1917 жылғы Қазан төңкерісі. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнатылуы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗҚАҚСТАН РЕСПУБЛИКАС ЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

РЕФЕРАТ

1917 жылғы Қазан төңкерісі. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнатылуы.

Орындаған: Нұржақыпов Алмас

1фин «В»

Тексерген: Шапағатов Ф. Т.

Алматы - 2006 ж.

Жоспар

1) Қазан төңкерісінің тарихи маңызы

2) Түркістан мен қазақстан халықтарының ұлттық өзін-өзі билеу жөніндегі алғашқы әрекеттері

3) Қазақстанның түрлі аймақтарында Кеңес өкіметі орнауының заңдылықтары
1917 ЖЫЛҒЫ ҚАЗАН ТӨҢКЕРІСІ. ҚАЗАҚСТАНДА КЕҢЕС ӨКІМЕТІНІҢ ОРНАТЫЛУЫ

Монархияның ауыр мұрасы, төніп келе жатқан ашаршылық пен күйзеліс, Уақытша үкіметтің халықтарға - бітім, шаруаларға - жер, жұмысшыларға - фабрикалар, аз ұлттарға - теңдік, Ресей азаматтарына нақты кепілдікті құқықтар бере алмауы, ұсақ буржуазияшыл бұкара арасында анархиялық пиғылдардың өршуі - жалпы ұлттық дағдарыстың пісіп-жетілгенін анықтап берді. Халық корниловшылдықты - котрреволюцияшыл соғысқұмарлар диктатурасы мен пролетариат диктатурасының бірін таңдауға тиіс болды.

Қазан революциясы, яғни, В. И. Лениннің атағанындай, «Қазан теңкерісі» осындай жағдайда жүзеге асырылды. Бейбітшілік, жер, бостандық, ұлттың өзін-өзі билеуі сияқты жалпы адамзаттық қазыналарды негізге алуының революция тағдыры үшін зор маңызы болды. Жер мен бітім туралы тарихи декректердің қабылдануы, Кеңес өкіметі ұлт саясатының миллиондаған адамдардың арман-тілегіне сай келген бағдарламасының жариялануы революцияның бүкіл ел көлеміндс тез арада жеңіске жетуінде шешуші роль атқарды. Мәселен, «Ресей мен Шығыстың барлық еңбекші мұсылмандарына» деген үндеуде былай деп атап көрсетілді. «Ендігі жерде Сіздердің діни сенімдеріңіз, Сіздердің әдет-ғұрыптарыңыз, ұлттық және мәдени мекемелеріңіз ерікті және оларға қол сұғылмайтын болады деп жарияланады. Өздеріңіздің ұлттық өміріңізді өз еріктеріңізбен, ешбір бөгетсіз құра беріңіздер. Бұлай етуге Сіздердің толық құқығыңыз бар. Сіздердің құқықтарыңыз, Ресейдің барлық халықтарының құқықтары сияқты, революцияның және оның органдарының, жұмысшы, солдат және шаруа депутаттары Кеңесінің бүкіл күш-қуатымен қорғалып отыратынын біліп қойыңыздар». Сонымен бірге бітім туралы декрет зорлық-зомбылық ауқымын арттыра түсуді көздеп, ашықтан-ашық дүниежүзілік революцияға шақырды. Ұлт мәселесін шешудің әскери-коммунистік әдістері, большевиктердің унитарлық мемлекет құруға, тек Кеңестер негізінде ғана автономия беруге ұмтылуы ресейлік этностардың шын мәнінде қайта өрлеуі үшін ұлттық факторды пайдалануға мүмкіндік бермеді.

Кеңес өкіметі Қазақстанның түрлі аудандарында әр кездерде орнатылды. Бұл процесс көптеген жағдайларға: белгілі бір аудандағы таптық күштердің арақатынасына және Орал мен Сібірдің ірі өнеркәсіп орталықтарына, темір жолдарға жақын орналасуға; жергілікті жұмысшылардың топтасқандығына және олардың село, ауыл, қыстақтың жартылай пролетар бұқарасымен байланысының беріктігіне; жергілікті жерлердегі большевиктік ұйымдардың жауынгерлік қабілетіне; ұлт-азаттық қозғалыс тасқынының толысу дәрежесіне байланысты болды. Қазақстанда солдаттар бұқарасы және саны 36, 5 мың адам болатын жергілікті көтерілісшілер мен сарбаздар жасақтары революцияның негізгі резервіне айналды. 1917 жылғы қазан айына қарай Әулиеата, Перовск, Черняев, Қазалы, Орал, Гурьев, Павлодар, Петропавл, Өскемен, Верный, Ақмола гарнизондары большевиктер жағына шықты.

Қазақстанның оңтүстік жәнс солтүстік облыстарыңда Кеңес үкіметі бейбіт жолмен жеңіп шықты. Өнеркәсіп орталықтары-Ташкенттің, Омбының, Челябінің, Барнауылдың жақындығы, өнеркәсіп және темір жол жұмысшылары санының басым болуы зор роль атқарды. Сібір, Орал, Жетісу қазақтары және офицерлері мен кулактар біріккен контрреволюциялық күштер басым аудандарда (Орынбор, Семей, Верный) Кеңес өкіметі қарулы күрес нәтижесінде орнатылды.

1917 жылғы қараша айында Орынборда атаман Дутов контрреволюциялық төңкеріс жасап, бүкіл өкімет билігі қазақтардың «Әскери үкіметі» қолына көшті. «Жетісу әскери үкіметі де бүкіл өкімет билігін толық басып алды».

Барлық демократиялық ұйымдар және солдат, жұмысшы мен шаруа, қазақ және мұсылман депутаттары Кеңестерінің, социалистік партиялардың, қала думаларының 1917 жылы 15-22 қарашада Ташкентте өткен өлкелік съезі Түркістан өлкесінде жаңа өкімет «Түркістан Халық Комиссарлары Кеңесі» орнағанын атап көрсетті. № 1 бұйрықпен Халық Комиссарлары Кеңесінің 14 адамнан тұратын құрамы жарияланды. Алайда онда мұсылман халқының бірде-бір өкілі болған жоқ. Халық Комиссарлары Кеңесінің бірінші мәжілісі басталардан бір күн бүрын оның төрағасы Ф. Колесов былай деп мәлімдеді: «Мұсылмандарды жоғарғы өкімет органдарына өткізу мүмкін емес, өйткені жергілікті халықтың бізге көзқарасы белгісіз және оның үстіне олардың ешқандай пролетарлық ұйымы жоқ».

22 қарашада Ферғана хандығының бұрынғы астанасы Қоқанд қаласында Бүкілтүркістандық Төтенше IV съезд ашылды. Съезді М. Шоқай ашты, ол Ресей мен Түркістандағы саяси және экономикалық жағдайды сипаттай келіп, былай деп мәлімдеді: «орталықта болып жатқан оқиғалар шет аймақтарды өзін-өзі қорғаудың және ұлы ұлттық революцияны құтқарудың жайын ойлауға мәжбүр етуде. Қазан айындағы қантөгісті бастан кешірген Ресей мен Түркістан өз тағдырын өзі ойлауы керек. Азық-түліктің жеткіліксіздігі ашаршылыққа ауысу қатерін төндіріп, ауыр жағдайды асқындыра түсуде.

Қалыптасқан жағдайдан қалай шығуға болады?»

Бұл сұраққа сьезд мына тұрғыда жауап қайтарды. Съезд Ұлы Ресей революциясы жариялаған негізде өлкені мекендейтін халықтардың еркін білдіре отырып, «Түркістанды территориялық жағынан Ресей Федерациясының құрамындағы автономиялы республика» деп жариялады және Түркістан автономиясы нормаларын белгілеуді Құрылтай жиналысына тапсырды. Съезд Түркістанды мекендейтін аз ұлттардың құқықтары барынша сақталады деп салтанатты түрде мәлімдеді.

Съезд қазақ әскерлерінің, Кавказ таулықтарының және даланың ерікті халықтарының революциялық Оңтүстік-Шығыс Кеңесімен шарттық қатынастар жасасу туралы қарар қабылдады. Ресейдің Оңтүстігінен Түркістанға әкелінетін астықтың көлемін ұлғайтуды қарастырған съезд алдағы ашаршылықтан құтылудың осы қадамына үлкен үміт артты.

Съезд Түркістан өкіметі-Уақытша Кеңестің құрылғанын жариялады. Уақытша Кеңестің құрамына Бүкілресейлік құрылтай жиналысындағы Түркістан екілдерінің санына сәйкес 32 адам сайланды, олардың қатарында Сырдария облысынан-9, Жетісу облысынан-6 адам болды. Министр-төраға және ішкі істер министрі болып М. Тынышбаев (II Мемлекеттік думаның мүшесі, қатынас жолдары инженерлері Түркістан комитетінің мүшесі) сайланды.

М. Тынышбаев қызметтен босағаннан кейін оның орнына М. Шоқай президент болып тағайындалды. Жаңа мемлекеттік құрылым «Түркестони мухтариат» («Түркістан Автономиясы») деп аталды. Ислам автономияда мемлекеттік дін деп танылды.

« . . . Ұлы Ресей революциясы жариялаған, - делінді Түркістан халықтарына Үндеуде, - бостандықтың, теңдіктің, бауырластықтың бірлігі негізін қуаттай келіп, жалпы мұсылмандардың төтенше съезі Түркістанның барлық азаматтарын: мұсылмандарды, орыстарды, еврейлерді, жұмысшыларды, солдаттар мен шаруаларды, өлкені мекендейтін барлық тайпалар мен халықтарды, қалалық және земстволық өзін-өзі басқару орындарын, саяси, қоғамдық және кәсіподақ ұйымдары мен одақтарын, барлық мемлекеттік, қоғамдық және жекеше мекемелерді Түркістан өкіметі төңірегіне топтасуға және оның өзіне жүктелген қиын міндеттерді жүзеге асыруына көмектесуге шақырады.

. . . Қазір бұғаудан азат болган Түркістанға өз жерінің қожайыны болып, өз тарихын өзі жасайтын күн туып отыр».

1917 жылғы 30 карашада Қоқанда мұсылмандардың орасан зор манифестациясы болды. Революцияны қорғау туралы ант алынды. Ташкентте Жәми мешітінде мыңдаған адам қатысқан митинг өтті. «Барлық сөйлеген сөздерде, барлық ұсыныстарда, сьездің барлық шешімдерінде, - деп жазды «Туркестанский вестник» газеті 1917 жылғы 1 желтоқсанда, - Түркістанның байырғы халқының осы кезге дейін қайыршылық көрген тағдырын өлкеде мекендейтін басқа барлық халықтардың тағдырымен және бүкіл Ресейдің тағдырымен байланыстыруға ұмтылуы үнемі аңғарылып отырады . . . »

Түркістанды автономия деп жариялаған сьездің аяқталуы Кеңестер Республикасы Халық комиссарлары Кеңесінің «Ресей мен Шығыстың барлық еңбекші мұсылмандарына» деген Үндеуімен тұспа-тұс келді. Сөйтіп, бір-бірінен оқшауланған екі басшы орталық-революциялық және ұлт-азаттық қозғалыс орталықтары қалыптасты. Түркістан Халық комиссарлары Кеңесі басқарған революцияшыл қанат көзқарастарды жақындату жөнінде нақты шара қолданбай, қайта, керісінше, оқшаулану мен араздықты күшейтуге бағытталған қадамдар жасады.

Өлкелік Халық комиссарлары Кеңесінің органдары орталыққа «Қоқанда керітартпа тап өкілдері Түркістан өлкесінің автономиясын жариялады» деп хабарлады.

Коммунистік басшылардың (И. О. Тоболиннің және басқалардың) айтуымен 1918 жылғы каңтарда Кеңестердің IV Өлкелік сьезінде Түркістан автономиясының жариялануы мейлінше мезгілсіз деп табылды. Түркістандағы ұлттық-аймақтық автономияның қабылданбай қалған идеясын ұлтшылдар мен клерикалдардың басшылары пайдаланып, халық бұқарасын, бейтараптар мен ауытқушылар тобын басмашылар қозғалысының от-жалынына айдап салды.

Сөйтіп, Түркістанда ұлт бағдарламасын нақты іске асыру кезінде, бір жағынан, империялық ойлау мен шовинистік көзқарас, екінші жағынан, өлкенің байырғы халықтарының революциялық дауылдар кезеңіңде ұлт-азаттық қозғалысының өзегі болған ұлттың өзін-өзі билеу идеологиясы мен ұранын большевиктердің жете бағаламауы басым болды. Бұл әрекет бұрынғы езілген ұлттар алдында Кеңес өкіметінің едәуір дәрежеде беделін түсірді.

1918 жылғы қаңтарда Ташкент Кеңесі осы қосарлас мұсылман үкіметін жоймақшы болып ұйғарды. Қызыл жұмысшылар отрядтары, армян партиясы - «Дашнакцу-тюннің» қарулы милиция отрядтары және Ташкент гарнизонының бөлімі Қоқандқа қарсы аттандырылды. 5 ақпанда Қоқанд қаласы шабуылмен алынды. Үш күн қырғын сальп, талап-тоналғаннан кейін қиратылып-құлатылған қала өртеліп жіберілді. 1897 жылы 120 мың болған Қоқаңд халқы 1926 жылға қарай 69300-ге қысқарды. Ұлт-азаттық қозғалыстағы демократиялық мазмұнды теріске шығару, басқаша ойлаушыларды қатаң жазалау, идеологиялық тезбестік, пролетариат диктатурасының революцияшыл ұрандарына елігушілік 1917 жылғы 5-13 желтоқсаңда Орынборда болған жалпы қазақ сьезіне баға берген кезде мейлінше айқын көрінді. Съезд Түркістан автономиясының басшысы М. Шоқайдың баяндамасын тыңдады.

Осыдан кейін қазақ халкының автономиясы туралы мәселе қаралды. Сьезд былай деп қаулы етті: «1. Тегі бір, мәдениеті, тарихы бір және тілі бір қазақ-қырғыз халқы басым тұтас аймақ болып табылатын Бөкен Ордасы, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстары мен Ферғана, Самарқанд Қырғыз (Қазақ) уездерінің, Каспий сырты облысы Әмудария бөлімінің, Алтай губерниясындағы қазақ аралас тұратын болыстарының территориялық-ұлттық автономиясы құрылсын.

2. Қазақ-қырғыз облыстарының автономиясына Алаш атауы берілсін.

3. Жер бетіндегі барлық табиғи байлықтарымен, суларымен, сондай-ақ жер қойнауымен қоса автономиялы Алаш облыстарының территориясы Алаштың мемлекеттік меншігі болып табылады.

4. Алаш автономиясының Конституциясын Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы бекітеді.

5. Қазақ-қырғыз арасында тұратындардың бәріне азшылық құқығына кепілдік беріледі. Алаш автономиясының барлық мекемелерінде барлық ұлттардан пропорциялы түрде өкілдер болуға тиіс . . .

6. Алаш облыстарын жалпы күйреу мен анархиядан құтқару мақсатында 25 мүшеден түратын «Алашорда» Уақытша Халық Кеңесі құрылып, олардың 10 орны қазақ-қырғыздар арасында тұратын орыс және басқа халықтарға берілсін. Алашорданың уақытша орналасатын жері болып Семей қаласы таңдап алынсын. Қазақ-қырғыз халқында бүкіл атқарушы өкімет билігін Алашорда дереу өз қолына алуға тиіс».

Делегаттардың көпшілігі жуық арада автономия жариялауды жақтап дауыс берді.

Бүкілқазақтық Алашорда Кеңесінің мүшелері сайланды. Балама негізде Ә. Бөкейханов төраға болып сайланды. Съезд қарсаңында «Қазақ» газетінде «Алаш» партиясы бағдарламасының жобасы жарияланды. Он бөлімнен тұратын бұл құжатта партияның мемлекеттік құрылыс, қорғаныс, дін, ғылым мен ағарту саласындағы, аграрлық мәселе және т. б. жөніндегі кең көлемді бағдарламасы берілген. Жобаның негізгі бағдарламалық қағидалары Бүкілқазақ съезінің шешімдерінен көрініс тапты. Сөйтіп, тарихтың бетбұрысты кезеңінде «Алаш» партиясы сол кездің нақты мүмкіндіктерін ескере отырып, қазақ халқы дамуының балама жолын ұсынды. Сол арқылы Алаш қозғалысы буржуазиялық-демократиялық, ұлт-азаттық революцияны аяқтауға бағытталган жолды нұсқады.

Революцияның осы бір тарихи қиын кезеңіңде билеуші партияға айналған большевиктер Алашордамен тіл табысуға болады деп санамады. Әртүрлі саяси күштердің билік жолындағы тайталасы басталды.

Орталықта болған Қазан төңкерісінің шеруі ұлан-байтақ Қазақстан жерінде адам айтқысыз таптық зорлық-зомбылық жолымен жүрді. Соған қарамастан Ресейдің, соның ішінде Қазақстанның халық бұқарасы Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына зор үміт артты.

1917 жылғы қараша - 1918 жылғы қаңтар аралығында өткен сайлау қазақ еңбекшілерінің басым көпшілігі «Алаш» партиясының бағдарламалық талаптарын қолдайтынын көрсетті. Жетісу губерниясында «Алаш» партиясының блогы сайлаушылар даусының 57, 5 процентін алды. «Алаш» партиясы Семей уезінде (85, 6%), Торғай, Орал губернияларында (75%) бұдан да басым жеңіске жетті. Сайлау нәтижесінің көрсеткеніндей, «Алаш» партиясы өкімет билігі жолыңдағы күресте большевиктерге елеулі оппозиция болды. Большевиктік экстремизм тайталастың ең басынан бастап-ақ бұл партияның орны баррикаданың басқа жағында болатынын анықтап берді.

3. Торғай облысында Кеңес өкіметінің жеңуі

1917 жылдың аяғында Торғай облысындағы саяси жағдай қиындап кетті. Қарсыласушы күштер арасында қарулы жанжал күшейді. Атаман А. И. Дутов басқарған қазақтардың офицерлер корпусы, Ә. Бөкейханов басқарған Алашорда үкіметі, әскерлер мен большевиктер орталық Кеңес екіметіне қарсы бірікті. Атаман Дутовтың бұйрығы бойынша большевик С. М. Цвиллинг басқарған Әскери-революциялық комитет пен Орынбордың жұмысшы және солдат депутаттары Кеңесінің мүшелері 1917 жылғы қарашада қамауға алынды.

Өз кезегінде большевиктер де қарулы күштерін құрды. 1918 жылғы қаңтарда В. И. Лениннің нұсқауы бойынша жергілікті Кеңес өкіметіне шұғыл әскери көмек көрсетілді. Оңтүстік Оралдан, Волга бойынан, Ташкенттен, Черняевтен, Қазалыдан, Перовскіден, Ақтөбеден, Шалқардан, Түркістаннан жіберілген қызыл гвардия отрядтары, мичман С. Д. Павлов бастаған балтық матростарының отряды, Бұзылық, Стерлитамак, Уфа, Белебей еріктілерінен Ә. Т. Жангелдин құрған интернационалдық отряд дутовшыларға шешушіі соққылар берді. Дутовқа қарсы барлық жауынгерлік операцияларға дутовшылдықка қарсы күрес жөніндегі төтенше комиссар П. А. Кобозев басшылық етті.

1918 жылғы 18 қаңтарда Орынборда өкімет билігі Кеңестердің қолына көшті. Ал 23 каңтарда В. И. Ленин қол қойған радиограммада былай делінді: "Бәріңе, бәріңе, бәріңе! . . . Кеңес әскерлері Орынборды біржола алды. Дутов өз жақтастарының ат төбеліндей тобымен қашып кетті. Орынбордағы барлық үкімет мекемелерін кеңес әскерлері басып алды. Жергілікті жерлерде өкімет билігі Орынбор жұмысшы, солдат, шаруа және қазақ депутаттарының жергілікті Кеңесіне өтті».

1918 жылғы 8 қаңтарда Ақтөбеде Кеңес өкіметі орнатылып, 1905 жылдан партия мүшесі В. Ф. Зинченко Кеңестің төрағасы болып сайланды. 1917 жылғы 25 желтоқсанда В. М. Чекмаров бастаған балтық теңізшілері азық-түлік отрядының қолдауымен Қостанайдың жұмысшылары мен солдаттары өкімет билігін өз қолына алды. 1918 жылғы 15-16 қаңтарда болған Қостанай Кеңестер съезі бүкіл уезде Кеңес өкіметін орнату туралы шешім қабылдады. Уездік атқару комитетінің төрағасы болып Л, И. Таран сайланды.

1918 жылдың басында Ырғыз және Торғай уездерінде кеңес өкіметі жеңіп шықты, онда А. Иманов, М. Киселев, 0. Асауов т. 6. көрнекті роль атқарды.

Жетісуда Кеңес өкіметінің орнатылуы

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.