Қазақстан қола дәуіріндегі ескерткіштері

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

I.Кіріспе
Қазақстан қола дәуіріндегі ескерткіштері
1. Дәуірдің кезеңделуі
1.1.Орталық Қазақстанның қола дәуірі
1.2.Шығыс Қазақстанның қола дәуірі
II.Негізгі бөлім
2.Қола дәуірі Солтүстік және Батыс Қазақстан
2.1.Қола дәуірі Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өңірі
2.2. Жетісу ескерткіштері
III.Қорытынды
VI. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе
Қазақстанның жерінің, оны өте көне заңдарды мекендеген адам баласының,
адамзат қоғамның тарихы дүние жүзіндегі адамзаттың даму тарихымен тығыз
байланысты. Адамзат баласының шығу тегімен қалыптасуының ортақ тарихы,
заңдылықтары бар. Сондықтан елдің, қай халықтың болсын көне тарихын дұрыс
түсіну үшін, осы ең көне замандағы тарихқа шолу жасау қажет.
Тарихты дәуірлеу қоғамдық өндірістің дамуына, өндірістік қатынастардың
даму деңгейіне байланысты жасалады. Белгілі бір ғылым саласының әдіс
тәсілдері арқылы жасалатын кезеңге бөлу Археолгиялық және геологиялық деп
екі кезеңге бөліп қарастырлады.
Тарихи дәуірлеудің алғашқы нұсқасын жасаған атақты американ этнологі
Льюнс Генри Морган адамзат баласының тарихын жабайлық тағылық (варварлық)
және өркениеттік (цивиллизация) деп үш кезеңге бөлді. Аталған әрбір кезеңде
адамзат баласы өзінің дамуы барысынды адамзат қалыптасу үдерісінен өтіп ,
өзара қатынас құрды сөйлеу жебені пайдаланды. Тағылық кезеңде адамзат
баласы құмыра жасауды, егін салу мен мал бағуды үйренді темірді өзіне
бағындырды. Ал өркениет кезеңі тарихта жасау Л.Г. Морган адамзат баласы
тарихын эволюцияның даму тұрғысын қарстырып тарих кезеңдерін материалдық
өндірістегі белгілі бір жетістіктермен байланыстырады.
Дәуірдің кезеңделуі . Тас ғасырынан кейін қола дәуірі келді. Біздің
жерімізді қола дәуірі б.з.б. 3 мың жылдықта басталған.

Қазақстан қола дәуірінде
Қола дәуірі адамзат баласы тарихында ерекше орын алады. Бұл дәуірде адамзат
металлды игерді. Ал өндіріске металлдан жасалғанқұралдардың енуі еңбек
өнімділігін арттырады, шаруашылықтың жаңа түрін ашты пайда болуын себеп
болды, жаңаша әлеуметтік қатынастарды қалыптастырды.Адамзат баласының ой-
санасы, өмір сүру тәжірибесі заман өткен сайын өсіп, өзгеріп отырды.
Өндірістік тәжірибе ұрпақтан-ұрпаққа берілді.Сөйтіп, қоғамдық дамуда
көбіне алға басу, ілгерілеушілік болып отырды.Қоғамдық дамуды біз тек ұдайы
алға басу тек сатылап биікке өрлеу деп түсінбеуіміз керек.Адамзат қоғамының
тарихында әр түрлі себептермен (табиғи зілзалалар, соғыстар,жаппай қуғын-
сүргіндер формациялардың ауысуы, т,б.)үлкенді-кішілі шегіністер де болып
тұрды.Бірақ бұлар адамзат тарихындағы ілгерілеушіліктің уақыттық
тоқыраулары, мезгілдік шегіністер еді.
Қазақстанның қола дәуірі ескерткіштерінің ең көп таралған және жақсы
зерттелген аймағы-Орталық Қазақстан.Бұл аймақ қола дәуірінде адамның өмір
сүруіне өте жайлы болды.Онда:Қарқаралы,Баянауыл,Ұлыта у,Атасу,
Көкшетау,Имантау, Жақсы-Жанғызтау, т.б. кішігірім таулар бар.Бұл таулардың
өзен-бұлақтарының бірі солтүстікке, бірі оңтүстікке қарай ағып жатады. Оның
үлкендері-Есіл,Нұра,Сарысу,Торғай өзендері.Біз бүгінге дейін бұл өлкелерде
қола дәуірінде қандай тайпалар өмір сүргендігін білмейміз.Археология
ғылымында осындай аты белгісіз жұрттарды солардың қалдырған археологиялық
мәдениетінің атымен атайды. Қола дәуірінде Қазақстан жерінде Андронов
мәдениеті таралғаны белгілі.Біз бұл кезеңде өмір сүрген тайпалардың шартты
түрде андрондықтар деп атаймыз.Орталық Қазақстанды археологиялық жағынан
жоспарлы, нысаналы зерттеу 1946 жылы Орталық Қазақстан археологиялық
экспедициясының құрылуымен байланысты.Оны ұйымдастырған және 80-жылдардың
басына дейін басқарған Әлкей Қақанұлы Марғұлан болатын.
Ә.Х.Марғұланның кезеңдеуі бойынша, Орталық Қазақстанның қола дәуірі
ескерткіштері екі мәдениетке- Андронов және Беғазы- Дәндібай мәдениеттеріне
жатады.Андронов мәдениеті екі кезеңге бөлінеді:а)алдыңғысы-Нұра кезеңі;
б)ортаңғысы-Атасу кезеңі.Нұра,Атасу өзендері атымен аталады.Андронов
мәдениеті мен Беғазы-Дәндібай мәдениетінің арасында өтпелі кезең бар.Өтпелі
кезеңнің мерзімдемесі –б.з.д. XII – XI ғасырлар.Беғазы- Дәндібай мәдениеті
б.з.д. X-VIII ғасырлар,бұл соңғы қола дәуіріне жатады.
Нұра кезеңінің ескерткіштерін, негізінен
алғанда жерлеу орындары- көне қорымдар құрайды.Андронов дәуірінің Атасу
кезеңінің ең көп зерттелген ескерткіштері-сол жерлеу орындары. Оның аса
белгілері-Айшырақ,Саңғыру-II,Былқыл дақ, т.б.
Шығыс Қазақстанның қола дәуірі ескерткіштері төрт кезеңге бөлінеді.Олар:
1.Усть-Бөкен кезеңі (б.з.д.XVIII-XVIғ.ғ.).
2.Қанай кезеңі(б.з.д.XV-XIIIғ.ғ.).
3.Кіші-Красноярка кезеңі (б.з.д.XIII-IXғ.ғ.).
4.Трушниково кезеңі (б.з.д.IX-VIIIғ.ғ).
Усть-Нарым селосы жанындағы қоныс Ертіс өзенінің жағасында.Екі үйдің орны
қазылып, зерттелді.Үй жердің бетіне салынған.Көлбеу екі қатар
сырғауылдардан шатырша етіп үйдің ағаш қабырғасын тұрғызған.Содан соң оның
үстіне қамыс, аң терілерін жапқан.Үйдің ортасында тас ошақ болған.Ал осы
қоныста зерттелген тағы бір үйдің көлемі үлкен,ұзындығы 11 метр де, ені-8
метр.Алдыңғы үйдегідей көлбеу бағаналардың ізі жоқ, үй жер бетіне ағаштан
қималанып салынған.Тамақ істейтін, үйді жылытатын ошақ үйдің солтүстік
бөлігінде орналасқан.Үйдің сыртында аулада тағы бір ошақ болған.Ол ашық
жерде орналасқан, оның үстінде жай жаппа сияқты қалқа болған болуы керек.
Адамдар бұл ошақты жазда пайдаланған.
Бұл екі үйдің орнынан,күлтөкпелерінен мынадай заттар табылған:сүйек немесе
мүйіз заттар- пышақ, біз, тері жұмсартқыш қалақша, жылқының тобығынан
жасалған адамға ұқсас бейне, асықтар, т.б. Пышақ малдың жілігінің
жарықшағынан жасалса, біз кәріжіліктің қасындағы сүйектен, тері жұмсартқыш
ұсқы өгіздің жақ сүйегінен жасалған.Жылқының тобығынан жасалған бейне
адамның пошымына келеді.Тастан жасалған заттар: тас келсап, кетпен,
дәнүккүш қалып, кен үгітетін балға, жұмыртқа пішімді зат, қайрақ, ұршықтың
басы, атқыш тас, тас құты, т.б. заттар.Балшықтан жасалған заттар,әр түрлі
ыдыстардың сынақтары. Металл заттардан тек бір қола орақтың сынығы табылды.
Қола дәуірінде адамдар Қазақстанның барлық аудандарында таралып,
қоныстанды.
Осы кезеңнің археологиялық ескерткіштері Андронов және Беғазы Дәндібай
мәдениетіне жатады. Қазақстан аймағына Андронов мәдениетінің әр түрлі
кезеңдеріне ерекшеліктер бар. Мұның өзі әр қилы табиғат жағдайларына
байланысты болды.
Қорытындылай келе осы тұстағы тайпалардың өміріне металлургия маңызды
рөл атқарады. Қоладан еңбек құралдарын, қару жарақ әшекей бұйымдар
жасалады. Қоғамда өндіргіш күштерінің өсуінен әлеуметтік теңсіздік күшейе
түсті. Бұған қоныстар мен молалардан табылған ескеркіштер дәлел бола алады.
Қоғамда белгілі бір топ адамдар байлығына қарай билікке, беделге ие болуы
байқалады. Бұл мүлік теңсіздігі мен әлеуметтік теңсіздікке әкеліп тұрады.
Қола дәуірінде рулық қоғам ыдырап дәулетті бай адамдар тобының пайда болуы
рулардың тайпаға тайпалардың одақтарға бірігуіне алғы шарт жасалады.
Қола дәуірінің тайпалары кешендері шаруашылықпен айналысты, оның ішінде
жайлауда мал бағу басым тұрды. Бұдан кейінгі темір дәуірінде де көшпелі мал
шаруашылығының қалыптасуына барлық жағдай жасалады.

Жетісу ескерткіштері

Б.з.б. І мың жылдықта Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан сақ
тайпаларының үлкен бір тобының таралып орналасқан орталығы болды,
бұлар, болжамдардың бірі бойынша, тиграхауда–сақтармен3, ал Арал
маңында массагеттермен сәйкестіріледі. Обалы қорымдарының және
петроглифтердің топографиясы мен олардың өте - мөте көптігі
Қазақстан территориясының оңтүстік-шығысы мен оңтүстігін ежелгі
заманда адамдардың түгел мекендегенін дәлелдейді. Үлкенді- кішілі
Сырдария, Іле, Талас, Қаратал, Лепсі, Есік , Шелек, Шарын, Кеген және
басқа өзендердің аңғарларында тастан және топырақтан үйілген
көптеген обалар шоғырланған. Олардың дені жүздеген үйінділері бар
молалы алаңдар болып келеді. Мысалы, Жуантөбе қорымы (Іле өзенінің
жағалауы) 300 обадан, Берікқара қорымы (Талас өзені)-500 үйіндіден
тұрады. Кетпен-Төбе (Солтүстік Қырғызстан) аңғарында 700 обадан тұратын
корымдар бар.
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның ғасырлар бойы қалыптасқан
осындай және басқа да ірі-ірі обалы қорымдарында түрлі уақыттың
жерлеу орындары бар. Іле Алатауының солтүстік бөктеріндегі үлкен
қорымның құрамына кіретін “Есік” обасындағы ақсүйек сақтың қабірі
жерлеу ғұрпының байлығымен таң қалдырады.
Б.з.б. V ғасырға жататын Бесшатыр қорымының сақ “пирамидаларында”
Орта Азиямен Қазақстан территориясындағы ең ежелгі, жер үстіндегі
ағаш архитектураның өте сирек кездесетін ескерткіштері-бөренелерден
тұрғызылған ірі-ірі жерлеу құрылыстары табылды.
Биіктігі 20 метрге дейін жететін “патша” обалары деп
аталатын обалардың көптігі жөнінен Орта Азия мен Қазақстанның басқа
да аудандарында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға тең келері жоқ.
Осындай археологиялық көріністі көріп, А.Н. Бернштам “патша сақтары
мен үйсіндер” нақ осы Жетісуды мекендеді деген қорытындыға келді4
Берікқара қорымының (Талас өзенінің аңғары) үлкен обаларының
жер үйінділерінде әр түрлі дөңгелек, төрт бұрышты, тізбе, комета
тәрізді етіп тастан салған жанама құрылыстары бар. Олар сақ
тайпаларының сол кезеңдегі діни және әлемнің шығуы туралы ұғымдарын
көрсетеді6.
Регионның ежелгі тұрғындарының шаруашылық тұрмыс салттары туралы
бағалы мәліметтер кіші обаларда - саны жағынан ру – тайпа
ақсүйектерінің обаларынан бірнеше есе асып түсетін қатардағы қауым
мүшелерінің қабір ескерткіштерінде-сақталған.
Берікқара қорымының (Талас өзенінің аңғары) үлкен обаларының
жер үйінділерінде әр түрлі дөңгелек, төрт бұрышты, тізбе, комета
тәрізді етіп тастан салған жанама құрылыстары бар. Олар сақ
тайпаларының сол кезеңдегі діни және әлемнің шығуы туралы ұғымдарын
көрсетеді6.
Регионның ежелгі тұрғындарының шаруашылық тұрмыс салттары туралы
бағалы мәліметтер кіші обаларда - саны жағынан ру – тайпа
ақсүйектерінің обаларынан бірнеше есе асып түсетін қатардағы қауым
мүшелерінің қабір ескерткіштерінде-сақталған.
Қорымдардың материалдарын көптеген кездейсоқ табылған олжалар
мен көркемдік қола бұйымдар көмбелері: қазандар, құрбандық ыдыстары,
шырағдандар, еңбек құралдары, қару және ат-тұрман заттары едәуір
толықтыра түседі. Олардың көпшілігі жануарлар мен аңдардың, кейде
адамның бедерлі және мүсінді бейнелерімен сәнделген.
Табылған әр түрлі және көптеген заттар б.з.б. VII-V
ғасырларда Аралдың шығыс маңын мекендеушілердің материалдық
мәдениетінің бейнесін толық сипаттайды. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.