дейінгі кезде болашақ объектіні жобалау қарастырылады.
Кәсіпорын инвестиция туралы алдын-ала шешім қабылдайды, салынып жатқан
объектілерінің директорын тағайындайды. Жобаның техникалық экономикалық
бағалауын, өтімділік бағасын зертеуді кәсіпорынның өзі жүргізеді немесе
мамандырылған мекемелердің көмегіне жүгінуге болады21.
Жобаның алғашкы кезінде күтпеген жағдайларды ескеруге болады. Ол үшін
ең экономикалық жолдарды табу, жобаның өтімділігін бағалау, оның бизнес-
жоспарын құру. Бірақ, уакытында тоқтау деген принципке сүйене жүру керек,
яғни жұмыстың басында тиімсіз жобадан бас тартқан жөн.
Екінші инвестициялық кезенде жоба мыналарды енгізеді:
- жобалық кәсіпорынды таңдау;
- жобалық сызуларды және модельді объектілерді дайындау;
- жобалық және құрлыстық жұмыстын алдын – ала жоспары;
- деталдық жоспарлау және спцификация;
- құрлыстық орындардын сызбасы.
Осы кезеңде бас мердігер және субмердігер тағайындалады.
Мердігерлер мен жабдықтаушылармен есеп айырысу үшін қыска мерзімді зайымдар
аңыкталады.
Инвестициялық кезеңде орындалған көп нұсқаулы есептер нақты жобаны,
оның техникасын және жабдықтарды анықтауға мүмкіндік береді. Осы кезеңде
қабылданатын шешімдер техникалық деңгейін, құрлымын құрлыстық өндірістік
жобаны жүзеге асыру шығындары ғана емес, сонымен қатар пайдалану
шығындарына да тәуелді22.
Жобалау үрдісін 2 кезеңге бөлуге болады:
- жоба алдындағы;
- нақты жобалау.
Жобалау алдындағы кезең инвестиция салудың алғы шарттарын жасайды. Дәл
осы кезеңде жобаның өміршеңділігі мен инвестициялық тартымдылығы қалана
басталады. Жобалау алдындағы кезең зерттеулері нақты инвестициялық жобаның
толық сипаттайды. Инвестициялық жобаның өмірлік циклін бұл кезеңде дәл
анықтау мүмкіндігі қиынға соғады.
Нақты жобалау өзі екі кезеңді енгізеді:бастапқы және соңгы жоба. Әр
кезеңде болашақ объектінің сметасы аңықталады.
Өндірістің техника-ұйымдастырушылық дәрежесінің көтерілуі соның
ішінде: еңбек,еңбек құралдары және еңбек заттары деңгейінде көрінеді. Міне
осындай экономикалық көрсеткіштер, еңбекті іске асырумен бірге техника мен
технологияның тиімділіктерінің дәрежесін көтереді. Жоғарыдағы көрсеткіштер
(еңбек өнімділігі,қорқайтарымдылық,материа лсыйымдылық) интенсификацияның
жеке көрсеткіштері деп аталады. Оларды талдау технико-ұйымдастырушылық
дәреженің факторымен шығару керек. Жеке көрсеткіштерге байланысты жалпылау
да қолданылады 23.
Барлық жалпы көрсеткіштер жиынның технкалық және ұйымдастырушылық
тиімділігін сипаттайтын, келесі топтарды қарастыруға болады:
• Еңбек өнімділігінің, еңбекақы қоры жоғарылауы;
• Материал қайтарымдылығының өсуі (материалдар шығынын азайту);
• Негізгі қор қайтарымдылығын көтеру;
• Айналым коэффициентінің артуы;
• Өнім көлемін жоғарылату;
• Өнімнің өзіндік құнының төмендеуі;
• Қаржылық тұрақтылық жағдайын көрсеткіштерін жоғарылату;
Инвестициялық мүмкіншіліктерді қолданудың экономикалық тиімділігі
барлық материалдық салаларға ортақ. Әдістік ұсыныстар іс-шараларының кешені
ғылыми-техникалық прогресті үдетуге бағытталған.
Жобалау үрдісіндесінде болашақ объектінің негізгі мәселелері
шешіледі. Олар: өз белгілеуіне сәйкестілігі; прогресті пайдалану талаптары;
қысқа мерзім ішінде аз ғана еңбек күшін, материалды және ақша қаражатты
пайдалануда.
Тәжірибеде кәсіпорынның жобасын жасау, өндеу кезінде мынандай бөлімдерді
өзіне енгізеді:
- түсіндірмелі хат;
- техника-экономикалық бөлім;
- бас жоспар;
- енбек күші;
- құрлыстық бөлім;
- өндірісті баскару жүйесі;
- сметалық құжаттар.
Инвестициялық жобаның әр жұмысының кезенінде оның құндық бағасы
аңықталады. Шетелдік тәжірибеде оның кем дегенде төрт түрін есептейді және
олардың нақты денгейі жобаны өңдеу кезінде өседі. Инвестициялық
мүмкіншілікті зертеу кезінде алдын-ала құнның бағасы есептелінеді. Оның
мөлшері 25-40% аралығында болу керек.
Инвестициялық процестін әр кезеңінде жобаның экономикалық
өтімділігі, табыстылығы аңыкталады.Басқа сөзбен айтқанда шығындарды
алынатын табыстылықпен салыстырғанда алатын жобалық талдау
жоспарланады24.
Кәсіпорындар барлық инвестициялық ұсыныстарды жинағанда оларды
бағалау жэне ранжирлеу процесі басталды. Сонымен қатар инвестицияның
нәтижелік көрсеткішін есептейтін жобаның бизнес жоспары кұрылады, олар өз
кезегінде, банк және басқа да кредиторларға ұсынылатын техника-экономикалық
жағдайда жүзеге асырылады.
Барлық өркенниетті мемлекеттерде неғұрлым болашағы бар кәсіпорындар
өз қызметтерін кеңейте келе, міндетті түрде инвестиция тартуға есік ашады.
Бұл өз кезегінде инвестициялық жобаларын тиімді де тартымды түрде ұсыну
арқылы инвестиция тарту тәжірибесі кеңінен қолданалынады25. Инвесторлар
өздеріне тиісті инвестициялық паймен еркін қолданады. Олар пайды
мұрагерлікке қалдыруға, бағалы қағаздар заңына сәйкес басқа да келісімдер
жасай алады26. Барлык кәсіпорындар инвестициялық қарекетпен байланысты.
Инвестициялық жоба бойынша шешім қабылдау көптеген факторлармен
қиындатылады. Олар: инвестицияның түрі, инвестициялық жобаның құны, қаржы
ресурстардың шектеулігі, шешім қабылдаумен байланысты тәуекелділіктер.
Инвестицияны қажет ететін себептер көп болуы мүмкін, бірақ жалпы
оларды үш түрге бөлүге болады: қолда бар материалды-техникалық базаны
жаңарту, өндірістік қарекеттің көлемін ұлғайту, жаңа қарекеттердің түрін
меңгеру. Инвестициялық жобаны қабылдау міндеті әр бағытта әртүрлі. Егер бар
өндірістік қуатты ауыстыру керек болса, онда шешім оңай қабылданады, себебі
кәсіпорынның басшылары жаңа өндірістің қаңдай сиппаттамалармен қанша
керектігін нақты біледі. Ал егер негізгі әрекетті кеңейтумен байланысты
инвестиция туралы шешімді қабылдау қиынға түседі. Осы жағдайда жаңа
туындайтын факторларды ескеру қажет. Олар: тауар нарығында кәсіпорынның
жағдайының өзгеруі, қосымша еңбекті игеру жэне т.б.
Инвестициялық сипаттағы бақылау шешімін қабылдау процесі негізінде
болашақ ақша түсімдері мен болжаулы инвестиция көлемін салыстыру жэне
бағалау жатыр.Өйткені салыстырылатын көрсеткіштер әр түрлі уақытқа қатысты,
осындағы ең негізгі проблема оларды салыстыру. Оған әртурлі қарауға болады,
объективті жэне субъективті жағдайға байланысты инфляция қарқыны болатын
түсімдердің көлемі, болжау көкжиегі, аналитиктердің білім деңгейі және т.б.
Қаржылық мененджмент тәжірибесі инвестициялық қызметтерді бағалаудың
келесі әдістерін атап көрсетеді.
Капитал мен табысты дисконтау. Матариалдық негізін ақша құрайтың қаржы
ресурстары уақытша құндылыққа ие. Қаржы ресурстардын уақытша құндалығы екі
аспектіде қарастырылады. Бірінші аспект ақшаны сатып алу қабілеттілігімен
байланысты. Екінші аспект ақша қаражаты капитал сияқты айналымымен және осы
айналымнан табыс алумен байланысты. Ақша жаңа ақшаларды тезірек жасау
керек.
Табысты дисконтау- капитал салу мерзіміне байланысты табысты әкелу.
Дисконтау есебімен өскен капитал мен қосымша табысты аудару үшін келесі
формула аңықталынады:
К=К*(1+n),
К- салымдардың бастапқы сомасынан t-мерзімінің аяғында капиталдың
салымдарының мөлшері.
К- салынған капиталдын мөлшерін ағымдағы бағалау, яғни бастапқы салым
салынғаннан кейін бастапқы мерзімнің позизиясы.
n-дисконтау коэфициенті (яғни табыстылық нормасы немесе пайыз
мөлшерлемесі) бірлік үлесі.
Д=К (1+n)-К,
Д- косымша табыс, тенгемен
Ағымдағы мезгіл позициясынан болашақ ақша түсімдерін бағалау үшін
табысты дисконтау қолданылады. Инвестор капиталды салғанан кейін, келесі
жағдайларды басшылыққа алады.
Біріншіден, әр уақытта ақшаның құнсыздануы болады,
екіншіден,анықталған минимум мөлшерінен төмен емес капиталға табыстың
мезгілдік түсуі. Инвестор болашақта қандай табыс алатынын бағалау керек
және табыстың болжанған деңгейінен жұмыстың басталуына максималды мүмкін
болатын қаржылық ресурстар соммасына салуды жіберу.
Таза табыс келтіретін эффекті есептеу әдісі. Бұл әдіс бастапқы инвестиция
көлемін дисконттау таза ақша түсімдерінің жалпы соммасын келтірілгеннен
құралған. Өйткені ақша қаражаттардың құйылымы уақыт бойынша бөлінген. Ол
аналитик инвестициялығысы келетін немесе инвестициялай алатыннын жылдық
қайтарылу пайызынан шыға қоятын r-коэффициенті арқылы дисконттталады.
Мысалы мынандай болжам жасалынады, инвестиция (IC) жыл ішінде басқарылады,
ал жылдық табыстар P1,P2, ... ... ... .Pn көлемінде. (NPV) сәйкесінше мына
формулалар бойынша есептелінеді:
PV= Рк (1+r )e ;
NPV= Рк (1+r )e -С-С ;
Егер: NPV 0, онда жобаны қабылдау керек
NPV0, онда жобаны қабылдамау керек
NPV=0, жоба не пайдалы емес , не зиянды емес.
Мынаны ескеру қажет, NPV көрсеткіші қаралып отырған жобаны қабылдау
кезде кәсіпорынның экономикалық потенциалының өзгеруінің болжамдық
бағалауын көрсетеді. Бұл жоба уақыт бойынша әр түрлі жобалардың NPV
соммалауға болады. Бұл өте ерекшке белгі, бұл критерияны басқалардан
ерекшелейтін және оптималды инвестицияланған қоржынды талдау кезінде оны
негізгі етіп қояды.
Инвестицияның табыстылық индексін есептеу әдісі. Бұл әдістің мәні
бойынша алдыңғының жалғасы болып табылады. Табыстылық индексі PI мына
формула бойынша есептелінеді.
PI=РК ( 1+r)kИсИ ;
Егер :PI1, жобаны қабылдау керек
PI1, жобаны қабылдамау керек.
PI=1, жоба не табысты емес не зиянды емес.
Таза келтірілген эффектімен салыстырған да табыстылық индексі
қатынасты көрсеткіш болады. Осыған орай, NPV мәні бірдей альтернативті
жобалардың ішінен біреуін таңдап алуға қолайлы.
Инвестицияны пайдалылық үлесін есептеу әдісі. Инвестицияның пайдалылық
нормасының түсінігінің астында дисконттау коэффициентінің мәні жатыр.
Сонымен қатар , жобаның NPV=0:
IRR=r, бұнда NPV=f(r)=0
Жоспарланған инвестицияның нәтижелігін талдауда бұл коэффициенттердің
мәні мынада жатыр:IRR- берілген жобамен біріктірілетін шығындарды жоғары
қатыста жіберу деңгейін көрсетеді. Мысалы, егер жоба толығымен банктің
ссудасы арқылы қаржыландырылса , онда IRR-банктің пайыздық мөлшерлемесінің
жіберілу деңгейінінің жоғарғы деңгейін көрсетеді, оның жоғарлауы жобаны
зиянды жасайды.
Инвестицияның нәтижелік коэффициенттерін есептеу әдісі. Бұл
әдістің екі белгісі бар: ол табыстың көрсеткіштерін дисконттауды ұсынбайды;
табыс таза пайданы PN көрсеткіштерімен сипатталады. Есептеудің алгаритімін
ерекше оңай, сондықтан бұл коэффициенті тәжірибеде көп қолданады.
Инвестицияны нәтижелік коэффициенті ARR орта жылдық пайданы PN
инвестицияның орта көлеміне (коэффициент % алынады) бөлумен есептелінеді.
Инвестицияның орта шамасы капиталды салымдардың бастапқы соммасын 2
бөлгенде табылады, егер талданатын жобаны өткізу мерзімі өткенде барлық
капиталды шығындар шығарылып тасталынады немесе қолдық құнының қома-
қолдығын жіберсе RV онда оны бағалау шығарылып тасталу керек.
ARR= PN
½ (IC-RV)
Осы көрсеткіш кәсіпорынның жалпы таза табысын оның іс-әрекетіне
авансталған (орта баланстың нетто қорытындысы) қаражаттың жалпы сомасына
бөлумен анықталады, авансталған капиталдың табыстылық коэффициентімен
салыстырылыды.
Өтелу мерзімін есептеу алгаритімі (РР) инвестициялаудан түсетін
болжанған табыстарды бөлудің бір қалыптылығына тәуелді. Егер пайда жылдарға
бір қалыпты бөлінсе онда өтелу мерзімі жылдық табыстың көлеміне бір
уақытылы шығындарды бөлумен анықталады. Бөлшек сан шыққанда оны бүтін жақын
санға айналдырамыз. Егер пайда бір қалыпты бөлінбесе, онда өтелу мерзімі
жылдар санын тура есептеумен анықталады, ол сол жылдар ішінде инвестиция
куммулятивті табыспен жабылады. РР көрсеткіші есептеудің жалпы формуласы
мынандай болады.
PP=n Pk , мұнда Pk IC 28
Инвестицияны өтелу мерзімінің көрсеткішін есептеу қажет. Сонымен қатар
талдауда ескеретін бірқатар кемшіліктер бар. Біріншіден, ол соңғы
мезгілдердегі табыстың әсерін ескермейді. Екіншіден, ол куммулятивті
табыстардың сомасы бірдей жобаларды ерекшелемейді, бірақ оларды жылдар
бойынша бөлуді ерекшелейді. Бірқатар жағдайларда өтелу мерзімін
есептегеннен тұратын әдістерді қолдану дұрыс бола алады. Мынандай
жағдайларда:
- кәсіпорын басшылары жобаның табысты емес, көбінесе өтімділік проблемасын
шешумен айналысқанда ;
- инвестиция тәуекелділіктің жоғарғы деңгейімен байланысты, сондықтан өтелу
мерзімі қысқа болған сайын жобаның тәуекелділігі де аз болады.
2 МаҚтарал Ақ-ң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz