Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысын зерделеу
КІРІСПЕ
1 МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ МҮДДЕЛЕРІНЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ . ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ 5
2 БИЛІКТІ НЕ ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІКТІ АСЫРА ПАЙДАЛАНУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ҚҰРАМЫН ҚЫЛМЫСТЫҚ . ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАЛДАУ 16
2.1 Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысының объектісі 2.2 Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысының объективтік жағы 2.3 Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысының субъектісі 2.4 Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысының субъективтік жағы 3 БИЛІКТІ НЕ ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІКТІ АСЫРА ПАЙДАЛАНУ ҚЫЛМЫСЫН ҰҚСАС ҚЫЛМЫС ҚҰРАМДАРЫНАН АЖЫРАТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ МҮДДЕЛЕРІНЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ . ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ 5
2 БИЛІКТІ НЕ ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІКТІ АСЫРА ПАЙДАЛАНУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ҚҰРАМЫН ҚЫЛМЫСТЫҚ . ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАЛДАУ 16
2.1 Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысының объектісі 2.2 Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысының объективтік жағы 2.3 Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысының субъектісі 2.4 Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысының субъективтік жағы 3 БИЛІКТІ НЕ ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІКТІ АСЫРА ПАЙДАЛАНУ ҚЫЛМЫСЫН ҰҚСАС ҚЫЛМЫС ҚҰРАМДАРЫНАН АЖЫРАТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қазақстан өз мемлекеттiк тәуелсiздiгiне ие болғаннан кейiн егеменді мемлекет пен оның азаматтарының өмiрiне тiрек болатын барша құқық негiзiн қайта құру қажеттiгi туды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы — адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары. Республика қызметiнiң түбегейлi принциптерi: қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық; бүкiл халықтың игiлiгiн көздейтiн экономикалық даму; Қазақстандық патриотизм; мемлекет өмiрiнiң аса маңызды мәселелерiн демократиялық әдiстермен шешу [1].
Егемен республиканың мемлекеттiк және қоғамдық өмiрiнiң құқықтық негiздерiн нығайту мейiлiнше, маңызды екендiгi сөзсiз. Сонымен қатар, демократия және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына негiзделген құқықтық мемлекеттi, азаматтардың құқықтық саласын қалыптастырмай, олардың қоғам мен мемлекет алдында өз мiндеттерiн түсiнбей, қоғамдық өмiрдiң маңызды жақтарын заң арқылы ретке келтiру мүмкiн емес.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Заңды бұрмалау фактiлерi қылмыс жасау, оның iшiнде мүлiктi ұрлау, экономика аясындағы қылмыс, лауазымды қылмыстар сияқты қоғам үшiн қауiптi қылмыс түрлерi әлi де болса кең етек алып отыр.
Қазiргi таңдағы келелi мәселелердiң бiрi: «Мемлекеттiк қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстар және онымен байланысты сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес». Яғни, елiмiздегi жалпы мүдделерге қарсы қылмыстармен күрестi одан әрi жетiлдiрмей елiмiзде бiрегей құқықтық жағдай қалыптастыру мүмкiн емес.
Құқықтық мемлекет құру барысында мемлекет мүддесiн қорғауды қамтамасыз ету мемлекетiмiздiң одан әрi нығаюына септiгiн тигiзiп қана қоймайды, мемлекеттiк қызметке заң талабын орындауды қамтамасыз ететiн бiлiмдар, отаншыл, ел - жанды азаматтардың келуiне жағдай жасайды.
Сондықтан, қылмыстық заң арқылы мемлекеттiк қызмет мүддесiн қорғай отырып заңгер өзiмiздiң, халықтың мүддесiн қылмыстық қол сұғушылықтан қорғайды. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексiнде «Мемлекеттiк қызмет мүддесiне қарсы қылмыстар» он үшiншi тарауда топтастырылған.
Нарықтық экономиканы қалыптастыру дәуiрiнiң өзi мемлекеттiк қызметтi коммерциялық және өзге де ұйымдардың қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстардан ажыратуды қажет етедi.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы — адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары. Республика қызметiнiң түбегейлi принциптерi: қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық; бүкiл халықтың игiлiгiн көздейтiн экономикалық даму; Қазақстандық патриотизм; мемлекет өмiрiнiң аса маңызды мәселелерiн демократиялық әдiстермен шешу [1].
Егемен республиканың мемлекеттiк және қоғамдық өмiрiнiң құқықтық негiздерiн нығайту мейiлiнше, маңызды екендiгi сөзсiз. Сонымен қатар, демократия және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына негiзделген құқықтық мемлекеттi, азаматтардың құқықтық саласын қалыптастырмай, олардың қоғам мен мемлекет алдында өз мiндеттерiн түсiнбей, қоғамдық өмiрдiң маңызды жақтарын заң арқылы ретке келтiру мүмкiн емес.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Заңды бұрмалау фактiлерi қылмыс жасау, оның iшiнде мүлiктi ұрлау, экономика аясындағы қылмыс, лауазымды қылмыстар сияқты қоғам үшiн қауiптi қылмыс түрлерi әлi де болса кең етек алып отыр.
Қазiргi таңдағы келелi мәселелердiң бiрi: «Мемлекеттiк қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстар және онымен байланысты сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес». Яғни, елiмiздегi жалпы мүдделерге қарсы қылмыстармен күрестi одан әрi жетiлдiрмей елiмiзде бiрегей құқықтық жағдай қалыптастыру мүмкiн емес.
Құқықтық мемлекет құру барысында мемлекет мүддесiн қорғауды қамтамасыз ету мемлекетiмiздiң одан әрi нығаюына септiгiн тигiзiп қана қоймайды, мемлекеттiк қызметке заң талабын орындауды қамтамасыз ететiн бiлiмдар, отаншыл, ел - жанды азаматтардың келуiне жағдай жасайды.
Сондықтан, қылмыстық заң арқылы мемлекеттiк қызмет мүддесiн қорғай отырып заңгер өзiмiздiң, халықтың мүддесiн қылмыстық қол сұғушылықтан қорғайды. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексiнде «Мемлекеттiк қызмет мүддесiне қарсы қылмыстар» он үшiншi тарауда топтастырылған.
Нарықтық экономиканы қалыптастыру дәуiрiнiң өзi мемлекеттiк қызметтi коммерциялық және өзге де ұйымдардың қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстардан ажыратуды қажет етедi.
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 ж. Алматы: Жеті жарғы, 2010ж. – 86 б.
2 Здравомыслов Б. В. Должностные преступления: Понятие и квалификация. – М., " Юридическая литература ", 1975 – 168 с.
3 Кожевников Н. В., Лаговиер Н. О. Должностные преступления и борьба с ними. – М., 1927. – 72 с.
4 Н. Ә. Назарбаев Президент сыбайлас жемқорлыққа соғыс ашты. Халыққа жолдауы // Егемен Қазақстан. – 1998. – 14 шілде
5 Тургумбаев Е.З. Уголовная ответственность за превышение власти или должностных полномочий: дисс. канд. юрид. наук. - Караганда, 2004 г. - 152 с
6 Оңғарбаев Е.Ә., Смағұлов А.А. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы. Оқулық. – Қарағанды: Болашақ, 2005. – 115 б.
7 Трайнин А.Н. Состав преступления по уголовному праву. – М., 1959г. – 125 с.
8 Құлжақаева Р.Б. Қылмыстың құрамы: Оқу құралы. – Қарағанды: Болашақ-баспа, 2000 ж. – 120 б.
9 Кириченко В.Ф. Преступление со служебным положением. - М., 1959г. – 125 с.
10 Волженкин А.В. Служебные преступления. – М., 2000г. – 140 с
11 Кудрявцев В.Н. Теоретические основы квалификации преступлений. М., 1963г. – 120 с.
12 Волженкин А.В. Служебные преступления. – М., 2000г. – 140 с.
13 Оңғарбаев Е.Ә., Смағұлов А.А. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы. Оқулық. – Қарағанды: Болашақ, 2005. – 115 б.
14 Орымбаев Р. Специальный субъект преступления. – Алма-Ата, 1977г. – 125 с.
15 Қайыржанов Е. Маскүнемдік — қылмыс көзі. - Алматы, 1993ж. – 115 б.
16 Молдабаев С.С. Проблемы субъекта преступления в уголовном праве Республики Казахстан. Монография. Алматы, 1998г. – 130с.
17 Қайыржанов Е. Маскүнемдік — қылмыс көзі. - Алматы, 1993ж. – 115 б.
18 Орымбаев Р. Специальный субъект преступления. – Алма-Ата, 1977г. – 125 с.
19 Алматы қалалық сотының материалдары. – Алматы қалалық сот архиві.
20 Қайыржанов Е. Маскүнемдік — қылмыс көзі. - Алматы, 1993ж. – 115 б
21 Мельникова В.Е. Должностные преступления (вопросы уголовно-правовой квалификаций). Москва, 1985г. – 135 с.
22 Уголовное право (особенная часть). / Ответ. редакторы: И.Я. Козаченко, З.А. Незнамова, Г.П. Новоселов. М., 1998г. – 130 с.
23 Мельникова В.Е. Должностные преступления (вопросы уголовно-правовой квалификаций). Москва, 1985г. – 135 с.
24 Алматы қалалық сотының материалдары. - Алматы қалалық сот архиві.
25 Наумов А.В. Ответственность за коррупционные преступления по законодательству европейских стран (сравнительно-правовой анализ) // Коррупция: политические, экономические, организационные и правовые проблемы. М., 2001г. – 135 с.
26 Молдабаев С.С. Проблемы субъекта преступления в уголовном праве Республики Казахстан. Монография. Алматы, 1998г. – 130с.
27 Оңғарбаев Е.Ә., Смағұлов А.А. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы. Оқулық. – Қарағанды: Болашақ, 2005. – 115 б.
28 Курс советского уголовного права. – Л.: Изд. Лгу, 1978. – Т.4. – 557 с.
29 Светлов А. Я. Ответственность за должностные преступления – Киев: Наука думка 1978 – 303 с.
30 Светлов А. Я. Ответственность за должностные преступления – Киев: Наука думка 1978 – 303 с.
31 Здравомыслов Б. В. Должностные преступления: Понятие и квалификация. – М., " Юридическая литература ", 1975 – 168 с.
32 Шығыс – Қазақстан облысы Семей қалалық сотының архиві 2000 ж.
33 Алматы қаласы Бостандық аудандық сотының архиві 2002 ж.
34 Алматы қаласы Жетісу аудандық сотының архиві 1998 ж.
35 Лысов М. Д. Ответственность должностных лиц по советскому уголовному праву. – Казань: Изд – во Казан ун – та. 1972 – 176 с.
36 Уголовное право Казахстана (особенная часть) / Под ред. С.М. Рахметова. Алматы, 2001г. – 120 с.
2 Здравомыслов Б. В. Должностные преступления: Понятие и квалификация. – М., " Юридическая литература ", 1975 – 168 с.
3 Кожевников Н. В., Лаговиер Н. О. Должностные преступления и борьба с ними. – М., 1927. – 72 с.
4 Н. Ә. Назарбаев Президент сыбайлас жемқорлыққа соғыс ашты. Халыққа жолдауы // Егемен Қазақстан. – 1998. – 14 шілде
5 Тургумбаев Е.З. Уголовная ответственность за превышение власти или должностных полномочий: дисс. канд. юрид. наук. - Караганда, 2004 г. - 152 с
6 Оңғарбаев Е.Ә., Смағұлов А.А. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы. Оқулық. – Қарағанды: Болашақ, 2005. – 115 б.
7 Трайнин А.Н. Состав преступления по уголовному праву. – М., 1959г. – 125 с.
8 Құлжақаева Р.Б. Қылмыстың құрамы: Оқу құралы. – Қарағанды: Болашақ-баспа, 2000 ж. – 120 б.
9 Кириченко В.Ф. Преступление со служебным положением. - М., 1959г. – 125 с.
10 Волженкин А.В. Служебные преступления. – М., 2000г. – 140 с
11 Кудрявцев В.Н. Теоретические основы квалификации преступлений. М., 1963г. – 120 с.
12 Волженкин А.В. Служебные преступления. – М., 2000г. – 140 с.
13 Оңғарбаев Е.Ә., Смағұлов А.А. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы. Оқулық. – Қарағанды: Болашақ, 2005. – 115 б.
14 Орымбаев Р. Специальный субъект преступления. – Алма-Ата, 1977г. – 125 с.
15 Қайыржанов Е. Маскүнемдік — қылмыс көзі. - Алматы, 1993ж. – 115 б.
16 Молдабаев С.С. Проблемы субъекта преступления в уголовном праве Республики Казахстан. Монография. Алматы, 1998г. – 130с.
17 Қайыржанов Е. Маскүнемдік — қылмыс көзі. - Алматы, 1993ж. – 115 б.
18 Орымбаев Р. Специальный субъект преступления. – Алма-Ата, 1977г. – 125 с.
19 Алматы қалалық сотының материалдары. – Алматы қалалық сот архиві.
20 Қайыржанов Е. Маскүнемдік — қылмыс көзі. - Алматы, 1993ж. – 115 б
21 Мельникова В.Е. Должностные преступления (вопросы уголовно-правовой квалификаций). Москва, 1985г. – 135 с.
22 Уголовное право (особенная часть). / Ответ. редакторы: И.Я. Козаченко, З.А. Незнамова, Г.П. Новоселов. М., 1998г. – 130 с.
23 Мельникова В.Е. Должностные преступления (вопросы уголовно-правовой квалификаций). Москва, 1985г. – 135 с.
24 Алматы қалалық сотының материалдары. - Алматы қалалық сот архиві.
25 Наумов А.В. Ответственность за коррупционные преступления по законодательству европейских стран (сравнительно-правовой анализ) // Коррупция: политические, экономические, организационные и правовые проблемы. М., 2001г. – 135 с.
26 Молдабаев С.С. Проблемы субъекта преступления в уголовном праве Республики Казахстан. Монография. Алматы, 1998г. – 130с.
27 Оңғарбаев Е.Ә., Смағұлов А.А. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы. Оқулық. – Қарағанды: Болашақ, 2005. – 115 б.
28 Курс советского уголовного права. – Л.: Изд. Лгу, 1978. – Т.4. – 557 с.
29 Светлов А. Я. Ответственность за должностные преступления – Киев: Наука думка 1978 – 303 с.
30 Светлов А. Я. Ответственность за должностные преступления – Киев: Наука думка 1978 – 303 с.
31 Здравомыслов Б. В. Должностные преступления: Понятие и квалификация. – М., " Юридическая литература ", 1975 – 168 с.
32 Шығыс – Қазақстан облысы Семей қалалық сотының архиві 2000 ж.
33 Алматы қаласы Бостандық аудандық сотының архиві 2002 ж.
34 Алматы қаласы Жетісу аудандық сотының архиві 1998 ж.
35 Лысов М. Д. Ответственность должностных лиц по советскому уголовному праву. – Казань: Изд – во Казан ун – та. 1972 – 176 с.
36 Уголовное право Казахстана (особенная часть) / Под ред. С.М. Рахметова. Алматы, 2001г. – 120 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1. МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ МҮДДЕЛЕРІНЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ –
ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ 5
2. БИЛІКТІ НЕ ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІКТІ АСЫРА ПАЙДАЛАНУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ
ҚҰРАМЫН ҚЫЛМЫСТЫҚ - ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАЛДАУ 16
2.1 Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысының
объектісі
17
2.2 Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысының
объективтік жағы
21
2.3 Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысының
субъектісі
31
2.4 Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысының
субъективтік жағы
41
3. БИЛІКТІ НЕ ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІКТІ АСЫРА ПАЙДАЛАНУ ҚЫЛМЫСЫН ҰҚСАС
ҚЫЛМЫС ҚҰРАМДАРЫНАН АЖЫРАТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
56
ҚОРЫТЫНДЫ
62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
64
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан өз мемлекеттiк тәуелсiздiгiне ие
болғаннан кейiн егеменді мемлекет пен оның азаматтарының өмiрiне тiрек
болатын барша құқық негiзiн қайта құру қажеттiгi туды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес Қазақстан
Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет
ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы — адам және адамның өмiрi,
құқықтары мен бостандықтары. Республика қызметiнiң түбегейлi принциптерi:
қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық; бүкiл халықтың игiлiгiн көздейтiн
экономикалық даму; Қазақстандық патриотизм; мемлекет өмiрiнiң аса маңызды
мәселелерiн демократиялық әдiстермен шешу [1].
Егемен республиканың мемлекеттiк және қоғамдық өмiрiнiң құқықтық
негiздерiн нығайту мейiлiнше, маңызды екендiгi сөзсiз. Сонымен қатар,
демократия және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына негiзделген
құқықтық мемлекеттi, азаматтардың құқықтық саласын қалыптастырмай, олардың
қоғам мен мемлекет алдында өз мiндеттерiн түсiнбей, қоғамдық өмiрдiң
маңызды жақтарын заң арқылы ретке келтiру мүмкiн емес.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Заңды бұрмалау фактiлерi қылмыс жасау,
оның iшiнде мүлiктi ұрлау, экономика аясындағы қылмыс, лауазымды қылмыстар
сияқты қоғам үшiн қауiптi қылмыс түрлерi әлi де болса кең етек алып отыр.
Қазiргi таңдағы келелi мәселелердiң бiрi: Мемлекеттiк қызмет
мүдделерiне қарсы қылмыстар және онымен байланысты сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес. Яғни, елiмiздегi жалпы мүдделерге қарсы қылмыстармен күрестi
одан әрi жетiлдiрмей елiмiзде бiрегей құқықтық жағдай қалыптастыру мүмкiн
емес.
Құқықтық мемлекет құру барысында мемлекет мүддесiн қорғауды қамтамасыз
ету мемлекетiмiздiң одан әрi нығаюына септiгiн тигiзiп қана қоймайды,
мемлекеттiк қызметке заң талабын орындауды қамтамасыз ететiн бiлiмдар,
отаншыл, ел - жанды азаматтардың келуiне жағдай жасайды.
Сондықтан, қылмыстық заң арқылы мемлекеттiк қызмет мүддесiн қорғай
отырып заңгер өзiмiздiң, халықтың мүддесiн қылмыстық қол сұғушылықтан
қорғайды. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексiнде Мемлекеттiк
қызмет мүддесiне қарсы қылмыстар он үшiншi тарауда топтастырылған.
Нарықтық экономиканы қалыптастыру дәуiрiнiң өзi мемлекеттiк қызметтi
коммерциялық және өзге де ұйымдардың қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстардан
ажыратуды қажет етедi.
Осыған байланысты қоғам өмiрiнде орын алып отырған келеңсiз оқиғалардың
iшiндегi бiрден-бiр күрделiсi, терең талдап, жан-жақты зерттеудi қажет
ететiн мәселе болғандықтан диплом жұмысына осы Билікті не қызметтік
өкілеттікті асыра пайдалну: түсінігі, ұқсас қылмыс құрамынан ажырату
мәселелері тақырыбын таңдадық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттелінетін тақырыптың әртүрлі
аспектілері келесі ғалымдардың еңбегінен көрініс тапқан: А.Н Ағыбаев, С.М.
Рахметов, Т.Ә. Бапанов, Е.О. Алауханов, Е.З. Турғумбаев, Е.Ә. Оңғарбаев,
А.А. Смағұлов, А.Н. Трайнин, Р.Б. Құлжақаев, В.Ф. Кириченко, А.В.
Волженкин, В.Н. Кудрявцев, Ю.И. Ляпунов, В.Е. Мельникова, З.А. Незнамова,
Г.П. Новоселов, И.Я. Козаченко, И.Ш. Борчашвили, Р. Орымбаев, С.С.
Молдабаев, Б.В. Здравомыслов, М.Д. Лысов, А.Я. Светлов, Н.В. Кожевников,
Н.О. Лаговиер және т.б.
Диплом жұмысының мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты – билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысын
зерделеу арқылы, аталған қылмыстың қылмыс құрамын анықтап, түсінігін беру.
Бұл зерттеу мақсаттарына жету үшін келесідей міндеттер қойылған:
- билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмыстарын дұрыс
саралауды жүзеге асыру үшін түсінігін нақтылау;
- билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмыстарының ұқсас
қылмыс құрамдарынан ажырату мәселелерін көрсету.
Жұмыс объектісіне – мемлекеттік аппараттың қалыпты қызметін
қалыптастыру аясында туындайтын қоғамдық қатынастар болып табылады.
Зерттеудің пәні болып билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану
үшін қылмыстық жауаптылыққа тартуды және жаза тағайындауды реттейтін
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасының нақты нормалары табылады.
Зерттеудің методологиялық және теориялық негізі. Дипломдық зерттеудің
методологиялық базасы диалектикалық әдісті тануға қызмет ету және оған
негізделген формальды-логикалық, тарихи-құқықтық, жеке-ғылыми, нақты-
әлеуметтік, салыстырмалы-құқықтық зерттеу әдістері.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Билікті не лауазымдық өкілеттікті асыра пайдалану, яғни мемлекеттік
қызметтер атқаруға өкілетті адамның не оған теңестірілген адамның өзінің
құқықтыры мен өкілеттігі шегінен көрінеу асып кететін және азаматтардың
немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін не қоғамның немесе
мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеп соғатын
әрекеттер жасауы.
2. Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмыстарын ұқсас
қылмыс құрамдарынан ажырату қылмыстық – құқықтық құрамын дұрыс саралауға
тікелей байланысты.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы
құқық қорғау органдарының алдында тұрған өзекті міндеттерді шешуге
бағытталғандығымен анықталынады. Зерттеу нәтижесінің негізінде қылмыстық
құқықтық және қылмыстық іс жүргізу заңнамаларын жетілдіруге, оның
нормативтік-құқықтық реттелуін жақсартуға бағытталған нақты ұсыныстар
жасалынды.
Жұмыстың құрылымы және көлемі зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сай
келеді. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, төрт бөлімшеден, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ МҮДДЕЛЕРІНЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ -
ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас
жемқорлық және өзге де қылмыстардың ерекшелігі, бұл қылмыстар өздері заңды
сақтау мен қорғауға шақырылған тұлғалармен жасалады. Бұл қылмыстардың кең
таралуы, мемлекеттік аппараттың жемқорлыққа салынуы заң шығарушыны
парақорлықпен, қызмет өкілеттігін теріс пайдаланумен және басқа да
мемлекеттік қызметке қол сұғушылықтармен күрес үшін ерекше қатал шаралар
қолдануын міндеттейді.
Мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас
жемқорлық және өзге де қылмыстар бар проблемелерды шешу тиімділігі
"сыбайлас жемқорлық" және "мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы өзге де
қылмыстар" түсінігін заңнама мен әдебиеттерде екі түрлі талқылануымен
қиындап отыр.
Осымен қатар, мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне
қарсы қылмыстардың ерекше белгілерін анықтау, соның негізінде сыбайлас
жемқорлық және өзге де қылмыстар түсінігін қалыптастыру маңызды теориялық
және тәжірибелік мәнге ие. Осы арқылы бұл қылмыстарды теріс қылықтан
ажыратып, нақты қылмыстық – құқықтық жағдайларды тура саралауға болады.
Қызметтік қылмыстарға және оның түрлеріне арналған заңнаманы және
арнайы әдебиеттерді зерттеу, бұл проблемаға көп көңіл бөлінгенімен,
қызметтік қылмыс ( сыбайлас жемқорлық және өзге де қылмыстар)мағынасын
анықтау және оның белгілерін ашуда көптеген айырмашылықтар бар екенін
көрсетеді.
Осы себептен және ҚР қылмыстық заңнамасын негізге ала отырып, осы сұрақ
жайында кеңестік криминалист – ғалымдардың негізгі бағыттарын қарастырып
кеткен, олардың қызметтік қылмыстар жайлы, сыбайлас жемқорлық қылмыстарының
түсінігін заңнамалық нақтылау жайлы өз түсінігін көрсетіп, жалпы оқудың ары
қарай дамуы туралы ұсыныстар беру тура болады.
ҚР ҚК аталған қылмыстарға заңнамалық түсінік бермейді, ал ҚК 307 б.
нормасы бұған негіз бола алмайды, өйткені, оның қосымшасында сыбайлас
жемқорлық және өзге де мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстарға тән
ерекше белгілер жоқ. Өзге Достастық мемлекеттерінің ҚК – де мұндай нормалар
бар.
Қылмыстық заңнама тарихында екі кеңестік республика қылмыстық
кодекстерінде – Украина КСР ҚК - нің 164 бабында және Өзбек КСР ҚК – нің
148 бабында – қызметтік қылмыс болып мемлекетке және жеке азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарына айтарлықтай зиян келтірген тұлғаның өзінің
қызметтік өкілеттікпен берілген міндеттерін бұзуы деп айтылған.
Бұл анықтамада қызметтік қылмыстардың негізгі объектісіне нақты нұсқау
көрсетілмеген, әрекет жеткілікті дәрежеде нақты сипатталмаған, тар мағынада
қарастыралған, өйткені өзінің қызметтік дәрежесін пайдаланып жасалатын
қылмыстар кіргізілмейді, ал айтарлықтай зиян келтіру керек деген түсінік
қызметтік қылмыстар аясынан бұл белгі міндетті емес құрамдарды шеттетіп
тастайды. Осыған байланысты анықтама әдебиеттерде сын – пікірге ұшырады [2,
47 – 48 б.].
Бірқатар шет мемлекеттердің қылмыстық заңнамасы да мемлекеттік қызмет
мүдделеріне қарсы қылмыстарға анықтама береді.
Англияда қабылданған қылмыстық – құқықтық доктринаға байланысты
қызметтік қылмыстар бір топқа біріктірілген "қызметтік тұлғалармен
жасалатын немесе олардың қызметімен байланысты қылмыстар" субъектісі
ретінде қоғамдық қызмет өкілдерімен қатар басқа да қызметкерлер және заңды
тұлғалар болуы мүмкін.
1995 ж. қабылданған Испания Қылмыстық кодексі қызметтік өкілеттіктерін
пайдалана отырып жасалған қылмыстары үшін мемлекеттік қызметшілердің
жауаптылығын көздейтін ашығырақ қарастырылған нормаларды көрсетеді.
Қылмыстық құқық теориясында қыметтік қылмыстар жайындағы жалпы оқу
туралы сұрақтарды шешуге криминалист – ғалымдар көптеген жылдар бойы үлкен
қызығушылық танытып келеді [ 34 - 24].
Жиырмасыншы жылдары қызметтік қылмыс және қызметтік тұлға жайында
проблемаларды зерттеу жөнінде елеулі өзгерістер енгізген, қызметтік
қылмыстар құрамының жеке элементтеріне қатысты сұрақтарды нақтылаған А. А.
Жижиленко, А. Гюнтер, А.Н. Трайнин, А.Я. Эстрина және басқа ғалымдардың
зерттеулері болатын.
Қызметтік қылмыстар мағынасы әртүрлі талқыланды. Осылайша А. Н.
Трайниннің пікірі бойынша, қызметтік қылмыстар – бұл орындаушысы тек
мемлекеттік қызметші бола алатын, мемлекеттік ( қоғамдық ) қызметтің тура
ағымына кедергі келтіретін қол сұғушылықтар. Осы көз қарасқа қызметтік
қылмысты объектісі қызмет өкілінің тікелей қызметі және оның қызметтік
функцияларының қалыпты орындалуының бұзылуы ретінде қызметік қылмысты
сипаттаған А. Гюнтердің көз қарасы жақын.
А. Я. Эстриннің ойынша қызметтік қылмыстардың мағынасы қызметтік
міндеттердің бұзылуы, ал объектісі туралы сұрақты шешуде қандай
құндалықтар, нақтырақ айтқанда, қылмыс жасалуынан бұл кластық құқықтық
тәртіп қорғайтын қандай қызығушылықтарға зиян келтіріліп отырғаны арқылы
түсіндірді. М. Кожевников және Н. Лаговиер қызметтік қылмыстар бұл –
қызметтік міндет пен қызметтік тәртіпке қарсы қылмыстар деппайымдады.
30 – 40 жылдары қызметтік қылмыстар үшін жауаптылық А. Н. Трайнин, Г.
Р. Смолицкий, Г.Р. Утевскийдің монографияларында зерттелді. Көптеген жылдар
бойы қызметік қылмысты " социалистік құрылысқа қарсы, мемлекеттік және
қоғамдық аппараттың тура қызметіне қол сұғу " деп түсіндіретін анықтама
үлкен тірекке йе болды. Керісінше, барлық колхоз қызметкерлерін қызметтік
өкіл ретінде тану ғалымдар қатарынан мақұлданбады және практикамен тура
емел екені көрсетілді.
50 жылдар реформасы, жаңа қылмыстық заңнаманың негізін қалау қызметтік
қылмыстарға жоғары қызығушылық тудырды. Осы жылдыры қызметтік қылмыстарды
кеңестік мемлекеттік аппараттың (кең мағынада ) қызметіне қарсы, өзінің
қызметтік өкілеттігін қолдану арқылы мемлекеттік аппарат құрамына кіретін
тұлғалармен жасалатын ( қызметтік өкілдер ) іс - әрекеттер ретінде
түсіндірген В. Ф. Кириченко, В. Д. Меншагин, А. Б.Сахаровтың және т. б.
жұмыстары пайда болды.
60 – 70 жылдары қызметтік қылмыс аздаған өзгерту арқылы, қызмет
мүдделеріне қарсы, қызмет бабындағы тұлғаның қызмет өкілеттіктерін
пайдалану арқылы қоғамдық немесе мемлекеттік аппараттың тура қызметіне қол
сұғатын қоғамға қауіпті, кінәлі, құқыққа қарсы әрекеті ретінде түсіндірген
В. Ф. Кириченко, М. Д. Лысов, Ю. И. Ляпунов, А. Я. Светлов, В. И.
Соловьевтың жұмыстары пайда болды.
Қызметтік қылмыстар және олардың қылмыстық заңнамада орын алуы жайлы
ғылыми көзқарастар тоталитарлық кеңестік қоғамда экономикалық, саяси және
қоғамдық өмірінің толық мемлекеттендірілген әкімшілік – басқарушылық
жүйесімен 80 жылдардың екінші жартысының аяғы мен 90 жылдардың бас кезінде
бұрынғы жүйе орын алаып және экономикалық және саяси өзгерістер бола
бастағанда толық қайта қарауды талап етті.
Экономиканың мемлекетсіздендірілуі, жеке меншік пен еркін кәсіпкерлікті
тану, демократияның дамуы мен көппартиялылықты тану қызмет бабындағы
қылмыстар жауаптылығы үшін заңнаманы реформалау проблемасын туғызды.
Өйткені, қоғамдық және мемлекеттік емес кәсіпкерлік басқарушылық қызметегі
тұлғалардың қоғамға қауіпті іс - әрекеттері тиісті қылмыстық – құқықтық
қарауды талап етті.
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі, мемлекеттік қызмет
пен комерциялық ұйымдардағы қызметті бірдей қарау дұрыс емес екенін және
мемлекеттік қызметшілер мен басқа ұйымдар қызметшілерінің қылмыстарының
қоғамдық мәнінің әртүрлі екенін негізге ала отырып, мемлекеттік қызмет
мүдделеріне қарсы қылмыстар мен комерциялық ұйымдар қызметіне қарсы
қылмыстарды екі бөлек тарауда көрсетті.
Қоғамдық қызметкерлердің қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстары мен басқа
қызметкерлердің қылмыстарын екі бөлек қарастыру Ресей Федерациясы мен
Қырғызстанның қылмыстық кодекстерінде де кездеседі.
ҚР ҚК 13 енгізілген қылмыстар – бұл билік өкілдерімен және мемлекеттік
қызмет, жергілікті өзін - өзі басқару, Қарулы Күштер, ҚР басқа әскерлері
және әскери құрылымдары өкілдерімен мемлекеттік қызмет мүдделеріне және
жергілікті өзін - өзі басқару қызметіне қарсы қылмыстар.
Әдебиеттерде мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстардың
түсінігіне анықтама беруге тырысады. Бұл түсініктер аздаған өзгерістерге
қарамастан олардың бәрі мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстарға –
қылмыстық заңмен қарастырылған, қоғамдық басқару аппаратының заңмен
реглементтелінген, қалыпты қызметіне қол сұғатын, өзінің қызметтік
өкілеттіктерін пайдалана отырып осы аппарат қызметшілерімен және арнайы
бұйрық бойынша осы қызметті атқаратын тұлғалармен жасалған іс - әрекеті
деген түсінік береді.
Қызметтік қылмыстар әртүрлі нәтижелерге алып келеді және мемлекеттік
қызметке кері әсерін тигізеді. Қазіргі демократиялық өзгерістер мен
экономикалық реформалар басынан кешіріп отырған қоғамдағы мемлекеттік
қызметтің мәні өте жоғары. Осымен қатар, мемлекеттік қызмет аппараты,
жергілікті өзін - өзі басқару және өзге қызметтерде көптеген проблемалар
мен кемшіліктер бар, олардың бірі басқару аппаратының жемқорлығы болып
отыр.
Қазақстан Республикасы Президенті Н. Ә. Назарбаевтың халыққа жолдауында
" сыбайлас жемқорлық өміріміздің әртүрлі салаларына тереңдеп еніп келеді,
экономикалық саясат пен мемлекеттің даму стратегиясына кері әсерін
тигізеді, мемлекеттік бюджет пен мемлекеттік меншіктің тікелей және жанама
ұрлануына алып келеді. Бұл дегеніміз, бүгінгі таңда қаражатты көп талап
ететін әлеуметтік салаға кері әсерін уақыт өткен сайын ауырлатып тигізіп
келеді. Сыбайлас жемқорлық өндіріс секторын да әлсірітіп жатыр,
инвестициялық климатты нашарлатып, инвестарлорға жол жабатын ұрлықшыл
менеджмент басқаратын көптеген кәсіпорындар осыған себеп. Ол қоғамның
демократиялық халін нашарлатып, заңға және әділеттілікке сенімін жоятын
глобалдық қауіп әкеледі. " делінген [ 35 ]
" Транспаренси Интернешнл " халықаралық ұйымы жүргізген жемқорлық
дәрежесі туралы әлеуметтік сауалнаманың нәтижесінде Қазақстан 2000 жылы 65
орын, 2001 жылы 71 орын, 2002 жылы 88 орынға жетті.
Қылмыстық кодекстiң 13 - тарауы Мемлекеттiк қызмет мүдделерiне қарсы
қылмыстарға арналған. 1959-жылғы Қылмыстық кодексте мұндай тарау жоқ едi,
керiсiнше, Лауазымды адамдар қылмыстары деген тарау бар болатын.
Қоғамымызда орын алған күрделi әлеуметтiк-экономикалық, саяси өзгерiстердiң
нәтижесiнде лауазымды адамдардың қылмыстары мемлекеттiк органның аппараты
жүйесiнде немесе коммерциялық және өзге де ұйымдар жүйесiнде iстелiнетiнi
айқындалады [6. 675-676 бб.].
Осыған орай, бұрынғы кодекстегi лауазымдық қылмыстар деген тарау
лауазымды адамдардың қызмет бабын пайдалана отырып iстейтiн қоғамға қауiптi
iс - әрекеттерiнiң мәнiне қарай коммерциялық және өзге де ұйымдардағы
қызмет мүдделерiне қарсы және мемлекеттiк қызмет мүдделерiне қарсы
қылмыстар болып жеке екi тарауға бөлiнедi.
Мұндай бөлiнудiң негiзі қылмыстың объектiсi мен субъектiсi болып
табылады. Мемлекеттiк емес ұйымдардың лауазымды адамдарының қылмысты iс -
әрекетi сол ұйымдардың бiр қалыпты жұмысына кедергi келтiредi және олардың
мемлекеттiк аппарат қызметiне еш қатысы болмайды.
Осы екi органның — мемлекеттiк немесе коммерциялық және өзге ұйымдардың
лауазымды адамдарының атқаратын функцияларында елеулi өзгерiстер бар.
Жалпыға мәлiм бiрқалыпты дұрыс қызмет атқаратын мемлекеттiк органдардың
қызметi ғана қоғамның экономикалық дамуына, оның мүшелерiнiң құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз етуге қабiлеттi. Осыған орай, мемлекеттiк
аппараттың қызметiн қорғау, оған қылмыстық қол сұғуды болдырмау ең маңызды
мәселе болып табылады.
Өйткенi, мемлекеттiк аппарат қоғамды басқару жүйесiнiң қажеттi белгiсi
және ондағы жүрiп жатқан процестердiң реттеушiсi болып табылады. Жаңа
Қылмыстық кодексте қызмет борышын адал атқаратындардың мүдделерiн қорғайтын
көптеген баптар баршылық. Сонымен қатар, өз қызметтерiне қиянат
жасайтындарға заң алдындағы қатаң жауаптылықта көзделген.
Мемлекеттiк қызмет мүддесiне қарсы қылмыстарды бiр тарауға бiрiктiруге
негiз болған мына төмендегiдей ортақ белгiлерi бар:
1) Бұл тұрғыдағы қылмыстар негiзiнен арнаулы субъект — мемлекеттiк
қызметтi немесе мемлекеттiк органның лауазымды адамдары арқылы жасалады.
2) Бұл тараудағы қылмыстар қызмет өкiлдiгiн пайдалану арқылы жүзеге
асырылады.
3) Лауазымды адамдардың қылмысты iс - әрекеттерi мемлекеттiк аппараттың
дұрыс, заңды қызметiн қызмет мүддесiне қайшы түрде бұзады.
Мемлекеттiк қызмет мүддесiне қарсы қылмыстардың топтық объектiсi —
мемлекеттiк аппараттың дұрыс бiрқалыпты қызметi; қосымша тiкелей
объектiсiне - азаматтардың, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерi
қоғамның, мемлекеттiң заңды мүдделерi жатады. Кейбiр қылмыс құрамдарының
мiндеттi белгiсi — қылмыс заты болады: материалдық сыпайы (311, 312-баптар)
ресми құжат (314-бап); объективтiк жағынан — мемлекеттiк мүддесiне қарсы
қылмыстар материалдық құрамы (ҚК-ның 307, 308, 309, 315, 316-баптары) және
формальдық құрам (ҚК-тiң 310, 311, 312, 313, 314-баптар) болып бөлiнедi.
Субъективтiк жағынан бұл қылмыстар негiзiнен қасақана кiнә нысанымен
жасалады, тек қана салақтық (316-бап) абайсыздық түрiндегi кiнә нысаны
арқылы жүзеге асырылады. Қызмет өкiлеттiгiн терiс пайдалану (307-бап)
қызметтiк жалғандық (314-бап) жасау құрамдарының субъективтiк жағының
қажеттi белгiсi ретiнде заңда пайдакүнемдiк немесе өзге де жеке басының
мүддесi көзделген.
Осы тараудағы қылмыстардың субъектiсi — мемлекеттiк қызметшi немесе
мемлекеттiк аппараттың лауазымды адамдары болады. Тек қана ҚК –тің 312, 313
- баптарының субъектісі жай адам болады.
Мемлекеттік қызметтің мақсаттары әр мемлекеттік органдар мен жергілікті
басқару органдарының алдында тұрған мемлекеттік басқару міндеттерін анық,
толық және уақтылы орындау болып табылады [7. 35 б.].
Осыдан келе мемлекеттiк қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстардың нақты
құрамдарының түрлерiне жеке тоқтала кетейiн.
Яғни қылмыстардың түрлерiн айтатын болсақ, оларға:
1) қызмет өкiлеттiгiн терiс пайдалану;
2) билiктi не қызметтiк өкiлеттiкті асыра пайдалану;
3) парақорлық яғни пара беру;
4) қызметтiк жалғандық жасау;
5) лауазымды адамның өкілеттігін иемдену;
6) кәсіпкерлік қызметке заңсыз қатысу;
7) пара алу;
8) парақорлыққа делдал болу;
10) қызметтік әрекетсіздік;
11) салақтық.
Қызметтiк өкiлеттi терiс (заңсыз) пайдалану қызметтiк қылмыстардың
неғұрлым кең тараған түрi. Ол көптеген жағдайларда лауазымды адамның
қылмыстық әрекетiнiң бастамасы, басқа да ауыр қылмыстар жасаудың тәсiлi де
болып табылады. Бұл қылмыстың мәнi мынада, лауазымды тұлға өзiне берiлген
қызметтiк өкiлеттi пайдалана отырып, мемлекеттiк аппарат жүйесiндегi құқық
пен өкiлеттi зұлымдық жолына қолданады.
Оның қауiптiлiгi сол, лауазымды тұлға өзiнiң қызметтiк өкiлетiн
қызметтiк мүддеге қарама - қарсы қылмыстық жолмен пайдалана отырып
азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерiн, не қоғамның
немесе мемлекеттiк заңмен қорғалатын мүдделерiне елеулi түрде нұқсан
келтiредi.
Мемлекеттiк аппараттың қалыпты, заңды қызметiне қол сұғу осы қылмыстың
объектiсi болып табылады. Осыған байланысты егер қызметтiк өкiлеттi терiс
пайдалануда мемлекеттiк органда, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органында,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерiнде, Қазақстан
Республикасының басқа да әскер құрамында және әскери құрамдарға лауазымға
ие адамдар жасаған жағдайларда ғана аталған қылмыс және 13 - тарауда
көзделген өзге де қылмыстар үшiн қылмыстық жауапкершiлiк туындайды.
Мемлекеттiк немесе жергiлiктi өзiн - өзi басқару органдары болып
табылмайтын коммерциялық және өзге де ұйымдардағы қызметтiк өкiлеттi терiс
пайдаланған тұлғалар ҚК - тiң 228 бабы бойынша осындай iс - әрекетерi үшiн
қылмыстық қудалау тәртiбi туралы осы бапқа ескертпелердi ескере отырып
жауап беруге жатады.
Қызметтiк өкiлеттiкті терiс пайладанудың объективтi жақтарының
мiндеттi белгiлерi мыналар болып табылады: лауазымды адамның өзiнiң
қызметтiк өкiлеттiгін теріс пайдалануы; лауазымды адамның қызмет
мүдделерiне қайшы келетiн белгiлi бiр iс - әрекет жасауы; егер осы iс -
әрекет азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерiне
елеулi түрде нұқсан келтiрсе.
Мынадай iс - әрекеттер лауазымды адамның өзiнiң қызметтiк өкiлеттiгiн
пайдалануы деп түсiнiледi, егер ол iс-әрекет оның қызметтiк өкiлетiгінен
туындайтын болса және осы лауазымды адам заңда ( ҚК - тiң 307 – бабы )
қызметтiк өкiлеттi пайдалану туралы айтылған болса. Осыған орай бұл
қылмыстар негiзiнен әрекет жасау жолымен жасалады немесе әрекетсiздiк
жолымен де жасалуы мүмкiн [8. 126-127 бб.].
Лауазымды адамдардың құзiретi тиiстi лауазымды адамдардың қызметi
жөнiндегi құқықтар мен мiндеттердiң шегiн айқындайтын заңдармен,
ережелермен, жарғылармен немесе нұсқаулықтармен не болмаса басқа да
нормативтiк актiлермен реттеледi.
Лауазымды адамның әрекетi деп лауазымды адам оның атқарып отырған
қызмет жағдайының арқасында ғана жасай алатын әрекетiн айтуға болады.
Әрекетсiздiк дегенiмiз лауазымды адамның қызметтiк парызы бойынша орындауға
мiндеттi қызметтiк мiндетiн орындамауын айтамыз. Қызметтiк жағдайын
пайдаланумен байланысты емес жасалған әрекет немесе әрекетсiздiк қызметтiк
өкiлеттi терiс пайдалану ретiнде қаралуы мүмкiн емес.
Лауазымды адамның iс-әрекетi егер ол қызметттiк парызын бұзса, яғни
лауазымды адам өзiнiң қызмет жағдайының арқасында ғана жасай алатын
әрекетiн айтуға болады. Әрекетсiздiк дегенiмiз лауазымды адамның қызметтiк
парызы бойынша орындауға мiндеттi қызметтiк мiндеттерiн орындамауын
айтамыз. Қызметiк жағдайын пайдаланумен байланысты емес жасалған әрекет
немесе әрекетсiздiк қызметтiк өкiлеттi терiс пайдалану ретiнде қаралуы
мүмкiн емес.
Лауазымды адамның iс - әрекетi егер ол қызметтiк парызын бұзса, яғни
лауазымды адам өзiнiе қызмет жағдайын қызметтiк мүддеге қайшы келетiндей
пайдаланған жағдайдаға ғана ҚК - тiң 307 - бабы бойынша қылмыс ретiнде
қаралады.
Егер iс - әрекет мемлекеттiк аппаратқа қойылатын жалпы мiндеттер мен
талаптарға тұтастай алғанда, сол сияқты жекелеген билiк құрылымдары немесе
басқару буындары орындайтын мiндеттерге объективтi түрде қайшы келетiн
болса, аппараттың белгiленген принциптерi жұмыс тәртiбiн, ең алдымен
заңдылық принциптерiн бұзған болса, қызметтiк мүдделерге қарсы жасалған деп
танылады.
Қызметтiк мүдде деп, сондай - ақ нақты бiр мекеменiң, кәсiпоррынның
қалыпты жұмыс барысын, тәртiптiң, жеке және заңды тұлғалардың заңды
құқықтары мен мүдделерiнiң сақталуын түсiну керек.
Қызмет мүддесi талаптарының бұзылуы қай уақытта болса да лауазымды
адамның iс - әрекетiнiң заңсыздық сипатымен көрiнедi.
Егер лауазымды адамның қызметтiк өкiлетiн заңсыз пайдалануының
салдарынан заңда көзделген белгiлi бiр зиянды зардаптар туындаған болса,
осындай жағдайда ғана ол қылмыстық жауапкершiлiкке тартылады.
Қызметтiк өкiлеттi терiс пайдалану, билiктi және қызметтiк өкiлеттi
шамадан тыс асыру, қызметтегi әрекетсiздiк, салақтық Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық кодексiне азаматтардың құқықтары мен заңмен
қорғалатын мүдделерiне немесе қоғамные және мемлекеттiң заңмен қорғалатын
мүддесiн елеулi түрде бұзудан тұрады, яғни 1959 жылы Қазақ ССР Қылмыстық
кодексiндегi зиян шектiрудiң нұсқаулығынан айырмашылығы Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық кодексi — елеулi түрде бұзу деген белгi —
бiрнеше жағдайға байланысты болатын баға беру түрiндегi түсiнiк.
Азаматтардың ұйымдардың, құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерiн не
қоғамның, мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерiн елеулi түрде бұзуға, ең
алдымен заңмен қорғалатын объектiлерге елеулi түрде материалдық және
моральдық зиян келтiру жатқызылуы тиiс.
Материалдық зиян мүлiктiк, жеке бастық және ұйымдық зиян болып
бөлiнедi.
Мүлiктiк зиян қылмыс жасалған сәттегi республиканың заңдарында
белгiленген ең төменгi есептiк көрсеткiштiң еселенген мөлшерiндегi ақшаға
сәйкес айқындалады.
Жеке басқа келтiрiлген зиян егер ол жәбiрленушiнiң денсаулығына жеңiл,
орта ауырлықтағы зиян келтiрiлсе, елеулi түрде деп санауға болады.
Ұйымдық зиян кәсiпорынның, мекеменiң, ұйымның жұмысының тоқтап
қалуымен, өнiм шығарудың тыйылуымен, олардың жұмысында кедергiлер мен
үзiлiстiң болуы және т.б. түсiндiрiледi.
Сондай - ақ азаматтардың негiзгi конституциялық құқықтары мен
бостандығының бұзылуы, тиiстi органның беделiн түсiру, ауыр қылмыстарды
жасыру ( бүркемелеу ) т.б. елеулi зиян болып табылады.
Iс - әрекеттiң нақты кәсiпорынның, мекеменiң қалыпты жұмысына тигiзген
терiс әсерiнiң дәрежесi келтiрiлген шығынның мөлшерi, зардап шегушiлердiң
саны, моральдық, дене және мүлiктiк зиянның ауырлығы материалдық зиянның
өлшемi болып табылады.
Мүлiктiк, жеке бастық және ұйымдық зияндар бағалау сипатында болады, ал
моральдық зиянның дәрежесi ақшалай бағалауға келмейдi.
Азаматтардың, ұйымдардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерiн не
қоғамның, мемлекеттiң заңмен қорғалатын мүдделерiн жоғарыда келтiрiлген
бұзудың жиынтығы — iстiң нақты жағдай бойынша лауазымды адамдардың аталған
қылмыс түрлерiнiң қоғамға қауiптi зардаптарын құрайды.
Лауазымды адамдардың заңсыз iс - әрекеттерi мен пайда болған
зардаптарының арасында келтiрiлген себептiк байланыс болуы керек. КСРО
Жоғарғы сотының Пленумы аталған санаттағы iстердi қарау кезiнде — соттарға
өзiнiң 1990 жылғы 30 наурыздағы Билiк немесе қызмет жағдайын терiс
пайдалану, билiктi немесе қызметтiк өкiлеттi шамадан тыс асыру, салақтық
және лауазымдық жалғандық туралы iстер бойынша сот практикасы туралы
қаулысында келтiрiлген зиянның сипаттамасын, сондай-ақ сотталушының
әрекетi (әрекетсiздiгi) мен зиянның арасындағы себептiк байланыстың бар
екендiгi анықталуы және үкiмде көрсетiлуi тиiс деп атап көрсеттi.
Себептi байланыстың болмауы қылмыстық жауапкершiлiктi жоққа шығарады
және қылмыс құрамының болмауына байланысты iстi тоқтатуға негiз болып
табылатындығы түсiнiктi.
Қылмыстық кодекстің 307 - бабын қолдану үшiн аталған қылмыс құрамының
субъективтi жағын дәл анықтаудың маңызды мәнi бар. Қаралып отырған қылмыс
құрамының субъективтi жағы кiнәнiң қасақана нысанымен сипатталады,
Қылмыстық кодекстің 307-бабының мәтiнiнде осыны тiкелей нұсқап көрсетедi.
Лауазымды тұлға қызмет мүдделерiне қарсы қасақана әрекет ете отырып, өз
қылығының заңсыз екендiгiн бiледi. Сонымен қоса, ол өзiнiң қызметтiк
өкiлетiн өзiнiң жеке мақсатына қол жеткiзу үшiн пайдаланғысы келедi, яғни
iс - әрекетке, сондай - ақ лауазымды адамның кiнәсiнiң зардаптарына қатысты
тек қана тiкелей, сол сияқты жанама қасақана түрде жасалған болуы да
мүмкiн.
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексi бойынша қызметтiк
өкiлдiгiн терiс пайдалану ( 307 б.), қызметтегi жалғандық ( 314 б. )
қызметтік әрекетсiздiк ( 315 б. ) үшiн, егер аталған қылмысты адам
пайдакүнемдiкпен немесе өзге де жеке бас мүддесi үшiн жасалған болса ғана
жауапкершiлiк туындауы мүмкiн. Осындай жағдайда жоғарыда аталған қызметтiк
қылмыстардың қызметтiк ниетi жаңа Қылмыстық кодекс бойынша аталған
қылмыстық құрамдардың мiндеттi элементтерi болып табылады. Парақорлықтың да
пайдакүнемдiк себептен жасалатындығы жалпыға мәлiм. Ақшаны, мүлiктi,
материалдық игiлiктердi заңсыз алғысы келу, мемлекеттiң немесе өзге де
бөтен бiреудiң мүлкiн заңсыз алу және оны қайтарымсыз негiзiнде өз
меншiгiнде немесе басқа адамдардың пайдасына айналдыру немесе өзге де
мүлiктiк пайда тапқысы келу не материалдық мiндеттемелердi төлеуден
босағысы келу — пайдакүнемдiк мүдделiлiктi ниетте болады.
Өзге де жеке мүдделiлiк, мүлiктiк емес сипаттағы, мансапқорлық,
пайдакүнемдiк, ықпалды қамқорлық көрсету, отбасылық, кек, қызғаныш, көре
алмаушылық, нәрсенiң шын тұрпатын боямалап көрсету, өзара қызмет көрсету,
өзiнiң атқаратын қызметiне сәйкес еместiгiн бүркемелеу сияқты себептердi
басшылыққа ала отырып пайда табуға ұмтылушылықтан көрiнуi мүмкiн.
Сонымен, жаңа Қылмыстық кодекс бойынша лауазымды тұлғаның тарапынан
пайдакүнемдiк немесе жеке мүдделiлiк нақты жағдайда айқындалмаса, тiптi
оның әрекетi заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтiргеннiң өзiнде де
307, 314, 315 - баптар бойынша қызметтiк қылмыс құрамын құрамайды.
Заңға сәйкес ( Қылмыстық кодекстің 307 - бабына ескертпе ) қаралып
отырған қылмыстың субъектiсi, бiрiншiден, тек қана мемлекеттiк қызметшi;
екiншiден Қылмыстық кодекстің 304 - бабына ескертпеге сәйкес лауазымды
тұлға болып табылатын мемлекеттiк қызметшi ғана болуы мүмкiн [3].
Мемлекеттiк қызметшi түсiнiгi Мемлекеттiк қызмет туралы Қазақстан
Республикасы Президентiнiң 1995 жылғы 25 желтоқсандағы Заң күшi бар
Жарлығының 3 - бабында берiлген. Соған сәйкес ақы төленетiн мемлекеттiк
қызметте iстейтiн және мемлекеттiк мiндеттер мен функцияларын iске асыру
мақсатында мемлекеттiк органдар атынан заңға сәйкес өкiлеттi жүзеге
асыратын Қазақстан Республикасының азаматы мемлекеттiк қызметшi болып
табылады.
Барлық мемлекеттiк қызметшiлердiң iшiнен Қазақстан Республикасының жаңа
Қылмыстық кодексі бойынша қаралып отырған қылмыстардың субъектiсi болып
танылуы мүмкiн жекелеген лауазымды тұлғалардың санаттары ерекшеленедi: 1)
өкiмет өкiлi функциясын тұрақты, уақытша немесе арнайы өкiлеттiк бойынша
жүзеге асыратын мемлекеттiк қызметшiлер; 2) мемлекеттiк органда не Қарулы
Күштерде немесе ҚР басқа да әскер құрамында және әскери құрамаларда
ұйымдастыру - реттеу немесе әкiмшiлiк - шаруашылық функцияларды тұрақты,
уақытша немесе арнайы өкiлеттiк бойынша жүзеге асыратын мемлекеттiк
қызметшiлер.
Жаңа Қылмыстық кодекстің 309 - бабы ( лауазымды тұлғаның өкiлеттiгiн
иемдену ), 314 - бабы ( қызметтiк жалғандық ) тек екi құрам бойынша ғана,
бiрақ лауазымды тұлға болып табылмайтын мемлекетттiк қызметшiнi немесе
жергiлiктi өзiн - өзi басқару органының қызметшiсiн қылмыс субъектiсi
ретiнде айқындады.
Өз қызметiнiң түрiне қарай оларға бағынышты қызметкерлерге қатысты ғана
емес, сонымен бiрге олардың әкiмшiлік бағынысында, оларға қызметтiк
бағыныстағы емес азаматтарға қатысты да өкiметтiк функцияларды жүзеге асыру
өкiлеттiгi берiлген адамдар өкiмет өкiлi деп танылады.
Өкiмет өкiлдерiнiң функциялары өкiметтiң барлық салаларында жүзеге
асырылады — заң шығару; республикалық деңгейдегi, сол сияқты жергiлiктi
өзiн - өзi басқару деңгейiндегi атқарушылық және сотта Парламент
мәжiлiсiнiң депутаттары мен заң шығару өкiлетi саласындағы өкiмет өкiлдерi
болып табылады.
Қазақстан Республикасы өкiметiнiң мүшелерi, жергiлiктi өзiн - өзi
басқару органдары қызметкерлерi; құқық қорғау және бақылаушы органдардың
лауазымды тұлғалары, Iшкi iстер министрлiгiнiң, Ұлттық қауiпсiздiк
комитетiнiң, прокуратураның, кеден, салық қызметiнiң қызметкерлерi мен
шекарашылар және соған ұқсас тұлғалар. Сот өкiлетi саласында барлық
деңгейдегi соттардың судьялары өкiмет өкiлдерi болып табылады. Арнайы
өкiлдiк бойынша өкiмет өкiлi функциясын жүзеге асырушы тұлғалар — белгiлi
бiр кезеңге заңдылық маңызы бар, өкiмет өкiлдiгiн жүзеге асыруға тартылған
түрлi қоғамдық инспекторлар, ревизорлар, бақылаушылар.
Ұйымдық өкiмдiк мiндеттерi дегендi ұжымға, жұмыс учаскесiне басқа
қызметкерлердiң қызметтiк және өндiрiстiк қызметтерiне басшылық жасауды,
қарамағындағылардың еңбегiн ұйымдастыруды, мемлекеттiк органдарда, ҚР
Қарулы Күштерiнде немесе ҚР өзге де әскери құрылымдарында мемлекеттiк
тәртiптi қолдауды жүзеге асыру жөнiнде адамдарға тiкелей басшылық жасаумен
байланысты функциялар деп түсiнген жөн. Лауазымды тұлғалардың осы санатына
мыналар да жатқызылады: министрлiктердiң, ведомстволардың басшылары,
олардың орынбасарлары, мемлекеттiк органдардың құрылымдық бөлiмшелерiнiң
басшылары.
Әкiмшiлiк - шаруашылық мiндеттер дегендi мемлекеттiк мүлiкке тiкелей
иелiк етумен және басқарумен, оны сақтаумен, материалдық құндылықтарды
жөнелтумен, алумен және босатуды ұйымдастырумен және бұларға мемлекеттiк
органда немесе жергiлiктi өзiн - өзi басқару органында, тиiстi мекемелерде
және әскери құрылымдарда бақылау жасаумен байланысты функциялар деп түсiну
керек. Бұлар қаржылық жабдықтау бөлiмдерi мен қызметтерiнiң бастықтары,
қоймалардың, мемлекеттiк дүкендердiң меңгерушiлерi, құрылымдық
бөлiмшелердiң, бөлiмдердiң, филиалдардың және т.б. басшылары болуы мүмкiн.
Арнаулы өкiлеттiк деп штаттық қызмет орнында есептелмейтiн адамға
белгiлi бiр ұйымдық - әкiмдiк реттеу немесе әкiмшiлiк - шаруашылық
мiндеттердi не өкiмет өкiлi функциясын орындау тапсырылған деп түсiнiледi.
Бұл арнаулы құқықтық актiмен ( бұйрықпен, еңбек келiсiмiмен, сенiмхатпен
немесе еңбек ұжымының қоғамдық ұйымның шешiмiмен ) немесе ауызша өкiм ету
негiзiнде рәсiмделуi мүмкiн.
Мұндай жағдайда өкiлеттiк белгiлi бiр уақытқа немесе нақты тапсырманы
орындау үшiн берiледi.
Мемлекеттiк органдарда бiржақты кәсiби немесе қосалқы техникалық
мiндеттердi орындайтын мемлекеттiк қызметшiлер лауазымды тұлға болып
табылмайды.
Түсiнiк берiлiп отырған баптың қатаң жауапкершiлiктi көздейтiн түрi ( 2
- бөлiгi ), егер жауапты мемлекеттiк қызмет атақаратын тұлға қызметтiк
өкiлеттi терiс пайдаланған жағдайда деп көрсетiлген.
Осы түсiнiк берiлiп отырған бапқа ( 2 - ескертпеге сәйкес ) жауапты
мемлекеттiк қызмет атқаратын адам деп мемлекеттiк органдар функциясын
тiкелей атқару үшiн Қазақстан республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының конституциялық, өзге де заңдармен белгiленетiн лауазымдарды
атқарып отырған адамдар түсiнiледi. Мемлекеттiк қызмет туралы заңмен
бекiтiлген мемлекеттiк қызметшiлердiң жоғары, бiрiншi және екiншi санатына
жататын қызмет органдағылар соларға тең. Қазақстан Республикасының жауапты
мемлекеттiк лауазымдарын атқаратындарға ҚР Президентi, ҚР Өкiметiнiң
Төрағасы, Парламент палаталарының төрағалары, депутаттар, министрлер,
Жоғарғы Соттың төрағасы, Бас Прокурор, Конституциялық кеңестiң төрағасы
және мүшелерi, судьялар және Қазақстан Республикасының басқа да жоғары
лауазымды адамдары жатады.
Талданып отырған баптың 3 - тармағы жаңдайға айрықша баға беру ретiнде
ауыр зардаптардың болуын атайды. КСРО Жоғарғы Соты Пленумының 1990 жылғы
30 наурыздағы Билiк немесе қызмет жағдайын терiс пайдалану, билiктi
немесе қызметтiк өкiлеттi шамадан тыс асыру, салақтық және лауазымдық
жалғандық туралы iстер бойынша сот практикасы туралы қаулысының 10 -
тармағына сәйкес ауыр зардаптарға тиiстi мемлекеттiк органның немесе
жергiлiктi өзiн-өзi басқару органының жұмысына берекесiздiк жасау, аса iрi
материалдық шығын келтiру, денсаулығына ауыр зиян келтiру, егер осы
зардаптар оны лауазымды адамдардың қызметтiк өкiлеттi терiс пайдаланумен
жасаған жағдайда орын алады.
Ауыр зардаптар баға беру санаты болып табылады. Осы айрықша бағалау
белгiсiн нақты iс жағдайына байланысты болады және фактi мәселесi болып
табылады.
Егер лауазымды тұлғаның әрекетi пайдакүнемдiк немесе өзге де жеке
мүдделiктен жасалмаған болса немесе азаматтардың, ұйымдардың құқықтары мен
заңды мүдделерiн не қоғамның немесе мемлекеттiң заңмен қорғалатын
мүдделерiн елеулi түрде бұзса, ондай жағдайда мұндай тұлғалар қылмыстық
жауапкершiлiкке тартылмайды, ал оның әрекетiне тәртiптiк жауапкершiлiкке
тартылуы мүмкiн.
2 ИЛІКТІ НЕ ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІКТІ АСЫРА ПАЙДАЛАНУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ҚҰРАМЫН
ҚЫЛМЫСТЫҚ – ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАЛДАУ
Билікті немесе қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану, қызметтік
өкілеттікті теріс пайдаланудың ерекше бір түрі болып табылады. Бұл қылмыс
құрамының қызмет өкілеттігін теріс пайдаланудан (ҚК 307 – б.) айырмашылығы,
яғни лауазымды адамның құқықтары мен өкілеттігі шегінен көрінеу асып
кететін және азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін
не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін бұзуы, нұқсан
келтіруі болып табылады.
Қылмыстың негізгі белгілері анықталғаннан кейін қылмыстың құрамын
анықтау қажет. Қылмыстың құрамын анықтау арқылы ғана қандай қылмыс
жасалғаны белгіленеді. Қоғамға қауіпті қандай іс-әрекет, одан келген зиян,
іс-әрекет жасаған адамның кінәсі қылмыстың құрамына байланысты болады.
Еңбек сіңірген ғылым қайраткері, профессор А.Н.Трайнин қылмысты мынадай
үш түрге бөледі:
1. Негізгі құрам;
2. Қоғамға қауіптілігі мейлінше көп құрам;
3. Қоғамға қауіптілігі азды-көпті құрам [9. 64 б.].
Қызмет бабындағы қылмыстар ( 307 - 309 баптар ) негізгі құрам болып
саналады.
Қылмысты қоғамға қауіпті деп санау үшін қылмыстың құрамының барлық
элементтерінің бар-жоқтығын білу қажет. Атап айтқанда, қылмыстың субъектісі
( кім мүддеге қол сұқты ), қылмыстың объектісі ( неге немесе кімге қол
сұқты ), объективтік жағы ( қандай әрекетпен ), субъективтік жағы ( қандай
оймен, мақсатпен ) болуы тиіс. Қылмыстық заңның диспозицияларында нақтылы
құрамның белгілері көрсетіледі. Квалификациясын яғни саралауын дәлме - дәл
тапқанда әуелі біз қылмысты анықтап, бұл қылмыста қай құрамның белгілері
бар екендігін анықтау деп түсінуіміз керек. Ал егерде осы көрсетілген
құрамдардың өзіне тән бір белгісі болмаса, онда қылмыстың құрамы жоқ деп
есептеліп, қылмыстық іс - әрекет жасалды деуге болмайды.
Қылмыстың құрамының белгілері тек қана Ерекше бөлімнің
диспозицияларында қаралмай Жалпы бөлімнің ережелері мен баптарында
қаралады. Қылмыстың ұғымы, белгілері, қылмыстық жауапкершілік кінәлінің жас
шамасы, есінің дұрыстығы, қандай жағдайда қылмыс жасағаны ( маскүнемдік,
қорғануға мәжбүр болу және басқа жағдайлар ), қылмыс жасауға даярланып
ойлануы, оқталғандық, оның жауапкершілігін қылмыс жасаудан өз еркімен бас
тартуы, қылмысқа қатысуы осы көрсетілген нормалар Жалпы бөлімде қаралғанна
кейін Ерекше бөлімнің іс - әрекетке ( әрекетсіздікке ) байланысты дәлме -
дәл бап табу қажет екендігі белгілі.
Жалпы құрамның негізгі белгілері:
- объективтік жағын сипаттайтын белгілер – қоғамдық қарым-қатынас,
жүзеге асырылатын іс - әрекет.
- Объективтік жағын сипаттайтын белгілер – қоғамға қауіпті іс - әрекет,
келтірілген зардап ( нәтиже ) немесе зардап тудыратын іс - әрекет.
- Субъектісін сипаттайтын белгілер – қылмыстық жауапкершілікке сәйкес
келетін жас шамасы, есінің дұрыстығы.
- Субъективтік жағын сипаттайтын белгілер – кінәсі ( қасақана,
абайсыздықта ).
Осы көрсетілген құрамның белгілерінің міндетті түрде болуы қажет, егер
бір белгісі болмаса қылмыс болмайды, кінәлі қылмыстық жауапкершілікке
тартылмайды.
2.1 Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысының
объектісі
Қылмыстың объектісі болып қылмыстық құқық нормаларымен қорғалатын, қол
сұғылғаны үшін жауаптылық көзделген қоғамдық қатынастар танылады.
Қоғамдық қатынастар – адамдар арасындағы байланыстар және олардың
белгілі бір құндылықтарға байланысты тәртібі. Қоғамдық қатынастар бізді
қоршаған объективтік шындықпен жалпы байланыстыратын құбылыс ретінде көріне
отырып, басқа қатынастарға қарағанда қандай күрделі жолмен жүзеге асырылса
да қашанда адамдар мен адамдар арасында пайда болады.
Қорғаудың сипаты бұзылған қатынастың мәніне қарай анықталады. Олардың
арасында ең маңызды қылмыстық - құқықтық қорғау. Олардың ең маңыздысы
қылмыстық құқық нормаларымен қорғалады. Әрбір қылмыстық іс - әрекет
қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғады, оларға зиян
келтіруі мүмкін немесе келтіреді, міне осыған орай олқылмыс деп танылады.
Қылмыстық қол сұғушылық объектісі болып тек қылмыстық заңмен
қорғалатын, зиян келтірілетін немесе келтірілуі мүмкін қоғамдық қатынастар
танылады [10. 83 б.].
Қылмыс объектісі әрбір қылмыс құрамының қажетті белгісі болады, егер
әрекет ешқандай объектіге бағытталмаса немесе қылмыстық заңда көзделмеген,
қорғалмайтын объектіге бағытталса онда іс-әрекет қылмыс деп саналмайды.
Қылмыс объектісі елеулі мәнде қылмыстың табиғаты мен қоғамға қауіптілік
дәрежесін анықтайтын қылмыс құрамының қажетті белгісі. Объектіге сүйене
отырып, біз қылмыс құрамының сипатын және қай топтағы қылмыстардың
жасалғандығын анықтаймыз ( адам өлтіру немесе қорлау, мемлекет мүлкін ұрлау
немесе пара алу ).
Қылмыс объектісі құқықтың белгілі бір жүйесінде басым құндылықтарды
қорғайтын болғандықтан елеулі маңызға ие болады.
Кеңестік қылмыстық құқықтың таптық мәні қылмыстық - құқықтық қорғау
объектісінде де орын алды, олардың тізімі ҚазКСР ҚК 7 - бабында
көрсетілген. Онда ең жоғарғы құндылық ретінде мемлекеттік мүдделер, содан
соң адам мен азаматтың және қоғамның мүдделері қойылды.
Қазіргі кезеңде қылмыстық құқықта ең маңызды құқық шығарушылықта
болсын, құқық қолданушылықта болсын ең бірінші кезекте адам факторы
ескерілуі тиіс.
Қол сұғушылық объектісін дұрыс анықтау, қылмыстың әлеуметтік-саяси
мазмұнын ашуға, оның қоғамдық қауіптілік сипатын көрсетуге ықпал етеді,
нақты қоғамға қауіпті іс - әрекетті дұрыс жіктеуге жол ашады және бұл
кіналы адамға әділ жаза тағайындауға қажетті шарт болып табылады.
Ізгілік тұрғысынан алғанда адамның өзін, оның құқықтары мен мүдделерін
қорғау маңызды орынға ие бола отырып, қылмыстық - құқықтық қорғау
шараларының қай - қайсысы болмасын адам құндылықтарын қорғауға бағытталып
қызмет етеді.
Мемлекеттің, қоғамның мүдделерін адам мен азаматтың мүдделеріне
қарағанда маңызды деп табу қылмыс туралы және қылмыстың белгісі қоғамдық
қауіптілікті қате түсінуге әкеп соқтырғаны аян.
Кезінде кеңестік қылмыстық заңнамада социалистік меншікке қол сұғушылық
адам өлтіруден ауырырақ қылмыс болып саналды, атап айтқанда, ұрлық үшін
жаза өлім жазасы нысанында, ал адам өлтіруде, ауырлататын мән-жайлардың
болғанының өзінде бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалып әлеуметтік
әділеттілік қағидасы өрескел бұзылғаны белгілі [11. 45-46 бб.].
Қоғамның демократияландырылуы, адамзаттың құндылықтарын мойындау және
тұлғаның өмірін, денсаулығын, бостандығын, құқықтарын тану қылмыстық -
құқықтық объектілердің сипатын аша түсуге, жекелеген қылмыстың қоғамға
қауіптілігінің дәрежесі мен сипатын жаңа негізде анықтауға жол берді.
Қандайда бір қоғамға қауіпті іс - әрекет ұшін қылмыстық жауаптылық бекіту
арқылы қоғам адамды, оның мұқтаждығы мен мұдделерін қорғайтындығы белгілі.
Қылмыстық құқықтың мақсаты – жоғарыда аталған құндылықтарды
қорғаумеханизмін ашу және оны тиімді жүзеге асыру. Осы айтылғандардың
барлығы Қазақстан Республикасының қылмыстық заңында, әсіресе Ерекше бөлім
жүйесінде өз орнын тапты, нәтижесінде, тұлға ретінде жеке адамға қарсы
қылмыстар Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодескінің алғашқы тарауының
мазмұнын құрайды.
Қылмыстыққұқық теориясында қылмыстың объектісін жалпы, тектік және
тікелей деп жіктеу қалыптасқан.
Жалпы объекті деп қылмыстық заң нормаларымен қорғалатын қоғамдық
қатынастар жиынтығы танылады. Кез келген қылмыс қашанда белгілі бір
қоғамдық қатынасқа залал немесе өзге де зиян келтіретін болғандықтан жалпы
объекті барлық қылмыс үшін, сонын ішінде қызмет өкілеттігін асыра
пайдаланғаны үшін де бірдей болып табылады.
Топтық объекті – қылмыстық қол сұғушылықтан қылмыстық заңмен қорғалатын
біртектес немесе өзара ұқсас қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Мәселен, қарақшылық, басқа біреудің мүлкін ұрлау, тонау, оны
алаяқтықпен алу тектік объектіге, яғни басқа біреудің мүлкіне, меншіктік
құқығымен байланысқан қоғамдық қатынастарға қылмыстық қол сұғуды
білдіреді. Осыған байланысты бірыңғай тектік объектіге қол сұғылатын
қылмыстар Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің бір тарауына топтастырылған.
Қол сұғушылықтың тектік объектісі Қылмыстық кодекстің тиісті тарауындағы
тақырыбының мазмұнынан, кейде Ерекше бөлімнің баптарында көрсетіліп немесе
қылмыс құрамын әлеуметтік-саяси тұрғыдан талдау негізінде белгіленеді.
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тарауларын құрастыру тектік
объектіні негізге ала отырып жүзеге асырылған. Тектік объекті қылмыс
жасағаны үшін жауаптылық көздейтін нормаларды заңды, ғылыми түрде жіктеуге
жол ашады. Бұл тұрғыдан алғанда қызмет өкілеттігін асыра пайдалану
қызметтік өкілеттілікті теріс пайдалану, лауазымды адамның өкілеттігін
иемдену, кәсіптік қызметке заңсыз қатысу, пара беру, парақорлыққа делдал
болу, қызметтік жалғандық жасау, қызметтегі әрекетсіздік, салақтықтармен
қатар мемлекет қызмет мүддесіне қарсы қылмыстарды білдіреді.
Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстарды бір тарауға біріктіруге
негіз болған мына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1. МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ МҮДДЕЛЕРІНЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ –
ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ 5
2. БИЛІКТІ НЕ ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІКТІ АСЫРА ПАЙДАЛАНУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ
ҚҰРАМЫН ҚЫЛМЫСТЫҚ - ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАЛДАУ 16
2.1 Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысының
объектісі
17
2.2 Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысының
объективтік жағы
21
2.3 Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысының
субъектісі
31
2.4 Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысының
субъективтік жағы
41
3. БИЛІКТІ НЕ ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІКТІ АСЫРА ПАЙДАЛАНУ ҚЫЛМЫСЫН ҰҚСАС
ҚЫЛМЫС ҚҰРАМДАРЫНАН АЖЫРАТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
56
ҚОРЫТЫНДЫ
62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
64
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақстан өз мемлекеттiк тәуелсiздiгiне ие
болғаннан кейiн егеменді мемлекет пен оның азаматтарының өмiрiне тiрек
болатын барша құқық негiзiн қайта құру қажеттiгi туды.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес Қазақстан
Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет
ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы — адам және адамның өмiрi,
құқықтары мен бостандықтары. Республика қызметiнiң түбегейлi принциптерi:
қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық; бүкiл халықтың игiлiгiн көздейтiн
экономикалық даму; Қазақстандық патриотизм; мемлекет өмiрiнiң аса маңызды
мәселелерiн демократиялық әдiстермен шешу [1].
Егемен республиканың мемлекеттiк және қоғамдық өмiрiнiң құқықтық
негiздерiн нығайту мейiлiнше, маңызды екендiгi сөзсiз. Сонымен қатар,
демократия және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына негiзделген
құқықтық мемлекеттi, азаматтардың құқықтық саласын қалыптастырмай, олардың
қоғам мен мемлекет алдында өз мiндеттерiн түсiнбей, қоғамдық өмiрдiң
маңызды жақтарын заң арқылы ретке келтiру мүмкiн емес.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Заңды бұрмалау фактiлерi қылмыс жасау,
оның iшiнде мүлiктi ұрлау, экономика аясындағы қылмыс, лауазымды қылмыстар
сияқты қоғам үшiн қауiптi қылмыс түрлерi әлi де болса кең етек алып отыр.
Қазiргi таңдағы келелi мәселелердiң бiрi: Мемлекеттiк қызмет
мүдделерiне қарсы қылмыстар және онымен байланысты сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес. Яғни, елiмiздегi жалпы мүдделерге қарсы қылмыстармен күрестi
одан әрi жетiлдiрмей елiмiзде бiрегей құқықтық жағдай қалыптастыру мүмкiн
емес.
Құқықтық мемлекет құру барысында мемлекет мүддесiн қорғауды қамтамасыз
ету мемлекетiмiздiң одан әрi нығаюына септiгiн тигiзiп қана қоймайды,
мемлекеттiк қызметке заң талабын орындауды қамтамасыз ететiн бiлiмдар,
отаншыл, ел - жанды азаматтардың келуiне жағдай жасайды.
Сондықтан, қылмыстық заң арқылы мемлекеттiк қызмет мүддесiн қорғай
отырып заңгер өзiмiздiң, халықтың мүддесiн қылмыстық қол сұғушылықтан
қорғайды. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексiнде Мемлекеттiк
қызмет мүддесiне қарсы қылмыстар он үшiншi тарауда топтастырылған.
Нарықтық экономиканы қалыптастыру дәуiрiнiң өзi мемлекеттiк қызметтi
коммерциялық және өзге де ұйымдардың қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстардан
ажыратуды қажет етедi.
Осыған байланысты қоғам өмiрiнде орын алып отырған келеңсiз оқиғалардың
iшiндегi бiрден-бiр күрделiсi, терең талдап, жан-жақты зерттеудi қажет
ететiн мәселе болғандықтан диплом жұмысына осы Билікті не қызметтік
өкілеттікті асыра пайдалну: түсінігі, ұқсас қылмыс құрамынан ажырату
мәселелері тақырыбын таңдадық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттелінетін тақырыптың әртүрлі
аспектілері келесі ғалымдардың еңбегінен көрініс тапқан: А.Н Ағыбаев, С.М.
Рахметов, Т.Ә. Бапанов, Е.О. Алауханов, Е.З. Турғумбаев, Е.Ә. Оңғарбаев,
А.А. Смағұлов, А.Н. Трайнин, Р.Б. Құлжақаев, В.Ф. Кириченко, А.В.
Волженкин, В.Н. Кудрявцев, Ю.И. Ляпунов, В.Е. Мельникова, З.А. Незнамова,
Г.П. Новоселов, И.Я. Козаченко, И.Ш. Борчашвили, Р. Орымбаев, С.С.
Молдабаев, Б.В. Здравомыслов, М.Д. Лысов, А.Я. Светлов, Н.В. Кожевников,
Н.О. Лаговиер және т.б.
Диплом жұмысының мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі
мақсаты – билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысын
зерделеу арқылы, аталған қылмыстың қылмыс құрамын анықтап, түсінігін беру.
Бұл зерттеу мақсаттарына жету үшін келесідей міндеттер қойылған:
- билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмыстарын дұрыс
саралауды жүзеге асыру үшін түсінігін нақтылау;
- билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмыстарының ұқсас
қылмыс құрамдарынан ажырату мәселелерін көрсету.
Жұмыс объектісіне – мемлекеттік аппараттың қалыпты қызметін
қалыптастыру аясында туындайтын қоғамдық қатынастар болып табылады.
Зерттеудің пәні болып билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану
үшін қылмыстық жауаптылыққа тартуды және жаза тағайындауды реттейтін
Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасының нақты нормалары табылады.
Зерттеудің методологиялық және теориялық негізі. Дипломдық зерттеудің
методологиялық базасы диалектикалық әдісті тануға қызмет ету және оған
негізделген формальды-логикалық, тарихи-құқықтық, жеке-ғылыми, нақты-
әлеуметтік, салыстырмалы-құқықтық зерттеу әдістері.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Билікті не лауазымдық өкілеттікті асыра пайдалану, яғни мемлекеттік
қызметтер атқаруға өкілетті адамның не оған теңестірілген адамның өзінің
құқықтыры мен өкілеттігі шегінен көрінеу асып кететін және азаматтардың
немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін не қоғамның немесе
мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін елеулі түрде бұзуға әкеп соғатын
әрекеттер жасауы.
2. Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмыстарын ұқсас
қылмыс құрамдарынан ажырату қылмыстық – құқықтық құрамын дұрыс саралауға
тікелей байланысты.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы
құқық қорғау органдарының алдында тұрған өзекті міндеттерді шешуге
бағытталғандығымен анықталынады. Зерттеу нәтижесінің негізінде қылмыстық
құқықтық және қылмыстық іс жүргізу заңнамаларын жетілдіруге, оның
нормативтік-құқықтық реттелуін жақсартуға бағытталған нақты ұсыныстар
жасалынды.
Жұмыстың құрылымы және көлемі зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сай
келеді. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, төрт бөлімшеден, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ МҮДДЕЛЕРІНЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ -
ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас
жемқорлық және өзге де қылмыстардың ерекшелігі, бұл қылмыстар өздері заңды
сақтау мен қорғауға шақырылған тұлғалармен жасалады. Бұл қылмыстардың кең
таралуы, мемлекеттік аппараттың жемқорлыққа салынуы заң шығарушыны
парақорлықпен, қызмет өкілеттігін теріс пайдаланумен және басқа да
мемлекеттік қызметке қол сұғушылықтармен күрес үшін ерекше қатал шаралар
қолдануын міндеттейді.
Мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас
жемқорлық және өзге де қылмыстар бар проблемелерды шешу тиімділігі
"сыбайлас жемқорлық" және "мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы өзге де
қылмыстар" түсінігін заңнама мен әдебиеттерде екі түрлі талқылануымен
қиындап отыр.
Осымен қатар, мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне
қарсы қылмыстардың ерекше белгілерін анықтау, соның негізінде сыбайлас
жемқорлық және өзге де қылмыстар түсінігін қалыптастыру маңызды теориялық
және тәжірибелік мәнге ие. Осы арқылы бұл қылмыстарды теріс қылықтан
ажыратып, нақты қылмыстық – құқықтық жағдайларды тура саралауға болады.
Қызметтік қылмыстарға және оның түрлеріне арналған заңнаманы және
арнайы әдебиеттерді зерттеу, бұл проблемаға көп көңіл бөлінгенімен,
қызметтік қылмыс ( сыбайлас жемқорлық және өзге де қылмыстар)мағынасын
анықтау және оның белгілерін ашуда көптеген айырмашылықтар бар екенін
көрсетеді.
Осы себептен және ҚР қылмыстық заңнамасын негізге ала отырып, осы сұрақ
жайында кеңестік криминалист – ғалымдардың негізгі бағыттарын қарастырып
кеткен, олардың қызметтік қылмыстар жайлы, сыбайлас жемқорлық қылмыстарының
түсінігін заңнамалық нақтылау жайлы өз түсінігін көрсетіп, жалпы оқудың ары
қарай дамуы туралы ұсыныстар беру тура болады.
ҚР ҚК аталған қылмыстарға заңнамалық түсінік бермейді, ал ҚК 307 б.
нормасы бұған негіз бола алмайды, өйткені, оның қосымшасында сыбайлас
жемқорлық және өзге де мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстарға тән
ерекше белгілер жоқ. Өзге Достастық мемлекеттерінің ҚК – де мұндай нормалар
бар.
Қылмыстық заңнама тарихында екі кеңестік республика қылмыстық
кодекстерінде – Украина КСР ҚК - нің 164 бабында және Өзбек КСР ҚК – нің
148 бабында – қызметтік қылмыс болып мемлекетке және жеке азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарына айтарлықтай зиян келтірген тұлғаның өзінің
қызметтік өкілеттікпен берілген міндеттерін бұзуы деп айтылған.
Бұл анықтамада қызметтік қылмыстардың негізгі объектісіне нақты нұсқау
көрсетілмеген, әрекет жеткілікті дәрежеде нақты сипатталмаған, тар мағынада
қарастыралған, өйткені өзінің қызметтік дәрежесін пайдаланып жасалатын
қылмыстар кіргізілмейді, ал айтарлықтай зиян келтіру керек деген түсінік
қызметтік қылмыстар аясынан бұл белгі міндетті емес құрамдарды шеттетіп
тастайды. Осыған байланысты анықтама әдебиеттерде сын – пікірге ұшырады [2,
47 – 48 б.].
Бірқатар шет мемлекеттердің қылмыстық заңнамасы да мемлекеттік қызмет
мүдделеріне қарсы қылмыстарға анықтама береді.
Англияда қабылданған қылмыстық – құқықтық доктринаға байланысты
қызметтік қылмыстар бір топқа біріктірілген "қызметтік тұлғалармен
жасалатын немесе олардың қызметімен байланысты қылмыстар" субъектісі
ретінде қоғамдық қызмет өкілдерімен қатар басқа да қызметкерлер және заңды
тұлғалар болуы мүмкін.
1995 ж. қабылданған Испания Қылмыстық кодексі қызметтік өкілеттіктерін
пайдалана отырып жасалған қылмыстары үшін мемлекеттік қызметшілердің
жауаптылығын көздейтін ашығырақ қарастырылған нормаларды көрсетеді.
Қылмыстық құқық теориясында қыметтік қылмыстар жайындағы жалпы оқу
туралы сұрақтарды шешуге криминалист – ғалымдар көптеген жылдар бойы үлкен
қызығушылық танытып келеді [ 34 - 24].
Жиырмасыншы жылдары қызметтік қылмыс және қызметтік тұлға жайында
проблемаларды зерттеу жөнінде елеулі өзгерістер енгізген, қызметтік
қылмыстар құрамының жеке элементтеріне қатысты сұрақтарды нақтылаған А. А.
Жижиленко, А. Гюнтер, А.Н. Трайнин, А.Я. Эстрина және басқа ғалымдардың
зерттеулері болатын.
Қызметтік қылмыстар мағынасы әртүрлі талқыланды. Осылайша А. Н.
Трайниннің пікірі бойынша, қызметтік қылмыстар – бұл орындаушысы тек
мемлекеттік қызметші бола алатын, мемлекеттік ( қоғамдық ) қызметтің тура
ағымына кедергі келтіретін қол сұғушылықтар. Осы көз қарасқа қызметтік
қылмысты объектісі қызмет өкілінің тікелей қызметі және оның қызметтік
функцияларының қалыпты орындалуының бұзылуы ретінде қызметік қылмысты
сипаттаған А. Гюнтердің көз қарасы жақын.
А. Я. Эстриннің ойынша қызметтік қылмыстардың мағынасы қызметтік
міндеттердің бұзылуы, ал объектісі туралы сұрақты шешуде қандай
құндалықтар, нақтырақ айтқанда, қылмыс жасалуынан бұл кластық құқықтық
тәртіп қорғайтын қандай қызығушылықтарға зиян келтіріліп отырғаны арқылы
түсіндірді. М. Кожевников және Н. Лаговиер қызметтік қылмыстар бұл –
қызметтік міндет пен қызметтік тәртіпке қарсы қылмыстар деппайымдады.
30 – 40 жылдары қызметтік қылмыстар үшін жауаптылық А. Н. Трайнин, Г.
Р. Смолицкий, Г.Р. Утевскийдің монографияларында зерттелді. Көптеген жылдар
бойы қызметік қылмысты " социалистік құрылысқа қарсы, мемлекеттік және
қоғамдық аппараттың тура қызметіне қол сұғу " деп түсіндіретін анықтама
үлкен тірекке йе болды. Керісінше, барлық колхоз қызметкерлерін қызметтік
өкіл ретінде тану ғалымдар қатарынан мақұлданбады және практикамен тура
емел екені көрсетілді.
50 жылдар реформасы, жаңа қылмыстық заңнаманың негізін қалау қызметтік
қылмыстарға жоғары қызығушылық тудырды. Осы жылдыры қызметтік қылмыстарды
кеңестік мемлекеттік аппараттың (кең мағынада ) қызметіне қарсы, өзінің
қызметтік өкілеттігін қолдану арқылы мемлекеттік аппарат құрамына кіретін
тұлғалармен жасалатын ( қызметтік өкілдер ) іс - әрекеттер ретінде
түсіндірген В. Ф. Кириченко, В. Д. Меншагин, А. Б.Сахаровтың және т. б.
жұмыстары пайда болды.
60 – 70 жылдары қызметтік қылмыс аздаған өзгерту арқылы, қызмет
мүдделеріне қарсы, қызмет бабындағы тұлғаның қызмет өкілеттіктерін
пайдалану арқылы қоғамдық немесе мемлекеттік аппараттың тура қызметіне қол
сұғатын қоғамға қауіпті, кінәлі, құқыққа қарсы әрекеті ретінде түсіндірген
В. Ф. Кириченко, М. Д. Лысов, Ю. И. Ляпунов, А. Я. Светлов, В. И.
Соловьевтың жұмыстары пайда болды.
Қызметтік қылмыстар және олардың қылмыстық заңнамада орын алуы жайлы
ғылыми көзқарастар тоталитарлық кеңестік қоғамда экономикалық, саяси және
қоғамдық өмірінің толық мемлекеттендірілген әкімшілік – басқарушылық
жүйесімен 80 жылдардың екінші жартысының аяғы мен 90 жылдардың бас кезінде
бұрынғы жүйе орын алаып және экономикалық және саяси өзгерістер бола
бастағанда толық қайта қарауды талап етті.
Экономиканың мемлекетсіздендірілуі, жеке меншік пен еркін кәсіпкерлікті
тану, демократияның дамуы мен көппартиялылықты тану қызмет бабындағы
қылмыстар жауаптылығы үшін заңнаманы реформалау проблемасын туғызды.
Өйткені, қоғамдық және мемлекеттік емес кәсіпкерлік басқарушылық қызметегі
тұлғалардың қоғамға қауіпті іс - әрекеттері тиісті қылмыстық – құқықтық
қарауды талап етті.
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі, мемлекеттік қызмет
пен комерциялық ұйымдардағы қызметті бірдей қарау дұрыс емес екенін және
мемлекеттік қызметшілер мен басқа ұйымдар қызметшілерінің қылмыстарының
қоғамдық мәнінің әртүрлі екенін негізге ала отырып, мемлекеттік қызмет
мүдделеріне қарсы қылмыстар мен комерциялық ұйымдар қызметіне қарсы
қылмыстарды екі бөлек тарауда көрсетті.
Қоғамдық қызметкерлердің қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстары мен басқа
қызметкерлердің қылмыстарын екі бөлек қарастыру Ресей Федерациясы мен
Қырғызстанның қылмыстық кодекстерінде де кездеседі.
ҚР ҚК 13 енгізілген қылмыстар – бұл билік өкілдерімен және мемлекеттік
қызмет, жергілікті өзін - өзі басқару, Қарулы Күштер, ҚР басқа әскерлері
және әскери құрылымдары өкілдерімен мемлекеттік қызмет мүдделеріне және
жергілікті өзін - өзі басқару қызметіне қарсы қылмыстар.
Әдебиеттерде мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстардың
түсінігіне анықтама беруге тырысады. Бұл түсініктер аздаған өзгерістерге
қарамастан олардың бәрі мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмыстарға –
қылмыстық заңмен қарастырылған, қоғамдық басқару аппаратының заңмен
реглементтелінген, қалыпты қызметіне қол сұғатын, өзінің қызметтік
өкілеттіктерін пайдалана отырып осы аппарат қызметшілерімен және арнайы
бұйрық бойынша осы қызметті атқаратын тұлғалармен жасалған іс - әрекеті
деген түсінік береді.
Қызметтік қылмыстар әртүрлі нәтижелерге алып келеді және мемлекеттік
қызметке кері әсерін тигізеді. Қазіргі демократиялық өзгерістер мен
экономикалық реформалар басынан кешіріп отырған қоғамдағы мемлекеттік
қызметтің мәні өте жоғары. Осымен қатар, мемлекеттік қызмет аппараты,
жергілікті өзін - өзі басқару және өзге қызметтерде көптеген проблемалар
мен кемшіліктер бар, олардың бірі басқару аппаратының жемқорлығы болып
отыр.
Қазақстан Республикасы Президенті Н. Ә. Назарбаевтың халыққа жолдауында
" сыбайлас жемқорлық өміріміздің әртүрлі салаларына тереңдеп еніп келеді,
экономикалық саясат пен мемлекеттің даму стратегиясына кері әсерін
тигізеді, мемлекеттік бюджет пен мемлекеттік меншіктің тікелей және жанама
ұрлануына алып келеді. Бұл дегеніміз, бүгінгі таңда қаражатты көп талап
ететін әлеуметтік салаға кері әсерін уақыт өткен сайын ауырлатып тигізіп
келеді. Сыбайлас жемқорлық өндіріс секторын да әлсірітіп жатыр,
инвестициялық климатты нашарлатып, инвестарлорға жол жабатын ұрлықшыл
менеджмент басқаратын көптеген кәсіпорындар осыған себеп. Ол қоғамның
демократиялық халін нашарлатып, заңға және әділеттілікке сенімін жоятын
глобалдық қауіп әкеледі. " делінген [ 35 ]
" Транспаренси Интернешнл " халықаралық ұйымы жүргізген жемқорлық
дәрежесі туралы әлеуметтік сауалнаманың нәтижесінде Қазақстан 2000 жылы 65
орын, 2001 жылы 71 орын, 2002 жылы 88 орынға жетті.
Қылмыстық кодекстiң 13 - тарауы Мемлекеттiк қызмет мүдделерiне қарсы
қылмыстарға арналған. 1959-жылғы Қылмыстық кодексте мұндай тарау жоқ едi,
керiсiнше, Лауазымды адамдар қылмыстары деген тарау бар болатын.
Қоғамымызда орын алған күрделi әлеуметтiк-экономикалық, саяси өзгерiстердiң
нәтижесiнде лауазымды адамдардың қылмыстары мемлекеттiк органның аппараты
жүйесiнде немесе коммерциялық және өзге де ұйымдар жүйесiнде iстелiнетiнi
айқындалады [6. 675-676 бб.].
Осыған орай, бұрынғы кодекстегi лауазымдық қылмыстар деген тарау
лауазымды адамдардың қызмет бабын пайдалана отырып iстейтiн қоғамға қауiптi
iс - әрекеттерiнiң мәнiне қарай коммерциялық және өзге де ұйымдардағы
қызмет мүдделерiне қарсы және мемлекеттiк қызмет мүдделерiне қарсы
қылмыстар болып жеке екi тарауға бөлiнедi.
Мұндай бөлiнудiң негiзі қылмыстың объектiсi мен субъектiсi болып
табылады. Мемлекеттiк емес ұйымдардың лауазымды адамдарының қылмысты iс -
әрекетi сол ұйымдардың бiр қалыпты жұмысына кедергi келтiредi және олардың
мемлекеттiк аппарат қызметiне еш қатысы болмайды.
Осы екi органның — мемлекеттiк немесе коммерциялық және өзге ұйымдардың
лауазымды адамдарының атқаратын функцияларында елеулi өзгерiстер бар.
Жалпыға мәлiм бiрқалыпты дұрыс қызмет атқаратын мемлекеттiк органдардың
қызметi ғана қоғамның экономикалық дамуына, оның мүшелерiнiң құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз етуге қабiлеттi. Осыған орай, мемлекеттiк
аппараттың қызметiн қорғау, оған қылмыстық қол сұғуды болдырмау ең маңызды
мәселе болып табылады.
Өйткенi, мемлекеттiк аппарат қоғамды басқару жүйесiнiң қажеттi белгiсi
және ондағы жүрiп жатқан процестердiң реттеушiсi болып табылады. Жаңа
Қылмыстық кодексте қызмет борышын адал атқаратындардың мүдделерiн қорғайтын
көптеген баптар баршылық. Сонымен қатар, өз қызметтерiне қиянат
жасайтындарға заң алдындағы қатаң жауаптылықта көзделген.
Мемлекеттiк қызмет мүддесiне қарсы қылмыстарды бiр тарауға бiрiктiруге
негiз болған мына төмендегiдей ортақ белгiлерi бар:
1) Бұл тұрғыдағы қылмыстар негiзiнен арнаулы субъект — мемлекеттiк
қызметтi немесе мемлекеттiк органның лауазымды адамдары арқылы жасалады.
2) Бұл тараудағы қылмыстар қызмет өкiлдiгiн пайдалану арқылы жүзеге
асырылады.
3) Лауазымды адамдардың қылмысты iс - әрекеттерi мемлекеттiк аппараттың
дұрыс, заңды қызметiн қызмет мүддесiне қайшы түрде бұзады.
Мемлекеттiк қызмет мүддесiне қарсы қылмыстардың топтық объектiсi —
мемлекеттiк аппараттың дұрыс бiрқалыпты қызметi; қосымша тiкелей
объектiсiне - азаматтардың, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерi
қоғамның, мемлекеттiң заңды мүдделерi жатады. Кейбiр қылмыс құрамдарының
мiндеттi белгiсi — қылмыс заты болады: материалдық сыпайы (311, 312-баптар)
ресми құжат (314-бап); объективтiк жағынан — мемлекеттiк мүддесiне қарсы
қылмыстар материалдық құрамы (ҚК-ның 307, 308, 309, 315, 316-баптары) және
формальдық құрам (ҚК-тiң 310, 311, 312, 313, 314-баптар) болып бөлiнедi.
Субъективтiк жағынан бұл қылмыстар негiзiнен қасақана кiнә нысанымен
жасалады, тек қана салақтық (316-бап) абайсыздық түрiндегi кiнә нысаны
арқылы жүзеге асырылады. Қызмет өкiлеттiгiн терiс пайдалану (307-бап)
қызметтiк жалғандық (314-бап) жасау құрамдарының субъективтiк жағының
қажеттi белгiсi ретiнде заңда пайдакүнемдiк немесе өзге де жеке басының
мүддесi көзделген.
Осы тараудағы қылмыстардың субъектiсi — мемлекеттiк қызметшi немесе
мемлекеттiк аппараттың лауазымды адамдары болады. Тек қана ҚК –тің 312, 313
- баптарының субъектісі жай адам болады.
Мемлекеттік қызметтің мақсаттары әр мемлекеттік органдар мен жергілікті
басқару органдарының алдында тұрған мемлекеттік басқару міндеттерін анық,
толық және уақтылы орындау болып табылады [7. 35 б.].
Осыдан келе мемлекеттiк қызмет мүдделерiне қарсы қылмыстардың нақты
құрамдарының түрлерiне жеке тоқтала кетейiн.
Яғни қылмыстардың түрлерiн айтатын болсақ, оларға:
1) қызмет өкiлеттiгiн терiс пайдалану;
2) билiктi не қызметтiк өкiлеттiкті асыра пайдалану;
3) парақорлық яғни пара беру;
4) қызметтiк жалғандық жасау;
5) лауазымды адамның өкілеттігін иемдену;
6) кәсіпкерлік қызметке заңсыз қатысу;
7) пара алу;
8) парақорлыққа делдал болу;
10) қызметтік әрекетсіздік;
11) салақтық.
Қызметтiк өкiлеттi терiс (заңсыз) пайдалану қызметтiк қылмыстардың
неғұрлым кең тараған түрi. Ол көптеген жағдайларда лауазымды адамның
қылмыстық әрекетiнiң бастамасы, басқа да ауыр қылмыстар жасаудың тәсiлi де
болып табылады. Бұл қылмыстың мәнi мынада, лауазымды тұлға өзiне берiлген
қызметтiк өкiлеттi пайдалана отырып, мемлекеттiк аппарат жүйесiндегi құқық
пен өкiлеттi зұлымдық жолына қолданады.
Оның қауiптiлiгi сол, лауазымды тұлға өзiнiң қызметтiк өкiлетiн
қызметтiк мүддеге қарама - қарсы қылмыстық жолмен пайдалана отырып
азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерiн, не қоғамның
немесе мемлекеттiк заңмен қорғалатын мүдделерiне елеулi түрде нұқсан
келтiредi.
Мемлекеттiк аппараттың қалыпты, заңды қызметiне қол сұғу осы қылмыстың
объектiсi болып табылады. Осыған байланысты егер қызметтiк өкiлеттi терiс
пайдалануда мемлекеттiк органда, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органында,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерiнде, Қазақстан
Республикасының басқа да әскер құрамында және әскери құрамдарға лауазымға
ие адамдар жасаған жағдайларда ғана аталған қылмыс және 13 - тарауда
көзделген өзге де қылмыстар үшiн қылмыстық жауапкершiлiк туындайды.
Мемлекеттiк немесе жергiлiктi өзiн - өзi басқару органдары болып
табылмайтын коммерциялық және өзге де ұйымдардағы қызметтiк өкiлеттi терiс
пайдаланған тұлғалар ҚК - тiң 228 бабы бойынша осындай iс - әрекетерi үшiн
қылмыстық қудалау тәртiбi туралы осы бапқа ескертпелердi ескере отырып
жауап беруге жатады.
Қызметтiк өкiлеттiкті терiс пайладанудың объективтi жақтарының
мiндеттi белгiлерi мыналар болып табылады: лауазымды адамның өзiнiң
қызметтiк өкiлеттiгін теріс пайдалануы; лауазымды адамның қызмет
мүдделерiне қайшы келетiн белгiлi бiр iс - әрекет жасауы; егер осы iс -
әрекет азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерiне
елеулi түрде нұқсан келтiрсе.
Мынадай iс - әрекеттер лауазымды адамның өзiнiң қызметтiк өкiлеттiгiн
пайдалануы деп түсiнiледi, егер ол iс-әрекет оның қызметтiк өкiлетiгінен
туындайтын болса және осы лауазымды адам заңда ( ҚК - тiң 307 – бабы )
қызметтiк өкiлеттi пайдалану туралы айтылған болса. Осыған орай бұл
қылмыстар негiзiнен әрекет жасау жолымен жасалады немесе әрекетсiздiк
жолымен де жасалуы мүмкiн [8. 126-127 бб.].
Лауазымды адамдардың құзiретi тиiстi лауазымды адамдардың қызметi
жөнiндегi құқықтар мен мiндеттердiң шегiн айқындайтын заңдармен,
ережелермен, жарғылармен немесе нұсқаулықтармен не болмаса басқа да
нормативтiк актiлермен реттеледi.
Лауазымды адамның әрекетi деп лауазымды адам оның атқарып отырған
қызмет жағдайының арқасында ғана жасай алатын әрекетiн айтуға болады.
Әрекетсiздiк дегенiмiз лауазымды адамның қызметтiк парызы бойынша орындауға
мiндеттi қызметтiк мiндетiн орындамауын айтамыз. Қызметтiк жағдайын
пайдаланумен байланысты емес жасалған әрекет немесе әрекетсiздiк қызметтiк
өкiлеттi терiс пайдалану ретiнде қаралуы мүмкiн емес.
Лауазымды адамның iс-әрекетi егер ол қызметттiк парызын бұзса, яғни
лауазымды адам өзiнiң қызмет жағдайының арқасында ғана жасай алатын
әрекетiн айтуға болады. Әрекетсiздiк дегенiмiз лауазымды адамның қызметтiк
парызы бойынша орындауға мiндеттi қызметтiк мiндеттерiн орындамауын
айтамыз. Қызметiк жағдайын пайдаланумен байланысты емес жасалған әрекет
немесе әрекетсiздiк қызметтiк өкiлеттi терiс пайдалану ретiнде қаралуы
мүмкiн емес.
Лауазымды адамның iс - әрекетi егер ол қызметтiк парызын бұзса, яғни
лауазымды адам өзiнiе қызмет жағдайын қызметтiк мүддеге қайшы келетiндей
пайдаланған жағдайдаға ғана ҚК - тiң 307 - бабы бойынша қылмыс ретiнде
қаралады.
Егер iс - әрекет мемлекеттiк аппаратқа қойылатын жалпы мiндеттер мен
талаптарға тұтастай алғанда, сол сияқты жекелеген билiк құрылымдары немесе
басқару буындары орындайтын мiндеттерге объективтi түрде қайшы келетiн
болса, аппараттың белгiленген принциптерi жұмыс тәртiбiн, ең алдымен
заңдылық принциптерiн бұзған болса, қызметтiк мүдделерге қарсы жасалған деп
танылады.
Қызметтiк мүдде деп, сондай - ақ нақты бiр мекеменiң, кәсiпоррынның
қалыпты жұмыс барысын, тәртiптiң, жеке және заңды тұлғалардың заңды
құқықтары мен мүдделерiнiң сақталуын түсiну керек.
Қызмет мүддесi талаптарының бұзылуы қай уақытта болса да лауазымды
адамның iс - әрекетiнiң заңсыздық сипатымен көрiнедi.
Егер лауазымды адамның қызметтiк өкiлетiн заңсыз пайдалануының
салдарынан заңда көзделген белгiлi бiр зиянды зардаптар туындаған болса,
осындай жағдайда ғана ол қылмыстық жауапкершiлiкке тартылады.
Қызметтiк өкiлеттi терiс пайдалану, билiктi және қызметтiк өкiлеттi
шамадан тыс асыру, қызметтегi әрекетсiздiк, салақтық Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық кодексiне азаматтардың құқықтары мен заңмен
қорғалатын мүдделерiне немесе қоғамные және мемлекеттiң заңмен қорғалатын
мүддесiн елеулi түрде бұзудан тұрады, яғни 1959 жылы Қазақ ССР Қылмыстық
кодексiндегi зиян шектiрудiң нұсқаулығынан айырмашылығы Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық кодексi — елеулi түрде бұзу деген белгi —
бiрнеше жағдайға байланысты болатын баға беру түрiндегi түсiнiк.
Азаматтардың ұйымдардың, құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерiн не
қоғамның, мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерiн елеулi түрде бұзуға, ең
алдымен заңмен қорғалатын объектiлерге елеулi түрде материалдық және
моральдық зиян келтiру жатқызылуы тиiс.
Материалдық зиян мүлiктiк, жеке бастық және ұйымдық зиян болып
бөлiнедi.
Мүлiктiк зиян қылмыс жасалған сәттегi республиканың заңдарында
белгiленген ең төменгi есептiк көрсеткiштiң еселенген мөлшерiндегi ақшаға
сәйкес айқындалады.
Жеке басқа келтiрiлген зиян егер ол жәбiрленушiнiң денсаулығына жеңiл,
орта ауырлықтағы зиян келтiрiлсе, елеулi түрде деп санауға болады.
Ұйымдық зиян кәсiпорынның, мекеменiң, ұйымның жұмысының тоқтап
қалуымен, өнiм шығарудың тыйылуымен, олардың жұмысында кедергiлер мен
үзiлiстiң болуы және т.б. түсiндiрiледi.
Сондай - ақ азаматтардың негiзгi конституциялық құқықтары мен
бостандығының бұзылуы, тиiстi органның беделiн түсiру, ауыр қылмыстарды
жасыру ( бүркемелеу ) т.б. елеулi зиян болып табылады.
Iс - әрекеттiң нақты кәсiпорынның, мекеменiң қалыпты жұмысына тигiзген
терiс әсерiнiң дәрежесi келтiрiлген шығынның мөлшерi, зардап шегушiлердiң
саны, моральдық, дене және мүлiктiк зиянның ауырлығы материалдық зиянның
өлшемi болып табылады.
Мүлiктiк, жеке бастық және ұйымдық зияндар бағалау сипатында болады, ал
моральдық зиянның дәрежесi ақшалай бағалауға келмейдi.
Азаматтардың, ұйымдардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерiн не
қоғамның, мемлекеттiң заңмен қорғалатын мүдделерiн жоғарыда келтiрiлген
бұзудың жиынтығы — iстiң нақты жағдай бойынша лауазымды адамдардың аталған
қылмыс түрлерiнiң қоғамға қауiптi зардаптарын құрайды.
Лауазымды адамдардың заңсыз iс - әрекеттерi мен пайда болған
зардаптарының арасында келтiрiлген себептiк байланыс болуы керек. КСРО
Жоғарғы сотының Пленумы аталған санаттағы iстердi қарау кезiнде — соттарға
өзiнiң 1990 жылғы 30 наурыздағы Билiк немесе қызмет жағдайын терiс
пайдалану, билiктi немесе қызметтiк өкiлеттi шамадан тыс асыру, салақтық
және лауазымдық жалғандық туралы iстер бойынша сот практикасы туралы
қаулысында келтiрiлген зиянның сипаттамасын, сондай-ақ сотталушының
әрекетi (әрекетсiздiгi) мен зиянның арасындағы себептiк байланыстың бар
екендiгi анықталуы және үкiмде көрсетiлуi тиiс деп атап көрсеттi.
Себептi байланыстың болмауы қылмыстық жауапкершiлiктi жоққа шығарады
және қылмыс құрамының болмауына байланысты iстi тоқтатуға негiз болып
табылатындығы түсiнiктi.
Қылмыстық кодекстің 307 - бабын қолдану үшiн аталған қылмыс құрамының
субъективтi жағын дәл анықтаудың маңызды мәнi бар. Қаралып отырған қылмыс
құрамының субъективтi жағы кiнәнiң қасақана нысанымен сипатталады,
Қылмыстық кодекстің 307-бабының мәтiнiнде осыны тiкелей нұсқап көрсетедi.
Лауазымды тұлға қызмет мүдделерiне қарсы қасақана әрекет ете отырып, өз
қылығының заңсыз екендiгiн бiледi. Сонымен қоса, ол өзiнiң қызметтiк
өкiлетiн өзiнiң жеке мақсатына қол жеткiзу үшiн пайдаланғысы келедi, яғни
iс - әрекетке, сондай - ақ лауазымды адамның кiнәсiнiң зардаптарына қатысты
тек қана тiкелей, сол сияқты жанама қасақана түрде жасалған болуы да
мүмкiн.
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексi бойынша қызметтiк
өкiлдiгiн терiс пайдалану ( 307 б.), қызметтегi жалғандық ( 314 б. )
қызметтік әрекетсiздiк ( 315 б. ) үшiн, егер аталған қылмысты адам
пайдакүнемдiкпен немесе өзге де жеке бас мүддесi үшiн жасалған болса ғана
жауапкершiлiк туындауы мүмкiн. Осындай жағдайда жоғарыда аталған қызметтiк
қылмыстардың қызметтiк ниетi жаңа Қылмыстық кодекс бойынша аталған
қылмыстық құрамдардың мiндеттi элементтерi болып табылады. Парақорлықтың да
пайдакүнемдiк себептен жасалатындығы жалпыға мәлiм. Ақшаны, мүлiктi,
материалдық игiлiктердi заңсыз алғысы келу, мемлекеттiң немесе өзге де
бөтен бiреудiң мүлкiн заңсыз алу және оны қайтарымсыз негiзiнде өз
меншiгiнде немесе басқа адамдардың пайдасына айналдыру немесе өзге де
мүлiктiк пайда тапқысы келу не материалдық мiндеттемелердi төлеуден
босағысы келу — пайдакүнемдiк мүдделiлiктi ниетте болады.
Өзге де жеке мүдделiлiк, мүлiктiк емес сипаттағы, мансапқорлық,
пайдакүнемдiк, ықпалды қамқорлық көрсету, отбасылық, кек, қызғаныш, көре
алмаушылық, нәрсенiң шын тұрпатын боямалап көрсету, өзара қызмет көрсету,
өзiнiң атқаратын қызметiне сәйкес еместiгiн бүркемелеу сияқты себептердi
басшылыққа ала отырып пайда табуға ұмтылушылықтан көрiнуi мүмкiн.
Сонымен, жаңа Қылмыстық кодекс бойынша лауазымды тұлғаның тарапынан
пайдакүнемдiк немесе жеке мүдделiлiк нақты жағдайда айқындалмаса, тiптi
оның әрекетi заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтiргеннiң өзiнде де
307, 314, 315 - баптар бойынша қызметтiк қылмыс құрамын құрамайды.
Заңға сәйкес ( Қылмыстық кодекстің 307 - бабына ескертпе ) қаралып
отырған қылмыстың субъектiсi, бiрiншiден, тек қана мемлекеттiк қызметшi;
екiншiден Қылмыстық кодекстің 304 - бабына ескертпеге сәйкес лауазымды
тұлға болып табылатын мемлекеттiк қызметшi ғана болуы мүмкiн [3].
Мемлекеттiк қызметшi түсiнiгi Мемлекеттiк қызмет туралы Қазақстан
Республикасы Президентiнiң 1995 жылғы 25 желтоқсандағы Заң күшi бар
Жарлығының 3 - бабында берiлген. Соған сәйкес ақы төленетiн мемлекеттiк
қызметте iстейтiн және мемлекеттiк мiндеттер мен функцияларын iске асыру
мақсатында мемлекеттiк органдар атынан заңға сәйкес өкiлеттi жүзеге
асыратын Қазақстан Республикасының азаматы мемлекеттiк қызметшi болып
табылады.
Барлық мемлекеттiк қызметшiлердiң iшiнен Қазақстан Республикасының жаңа
Қылмыстық кодексі бойынша қаралып отырған қылмыстардың субъектiсi болып
танылуы мүмкiн жекелеген лауазымды тұлғалардың санаттары ерекшеленедi: 1)
өкiмет өкiлi функциясын тұрақты, уақытша немесе арнайы өкiлеттiк бойынша
жүзеге асыратын мемлекеттiк қызметшiлер; 2) мемлекеттiк органда не Қарулы
Күштерде немесе ҚР басқа да әскер құрамында және әскери құрамаларда
ұйымдастыру - реттеу немесе әкiмшiлiк - шаруашылық функцияларды тұрақты,
уақытша немесе арнайы өкiлеттiк бойынша жүзеге асыратын мемлекеттiк
қызметшiлер.
Жаңа Қылмыстық кодекстің 309 - бабы ( лауазымды тұлғаның өкiлеттiгiн
иемдену ), 314 - бабы ( қызметтiк жалғандық ) тек екi құрам бойынша ғана,
бiрақ лауазымды тұлға болып табылмайтын мемлекетттiк қызметшiнi немесе
жергiлiктi өзiн - өзi басқару органының қызметшiсiн қылмыс субъектiсi
ретiнде айқындады.
Өз қызметiнiң түрiне қарай оларға бағынышты қызметкерлерге қатысты ғана
емес, сонымен бiрге олардың әкiмшiлік бағынысында, оларға қызметтiк
бағыныстағы емес азаматтарға қатысты да өкiметтiк функцияларды жүзеге асыру
өкiлеттiгi берiлген адамдар өкiмет өкiлi деп танылады.
Өкiмет өкiлдерiнiң функциялары өкiметтiң барлық салаларында жүзеге
асырылады — заң шығару; республикалық деңгейдегi, сол сияқты жергiлiктi
өзiн - өзi басқару деңгейiндегi атқарушылық және сотта Парламент
мәжiлiсiнiң депутаттары мен заң шығару өкiлетi саласындағы өкiмет өкiлдерi
болып табылады.
Қазақстан Республикасы өкiметiнiң мүшелерi, жергiлiктi өзiн - өзi
басқару органдары қызметкерлерi; құқық қорғау және бақылаушы органдардың
лауазымды тұлғалары, Iшкi iстер министрлiгiнiң, Ұлттық қауiпсiздiк
комитетiнiң, прокуратураның, кеден, салық қызметiнiң қызметкерлерi мен
шекарашылар және соған ұқсас тұлғалар. Сот өкiлетi саласында барлық
деңгейдегi соттардың судьялары өкiмет өкiлдерi болып табылады. Арнайы
өкiлдiк бойынша өкiмет өкiлi функциясын жүзеге асырушы тұлғалар — белгiлi
бiр кезеңге заңдылық маңызы бар, өкiмет өкiлдiгiн жүзеге асыруға тартылған
түрлi қоғамдық инспекторлар, ревизорлар, бақылаушылар.
Ұйымдық өкiмдiк мiндеттерi дегендi ұжымға, жұмыс учаскесiне басқа
қызметкерлердiң қызметтiк және өндiрiстiк қызметтерiне басшылық жасауды,
қарамағындағылардың еңбегiн ұйымдастыруды, мемлекеттiк органдарда, ҚР
Қарулы Күштерiнде немесе ҚР өзге де әскери құрылымдарында мемлекеттiк
тәртiптi қолдауды жүзеге асыру жөнiнде адамдарға тiкелей басшылық жасаумен
байланысты функциялар деп түсiнген жөн. Лауазымды тұлғалардың осы санатына
мыналар да жатқызылады: министрлiктердiң, ведомстволардың басшылары,
олардың орынбасарлары, мемлекеттiк органдардың құрылымдық бөлiмшелерiнiң
басшылары.
Әкiмшiлiк - шаруашылық мiндеттер дегендi мемлекеттiк мүлiкке тiкелей
иелiк етумен және басқарумен, оны сақтаумен, материалдық құндылықтарды
жөнелтумен, алумен және босатуды ұйымдастырумен және бұларға мемлекеттiк
органда немесе жергiлiктi өзiн - өзi басқару органында, тиiстi мекемелерде
және әскери құрылымдарда бақылау жасаумен байланысты функциялар деп түсiну
керек. Бұлар қаржылық жабдықтау бөлiмдерi мен қызметтерiнiң бастықтары,
қоймалардың, мемлекеттiк дүкендердiң меңгерушiлерi, құрылымдық
бөлiмшелердiң, бөлiмдердiң, филиалдардың және т.б. басшылары болуы мүмкiн.
Арнаулы өкiлеттiк деп штаттық қызмет орнында есептелмейтiн адамға
белгiлi бiр ұйымдық - әкiмдiк реттеу немесе әкiмшiлiк - шаруашылық
мiндеттердi не өкiмет өкiлi функциясын орындау тапсырылған деп түсiнiледi.
Бұл арнаулы құқықтық актiмен ( бұйрықпен, еңбек келiсiмiмен, сенiмхатпен
немесе еңбек ұжымының қоғамдық ұйымның шешiмiмен ) немесе ауызша өкiм ету
негiзiнде рәсiмделуi мүмкiн.
Мұндай жағдайда өкiлеттiк белгiлi бiр уақытқа немесе нақты тапсырманы
орындау үшiн берiледi.
Мемлекеттiк органдарда бiржақты кәсiби немесе қосалқы техникалық
мiндеттердi орындайтын мемлекеттiк қызметшiлер лауазымды тұлға болып
табылмайды.
Түсiнiк берiлiп отырған баптың қатаң жауапкершiлiктi көздейтiн түрi ( 2
- бөлiгi ), егер жауапты мемлекеттiк қызмет атақаратын тұлға қызметтiк
өкiлеттi терiс пайдаланған жағдайда деп көрсетiлген.
Осы түсiнiк берiлiп отырған бапқа ( 2 - ескертпеге сәйкес ) жауапты
мемлекеттiк қызмет атқаратын адам деп мемлекеттiк органдар функциясын
тiкелей атқару үшiн Қазақстан республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының конституциялық, өзге де заңдармен белгiленетiн лауазымдарды
атқарып отырған адамдар түсiнiледi. Мемлекеттiк қызмет туралы заңмен
бекiтiлген мемлекеттiк қызметшiлердiң жоғары, бiрiншi және екiншi санатына
жататын қызмет органдағылар соларға тең. Қазақстан Республикасының жауапты
мемлекеттiк лауазымдарын атқаратындарға ҚР Президентi, ҚР Өкiметiнiң
Төрағасы, Парламент палаталарының төрағалары, депутаттар, министрлер,
Жоғарғы Соттың төрағасы, Бас Прокурор, Конституциялық кеңестiң төрағасы
және мүшелерi, судьялар және Қазақстан Республикасының басқа да жоғары
лауазымды адамдары жатады.
Талданып отырған баптың 3 - тармағы жаңдайға айрықша баға беру ретiнде
ауыр зардаптардың болуын атайды. КСРО Жоғарғы Соты Пленумының 1990 жылғы
30 наурыздағы Билiк немесе қызмет жағдайын терiс пайдалану, билiктi
немесе қызметтiк өкiлеттi шамадан тыс асыру, салақтық және лауазымдық
жалғандық туралы iстер бойынша сот практикасы туралы қаулысының 10 -
тармағына сәйкес ауыр зардаптарға тиiстi мемлекеттiк органның немесе
жергiлiктi өзiн-өзi басқару органының жұмысына берекесiздiк жасау, аса iрi
материалдық шығын келтiру, денсаулығына ауыр зиян келтiру, егер осы
зардаптар оны лауазымды адамдардың қызметтiк өкiлеттi терiс пайдаланумен
жасаған жағдайда орын алады.
Ауыр зардаптар баға беру санаты болып табылады. Осы айрықша бағалау
белгiсiн нақты iс жағдайына байланысты болады және фактi мәселесi болып
табылады.
Егер лауазымды тұлғаның әрекетi пайдакүнемдiк немесе өзге де жеке
мүдделiктен жасалмаған болса немесе азаматтардың, ұйымдардың құқықтары мен
заңды мүдделерiн не қоғамның немесе мемлекеттiң заңмен қорғалатын
мүдделерiн елеулi түрде бұзса, ондай жағдайда мұндай тұлғалар қылмыстық
жауапкершiлiкке тартылмайды, ал оның әрекетiне тәртiптiк жауапкершiлiкке
тартылуы мүмкiн.
2 ИЛІКТІ НЕ ҚЫЗМЕТТІК ӨКІЛЕТТІКТІ АСЫРА ПАЙДАЛАНУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ ҚҰРАМЫН
ҚЫЛМЫСТЫҚ – ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАЛДАУ
Билікті немесе қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану, қызметтік
өкілеттікті теріс пайдаланудың ерекше бір түрі болып табылады. Бұл қылмыс
құрамының қызмет өкілеттігін теріс пайдаланудан (ҚК 307 – б.) айырмашылығы,
яғни лауазымды адамның құқықтары мен өкілеттігі шегінен көрінеу асып
кететін және азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін
не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін бұзуы, нұқсан
келтіруі болып табылады.
Қылмыстың негізгі белгілері анықталғаннан кейін қылмыстың құрамын
анықтау қажет. Қылмыстың құрамын анықтау арқылы ғана қандай қылмыс
жасалғаны белгіленеді. Қоғамға қауіпті қандай іс-әрекет, одан келген зиян,
іс-әрекет жасаған адамның кінәсі қылмыстың құрамына байланысты болады.
Еңбек сіңірген ғылым қайраткері, профессор А.Н.Трайнин қылмысты мынадай
үш түрге бөледі:
1. Негізгі құрам;
2. Қоғамға қауіптілігі мейлінше көп құрам;
3. Қоғамға қауіптілігі азды-көпті құрам [9. 64 б.].
Қызмет бабындағы қылмыстар ( 307 - 309 баптар ) негізгі құрам болып
саналады.
Қылмысты қоғамға қауіпті деп санау үшін қылмыстың құрамының барлық
элементтерінің бар-жоқтығын білу қажет. Атап айтқанда, қылмыстың субъектісі
( кім мүддеге қол сұқты ), қылмыстың объектісі ( неге немесе кімге қол
сұқты ), объективтік жағы ( қандай әрекетпен ), субъективтік жағы ( қандай
оймен, мақсатпен ) болуы тиіс. Қылмыстық заңның диспозицияларында нақтылы
құрамның белгілері көрсетіледі. Квалификациясын яғни саралауын дәлме - дәл
тапқанда әуелі біз қылмысты анықтап, бұл қылмыста қай құрамның белгілері
бар екендігін анықтау деп түсінуіміз керек. Ал егерде осы көрсетілген
құрамдардың өзіне тән бір белгісі болмаса, онда қылмыстың құрамы жоқ деп
есептеліп, қылмыстық іс - әрекет жасалды деуге болмайды.
Қылмыстың құрамының белгілері тек қана Ерекше бөлімнің
диспозицияларында қаралмай Жалпы бөлімнің ережелері мен баптарында
қаралады. Қылмыстың ұғымы, белгілері, қылмыстық жауапкершілік кінәлінің жас
шамасы, есінің дұрыстығы, қандай жағдайда қылмыс жасағаны ( маскүнемдік,
қорғануға мәжбүр болу және басқа жағдайлар ), қылмыс жасауға даярланып
ойлануы, оқталғандық, оның жауапкершілігін қылмыс жасаудан өз еркімен бас
тартуы, қылмысқа қатысуы осы көрсетілген нормалар Жалпы бөлімде қаралғанна
кейін Ерекше бөлімнің іс - әрекетке ( әрекетсіздікке ) байланысты дәлме -
дәл бап табу қажет екендігі белгілі.
Жалпы құрамның негізгі белгілері:
- объективтік жағын сипаттайтын белгілер – қоғамдық қарым-қатынас,
жүзеге асырылатын іс - әрекет.
- Объективтік жағын сипаттайтын белгілер – қоғамға қауіпті іс - әрекет,
келтірілген зардап ( нәтиже ) немесе зардап тудыратын іс - әрекет.
- Субъектісін сипаттайтын белгілер – қылмыстық жауапкершілікке сәйкес
келетін жас шамасы, есінің дұрыстығы.
- Субъективтік жағын сипаттайтын белгілер – кінәсі ( қасақана,
абайсыздықта ).
Осы көрсетілген құрамның белгілерінің міндетті түрде болуы қажет, егер
бір белгісі болмаса қылмыс болмайды, кінәлі қылмыстық жауапкершілікке
тартылмайды.
2.1 Билікті не қызметтік өкілеттікті асыра пайдалану қылмысының
объектісі
Қылмыстың объектісі болып қылмыстық құқық нормаларымен қорғалатын, қол
сұғылғаны үшін жауаптылық көзделген қоғамдық қатынастар танылады.
Қоғамдық қатынастар – адамдар арасындағы байланыстар және олардың
белгілі бір құндылықтарға байланысты тәртібі. Қоғамдық қатынастар бізді
қоршаған объективтік шындықпен жалпы байланыстыратын құбылыс ретінде көріне
отырып, басқа қатынастарға қарағанда қандай күрделі жолмен жүзеге асырылса
да қашанда адамдар мен адамдар арасында пайда болады.
Қорғаудың сипаты бұзылған қатынастың мәніне қарай анықталады. Олардың
арасында ең маңызды қылмыстық - құқықтық қорғау. Олардың ең маңыздысы
қылмыстық құқық нормаларымен қорғалады. Әрбір қылмыстық іс - әрекет
қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғады, оларға зиян
келтіруі мүмкін немесе келтіреді, міне осыған орай олқылмыс деп танылады.
Қылмыстық қол сұғушылық объектісі болып тек қылмыстық заңмен
қорғалатын, зиян келтірілетін немесе келтірілуі мүмкін қоғамдық қатынастар
танылады [10. 83 б.].
Қылмыс объектісі әрбір қылмыс құрамының қажетті белгісі болады, егер
әрекет ешқандай объектіге бағытталмаса немесе қылмыстық заңда көзделмеген,
қорғалмайтын объектіге бағытталса онда іс-әрекет қылмыс деп саналмайды.
Қылмыс объектісі елеулі мәнде қылмыстың табиғаты мен қоғамға қауіптілік
дәрежесін анықтайтын қылмыс құрамының қажетті белгісі. Объектіге сүйене
отырып, біз қылмыс құрамының сипатын және қай топтағы қылмыстардың
жасалғандығын анықтаймыз ( адам өлтіру немесе қорлау, мемлекет мүлкін ұрлау
немесе пара алу ).
Қылмыс объектісі құқықтың белгілі бір жүйесінде басым құндылықтарды
қорғайтын болғандықтан елеулі маңызға ие болады.
Кеңестік қылмыстық құқықтың таптық мәні қылмыстық - құқықтық қорғау
объектісінде де орын алды, олардың тізімі ҚазКСР ҚК 7 - бабында
көрсетілген. Онда ең жоғарғы құндылық ретінде мемлекеттік мүдделер, содан
соң адам мен азаматтың және қоғамның мүдделері қойылды.
Қазіргі кезеңде қылмыстық құқықта ең маңызды құқық шығарушылықта
болсын, құқық қолданушылықта болсын ең бірінші кезекте адам факторы
ескерілуі тиіс.
Қол сұғушылық объектісін дұрыс анықтау, қылмыстың әлеуметтік-саяси
мазмұнын ашуға, оның қоғамдық қауіптілік сипатын көрсетуге ықпал етеді,
нақты қоғамға қауіпті іс - әрекетті дұрыс жіктеуге жол ашады және бұл
кіналы адамға әділ жаза тағайындауға қажетті шарт болып табылады.
Ізгілік тұрғысынан алғанда адамның өзін, оның құқықтары мен мүдделерін
қорғау маңызды орынға ие бола отырып, қылмыстық - құқықтық қорғау
шараларының қай - қайсысы болмасын адам құндылықтарын қорғауға бағытталып
қызмет етеді.
Мемлекеттің, қоғамның мүдделерін адам мен азаматтың мүдделеріне
қарағанда маңызды деп табу қылмыс туралы және қылмыстың белгісі қоғамдық
қауіптілікті қате түсінуге әкеп соқтырғаны аян.
Кезінде кеңестік қылмыстық заңнамада социалистік меншікке қол сұғушылық
адам өлтіруден ауырырақ қылмыс болып саналды, атап айтқанда, ұрлық үшін
жаза өлім жазасы нысанында, ал адам өлтіруде, ауырлататын мән-жайлардың
болғанының өзінде бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалып әлеуметтік
әділеттілік қағидасы өрескел бұзылғаны белгілі [11. 45-46 бб.].
Қоғамның демократияландырылуы, адамзаттың құндылықтарын мойындау және
тұлғаның өмірін, денсаулығын, бостандығын, құқықтарын тану қылмыстық -
құқықтық объектілердің сипатын аша түсуге, жекелеген қылмыстың қоғамға
қауіптілігінің дәрежесі мен сипатын жаңа негізде анықтауға жол берді.
Қандайда бір қоғамға қауіпті іс - әрекет ұшін қылмыстық жауаптылық бекіту
арқылы қоғам адамды, оның мұқтаждығы мен мұдделерін қорғайтындығы белгілі.
Қылмыстық құқықтың мақсаты – жоғарыда аталған құндылықтарды
қорғаумеханизмін ашу және оны тиімді жүзеге асыру. Осы айтылғандардың
барлығы Қазақстан Республикасының қылмыстық заңында, әсіресе Ерекше бөлім
жүйесінде өз орнын тапты, нәтижесінде, тұлға ретінде жеке адамға қарсы
қылмыстар Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодескінің алғашқы тарауының
мазмұнын құрайды.
Қылмыстыққұқық теориясында қылмыстың объектісін жалпы, тектік және
тікелей деп жіктеу қалыптасқан.
Жалпы объекті деп қылмыстық заң нормаларымен қорғалатын қоғамдық
қатынастар жиынтығы танылады. Кез келген қылмыс қашанда белгілі бір
қоғамдық қатынасқа залал немесе өзге де зиян келтіретін болғандықтан жалпы
объекті барлық қылмыс үшін, сонын ішінде қызмет өкілеттігін асыра
пайдаланғаны үшін де бірдей болып табылады.
Топтық объекті – қылмыстық қол сұғушылықтан қылмыстық заңмен қорғалатын
біртектес немесе өзара ұқсас қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Мәселен, қарақшылық, басқа біреудің мүлкін ұрлау, тонау, оны
алаяқтықпен алу тектік объектіге, яғни басқа біреудің мүлкіне, меншіктік
құқығымен байланысқан қоғамдық қатынастарға қылмыстық қол сұғуды
білдіреді. Осыған байланысты бірыңғай тектік объектіге қол сұғылатын
қылмыстар Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің бір тарауына топтастырылған.
Қол сұғушылықтың тектік объектісі Қылмыстық кодекстің тиісті тарауындағы
тақырыбының мазмұнынан, кейде Ерекше бөлімнің баптарында көрсетіліп немесе
қылмыс құрамын әлеуметтік-саяси тұрғыдан талдау негізінде белгіленеді.
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тарауларын құрастыру тектік
объектіні негізге ала отырып жүзеге асырылған. Тектік объекті қылмыс
жасағаны үшін жауаптылық көздейтін нормаларды заңды, ғылыми түрде жіктеуге
жол ашады. Бұл тұрғыдан алғанда қызмет өкілеттігін асыра пайдалану
қызметтік өкілеттілікті теріс пайдалану, лауазымды адамның өкілеттігін
иемдену, кәсіптік қызметке заңсыз қатысу, пара беру, парақорлыққа делдал
болу, қызметтік жалғандық жасау, қызметтегі әрекетсіздік, салақтықтармен
қатар мемлекет қызмет мүддесіне қарсы қылмыстарды білдіреді.
Мемлекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстарды бір тарауға біріктіруге
негіз болған мына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz