Көркем туындыдағы адам тұлғасы

Жоспар
Кіріспе

1 Көркем шығармадағы адам тұлғасы
2 Көркемөнер теориясында типтілік мәселесі
3 Әдеби тұлға . типтік бейнені даралау
4 Көркем шығармашылық тәжірибеде кейіпкер портреті
5 Мінездеу

Жазушы көтерген мәселе-тақырып қаншама толғағы жеткен өзекжарды, соншалықты қоғамдық, адами тұрғыдан мәнді-маңызды болғанымен, ең бастысы - туындыда белгілі бір әлеуметтік орта, уақыт, заман шындығына сай адам тұлғасы(мінезі, іс-әрекеті, ой-толғаныстары, өзгелермен қарым-қатынасы т.б.) айқын танылмаған жағдайда тақырып та өзінің толық көркемдік шешімін таба алмайды. Өйткені «адам бар жерде өмір бар» (Белинский). «Әдебиет – адамтану ғылымы»(Горький) десек, көркем туындылардан алдымен іздейтініміз адам болмысы, адамға тән қуаныш, мұң... Тіпті бұдан да кеңірек қарасақ, В.Кожинов айтқандай, шынында да «көркем шығармашылық дегеніміз образдармен ойлану». Бұл - сөз өнері, жалпы көркемөнер үшін де дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат.
Алуан тағдырлы, түрлі мінез, әрекеттерімен танылатын адам тұлғасын, яғни кейіпкерді сомдау қаламгер үшін неге керек? Бір кейіпкер жұмыртқадан жүн қырыққан сараң, енді бірі жомарт, үшіншісі аяр да жағымпаз, төртіншісі... ожар, ұр да жық... делік. Жазушы міне осындай сан түрлі адам характерлерін, мінездер стихиясын, олардың бір-бірімен қарым-қатынасын, тартыстарын бейнелеу арқылы адам жаратылысының жұмбақ һәм күрделі сырлары мен қырларына жіті зерттеушілік көзбен үңіліп, адамгершілік, жан жомарттығы деген не, немесе дүлей, озбырлық, қараулық, әйтпесе тоңмойын топастық, болмаса сатқындық неден туындайды, бұндай ұнамды, ұнамсыз сипаттар неден бастау алады, олардың төркіні неде деген секілді т.б. адамзатты сан ғасырлар бойы толғантып келе жатқан этикалық-эстетикалық, философиялық мәңгілік сауалдарға жауап іздейді.
«Публицистің ойын логикалық қорытындылардың көмегімен дәлелдейтіні секілді суреткер де өзінің идеясын образдау арқылы бейнелеп танытады» (В.Г.Плеханов). Шығармадағы адам тұлғасы, яки кейіпкер, демек, қаламгердің идеялық-эстетикалық мұратын көркем танытушы.
Көркем шығармада тағдыр-талайы, күрес-тартысы, арман-аңсары суреттелетін адам тұлғасы әдебиеттану ғылымында кейіпкер, бейне, көркем бейне, көркем образ, образ, тұлға, герой, қаһарман, характер, персонаж... деп түрліше аталып жүр. Характер жалпы адам мінезінің бір қыры болса, персонаж әрине, пьесалық туынды кейіпкеріне етене атау сынды. М.Әуезов ХХ ғасырдың 20-жылдары жазған бір мақаласында қаһарман атауын қолданса, «Жақсы пьеса – сапалы әдебиет белгісі» (1934) атты мақаласында «тұлға» терминін қолданып, оған: «Мен «тұлға» деген атауды орысша «образ» орнына ұсынам.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

КӨРКЕМ ТУЫНДЫДАҒЫ АДАМ ТҰЛҒАСЫ

Жазушы көтерген мәселе-тақырып қаншама толғағы жеткен өзекжарды,
соншалықты қоғамдық, адами тұрғыдан мәнді-маңызды болғанымен, ең бастысы -
туындыда белгілі бір әлеуметтік орта, уақыт, заман шындығына сай адам
тұлғасы(мінезі, іс-әрекеті, ой-толғаныстары, өзгелермен қарым-қатынасы
т.б.) айқын танылмаған жағдайда тақырып та өзінің толық көркемдік шешімін
таба алмайды. Өйткені адам бар жерде өмір бар (Белинский). Әдебиет –
адамтану ғылымы(Горький) десек, көркем туындылардан алдымен іздейтініміз
адам болмысы, адамға тән қуаныш, мұң... Тіпті бұдан да кеңірек қарасақ,
В.Кожинов айтқандай, шынында да көркем шығармашылық дегеніміз образдармен
ойлану. Бұл - сөз өнері, жалпы көркемөнер үшін де дәлелдеуді қажет
етпейтін ақиқат.
Алуан тағдырлы, түрлі мінез, әрекеттерімен танылатын адам тұлғасын,
яғни кейіпкерді сомдау қаламгер үшін неге керек? Бір кейіпкер жұмыртқадан
жүн қырыққан сараң, енді бірі жомарт, үшіншісі аяр да жағымпаз,
төртіншісі... ожар, ұр да жық... делік. Жазушы міне осындай сан түрлі адам
характерлерін, мінездер стихиясын, олардың бір-бірімен қарым-қатынасын,
тартыстарын бейнелеу арқылы адам жаратылысының жұмбақ һәм күрделі сырлары
мен қырларына жіті зерттеушілік көзбен үңіліп, адамгершілік, жан
жомарттығы деген не, немесе дүлей, озбырлық, қараулық, әйтпесе тоңмойын
топастық, болмаса сатқындық неден туындайды, бұндай ұнамды, ұнамсыз
сипаттар неден бастау алады, олардың төркіні неде деген секілді т.б.
адамзатты сан ғасырлар бойы толғантып келе жатқан этикалық-эстетикалық,
философиялық мәңгілік сауалдарға жауап іздейді.
Публицистің ойын логикалық қорытындылардың көмегімен дәлелдейтіні
секілді суреткер де өзінің идеясын образдау арқылы бейнелеп танытады
(В.Г.Плеханов). Шығармадағы адам тұлғасы, яки кейіпкер, демек, қаламгердің
идеялық-эстетикалық мұратын көркем танытушы.
Көркем шығармада тағдыр-талайы, күрес-тартысы, арман-аңсары
суреттелетін адам тұлғасы әдебиеттану ғылымында кейіпкер, бейне, көркем
бейне, көркем образ, образ, тұлға, герой, қаһарман, характер, персонаж...
деп түрліше аталып жүр. Характер жалпы адам мінезінің бір қыры болса,
персонаж әрине, пьесалық туынды кейіпкеріне етене атау сынды. М.Әуезов ХХ
ғасырдың 20-жылдары жазған бір мақаласында қаһарман атауын қолданса,
Жақсы пьеса – сапалы әдебиет белгісі (1934) атты мақаласында тұлға
терминін қолданып, оған: Мен тұлға деген атауды орысша образ орнына
ұсынам. Бұны кейіп деп жүргізу орысшасынан кем соғады. Ол кейіп-
настроение. Тұлға образдың дәл өзі болмаса да, тұлға болар деймісің
деген сияқты қолдануларға қарағанда мазмұны жақын сөз [1]
деп түсініктеме береді. Қазіргі ғылымда тұлға сөзі қатардағы кейіпкерге
емес, толыққанды бейне-типке (типтік тұлғаға) қатысты қолданылып жүр. Ал
қаһарман атауын біздіңше, ауыз әдебиеті, фольклор мұралары туындыларының
(ертегі, аңыз, әпсана, батырлар жыры т.б.) кейіпкерлеріне қатысты қолдану
орынды секілді.
Ендігі әңгіме өрісі көркем шығармадағы адам тұлғасы, яки көркем
бейне, оның табиғаты мен жасалу жолдары, толыққанды типтік тұлғаны мүсіндеу
мақсатындағы қаламгердің шығармашылық ізденістері хақында болмақшы.
Шығармада өмір-болмыстың қайталанбас әрі естен кетпес көріністерінің
көркем танылуы, оқырмандарға жасар эстетикалық әсер –ықпалы алдымен сол
туындыдағы адам тұлғасының суреттелу шеберлігіне тікелей қатысты.
Ұлы адам бейнесін көркем мүсіндеу, оны құдірет иесі- адамға тән алуан
қырларымен жан-жақты даралап, тірі бейне етіп көрсету- таланттың ғана
үлесі. Атақты сыншы Н.А.Добролюбов дәл айтқандай, жазушы талантына екі
түрлі өлшем бар: бірі-өмірді кең қамтып суреттей білу, екіншісі – көп қырлы
да өміршең образ жасау. Бұл екі өлшемнің бірінсіз бірі таныла
алмайтындығын, көркемдік деген құпиясы мен кілтипаны көп көрікті әлемнің
бұл талаптарсыз ұғынылмайтынын тәптіштеп жату артық та болар.
Сонымен көркем шығармада күрес-тартыс, әрекет үстінде адамдық алуан
түрлі мінез-болмысымен көрінген тұлғаны к ө р к е м б е й н е дейміз.
Бірақ, шығармадағы кез-келген адам бейнесі, оның іс-әрекетінің суреттелу
деңгейі көркем бейнеге қойылар жоғары эстетикалық талапқа сай бола
бермейді. Сондықтан да шығармадағы адам бейнесін талдап-таразылағанда
олардың туындының тақырыбы мен идеясына сәйкес іс-қимылдарына, дүние
танымына, адамдық болмыс-бітімдерінің танылу деңгейіне қарап баға береміз.
Жасалуы, адамдық мінез-болмысымен жан-жақты әрі жанды танылуы,
шығарма идеясына тікелей қатыстылығы тұрғысынан танымдық-эстетикалық мәні
жоғары образдың ең күрделі түрі т и п т і к б е й н е болмақ.
Міне, осындай күрделі, өмір танымдық һәм эстетикалық мәні өлшеусіз
жоғары бейнені қаламгер қалай мүсіндемек? Белгілі әдебиеттанушы ғалым,
академик З.Қабдолов сөзімен айтқанда ол мақсат: 1) өмір материалын
жинақтау, сұрыптау; 2) әдеби бейнені даралау арқылы іске аспақшы. Шынында
да көркем бейне жасау өз алдына, жалпы шығармашылық процестің бастауы,
алғашқы қадамы өмір материалын жинау және жинақтаудан басталатыны мағлұм.
Бұл тек әдеби тип, көркем бейне тұлғалау үшін ғана емес, жалпы көркем
шындыққа қол жеткізу үішн де қажетті шарттың бірі, өнер заңдылығы.
Әдебиеттану ғылымында біріншіден, типтендіру немесе типизация, көркем
жинақтау деген ұғымдар әдетте өзара мәндес түсініктер ретінде қатар алынып
қолданылып жүр. Бұл дұрыс.
Типтендірусіз, көркем жинақтаусыз өмір шындығы өнер шындығына, яғни
көркем шындыққа айналмайды. Гегельдің Типтендірусіз көркем шындық
жасалмайды деуі, сондай-ақ Белинскийдің типизм дегеніміз шығармашылық
заңдарыныің бірі, онсыз шығармашылық жоқ деп тұжырымдауы бұл мәселенің
айрықша маңызын танытады. Алайда, бір ескерер жәйт типтендіру барлық өнер
түрлеріне емес, реалистік өнерге ғана тән ерекшеліктердің бірі. Орыстың
В.Днепров, Б.Сучков сынды ғалымдарының пікірінше типтендіру (типизация)
өнердің реалистік арнада дамуының жоғары кезеңінде ғана байқалатын
ерекшелік. Нағыз реалистік өнерге тән заңдылық. Типтендіру проблемасының
ғылымда ХІХ ғ. орта тұсында және ІІ жартысында қатты көтерілуі, күн
тәртібіне қойылуы тегін емес. ХІХ ғасыр реализмнің, реалистік өнердің
Европада, орыс әдебиетінде айрықша дәуірлеген кезеңі. Төл әдебиетіміздегі
Абай өлееңдеріндегі үздік көркемдік жинақтау үлгісін еске түсірейік.
Абайдың сатиралық өлеңдеріндегі типтер, саяси-әлеуметтік лирикасындағы өмір
шындығының терең бейнеленуі, мұның бәрі шынайы, кемелденген реалистік
өнерге тән ерекшеліктер.
Типтендіру яки көркем жинақтау, сонымен өнер заңдылығы. Бұл
қаламгердің жазатын тақырыбына, өзін толғандырған өмір мәселелеріне орай
зерттеп-жинаған материалын (тарихи деректер, ауызекі әңгіме, шешендік сөз,
архив құжаттары, кино-теледидар хабарлары, қойылымдар, баспасөз
материалдары, өмірбаяндық жайлар, естеліктер, түрлі құжаттар т.б.)
шығармасында бейнеленер уақытқа, кезеңге, кейіпкерлер болмысына, танытпақ
идеясына, көзқарасына сәйкес лайықтап екшеп-елеуі аса мәнді, қажетті деген
дерлік фактілерді, оқиғаларды сұрыптауы. Мәселен, М.Әуезов Абай романының
жазылу жайынан атты мақаласында біз діттеген мәселеге (өмір материалын
сұрыптау, жинақтау) қатысты былай деп жазған: ... мен оның (Абайдың
–С.М.) өмірі мен творчествосына байланысты көп фактілердің ішінен ең
қажеттілерін ғана таңдап алдым (Әдебиет және искусство, №3, 1955.99-б.).
Міне осылай сүзгіден өткен, таңдалып-іріктеліп алынған материалдар ғана
қаламгер шығармасының сюжеттік-оқиғалық желісінде, көріністерде,
кейіпкерлер тұлғаларын даралау, мінездерін айқындау, бір-бірімен қарым-
қатынасын бейнелеу мақсатында қолдана алады. Өмір шындығынан алынып,
сұрыпталып, жинақталған әрбір дерек, деталь, факт шығарма идеясына сай
суреттеліп отырған оқиғалар желісінен, кейіпкерлер қарым-қатынасы жүйесінен
тартыстар өзінің лайықты орнын алуы шарт. Көріп отырғанымыздай типтендіру,
жинақтау процесі өмір материалына, яғни өмір шындығына негізделеді екен.
Суреткер әрине, кез келген өмір құбылыстарына, оқиғаларына көңіл
аудара бермейді, оны қоғам тіршілігінде орын алған типтік шындық, типтік
құбылыстар көбірек қызықтырады, міне ол осы жайларды барынша жан-жақты
зерттеп, жинақтау, көркем шындыққа айналдырады.
Көркемөнер теориясында типтілік мәселесі, типтік құбылыс немесе
типтік шындық деген ұғымдар бар. Бұлар өте келелі, ауқымды әрі маңызды
мәселелер.
Типтендіру процесінің жай-жапсарын типтілік, типтік шындық
ұғымдарымен сабақтастықта ғана толық түсінуге болады.
Ғылымда типтілік немесе типтік шындық, құбылыстар деп қоғам
өміріндегі мынадай екі жағдайды айтады.
1. Өмірде, адамзаттың қоғамдық өмір-тіршілігінде бұрыннан бар, сан
ғасырлар бойы қалыптасқан, халықтың, ұлттың өмірінің ажырамас көрінісіне
айналған құбылыстар, адамдық қарым-қатынастар, салт-дәстүрлер, шаруашылық
кәсібіне, жалпы өміріне байланысты орныққан түсінік-ұғымдар, ерекшеліктер,
жайлар.
2. Қоғам өмірінің тыныс-тіршілігінде бүгін сиректеу кездессе де, даму,
өркендеу болашағы мол құбылыстар, жағдаяттар да типтік құбылыстар қатарына
жатады.
Енді нақтырақ тоқталайық.
Ұлттың, халықтың қоғамдық өмірінің бар саласында кең орын алған, оның
тарихи өмір-тіршілігінің ажырамас бөлігі-көрінісіне айналған құбылыстар,
көріністер дегеніміз не? Қазақ халқының тарихи өткен өмір өткелдеріне
қатысты айтар болсақ, бұл жер дауы, жесір дауы, барымта, халқтық әдет-
ғұрып, салт-сана, кәсібіне, тұрмысына байланысты қалыптасқан басқа да
жайлар(саятшылық, мал бағу, қыз ұзату, келін түсіру т.б.)
Халқымыздың өткен өмір жолдарын негізгі кәсібі мал болғандықтан жер
дауынсыз, ескі ұғым, әдет-салт үстемдік еткендіктен жесір дауынсыз, ру мен
ру арасындағы немесе билікке таласқан болыс-билер арасындағы бітпейтін
бәсеке-бақталастықсыз, барымтасыз елестету қиын. Сондай-ақ XVII-XVIII ғ.ғ.
қазақ еліне жасалған шапқыншылық жорықтар, үдере көшкен, азған-тозған халық
тіршілігі, есін жиып, елін жауға бастаған ерлер, батырлар жорығы, қанды
шайқастар, қазақ елінің жеңісі, міне, бұл жайлар да аталған ғасырларға тән
типтік шындық, типтік көріністер. Одан бергі дәуірлердегі отаршылдық
кезеңінің өз типтік көріністері, өз типтік шындығы тағы бар...
Кешегі социалистік қоғамның типтік шындығы (20-30 жылдардағы
ұжымдастыру, байларды конфискелеу, 30-жылдар аштығы, репрессия, тап
тартысы, бесжылдықтар, колхоздар, съездер, партия, комсомолдық іс-шаралар,
салтанатты мерекелер, еңбекшілер шеруі т.б.) өз алдына бір басқа.
Типтік шындық, типтік көріністер белгілі бір қоғамның шындығынан
туындап қалыптасады, орнығады. Алайда кейбір типтік көріністер мен
құбылыстар қоғамдық өзгерістерге орай жойылып, өмірден кетіп, орнына
жаңадан туындаған құбылыстардың(ұнамды,ұнамсыз) келуі де заңдылық.
Социалистік қоғам ыдырап, орнына нарықтық кезең, жаңа қоғамдық қарым-
қатынастар орнады. Осыған сай қоғамымызда жаңа типтік құбылыстар,
көріністер бой көтерді(жұмыссыздық, жабайы сауданың етек алуы, қылмыстың
күшею, қарттар үйлері, жетімдер үйлерінің көбеюі, ақылы оқыту, жеке
меншіктік кәсіп түрлері т.б.). Бұл бүгінгі қоғамдық өмірдің ұнамды-ұнамсыз
типтік құбылыстары, шындығы.
Бүгінгі заман, қоғам тақырыбына қалам тартқысы келген жазушы бұл
типтік көріністерге көз жұма қарай алмайды. Бұл типтік шындық көріністерін
зерттемей және оны шығармасында бейнелемей тұрып, жазушыны бүгінгі
аласапыран өмір шындығын шынайы танытуы мүмкін емес.
Сонымен типтік шындық немесе типтік құбылыс, көріністер дегеніміз
қоғам тіршілігінде кеңінен орын алған құбылыстар, бір сөзбен айтқанда,
заман шындығы екен.
Типтік өмір шындығы немесе құбылыстардың өнер үшін маңыздылығы неде?
Неліктен қаламгерлер өз туындыларында типтік өмір шындығын, көріністерді
бейнелеуге, танытуға баса көңіл бөледі? Қаламгер үшін мұндай құбылыстарды
егжей-тегжейлі зерттеу және бейнелеу белгілі бір дәуірдің тынысын, сол
кезеңдегі қоғам, халық өмірінің алуан маңызды қырларын қамту және оны
шынайы таныту үшін керек. Әйгілі Абай жолы роман-эпопеясын алайық.
Шығармада ХІХ ғ. ІІ жартысындағы және ХХ ғ. басындағы қазақтың қоғамдық
өмірінің алуан қырын танытатын қаншама типтік көріністер (жер дауы, жесір
дауы, билер кесімі, ру мен ру арасындағы бақталастықтар, билікке таласу,
болыс сайлауы, отаршылдық әкелген билік-басқару жүйесіндегі және халық
тұрмысындағы өзгерістер т.б.) көркем бейнеленуін тапқан. Жән бұл типтік
құбылыстардың бейнеленеуі шығарманың реалистік сипатын ерекше арттырып тұр.
Сонымен типтендіру, көркем жинақтау типтік өмір құбылыстарына
негізделеді екен.
Титптендіру жалпы алғанда екі бағытта (ортақ мақсаттағы) іске
асырылатынын ұмытпау жөн. Біріншісі, жоғарыда айтылып өткендей өмір
материалын сұрыптау, іріктеу және оларды шығарма сюжетінде, оқиғалар
желісінде идеяға сай іске жарату. Екіншісі, көркем бейне сомдау процесінде
оның характерін даралау мақсатында прототипті пайдалану, басқа да
типтендіру амалдарын іске асыру.
Сөз өнерінде көркем бейнені мүсіндеу, характерін даралау процесінде
қолданылатын тииптендіру тәсілдері де алуан түрлі. Негізінен көркем бейнені
тұлғалауда қолданылатын типтендірудің үш түрі бар. Соларға жеке-жеке
тоқталып, мысалмен ой-пікірімізді дәйектейік.
1. Белгілі бір әлеуметтік типтің, қауымның шындығын, арманын,
көзқарас-танымын бір көркем бейненің тұлғасында жинақтап таныту. Бұл көркем
бейнені жасауда өте жиі кездесетін әрі өнімді тәсілдің бірі. Төл
әдебиетіміздің арғы-бергі тарихына барласақ, мысалды көптеп табамыз.
Әжібай, Жорға Нұрым, Құнанбай, Дәркембей, Базаралы, Шәкен мырза,
Тәңірберген, Еламан, Жәдігер, Әзім... Бұлар көзқарақты оқырмандарға етене
таныс әр заманның әлеуметтік типтері.
Дәркембай бейнесі арқылы қарапайым халықтың қасиеті де, қасіреті
де танылса, Базаралы да сол көпшіліктің, халықтың өкілі, оның өрелі, ірі,
кесек әрекеттері, биік рухы, күрескерлігі, арман-ойы халық аңсарымен тығыз
қабысып жатыр. Қан мен тердегі тәңірісінген Тәңірбергенді алыңыз. Дүмді
ортаның өкілі, ағасы болыс болған, солқылдаған бай мырзасы, еркін әрекет,
биліктің иесі Тәңірберген бейнесі, оның замана желі басқаша соғып, кешегі
елеусіз Еламандар тарих сахнасына шыққан, тап күресі қызған кездегі іс-
әрекеттері, ақ әскеріне жолбасшы болуы, тарих дөңгелегін кейін бұрғысы
келіп жанталасуы көп нәрсені аңғартпай ма?
2. Типтендірудің келесі амал-тәсілі бір ұлтқа, халыққа тән озық ұлттық
қасиет-сапаларды, таным-түсінікті бір көркем бейненің тұлғасында
жинақтап беру. Бұл, әрине, ұнамды типтің, бейненің тұлғасы арқылы
танылатын идеялық шешім. Жоғарыда аталған Дәркембай қарт, Абай,
Базаралы, Қанағат би (Соңғы көш), Сырбай...
С.Мұқановтың Сырдария романындағы Сырбайға тоқталайық.
Сырбай даламыз қандай кең болса, көңіл-пейілі де сондай кең, бар болмысымен
(ой-толғаныстары, таным-түйсігі, іс-әрекеті, өзгелермен қарым-қатынасы
т.б.) қазақ халқының асыл мінезін танытатын ұлттық жиынтық бейне. Оның
танымында, іс-әрекетінде бұған мысалдар көп. Мәселен, қарттың канал
құрылысы басталғанда салтанатты жиын алдында құрбандық шалу ниетін алайық.
Жаңа заман канал құрылысын бастарда өз жоралғысын (салтанатты митинг)
жасаса, ұлттық таным иесі, халықтың ұлы арманы іске асатын болды деп
қуанған Сырбай қарт бұл оқиғаға орай халық дәстүріне сай құрбандық шалып,
істің сәтін тілемекші болады.
Жалғыз ұлы Дәулет қан майданда жүргенін еске алып, Жалғыз аяқ
ас төгілсе, арты тықыр қалады-ау деп уайымдап, баласының перзентті болуын
тілейді. Келінінің аяғы ауыр екенін естігендегі оның ішкі ойын қаламгер
былай береді: Нәсіл деген сөзді ұл деп ұғатын ол қуанышты тілекпен ұл
немере сүюді күтті. Сырбайдың шаңырақ иесі –ұл бала келсе дүниеге деп
тілеуі де, канал құрылысы басталар сәтте құрбандық шалуға буыршынды әкеп
қоюы да ұлттық әдет-салт, дәстүрімізге етене тән ой, әрекет. Бабалар
қашанда бір ұлы жорыққа аттанарда немесе бір игілікті істі бастарда
құрбандық шалып, көпшіліктен бата тілеген ғой.
3. Типтендірудің әлемдік сөз өнерінің арғы-бергі тарихында кеңінен
қолданылатын, жиі кездесетін тағы бір түрі- сатиралық типтендіру тәсілі.
Сатиралық туындыға өмір-тіршіліктегі, Адам болмысындағы ұнамсыз, келеңсіз
жайлар арқау болатыны мәлім. Автор қоғам өміріндегі, адам бойындағы
кеелңсіздіктерді ашып суреттеп-бейнелеп, олардан аулақ болуды, қоғамның
мұндай міндерден арылуы қажеттігін көтереді. Осы мақсатына орай сатиралық
туындыларда бейнеленетін мін, олқылық, ұнамсыз жайлар ұлғайтылып,
әсіреленіп суреттеледі. Демек, сатиралық типтендіру процесінде әсірелеу
тәсілі басым, жиі қолданылады. Мақсаты да айқын. Ұнамсыз құбылыстарды
ұлғайтып, жан-жақты ашып көрсету, сол арқылы ондай қылықтардан,
құбылыстардан көпшілікті жирендіру.
Абай абыздың әйгілі сатиралық туындыларын - өлеңдерін еске
түсірейікші. Болыс болдым мінеки өлеңінде ұнамсыз тип-болыс бейнесі
әсірелеу тәсілі арқылы жасалған. Іліп алар иненің жасуындай бір жақсы
қылығы жоқ, керісінше, барынша мақтаншақ, алғыш та бергіш парақор,
жарамсақ, надан, екіжүзді жанның типін Абай әсірелеу тәсілін ұтымды қолдану
арқылы оқыған көпшілік жиренердей етіп сомдаған. Гогольдің Ревизор
комедиясындағы Хлестаковтан бастап, Дуанбасы және оның төңірегіндегі
шенеуніктер бейнелері де сатиралық типтендіру (әсірелеу) тәсілімен
мүсінделген. Әйгілі орыс сатиригі Салтыков-Шедрин Бір мұжықтың екі
генералды қалай асырағаны туралы туындысында генералдардың жатып ішер
жалқаулығын, ақсаусақтығын, тоғышарлығын танытуды сатиралық әсірелеуді
шегіне жеткізе пайдаланған.
Әсірелеу, кеңірек алып қарастырғанда, шындықты бейнелеу, таныту
тәсілі ретінде тек ұнамсыз құбылыстарды көрстеуде ғана қолданылмайды.
Реалистік, романтикалық мазмұндағы басқа туындыларда да (жанрларда да)
әсірелеу орнымен қолданылады. Кешегі кеңестік дәуірдің қатал әдебиет
(строгая литература) аталған әдебиетінде де бұл тәсіл жиі әрі ұтымды
қолданыс тапқанын Ғ.Мұстафинннің Миллионер повесінен, С.Бабаевскийдің
Алтын жұлдызды жігіт романынан т.б. көреміз. Бұл туындыларда әсірелеу
ұнамды, озық құбылыстарды, социалистік қоғам артықшылықтарын насихаттау
мақсатында қолданылған.
Әсірелеу тәсілі, әсіресе реалистік туындыларда орнымен, орайымен
қолданылмаса, шығарма шырайына – шынайылығына көлеңке түсіреді,
жасандылыққа жол ашылады. Аталған туындыларда осындай кемшілік бар.
ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің ұлы туындысы-Абай жолында
әсірелеудің әдемі, ұтымды үлгілері тұнып тұр. Қазақ қыздарының көрік-
ажарын, жастық, махаббат сезімдерін, дала қарттарының даналығын, Абайдың
даналығы мен даралығын бейнелеуде характер табиғаты мен идеяға сәйкес
қолданылған шекті әсірелеу тәсілі сезіледі. М.Әуезов қазақтың көшпелі
өмірінің көріністерін, сондай-ақ аталған кейіпкерлер бейнесін өзге суреттеу
тәсілдерімен қатар әсірелеуді де гиперболизация деңгейіне жеткізбей,
реализм арнасында ұтымды пайдаланған.
Әдеби тұлға – типтік бейнені даралау жолындағы жазушы әрекеті кейде
оның болашақ кейіпкерлеріне өмірден лайықты негізді- протипті іздеуінен де
басталуы әбден заңды. Прототип (түп тұлға деп те атайды) дегеніміз өмір
белестері, мінез-болмысы әдеби кейіпкердің негізіне жатқан, белгілі бір
кезеңде өмір сүрген немесе қазір де қатарымызда бар тарихи нақтылы адам.
Әдеби кейіпкердің сипатына, жазушының оны таныту мақсатына орай бір
кейіпкердің бір немесе әлденеше өмірлік негіздері (яки прототиптері) болуы
мүмкін. М.Горькийдің Ана романындағы Павел Власовтың, мәселен, прототипі
тек Заломов деу жеткіліксіз, жазушы бұдан басқа да өзі етене таныс бірнеше
жұмысшы революционерлердің өмір дерегін Павел бейнесін даралай түсу үшін
тиісінше пайдаланған. Бұл туралы кезінде жазушының өзі де айтқан болатын-
ды. М.Әуезов зор шабытпен суреттеп танытқан Абай бейнесінің басты негізгі
прототипі –тарихи тұлға-ақын Абай Құнанбаев екені даусыз десек те, бұл
қорытынды екінші жағынан, Абайдай асқар, көп қырлы бейнені көркем
мүсіндеуде халықтың басқа да абзал ұлдарының тіршілік-тынысы да қосымша
(әрине, белгілі дәрежеде) арқау болды деген пайымдауды да жоққа шығармаса
керек-ті. Қалай десек те, ұлы суреткер атаулының баршасы да өз
кейіпкерлеріне өмірден прототип іздеген, осы жолда жүріп сан түрлі
қиындықты да, қызықты да басынан кешкен...
Бұл айтылғандардан, әрине, прототипті - өмірде болған немесе бар
адамның дерегін пайдалану жазушылық іске жеңілдік (бар, дайын жайларды жаза
салу дегендей) әкелетін, сөйтіп, қаламгерге жан ауыртпай-ақ жанды бейне
жасауға оп-оңай мүмкіндік беретін іс деп асығыс қорытынды жасамауымыз
керек. Қайта жазушыны сан түрлі ізденіс пен толғаныс азабына түсіретін,
басқа да қосымша материалдар көзін қарастыруға бастайтын, сөйтіп, өмірдегі
моделіне (прототипіне) ұқсайтын да, ұқсамайтын да өміршең образ жасауға
итермелейтін жауапкершілікті іс. Прототипті пайдалану, сайып келгенде,
жазушының кейіпкерлерін неғұрлым нақтылы, шынайы әрі көркем, белгілі бір
орта, уақыт шындығына барынша сәйкестендіріп реальды бейнелеу мақсатынан
туатын шығармашылық сан қырлы әрекет.
Бұл типтік образ жасау талантқа ғана тән қасиет, шеберлік нәтижесі
екенін айғақтайды. Белинский айтқандай, шынында да талантты жазушының
әрбір образы –тип, таныс-бейтаныс екені рас. Таныс болатын себебі ол
бейненің негізінде (іс-әрекет, мінезінде т.б.) прототиптің өмірінің белгілі
белестері елес беретіндіктен және бұған қоса өзіміз өмірден көріп-біліп
жүрген жайлардың да танылуы бар, ал бейтаныстығы – қанша маңызды, мазмұнды
дегенмен де жазушы бір прототип дерегімен шектеулі қалмай, басқа да қосымша
өмір материалдарын жинақтай пайдалана отырып әрі суреткерлік қиялымен
толықтыра, қорыта келіп бейнені жасайтындығына байланысты. Осыдан кеп ол
бейне өзінің түп-нұсқасына(прототипке) ұқсап та, ұқсамай да тұрады. Ұқсауы
да, өзгешелігі де заңдылық, өнер заңдылығы. Көркем бейне Абай тұлғасы
мысалында жоғарыда айтқанымыздай, оның басты, негізгі прототипі – Абай
Құнанбаев басынан өткерген нақтылы жағдаяттармен қатар жазушы заман
шындығына, образ логикасына, авторлық идеясына орай ойдан қосқан, қиялмен
топшылаған, сондай-ақ басқа да материалдар көзінен алып іске жаратқан
фактілер, әрекеттер, ой-толғаныстар бар ғой. Міне, көркем бейненің осындай
қиялмен қорытылып толықтырылған іс-әрекеттерін т.б. типтің Белинский айтқан
бейтаныс жағы дейміз. Қиялмен топшылап, көркем қорытындылаусыз -
толықтырусыз, жинақтаусыз бейне жасалмайды, характер көрінбейді. Бұл да
өнер заңдылығы, ерекшелігі.
Тип табиғатын сөз еткенде оның хас суреткердің қолынан ғана шығатын
көп қырлы бейне, сонымен қатар іс-әрекетімен өзі секілділердің бәріне
ұқсайтын жалпылық және өзінен өзгеге ұқсамайтын жалқылық, даралық
қырларымен жарқырап көрінетін биік тұлға екенін ескеруіміз керек.
Көркем бейненің жалпылық қыры оның жекелік, жалқылық қырынан
туындайтын және сол сипатымен сабақтасып жатқан ерекшелігі. Мәселен,
Құнанбай (Абай жолы роман-эпопеясы) өз тобынан-табынан қанша асып туған
ақылды, айлаға да бай жан, билеуші әлеуметтік топтың дара көшбасшысы,
Әуезов оны осындай т.б. жекелік қырларымен жарқыратып көрсеткен десек те,
екінші жағынан, оны осы өзінің тобынан бөлектемейтін, қайта тонның ішкі
бауындай етене етіп, жақындастыратын ортақ жайлар да жетерлік. Ол қаншалық
өз табының көсемі, тежеусіз билік иесі десек те, түптеп келгенде Құнанбай
мақсаты, көзқарасы жағынан солармен үндес, мүдделес, ауыз жаласары да, кей-
кейде билікке таласары да сол топ екенін көреміз. Қодар мен Қамқаны жазалау
алдында Құнанбайдың жалпы көпшілікпен, халықпен емес, осы өзі бірде бату,
бірде тату боп жүрген үзеңгілестерімен ақылдасып-кеңесуі, батуаласуы оның
жай сұңғылалығы, сақтығы ғана емес, осы топпен мүдде тұрғысынан
жақындығының, онымен санасатындығының, өзінің де осы билеуші қауым өкілі
екендігінің белгісі.
Демек, Құнанбай бейнесінің жалпылық қыры дегеніміз оның жекелік
мінезі, іс-әрекеті, танымы, мақсаты арқылы жалпы билеуші ортаға тән
психология, әдет, әрекет, ой, мүдденің танылуы, аңғарылуы. Керісінше,
билеуші, дүмді топ өкілдерінің ой-арманы, әрекеті Құнанбай көзқарасымен,
мақсатымен астасып жатыр.
М.Шолоховтың Адам тағдыры әңгімесі Соколовтың соғыста басынан
кешкен хикметтеріне құрылған, ол оқиғалар барысында солдаттың өзіндік
қайсар мінезі, тапқырлығы, жауға өшпенділігі тамаша сипатталған. Бұл
-Соколов бейнесінің жекелік-жалқылық қырымен көрінуі. Екінші жағынан
алғанда жазушы соншалықты сүйіспеншілік-тебіреніспен суреттеген Соколов
тағдырын соғысқа қатысқан солдаттар тағдырынан, жалпы адамзат, адам
тағдырынан бөліп қарай алмаймыз. Қайта Соколовтың соғыстағы қайсарлығы,
мойымаған рухы, жалпы жеке тағдыры арқылы майдан тауқыметі мен лагерь
азабын тартқан, бірақ жеңілмеген, рухы биік жүздеген, мыңдаған Отан
жауынгерлерінің ерлігі мен өрлігін көріп, сезінеміз. Соколов ерлігі жалпы
кеңес солдаттарына тән, ортақ ерлік, тағдыр деп бағалаймыз. Міне, бұл осы
бейненің жалпылық жағы, қыры. Сол себепті де автор әңгімесін Соколов
тағдыры демей, оның соғыстағы адамдар тағдырын танытатын жалпылық,
жинақтаушылық мән-мағынасын ескере отырып Адам тағдыры деп өте орынды
атаған.
Көркем бейненің жекелік-жалқылық және жалпылық қырларының байланыс-
бірлігі осы.
Қазақ, орыс әдебиеттері тарихында мінез-болмысымен, іс-әрекет
ерекшелігімен өз заманының, тобының, табының шындығын танытатын әлеуметтік
типтер галереясы мол. Мысалы, Әжібай, Тәңірберген, Обломов ... т.б.
Дала мен қаланы еркін кезген, үйірлеп алған әйелдерінен, отбасынан
безген, талайлардың тағдырын талқан еткен Әжібайды (Кім жазықты)даланың
Дон Жуаны десе де болғандай. Тасболат байдың тежеусіз өскен баласы Әжібай
үшін өз мүддесі, өз қызық-құмарлығынан басқа өмірде қасиетті, ардақты
ештеңе жоқ. Ермегі - көрікті қыз-келіншектерді айналдыру, өзінше сал,
өзінше сері. Әжібай-әлеуметтік тип, оны осылай арам да арынды, қасқыр
құлықты етіп қалыптастырған әрі қолдап-қорғайтын әлеуметтік орта, дүмді топ
бар. Ол орта, топ ақсаусақ Әжібайды, байлық пен билік, қиянат пен кесапат
иелері Әжібайларды тәрбиелеп, ескі қазақ қоғамының әсемпаздық, азғындық
дерті- әжібайшылдықты (акад. С.Қирабаев) заңдастырып отырған әлеуметтік
орта. Әжібай осы ойранды ортаның сауық-сайранды серік еткен өзіндік
жемісі. Оның ұнамсыз қылықтары, мінезі, ой-арманы, содыр-сойқанды, обал-
сауапқа қайшы іс-әрекеттері, барша серілік болмысы осы өзін тудырып,
тоғышарлық қалыбынан шығарған озбырлық ортасы мен тыйымсыз да тойымсыз
топтың таным-түсінігімен, шындығымен тығыз байланысып жатыр. Тип-дәуір
құбылысы (Горький) екені даусыз.
Автор кейіпкерін бірыңғай өз қалауының қалыбына салып суреттей
бермейді. Онда жасандылық, штамп туындайды. Энгельс айтқандай, типтік
характерді (яғни типтік бейнені – С.М.) типтік жағдайларға сай суреттеу
қажеттігі есте болуы керек. Бұл реализм өнеріне тән ерекшеліктердің бірі.
Кейіпкер типтік мінезбен танылу үшін оның тұлғасы, іс-әрекеті, ой-
толғамдары белгілі бір әлеуметтік ортаның типтік жағдайларына (шындығына)
етене лайықты болып көрніс табуы міндетті. Қай кейіпкер де өскен орта
тынысына сай бейнеленсе, іс-әрекеті мен танымымен уақыты, заманының шындығы
шеңберінде көрінсе, сол шынайы, сол нағыз тип. Энгельс сөзі осы талапты
білдіреді.
Бұл жайды белгілі әдебиеттанушы ғалым проф. Н.Ғабдуллин де тап басып
айтқан екен: Адам характерін жағдайлар жасайды. Сондықтан көркем шығармада
геройдың характерін беталды ойша қарастыруға болмайды. Автор адам
мінезіндегі кездейсоқ жағдайларды теріп, не кейіпкердің сырт бітімін
күлкілі етіп көрсетумен адам характерін жасай алмайды. Бұл үшін өмір
шындығына терең бойлап, белгілі бір әлеуметтік ортаға тән сипаттарды
жинақтап, образ арқылы көрсету керек (
Екі пікірдің де негізінен құяр арнасы бір, ол- толыққанды бейне (тип)
тұлғасын орта шыныдығына, соның реалды жағдайларымен байланыстыра бейнелеу
қажеттігі, ол үшін сол ортаға тән сипаттарды жинақтап, өзін суреттеп
отырған адам болмысы арқылы көрстеуді міндеттілігі.
Типтік тұлғаның өзге кейіпкерлер әлемінен оқшау, дара кейбір
ерекшеліктері де бар. Олар: біріншіден, типтік тұлғаны немесе типтік
тұлғаларды негізінен әдетте бас кейіпкерлер санатынан көреміз, танимыз.
Екінщіден, бас кейіпкердің-типтік тұлғаның атқаратын функциясы маңызды да
ауыр. Оның тұлғасы шығармада көтерілген қоғамдық өзекті проблемаларымен,
тақырыппен, туынды идеясымен тығыз байланысты. Әрине, күрес-тартысы, тағдыр-
талайы, бейнеленген әрбір көркем бейне автор үшін ардақты, мәнді екені
даусыз. Алайда тақырыптың көркемдік шешімін табуы, идеяның көркем
дәлелденіп, танылуы ең алдымен типтік тұлға болмысына тәуелді. Сондықтан да
қаламгер шығарма жазу процесі барысында бірінші кезекте осындай тұлғалар
тағдырына мақсатты түрде баса назар аударып, олардың адамдық-азаматтық
келбетінің қалыптасу эволюциясын уақыт, қоғам шындығы шеңберінде неғұрлым
жан-жақты әрі шынайы бейнелеп-бедерлеуге барынша ұмтылады. Типтік тұлғаны
бұлайша барша жақсылы-жаманды адамдық болмыс-бітімімен көрсету мақсатында
автор оны сюжет желісіндегі негізгі және өзге де тартыстарға қатыстырып,
әлеуметтік маңызды түрлі оқиғалар, қарым-қатынастар ортасында көрсетеді.
М.Әуезов сүйіспеншілікпен әрі зор шеберлікпен сомдаған бала Абайдың
халықтың дана Абайына айналу, өсу бел-белестерін, эпопея сюжетіндегі ескі
қазақ қоғамының сондай-ақ отаршылдық өршіген кезеңнің күнделікті типтік
шындығынан туындаған сан сала әлеуметтік тартыстардың жуан ортасында
көрінген Абайдың оқырмандарға күрескерлік, азаматтық, әділдік, ақындық т.б.
секілді халықтық бар ұнамды сипаттарымен танылатындығын еске түсірейік.
Үшіншіден, типтік тұлға-жиынтық бейне, ол қоғамдағы белгілі бір
әлеуметтік топтың, қауымның өкілі ретінде көрінеді, танылады. Ой-
толғаныстары, іс-әрекеті, арман-аңсары, басқа кейіпкерлермен қарым-қатынасы
арқылы да ол өзі өкілі болып табылатын топтың көзқарасын, мүддесін
танытады, сол үшін жаға жыртысуға, өліспей беріспеуге де даяр.
Типтік бейне міне осындай сипатымен, танымдық, көркемдік-эстетикалық
мәнімен қымбат, биік.
Жазушы осындай әлеуметтік, көркемдік тұрғыдан биік мәртебелі образды
қалай мүсіндейді? Өмір материалын жинақтау мен сұрыптау, сондай-ақ
прототипті пайдалану жеткілікті ме? Адам-табиғат-ананың күрделі де
құдіретті жаратылысы, өмірді еселі еңбегімен, тынымсыз күресімен, өміршең
идеяларымен жаңғыртып-өзгертуші ұлы тұлға десек, оны бар қырымен нақтылы,
тірі жандай айқын да әсерлі суреттеп көркем таныту оңай шаруа болмайды.
Адам жанының алуан қырын: оның сезім мөлдірлігі мен арманының асқақтығын,
рухани биіктігін немесе көр кеуде надандығы мен сараңдығын, құрық бойламас
қулығы мен жайындай жұтып жіберер жауыздығын, т.б. ішкі болмысының қатпар-
қыртыстарын қайткенде шынайы көрсетуге болады?
Суреткер көркем бейнені мүсіндеу барысында оның болмысын неғұрлым жан-
жақты әрі шынайы, толыққанды тұлғалау мақсатымен түрлі көркемдік әдеби амал-
тәсілдерді шебер пайдалануға ұмтылады. Ондай тәсілдердің негізгілерін атар
болсақ, олар: портреттік тәсіл, мінездеу, кейіпкер тілін даралау жолдары,
адамның күйініш-сүйініш халін суреттеу т.б.
Көркем бейненің жанды, нақты, әсерлі бейнеленіп, танылуында
портреттік тәсілдің алатын орны ерекше. Портрет-француз сөзі, мағынасы
бейнелеу дегенді білдіреді. Бұл көркем шығармада кейіпкердің бет пішіні,
киім киісі, жүріс-тұрысы, жалпы сырт келбеті тұрғысынан суреттелуі. Жазушы
кейіпкерін сыртқы түр-тұлғасымен, қимыл-қозғалысымен таныстыра сипаттай
отырып, оны нақты тірі адам бейнесінде көз алдымызға елестетеді және оның
ішкі әлеміне де барлау жасауға тырысады. Ой-пікірімізді мысалмен таратып
айтайық.
... Аудан атком президиумының заседаниясы болғалы жатыр. Төраға-
Ырысбек: семіз, мыртық, бұқа көзденген сары жігіт (Б.Майлин Көктеректің
бауырында).
Губерниядан шығатын газеттің басқарма үйіне бет-ауызы қаптаған
сақал, ашаң жүзді қара кісі кіріп келді(Раушан-коммунист).
Келтірілген екі мысалды да портрет деп танитын себебіміз екеуінде де
адамның сыртқы кескін-келбетін суреттеу, кейіпкерлерді сыртқы түр-тұлғасы
жағынан таныстыру-сипаттау бар. Бірақ, бұл мысалдар толық мәніндегі шебер
портреттік суреттеу бола алмайды. Әсіресе екінші мысалда адамның сыртқы
бірер белгі-сипаттарын қысқа әрі жалпылама таныстыру ғана бар. Әрине,
Ырысбектің сипатына қатысты айтылған бұқа көзденген деген теңеудің осы
мөлтек портретке жан бітіріп тұрған сәтті деталь екенін айтуымыз керек.
Шындығында портреттік тәсілдің мән-маңызы бейненің сыртқы көрінісін, қимыл-
қозғалысын түгел санамалап сипаттап шығу емес, әр адамның түр-түсінің, киім
киісі мен қимыл-қозғалысының өзіне ғана тән ерекшелігін көрсетуде бұқа
көзденген деген детеальдың ұтымдылығы, суреттілігі, жандылығының сыры
осында.
Портреттің түрлері де, қырлары да сан алуан. Мәселен, портретті
ерекшелік-сипатына қарай шартты түрде төмендегіше жіктеуге болғандай:
мөлтек портрет, топтама портрет, сатиралық портрет, психологиялық портрет,
статикалық портрет, портрет-мінездеу, живописьтік портрет т.б.
Көркем шығармашылық тәжірибеде кейіпкер портретін түрлі жағдайларға
және жас мөлшеріне қарай құбылтып-өзгертіп, оны әр қырынан толықтырып,
қайталап беріп отыру да кең орын алған үрдіс. Бұл живописьтік портретке тән
ерекшелік.
Өмірде адам түрлі жағдаяттарда көрінеді, танылады, есейеді, уайымға
түседі, көкірегін шаттық кернеп, толқып-тасатын сәттері де баршылық. Әдеби
бейнені де жазушы міне осындай алуан күйде, түрлі өмір кезеңдерінен алып әр
қырынан (сыртқы түр-түсі, ішкі жан әлеміндегі өзгерістер) бейнелеп-
бедерлеуі керек. Осыған сәйкес ол кейіпкердің іс-әрекетімен қоса оның
кескін-келбетін де алуан ситуацияларда түрліше құбылтып, ішкі-психологиялық
толғанысын танытатындай етіп беріп отырады.
Сылдырлаған шолпысы әлдеқандай былдырлаған тілменен Тоғжанның келері
мен кетерін паш етеді. Құлақтағы әшекей сырғасы, бастағы кәмшат бөркі,
білек толған неше білезіктері-баршасы да бұл өңірден Абайдың көрмеген сәні
сияқты. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.