Қазақстанға жер аударылған халықтарды орналастыру
1. Қазақстанға жер аударылған халықтарды орналастыру
2 Жер аударылған халықтардың материалдық.тұрмыстық жағдайы
3 Жер аударылғандардың соғыстан кейінгі халық шаруашылығын қалпына келтіруге қатынасты
4 Жер аударылған халықтардың ауыл шаруашылығын өркендетуге қатынасуыда олардың келген жерлеріне бейімделуіне себеп болды
5 Өнеркәсіп пен транспортты дамытуға қосқан үлестері енді олардың келген жерлеріндегі бейімделуіндегі тағы бір көрінісі
6 Жер аударылған халықтардың білім алуы мен мәдени дамуы мәселесі былай өрбіді
7 Жер аударылған халықтардың құқықтық жағдайы және оны қалпына келтіру жағдайы қайтадан үлкен көшу «науқанына» ұласты.
2 Жер аударылған халықтардың материалдық.тұрмыстық жағдайы
3 Жер аударылғандардың соғыстан кейінгі халық шаруашылығын қалпына келтіруге қатынасты
4 Жер аударылған халықтардың ауыл шаруашылығын өркендетуге қатынасуыда олардың келген жерлеріне бейімделуіне себеп болды
5 Өнеркәсіп пен транспортты дамытуға қосқан үлестері енді олардың келген жерлеріндегі бейімделуіндегі тағы бір көрінісі
6 Жер аударылған халықтардың білім алуы мен мәдени дамуы мәселесі былай өрбіді
7 Жер аударылған халықтардың құқықтық жағдайы және оны қалпына келтіру жағдайы қайтадан үлкен көшу «науқанына» ұласты.
Депортация – құқықтық және саяси негіздермен түсіндіргенде, жеке адамдарға, заңға сәйкестендіріп қолданғанда ғана қоғамдық тәртіпті бұзушыларға қолданылатын шара.
Ал, кеңестік тоталитарлық жүйе көптеген халықтар мен этникалық топтарды тарихи отанынан алыс аймақтарға күштеп көшірді, олардың бірлігі мен біртұтастығына, мәдени әлеуметтік дамуына орасан зиянын тиді.
Кеңес үкіметінде депортация кең көлемде орын алды, оның негізгі жүргізген саясаты – халықты жазалау мақсатында тарихи туған жерлерінен күштеп –шалғай аудандарға қоныс аудару болды.
КСРО-дағы кейбір аз ұлттар өкілдерін жер аудару саясаты соғысқа дейін күшіне енген мәселе. Мысалы, 20-30 жылдары осындай ретпен Қазақстанға КСРО-ның басқа өлкелерінен бұрынғы байлық иелері кулактар, діндарлар, ақсүйектер, патша өкіметі әкімшілік орындарында қызмет еткен шенеуініктер - барлығы 360 мыңдай адамдар жер аударылды [16, 10-б.]. Осындай саясат нәтижесіндегі 30 жылдардағы ашаршылық кезінде халқы сиреп қалған Қазақстан сияқты жерлерге өнеркәсіп құрылысын өркендету, оның табиғи байлықтарын игеру мақсатымен адам күшін шоғырландырып, еңбек ресурстарын көбейтуге тырысты. Осы негізде Қиыр Шығыс, Солтүстік Орал, Норильск, Магадан, Колыма, Батыс және Шығыс Сібір сияқты нашар игерілген өлкелердің де табиғи байлықтарын ашу, өндіріске қосу жұмыстары, жаңа кәсіпорындар мен қалалар салу қызу қарқында жүргізілді.
Біртіндеп осы саясат жеке этностар мен тұтастай ұлттарға бағытталды. Кеңес өкіметінің күштеп қоныс аудару саясатына алдымен Қиыр Шығысты мекендейтін кәрістер жапон өкіметі соғыс тұсында шекара маңындағы кәрістерге сенімсіздікпен елдің ішіне қарай көшірсе, Кеңес үкіметі де жапон армиясы жасырын қызмет атқарулары мүмкін деген күдікпен кеңестік кәрістерді жер аударды. Содан кейін құрыққа ілінген Әзірбайжан, Армян республикаларынан шекараға жақын орналастырылған күрд, армиян, парсы, түрік халықтарының кейбір өкілдері Қазақстанға жер аударылса, Қырым татарларының көпшілігі Өзбекстанға көшіріліп әкелінді.
Ал, кеңестік тоталитарлық жүйе көптеген халықтар мен этникалық топтарды тарихи отанынан алыс аймақтарға күштеп көшірді, олардың бірлігі мен біртұтастығына, мәдени әлеуметтік дамуына орасан зиянын тиді.
Кеңес үкіметінде депортация кең көлемде орын алды, оның негізгі жүргізген саясаты – халықты жазалау мақсатында тарихи туған жерлерінен күштеп –шалғай аудандарға қоныс аудару болды.
КСРО-дағы кейбір аз ұлттар өкілдерін жер аудару саясаты соғысқа дейін күшіне енген мәселе. Мысалы, 20-30 жылдары осындай ретпен Қазақстанға КСРО-ның басқа өлкелерінен бұрынғы байлық иелері кулактар, діндарлар, ақсүйектер, патша өкіметі әкімшілік орындарында қызмет еткен шенеуініктер - барлығы 360 мыңдай адамдар жер аударылды [16, 10-б.]. Осындай саясат нәтижесіндегі 30 жылдардағы ашаршылық кезінде халқы сиреп қалған Қазақстан сияқты жерлерге өнеркәсіп құрылысын өркендету, оның табиғи байлықтарын игеру мақсатымен адам күшін шоғырландырып, еңбек ресурстарын көбейтуге тырысты. Осы негізде Қиыр Шығыс, Солтүстік Орал, Норильск, Магадан, Колыма, Батыс және Шығыс Сібір сияқты нашар игерілген өлкелердің де табиғи байлықтарын ашу, өндіріске қосу жұмыстары, жаңа кәсіпорындар мен қалалар салу қызу қарқында жүргізілді.
Біртіндеп осы саясат жеке этностар мен тұтастай ұлттарға бағытталды. Кеңес өкіметінің күштеп қоныс аудару саясатына алдымен Қиыр Шығысты мекендейтін кәрістер жапон өкіметі соғыс тұсында шекара маңындағы кәрістерге сенімсіздікпен елдің ішіне қарай көшірсе, Кеңес үкіметі де жапон армиясы жасырын қызмет атқарулары мүмкін деген күдікпен кеңестік кәрістерді жер аударды. Содан кейін құрыққа ілінген Әзірбайжан, Армян республикаларынан шекараға жақын орналастырылған күрд, армиян, парсы, түрік халықтарының кейбір өкілдері Қазақстанға жер аударылса, Қырым татарларының көпшілігі Өзбекстанға көшіріліп әкелінді.
1 Бугай Н.Ф. Правда о депортации чеченского и ингушского народа // Вопросы истории, 1990. -№ 7. -С.32-44; Его же. Погружены в эшелоны и отправлены к местам поселений…// История СССР, 1991. -№ 1. -С.143-160; Его же. Иосиф Сталин – Лаврентию Берия: «Их надо депортировать». –М.: Дружбы народов, 1992. -286 с; Его же. 40-е годы: «Автономию немцев Поволжья ликвидировать…» // История СССР, 1991. -№ 2. -С.172-180; Его же. К вопросу о депортации народов СССР в 30-40-х годах // История СССР, 1989. -№ 6. -С.35-114; Его же. Л. Берия – И.Сталину: Согласно Вашему указанию (о депортации народов в республику Средней Азии и Казахстана). -М.: АИРО-ХХ, 1995. -С.319; Земсков В.Н. Спецпоселенцы в СССР 1930-1960. -М.: Наука. 2003. -С.306.; Его же. Заключенные, спецпереселенцы, ссыльнопоселенцы, ссыльные и высланные // История СССР, 1990. № 5. -С.151-165.; Его же. К вопросу о репатриации советских граждан. 1944-1951 гг. // История СССР. –1990. -№ 4. -С.26-41.; Некрич А.М. Наказанные народы. -Нью-Йорк, 1978; Соныкі. Наказанные народы: [к истории депортации народов в СССР в годы сталинщины, в.т.ч. в Казахстане] // Нева, 1993. -№ 9. -С.223-261.
2 Козыбаев М.К. История Казахстана // (учебник для 10 класса русской школы). -А., 1992. -С.209-215; Его же. История Казахстана. Хрестоматия. Авт. – сост. Козыбаев М., Козыбаев И. -А.: Атамұра – Казахстан, 1994. -256 с.; Его же. История и современность. -А-Ата.: Ғылым, 1991. -С.252; Его же. Ақтаңдақтар ақиқаты. -А.: Қазақ университеті, 1992. -272 б.
3 Алдажуманов К.С. «Теплушки гнали в Казахстан» // Казахстанская правда. –1996, 20 февраля; Он же, Алдажуманов Е.К. Депортация народов – преступление тоталитарного режима. – А.: Фонд «ХХ век», 1997. -С.16; Его же. Күштеп көшіру: жымысқы саясат, басқыншылық әрекет // Қазақ тарихы, 1997. -№ 4. -33-б.; Его же. Депортация народов в Казахстан // Наука Казахстана, 1996. -1-15 февраля.
4 Кичихин А.Н. Советские немцы: откуда, куда и почему? // Военно-исторический журнал, 1990. -№ 8. -С.32-38; Там же. -№ 9. -С.28-38; Вормсбехер Г. Немцы в СССР // Знамя, 1988. №11. -193-203 c.; Бургарт Л.А. Немцы в Восточном Казахстане: (депортация и жизнь в условиях режима спецпереселения (1941-1956 гг.). Восточный Гуманитарный институт. Усть-Каменогорск: Упрполигарфиздат, 1997. -С.251; Емельянов В.П. Нужна ли нам республика немцев Поволжья. –Саратов, 1991. -31 с.; Фитц А.В. Боль в наследство: Советские немцы: история через судьбы. –Ташкент: Еш гвардия, 1990. -С.110.
5 Козыбаев М., Едыгенов Н. Труд по имя Победы. –А.: Казахстан, 1995. -121 с.; Алдажуманов К.С. Трудармейцы Казахстана: история и судьбы // Материалы Конгресса немцев – трудармейцев Казахстана. -Алматы, 1997 г. 28-89 августа. –А., 1998. –С.15-69; Баймаханов М. Депортация народов и прав человека: политико-правовые проблемы // Депортация народов проблема… -С. 20-27; Его же. Юридические аспекты депортации народов // Мысль, 1996. -№ 3. -С.74-78.
6 Омарбеков Т. Қазақстанға қанша халық көшіп келген? // Ақиқат, 1994. -№ 1. -44 б.; Соныкі. Депортация: корейлер қасіреті // Ақиқат, 1997. -№6. -35-38- бб.; Соныкі. Депортация: Қырым, Кавказ және Еділ бойы халықтарын қуғындау // Ақиқат, 1997. -№ 4. -19-23-бб.; т.б.
7 Кан Г.В. Корейцы Казахстана. – Алматы: Казахстан, 1994. -240 с.; Его же. Корейцы в Казахстане: прошлое, настоящее, будущее // Центральная Азия и Кавказ, 2002. -№ 1. -С.159; Хан Г., Ким Г.Н. Социально-культурное развитие корейцев Казахстана. -А-Ата.: Казахстан, 1989. -С.260; Ким Г.Н., Мен Д. История и культура корейцев Казахстана. –Алматы: Ғылым, 1995. -С.346.
8 Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980 гг.). -А-Ата.: Ғылым, 1991. -192 с.; Алексеенко А.Н. Сельское население Казахстана 1920-1990 гг. –А., 1994. -С.125; Татимов М. Влияние демографических и миграционных процесс на внутриполитическую стабильность республики Казахстана // Саясат, 1995. -№ 5. -С.18-23; Соныкі. Демографическая депопуляция: [стратегические последствия сложившейся ситуации в Казахстане] // Мысль, 1997. -№ 3. -С.30-35; Қожекеева Л.Т. Депортация народов в Казахстан: основные принципы и тенденции / Сборник статей. Алматы: ЖенПИ, 1999; Асылбеков М.Х., Құдайбергенова А.И. Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық жағдайы (1939-1959 жылдар). -Алматы: Өркениет. 2005. -160 б.
9 Дильманов С.Д. Исправительно-трудовые лагеря на территории Казахстана (1930-1956 гг.). Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук. –Алматы, 2002. -350 с.
10 Кульбаев Т., Хагай А. Депортация. -Алматы: Дәнекер, 2000. -272 с.; Орымбаев А.Т. Депортация чеченского и ингушского народов в Казахстан в годы Великой Отечественной войны и их положение в послевоенные годы. Астана: Парасат Әлемі, 2006. -84 с.
11 Кыдыралина Ж. Депортированные народы в Казахстан. Алматы: Ғылым, 1999. -188 с.; Фризен А.Н. Участие советских немцев в развите сельского хозяйства Казахстане 1950-1970 гг. -Алматы. 1990 г. -140 с. Дис. ... к.и.н.; Калыбекова М. Казахстан как объект переселения депортированных народов (1937-1956 гг. Исторический аспект). Дис. ... к.и.н. –Алматы, 2005.
12 Шабаев Д.В. Правда о выселении балкарцев. –Нальчик: Эльбурс, 1994. -287 с.; Курдаев Т.А. Книга народной памяти. -Алматы: Казахстан, 1996. -104 с.; Боков Х.Х. Дорога печали и мужества (о депортации народов Северного Кавказа 1944 г.). -М.: Б/и, 1992. -С.26; Нәдіров Н. Тағдыры ауыр халықпыз: күрдтер // Ақиқат, 1992. -№ 2. -68-71-бб.; Соныкі. Күрд халқының арманы тәуелсіздік // Ана тілі, 1997, 18 желтоқсан.
13 Бельгер. Г. Автобиографические эскизы. -Алматы: «Жібек жолы», 2004. -117 с; Ауман В.А. Две жизни – одна судьба. -Москва: Брайтенарбайт, 2004. -С.23; Балапанов Ж. Адал еңбек - ақ ниет. -Алматы: «Атамұра», 2000. -188-195- бб.; Жарылганов Ш. Казахи спасли нас //Знамя труда, 1997, 16 июля.
14 Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы. -Алматы: Арыс-Казахстан, 1998. 428 с.; Из истории немцев в Казахстан 1921-1975 гг. -Алматы-Москва, 1997. -375 с.; Из истории поляков в Казахстане (1936-1956 гг.). -Алматы: ТОО «Издательский дом», 2000. -334 с.; Сборник законодательных и нормативных актов о репрессиях и реаблитации жертв политических репресий. -М., 1993. -223 с.; Истории Российских немцев в документах (1763-1992) гг. -Т.І. -М.:МИГУП, 1993. -168 с.; История Российских немцев в документах (1965-1992) гг. -М.: МИГУП. -Т.ІІ. 1994. -509 с.;
15 Формирование общественного сознания: освоение идей демократического плюрализма и гражданского общества (новые аспекты) / Материалы семинаров, «Круглого стола» и конференции. Казахстанское историко-просветительское общество «Адилет» (Справедливость). -Алматы: Жан, 1998. -108 с.; Депортация народов – преступление тоталитарного режима. /Материалы «круглых столов» и семинаров. Казахстанское историко-просветительское общество «Адилет» (Справедливость). -Алматы. 1996. -158 с.
16 Алдажуманов К.С., Алдажұманов Е.К. Депортация народов и проблема прав человека. -Алматы. 1998. -С.10
17 Шабаев Д.В. Правда о выселении балкарцев. -Нальчик:Эльбурс. 1994. -С.287.
18 История сталинского гулага. Спецпереселенцы в СССР. Т.5. -М. 2004. -С.713.
19 Алдажұманов Қ.С. Депортация народов-преступление тоталитарного режима/Депортация народов и проблема прав человека. Материалы семинара. Алматы, 12 июня 1997 г. Алматы: 21 век. 1998. С. 13.
20 Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағаты (ҚРОММ) 1987-қ., 1-т., 21-іс, 3-п.
21 ҚРОММ. 1137-қор, 18-тізбе, 153-іс, 28-п.
22 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 21-іс, 3-п
23 Қазақстан Республикасының Бас прокуратура жанындағы құқықтық статистика және ақпарат орталығы мұрағаты. -16-қ., 1-т., 53-іс, 85-п.; 60-іс, 18-п.
24 Қазақстан Республикасының Президентік мұрағаты (ҚРПМ). 708-қ., 13-т., 1807-іс, 167-п.
25 ҚРОММ. 1137-қ., 15-т., 329-іс, 2-п.
26 ҚРПМ. 708-қ., 13-т., 1807-іс, 167-п.
27 ҚРОММ. 1137-қ., 17-т., 426-іс, 1-п
28 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
29 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
30 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
31 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
32 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
33 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
34 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
35 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
36 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
37 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
38 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
39 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
40 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
41 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
42 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
43 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
44 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
45 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
46 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
47 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
48 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
49 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
50 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 57-58 п
51 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
52 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
53 ҚРПМ. 708-қ., 28-т., 1454-іс, 35-п.
54 ҚРПМ. 708-қор, 10-т., 203-іс, 19-п.
55 Алматы Облысының Мемлекеттік мұрағаты (АОММ). 425-қ., 1-т., 201-іс, 369-п.
56 История российских немцев в документах (1763-1992 гг.). -Москва: МИГУП. 1993. -160-161сс.
57 ҚРПА. 708-қ., 10-т., 203-іс, 1-13 пп.
58 ҚРПА. 708-қ., 10-т., 203-іс, 43- п
59 ҚРПА. 708-қ., 10-т., 203-іс, 44-п
60 Ішкі Істер Министрлігінң мұрағаты. 13-қ., 1-т., 265-іс, 31-п.
61 ҚРПА. 708-қ., 29-т., 1551-іс, 107 – п.
62 ҚРОММ. 1987-қор, 1-т., 21-іс, 6-п.
63 ҚРОММ. 1987-қор, 1-т., 21-іс, 8-п.
64 ҚРОММ. 1987-қор, 1-т., 21-іс, 6-п.
65 АОММ. 685-қ., 4-т., 875-іс, 9-п.
66 ҚРПА. 708-қ., 10-т., 203-іс, 15-п.
67 ҚРПА. 708-қ., 10-т., 203-іс, 15-п.
68 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 21-іс, 20-п.
69 Алматы Облысының Мемелекеттік мұрағаты (АОММ). 685-қ., 4-т., 875-іс, 9-п.
70 АОММ. 1881-қ., 1-т., 5-іс, 8-п.71
71 АОММ. 685-қ., 4-т., 875-іс, 11-12 пп.
72 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 31-іс, 25-п.
73 ҚРОММ. 1137-қор, 17-т., 421-іс, 59-п
74 ҚРОММ. 1137-қор, 17-т., 421-іс, 122-п
75 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 30-іс, 4-п.
76 708-қ., 13-т., 255-іс, 8-п.
77 1137-қ., 18 қ.-т., 376-іс, 192-п.
78 ҚРОММ. 1137-қ., 22-т., 134-іс, 10-п.
79 Вольтер Г.А. Зона полного покоя. -Москва: НПО «Инсан». 1991. 190 с.
80 Асылбеков М.Х. «Об изменениях в национальном и социальном составе населения Казахстана (1897-1989 гг.). //Вестник АН КазССР. №3. 1991. -С.50
81 Иосиф Сталин – Лаврентию Берии: «Их надо депортировать». -Москва. 1992. -С.179
82 Земсков В.Н. Заключенные, спецпереселенцы, ссыльнопоселенцы, ссыльные и высыланные// Истоия СССР. 1990. №5. С. 151-165.
83 Дильманов С.Д. Исправительно-трудовые лагеря на территории Казахстана (1930-1956 гг.). Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук. –Алматы, 2002. –С.158.
84 Әбдәкімов Ә. Тоталитаризм: күштеп қоныс аудару және зиялыларды қуғындау. -Қарағанды. 1997. -26-б.
85 На вечное жительство. -Астана: Общество немцев «Видергебурт». 2003 г. -С.25-26.
86 Шевченко О. Бойцы лагерной армий // Доживем до понидельника. 1995. 7 апрель. -С.10
87 Фитц А. Боль в наследство советские немцы: история через судьбы. -Ташкент: Еш гвардия. 1990. -С.40
88 Ауман В.А. Две жизни – одна судьба. -М.: Брайтенарбайт, 2004. -С.22.
89 Neyes Leben. Nr.7. P-8.
90 Ќозыбаев М. Ењбек армияшылардың бірінші съезінде/ Немецкая газета. Апрель. 1995- №13. С.3.
91 Алексеенко А.Н. Население Казахстана 1920-1990 гг. -Алматы: Ғылым. 1993. -С.22-31
92 Штраус А. Два периода в таргических судьбе советских немцев. -Бишкек: Илим, 2000. -С.11
93 Мобилизовать немцев в рабочие колонны…И.Сталин 1940-е годы. -Москва. 1998. -С.11-12.
94 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 43-п.
95 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 43-п.
96 Кењес Одаѓы халыќ шаруашылыѓын ќалпына келтірудіњ жєне µркендетудіњ 1946-1950 жж. бесжылдыќ жоспары туралы зањ -А. 1946. -7-б.
97 ҚРОММ. 1488-қ., 8-т., 79-іс, 15-п
98 ҚРОММ. 1488-қ., 8-т., 79-іс, 22-п
99 ҚРОММ. 1488-қ., 8-т., 79-іс, 1-п
100ҚРОММ. 1488-қ., 8-т., 79-іс, 32-п
101 ҚРОММ. 1488-қ., 8-т., 79-іс, 17-18 пп
102 ҚРОММ. 1488-қ., 8-т., 79-іс, 17-18 пп
103 ҚРОММ. 1488-қ., 8-т., 79-іс, 11-п
104 ҚРОММ. 1488-қ., 8-т., 79-іс, 11-п
105 ҚРОММ. 1488-қ., 8-т., 79-іс, 11-п.
106 ҚРПМ 708-қ., 10-т., 203-іс, 24-п.
107 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 39-п.
108 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 33-п.
109 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 33-п
110 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 38-п.
111 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 33-п.
112 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 30-п.
113 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 38-п.
114 ҚРОММ. 1881, 1-т., 5-іс, 2-п.
115 ҚРОММ. 1881, 1-т., 5-іс, 2-п.
116 ҚРПМ. 708-қ., 10-т., 203-іс, 25-п.
117 ҚРПМ. 708-қ., 10-т., 203-іс, 15-п.
118 ҚРПМ. 708-қ., 10-т., 203-іс, 26-п.
119 ҚРПМ. 708-қ., 10-т., 203-іс, 26-п.
120 ҚРОММ. 1137-қ., 18 қ.-т., 154-іс, 3-п
121 Кан Г. Корейцы Казахстана. Алматы: Казахстан. 1994. 240 с.
122 Ауылшаруашылығы қызметкерлерінің облыстық кеңесіне қатынасушылардың барлық колхозшыларға, колхозшы әйелдерге, машина-трактор және арнаулы станциялардың, совхоздардың қызметкерлеріне, ауылшаруашылығы мамандарына және Қызылорда облысының барлық еңбеккерлеріне үндеуі. -Қызылорда. 1955. -5-бет.
123 ҚРОММ. 1137-қ., 17-т., 420-іс, 92-п.
124 ҚРОММ. 1137-қ., 17-т., 420-іс, 92-п.
125 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 23-іс, 124-п
126 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 34-іс, 51-п.
127 ҚРОМ. 1987-қ., 1-т., 34-іс, 51-п.
128 Андрианов К.И., И.Т.Тимченко. Қазақстанның ауыл шаруашылығы 50 жылда. -Аламаты: Қайнар. 1970. -10-б.
129 147 Қазақстанның ауыл шаруашылығын жаңадан мықтап өркендетейік. Алматы. 1959. 233-б.
130 АОММ. 646-қ., 2-т., 2-іс, 7-п.
131 АОММ. 646-қ., 2-т., 2-іс, 7-п.
132 ҚРПА. 708-қор, 28-т., 1339а-іс, 87-п.
133 ҚРПА 708-қор, 28-т., 1339а-іс, 95-п.
134 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 30-п.
135 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 38-п.
136 ҚРПМ. 708-., 10-т., 203-іс, 25-п.
137 Фризен А.Н. Участие советских немцев в развитии сельского хозяйства Казахстана 1954-1970 гг. -А. 1990. -148 с.
138 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 33-38-п.
139 ҚРПА 708-қор, 28-т., 1339а-іс, 95-п.
140 ҚРПА 708-қор, 28-т., 1339а-іс, 106-п.
141 ҚРПА 708-қор, 28-т., 1339а-іс, 95-п.
142 ҚРПА 708-қор, 28-т., 1339а-іс, 30-п.
143 1946 ж. мемлекеттік жоспарын орындаудың қорытындылары туралы ССР Одағы мемлекеттік жоспарлау комиссиясының білдіруі. –А., 1947. -3-б.
144 Ғ.Шоланов Совет өкіметі тұсында Қазақстан өнеркәсібінің өркендеуі. -А. 1952. -89-б.
145 Бәйкенов М. Қазақстан транспортының даму белестері. -Алматы: Қазақстан. 1972. -114-б.
146 176 Жакупбеков С.К. История развития легкой индустрии Казахской ССР (1917-1980 гг.). -Алма-Ата. 1985. -С.27. Автореферат диссертации на соискание ученй степени д.и.н.
147 ЌРПА. 708-ќ., 10-т., 242-іс., 1-13-пп.
148 ЌРПА. 708-ќ., 10-т., 203-іс, 45-п.
149 АОММ. 685-қ., 4-т., 875-іс, 2-9-п.
150 ЌРПА. 708-ќ., 17-т., 420-іс, 92-п.
151 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 135-іс, 18-п.
152 ҚРОММ. 1488-ќ., 8-т., 79-іс, 7 –п
153 ҚРОММ. 1488-ќ., 8-т., 79-іс, 7-11пп.
154 ҚРПМ. 708-қор, 10-т., 203-іс, 26-п.
155 ҚРПМ. 708-қор, 10-т., 203-іс, 28 п.
157 ҚРОММ. 1430-қ., 2-т., 20-іс, 1-п
158 Сборник законодательных и нормативных актов о репрессиях и реаблитации жертв политических репресий. -М. 1993. -С.192
159 ҚРПМ. 708-қор, 10-т., 203-іс, 28 п.
160 ҚРПМ. 708-қор, 10-т., 203-іс, 25-п.
161 ҚРПМ. 708-қор, 10-т., 242-іс, 14-п.
162 ҚРПМ. 708-қор, 10-т., 1381-іс, 12-п.
163 ҚРПМ. 708-қор, 10-т., 1381-іс, 12-п.
164 ҚРПМ. 708-қор, 10-т., 1381-іс, 26-п.
165 ҚРПМ. 708-қор, 10-т., 203-іс, 25-п.
166 Майгер М.П. Социально-культурное развитие немцев Казахстана. -Алма-Ата. 1990. -С.77.
167 Киікбаев Н. Қазақстанның социалистік өнеркәсібінің гүлденуі. -А.:Қазақстан. 1955. -28-бет.
168 Алтыншы бесжылдықтың Қазақстандағы жаңа құрылыстары. -А. 1957. -10-б.
169 Кекілбаев Ә. Ұйқыдағы арудың оянуы. -А. 1979. -143-б.
170 Садықов Ғ. Қоңырат мыс кені. Алматы, 1964. 32-б.
171 Жук С. Бес теңізді ұштастыратын ұлы құрлыс//Социалистік Қазақстан. 1951. 16 январь.-3-б.
172 Лениншіл жас. 1951. 13 июнь. -1-б.
173 История российских немцев в документах (1763-1992 гг.). Москва: МИГУП. 1993. С.169
174 АОММ. 1881-қ., 1-т., 5-іс, 2-п.
175 ҚРПА. 708-қ., 10-т., 242-іс, 14-п.
176 ҚРПМ. 708-қ., 10-т., 1381-іс, 7-п.
177 АОММ. 1881-қ., 1-т., 5-іс, 5-п.
178 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 34-іс, 6-п.
179 Асылбеков М.Х. Формирование и развитие кадров железнодорожников Казахстана. - Алма-Ата:Наука. 1973. -С.152.
180 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 37-іс, 1-п.
181 Қазақсатан темір жолдары. Даму кезеңдері 1958-1997 жж. -Алматы. 2005. 3-б.
182 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 21-іс, 9-.
183 Шабаев Д.В. Правда о выселении балкарцев. -Нальчик:Эльбурс. 1994. -С.280.
184 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 33-п.
185 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 30-п.
186 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 33-п.
187 ҚРОММ. 1137-қ., 1-т., 241-іс, 30-п.
188 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 21-іс, 7-п.
189 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 153-іс, 28-п.
190 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 21-іс, 7-п.
191 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 21-іс, 8-п.
192 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 91-іс, 112-113 пп.
193 ҚРПМ. 708-қ., 15-т., 1625-іс, 28-п.
194 ҚРПА. 708-қ., 13-т., 255-іс, 8-п.
195 ҚРПА. 708-қ., 15-т., 234-іс, 45-п.
196 ҚРПА. 708-қ., 15-т., 234-іс, 46-п.
197 ҚРПА. 708-қ., 26-т., 301-іс, 68-п.
198 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 37-іс, 4-п.
199 ҚРПА. 708-қ., 28-т., 1339а-іс, 68-п
200 ҚРПА. 708-қ., 28-т., 1339а-іс, 87-п
201 ҚРПМ. 708-қ., 28-т., 1339а-іс, 162-п.
202 ҚРПМ. 708-қ., 28-т., 129-іс, 100-п
203 ҚРПМ. 708-қ., 28-т., 62-іс, 13-п.
204 ҚРПМ. 708-қ., 28-т., 1339а-іс, 19-28 п.
205 ҚРПА. 708-қ., 28-т., 1339а-іс, 102-п
206 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 21-іс, 5-п.
207 Балапанов Ж. Адал еңбек-ақ ниет. Алматы:Атамұра. 2000. 193-б.
208 Дымов О. Тепло Казахстанской земли. –А.:Арыс. 1999. -С.196.
209 Кыдыралин У., Ж. Копжасарова. Память хранит все // Мысль. №1. 1997. -С.90-91.
210 Қазақстан халықтар ассамблеясының мүшесі Т.А. Курдаевпен диссертанттың сұхбаты. -Алматы, 3 март, 2000 ж.
211 Курдаев Т.А. Здесь-наша общая Родина // Немецкая газета, №30. 1995, -С.5.
212 Гунашев А.А. Чеченцы в Казахстане. А. 2003. 86-91сс.
213 Бокаев М. Сан-зама (Мое время) автобиографиялық повесі. Алматы. 1994. 22-б.
214 «Вайнах» орталығының төрағасы Ахмет Мұрадовпен диссертанттың сұхбаты. Алматы, 17 наурыз 2000 ж.
215 ҚРПМ. 708-қ., 28-т., 1339-іс, 106-п.
216 ҚРПМ. 708-қ., 25-т., 544-іс, 54-п.
217 ҚРПМ. 708-қ., 25-т., 544-іс, 54-п.
218 ҚРПМ. 708-қ., 25-т., 544-іс, 54-п.
219 ҚРПМ. 708-қ., 29-т., 1551-іс, 49-п.
220 ҚРПМ. 708-қ., 29-т., 1551-іс, 49-п.
221 ҚРПМ. 708-қ., 29-т., 1551-іс, 49-п.
222 ҚРПМ. 708-қ., 25-т., 544-іс, 59-п.
223 ҚРПМ. 708-қ., 25-т., 544-іс, 59-п.
224 ҚРПМ. 708-қ., 25-т., 544-іс, 59-п.
225 ҚРПМ. 708-қ., 25-т., 544-іс, 57-п.
226 ҚРПМ. 708-қ., 29-т., 1551-іс, 58-п.
227 А.Какен, М.Омаров. Познание себя к вопросу о несостоявшиесия немецкой автономии в Казахстане. -Алматы: Аль-Фараби. 1998. -С.31.
228 Кәкенов А. Қазақстан әйелдері. 2003, №11. 10-б.
229 Rambler.ru. Тимофеева О. Засекреченная трагедия 1944. Расследование геноцида в Хайбахе.
230 Қазақ Совет энциклопедиясы. 12 т. Алматы. 1978. 130-б.
231 Курдаев Т.А. Книга памяти. Алматы: Казахстан. 1996. 104с.
232 Краткие итоги переписи населения 1999 года в Республике Казахстан. -А. 1999. 11с.
2 Козыбаев М.К. История Казахстана // (учебник для 10 класса русской школы). -А., 1992. -С.209-215; Его же. История Казахстана. Хрестоматия. Авт. – сост. Козыбаев М., Козыбаев И. -А.: Атамұра – Казахстан, 1994. -256 с.; Его же. История и современность. -А-Ата.: Ғылым, 1991. -С.252; Его же. Ақтаңдақтар ақиқаты. -А.: Қазақ университеті, 1992. -272 б.
3 Алдажуманов К.С. «Теплушки гнали в Казахстан» // Казахстанская правда. –1996, 20 февраля; Он же, Алдажуманов Е.К. Депортация народов – преступление тоталитарного режима. – А.: Фонд «ХХ век», 1997. -С.16; Его же. Күштеп көшіру: жымысқы саясат, басқыншылық әрекет // Қазақ тарихы, 1997. -№ 4. -33-б.; Его же. Депортация народов в Казахстан // Наука Казахстана, 1996. -1-15 февраля.
4 Кичихин А.Н. Советские немцы: откуда, куда и почему? // Военно-исторический журнал, 1990. -№ 8. -С.32-38; Там же. -№ 9. -С.28-38; Вормсбехер Г. Немцы в СССР // Знамя, 1988. №11. -193-203 c.; Бургарт Л.А. Немцы в Восточном Казахстане: (депортация и жизнь в условиях режима спецпереселения (1941-1956 гг.). Восточный Гуманитарный институт. Усть-Каменогорск: Упрполигарфиздат, 1997. -С.251; Емельянов В.П. Нужна ли нам республика немцев Поволжья. –Саратов, 1991. -31 с.; Фитц А.В. Боль в наследство: Советские немцы: история через судьбы. –Ташкент: Еш гвардия, 1990. -С.110.
5 Козыбаев М., Едыгенов Н. Труд по имя Победы. –А.: Казахстан, 1995. -121 с.; Алдажуманов К.С. Трудармейцы Казахстана: история и судьбы // Материалы Конгресса немцев – трудармейцев Казахстана. -Алматы, 1997 г. 28-89 августа. –А., 1998. –С.15-69; Баймаханов М. Депортация народов и прав человека: политико-правовые проблемы // Депортация народов проблема… -С. 20-27; Его же. Юридические аспекты депортации народов // Мысль, 1996. -№ 3. -С.74-78.
6 Омарбеков Т. Қазақстанға қанша халық көшіп келген? // Ақиқат, 1994. -№ 1. -44 б.; Соныкі. Депортация: корейлер қасіреті // Ақиқат, 1997. -№6. -35-38- бб.; Соныкі. Депортация: Қырым, Кавказ және Еділ бойы халықтарын қуғындау // Ақиқат, 1997. -№ 4. -19-23-бб.; т.б.
7 Кан Г.В. Корейцы Казахстана. – Алматы: Казахстан, 1994. -240 с.; Его же. Корейцы в Казахстане: прошлое, настоящее, будущее // Центральная Азия и Кавказ, 2002. -№ 1. -С.159; Хан Г., Ким Г.Н. Социально-культурное развитие корейцев Казахстана. -А-Ата.: Казахстан, 1989. -С.260; Ким Г.Н., Мен Д. История и культура корейцев Казахстана. –Алматы: Ғылым, 1995. -С.346.
8 Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980 гг.). -А-Ата.: Ғылым, 1991. -192 с.; Алексеенко А.Н. Сельское население Казахстана 1920-1990 гг. –А., 1994. -С.125; Татимов М. Влияние демографических и миграционных процесс на внутриполитическую стабильность республики Казахстана // Саясат, 1995. -№ 5. -С.18-23; Соныкі. Демографическая депопуляция: [стратегические последствия сложившейся ситуации в Казахстане] // Мысль, 1997. -№ 3. -С.30-35; Қожекеева Л.Т. Депортация народов в Казахстан: основные принципы и тенденции / Сборник статей. Алматы: ЖенПИ, 1999; Асылбеков М.Х., Құдайбергенова А.И. Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық жағдайы (1939-1959 жылдар). -Алматы: Өркениет. 2005. -160 б.
9 Дильманов С.Д. Исправительно-трудовые лагеря на территории Казахстана (1930-1956 гг.). Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук. –Алматы, 2002. -350 с.
10 Кульбаев Т., Хагай А. Депортация. -Алматы: Дәнекер, 2000. -272 с.; Орымбаев А.Т. Депортация чеченского и ингушского народов в Казахстан в годы Великой Отечественной войны и их положение в послевоенные годы. Астана: Парасат Әлемі, 2006. -84 с.
11 Кыдыралина Ж. Депортированные народы в Казахстан. Алматы: Ғылым, 1999. -188 с.; Фризен А.Н. Участие советских немцев в развите сельского хозяйства Казахстане 1950-1970 гг. -Алматы. 1990 г. -140 с. Дис. ... к.и.н.; Калыбекова М. Казахстан как объект переселения депортированных народов (1937-1956 гг. Исторический аспект). Дис. ... к.и.н. –Алматы, 2005.
12 Шабаев Д.В. Правда о выселении балкарцев. –Нальчик: Эльбурс, 1994. -287 с.; Курдаев Т.А. Книга народной памяти. -Алматы: Казахстан, 1996. -104 с.; Боков Х.Х. Дорога печали и мужества (о депортации народов Северного Кавказа 1944 г.). -М.: Б/и, 1992. -С.26; Нәдіров Н. Тағдыры ауыр халықпыз: күрдтер // Ақиқат, 1992. -№ 2. -68-71-бб.; Соныкі. Күрд халқының арманы тәуелсіздік // Ана тілі, 1997, 18 желтоқсан.
13 Бельгер. Г. Автобиографические эскизы. -Алматы: «Жібек жолы», 2004. -117 с; Ауман В.А. Две жизни – одна судьба. -Москва: Брайтенарбайт, 2004. -С.23; Балапанов Ж. Адал еңбек - ақ ниет. -Алматы: «Атамұра», 2000. -188-195- бб.; Жарылганов Ш. Казахи спасли нас //Знамя труда, 1997, 16 июля.
14 Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы. -Алматы: Арыс-Казахстан, 1998. 428 с.; Из истории немцев в Казахстан 1921-1975 гг. -Алматы-Москва, 1997. -375 с.; Из истории поляков в Казахстане (1936-1956 гг.). -Алматы: ТОО «Издательский дом», 2000. -334 с.; Сборник законодательных и нормативных актов о репрессиях и реаблитации жертв политических репресий. -М., 1993. -223 с.; Истории Российских немцев в документах (1763-1992) гг. -Т.І. -М.:МИГУП, 1993. -168 с.; История Российских немцев в документах (1965-1992) гг. -М.: МИГУП. -Т.ІІ. 1994. -509 с.;
15 Формирование общественного сознания: освоение идей демократического плюрализма и гражданского общества (новые аспекты) / Материалы семинаров, «Круглого стола» и конференции. Казахстанское историко-просветительское общество «Адилет» (Справедливость). -Алматы: Жан, 1998. -108 с.; Депортация народов – преступление тоталитарного режима. /Материалы «круглых столов» и семинаров. Казахстанское историко-просветительское общество «Адилет» (Справедливость). -Алматы. 1996. -158 с.
16 Алдажуманов К.С., Алдажұманов Е.К. Депортация народов и проблема прав человека. -Алматы. 1998. -С.10
17 Шабаев Д.В. Правда о выселении балкарцев. -Нальчик:Эльбурс. 1994. -С.287.
18 История сталинского гулага. Спецпереселенцы в СССР. Т.5. -М. 2004. -С.713.
19 Алдажұманов Қ.С. Депортация народов-преступление тоталитарного режима/Депортация народов и проблема прав человека. Материалы семинара. Алматы, 12 июня 1997 г. Алматы: 21 век. 1998. С. 13.
20 Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағаты (ҚРОММ) 1987-қ., 1-т., 21-іс, 3-п.
21 ҚРОММ. 1137-қор, 18-тізбе, 153-іс, 28-п.
22 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 21-іс, 3-п
23 Қазақстан Республикасының Бас прокуратура жанындағы құқықтық статистика және ақпарат орталығы мұрағаты. -16-қ., 1-т., 53-іс, 85-п.; 60-іс, 18-п.
24 Қазақстан Республикасының Президентік мұрағаты (ҚРПМ). 708-қ., 13-т., 1807-іс, 167-п.
25 ҚРОММ. 1137-қ., 15-т., 329-іс, 2-п.
26 ҚРПМ. 708-қ., 13-т., 1807-іс, 167-п.
27 ҚРОММ. 1137-қ., 17-т., 426-іс, 1-п
28 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
29 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
30 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
31 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
32 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
33 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
34 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
35 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
36 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
37 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
38 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
39 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 79-84 пп.
40 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
41 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
42 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
43 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
44 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
45 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
46 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
47 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
48 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
49 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
50 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 57-58 п
51 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
52 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 55-іс, 24-п
53 ҚРПМ. 708-қ., 28-т., 1454-іс, 35-п.
54 ҚРПМ. 708-қор, 10-т., 203-іс, 19-п.
55 Алматы Облысының Мемлекеттік мұрағаты (АОММ). 425-қ., 1-т., 201-іс, 369-п.
56 История российских немцев в документах (1763-1992 гг.). -Москва: МИГУП. 1993. -160-161сс.
57 ҚРПА. 708-қ., 10-т., 203-іс, 1-13 пп.
58 ҚРПА. 708-қ., 10-т., 203-іс, 43- п
59 ҚРПА. 708-қ., 10-т., 203-іс, 44-п
60 Ішкі Істер Министрлігінң мұрағаты. 13-қ., 1-т., 265-іс, 31-п.
61 ҚРПА. 708-қ., 29-т., 1551-іс, 107 – п.
62 ҚРОММ. 1987-қор, 1-т., 21-іс, 6-п.
63 ҚРОММ. 1987-қор, 1-т., 21-іс, 8-п.
64 ҚРОММ. 1987-қор, 1-т., 21-іс, 6-п.
65 АОММ. 685-қ., 4-т., 875-іс, 9-п.
66 ҚРПА. 708-қ., 10-т., 203-іс, 15-п.
67 ҚРПА. 708-қ., 10-т., 203-іс, 15-п.
68 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 21-іс, 20-п.
69 Алматы Облысының Мемелекеттік мұрағаты (АОММ). 685-қ., 4-т., 875-іс, 9-п.
70 АОММ. 1881-қ., 1-т., 5-іс, 8-п.71
71 АОММ. 685-қ., 4-т., 875-іс, 11-12 пп.
72 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 31-іс, 25-п.
73 ҚРОММ. 1137-қор, 17-т., 421-іс, 59-п
74 ҚРОММ. 1137-қор, 17-т., 421-іс, 122-п
75 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 30-іс, 4-п.
76 708-қ., 13-т., 255-іс, 8-п.
77 1137-қ., 18 қ.-т., 376-іс, 192-п.
78 ҚРОММ. 1137-қ., 22-т., 134-іс, 10-п.
79 Вольтер Г.А. Зона полного покоя. -Москва: НПО «Инсан». 1991. 190 с.
80 Асылбеков М.Х. «Об изменениях в национальном и социальном составе населения Казахстана (1897-1989 гг.). //Вестник АН КазССР. №3. 1991. -С.50
81 Иосиф Сталин – Лаврентию Берии: «Их надо депортировать». -Москва. 1992. -С.179
82 Земсков В.Н. Заключенные, спецпереселенцы, ссыльнопоселенцы, ссыльные и высыланные// Истоия СССР. 1990. №5. С. 151-165.
83 Дильманов С.Д. Исправительно-трудовые лагеря на территории Казахстана (1930-1956 гг.). Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук. –Алматы, 2002. –С.158.
84 Әбдәкімов Ә. Тоталитаризм: күштеп қоныс аудару және зиялыларды қуғындау. -Қарағанды. 1997. -26-б.
85 На вечное жительство. -Астана: Общество немцев «Видергебурт». 2003 г. -С.25-26.
86 Шевченко О. Бойцы лагерной армий // Доживем до понидельника. 1995. 7 апрель. -С.10
87 Фитц А. Боль в наследство советские немцы: история через судьбы. -Ташкент: Еш гвардия. 1990. -С.40
88 Ауман В.А. Две жизни – одна судьба. -М.: Брайтенарбайт, 2004. -С.22.
89 Neyes Leben. Nr.7. P-8.
90 Ќозыбаев М. Ењбек армияшылардың бірінші съезінде/ Немецкая газета. Апрель. 1995- №13. С.3.
91 Алексеенко А.Н. Население Казахстана 1920-1990 гг. -Алматы: Ғылым. 1993. -С.22-31
92 Штраус А. Два периода в таргических судьбе советских немцев. -Бишкек: Илим, 2000. -С.11
93 Мобилизовать немцев в рабочие колонны…И.Сталин 1940-е годы. -Москва. 1998. -С.11-12.
94 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 43-п.
95 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 43-п.
96 Кењес Одаѓы халыќ шаруашылыѓын ќалпына келтірудіњ жєне µркендетудіњ 1946-1950 жж. бесжылдыќ жоспары туралы зањ -А. 1946. -7-б.
97 ҚРОММ. 1488-қ., 8-т., 79-іс, 15-п
98 ҚРОММ. 1488-қ., 8-т., 79-іс, 22-п
99 ҚРОММ. 1488-қ., 8-т., 79-іс, 1-п
100ҚРОММ. 1488-қ., 8-т., 79-іс, 32-п
101 ҚРОММ. 1488-қ., 8-т., 79-іс, 17-18 пп
102 ҚРОММ. 1488-қ., 8-т., 79-іс, 17-18 пп
103 ҚРОММ. 1488-қ., 8-т., 79-іс, 11-п
104 ҚРОММ. 1488-қ., 8-т., 79-іс, 11-п
105 ҚРОММ. 1488-қ., 8-т., 79-іс, 11-п.
106 ҚРПМ 708-қ., 10-т., 203-іс, 24-п.
107 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 39-п.
108 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 33-п.
109 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 33-п
110 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 38-п.
111 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 33-п.
112 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 30-п.
113 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 38-п.
114 ҚРОММ. 1881, 1-т., 5-іс, 2-п.
115 ҚРОММ. 1881, 1-т., 5-іс, 2-п.
116 ҚРПМ. 708-қ., 10-т., 203-іс, 25-п.
117 ҚРПМ. 708-қ., 10-т., 203-іс, 15-п.
118 ҚРПМ. 708-қ., 10-т., 203-іс, 26-п.
119 ҚРПМ. 708-қ., 10-т., 203-іс, 26-п.
120 ҚРОММ. 1137-қ., 18 қ.-т., 154-іс, 3-п
121 Кан Г. Корейцы Казахстана. Алматы: Казахстан. 1994. 240 с.
122 Ауылшаруашылығы қызметкерлерінің облыстық кеңесіне қатынасушылардың барлық колхозшыларға, колхозшы әйелдерге, машина-трактор және арнаулы станциялардың, совхоздардың қызметкерлеріне, ауылшаруашылығы мамандарына және Қызылорда облысының барлық еңбеккерлеріне үндеуі. -Қызылорда. 1955. -5-бет.
123 ҚРОММ. 1137-қ., 17-т., 420-іс, 92-п.
124 ҚРОММ. 1137-қ., 17-т., 420-іс, 92-п.
125 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 23-іс, 124-п
126 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 34-іс, 51-п.
127 ҚРОМ. 1987-қ., 1-т., 34-іс, 51-п.
128 Андрианов К.И., И.Т.Тимченко. Қазақстанның ауыл шаруашылығы 50 жылда. -Аламаты: Қайнар. 1970. -10-б.
129 147 Қазақстанның ауыл шаруашылығын жаңадан мықтап өркендетейік. Алматы. 1959. 233-б.
130 АОММ. 646-қ., 2-т., 2-іс, 7-п.
131 АОММ. 646-қ., 2-т., 2-іс, 7-п.
132 ҚРПА. 708-қор, 28-т., 1339а-іс, 87-п.
133 ҚРПА 708-қор, 28-т., 1339а-іс, 95-п.
134 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 30-п.
135 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 38-п.
136 ҚРПМ. 708-., 10-т., 203-іс, 25-п.
137 Фризен А.Н. Участие советских немцев в развитии сельского хозяйства Казахстана 1954-1970 гг. -А. 1990. -148 с.
138 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 33-38-п.
139 ҚРПА 708-қор, 28-т., 1339а-іс, 95-п.
140 ҚРПА 708-қор, 28-т., 1339а-іс, 106-п.
141 ҚРПА 708-қор, 28-т., 1339а-іс, 95-п.
142 ҚРПА 708-қор, 28-т., 1339а-іс, 30-п.
143 1946 ж. мемлекеттік жоспарын орындаудың қорытындылары туралы ССР Одағы мемлекеттік жоспарлау комиссиясының білдіруі. –А., 1947. -3-б.
144 Ғ.Шоланов Совет өкіметі тұсында Қазақстан өнеркәсібінің өркендеуі. -А. 1952. -89-б.
145 Бәйкенов М. Қазақстан транспортының даму белестері. -Алматы: Қазақстан. 1972. -114-б.
146 176 Жакупбеков С.К. История развития легкой индустрии Казахской ССР (1917-1980 гг.). -Алма-Ата. 1985. -С.27. Автореферат диссертации на соискание ученй степени д.и.н.
147 ЌРПА. 708-ќ., 10-т., 242-іс., 1-13-пп.
148 ЌРПА. 708-ќ., 10-т., 203-іс, 45-п.
149 АОММ. 685-қ., 4-т., 875-іс, 2-9-п.
150 ЌРПА. 708-ќ., 17-т., 420-іс, 92-п.
151 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 135-іс, 18-п.
152 ҚРОММ. 1488-ќ., 8-т., 79-іс, 7 –п
153 ҚРОММ. 1488-ќ., 8-т., 79-іс, 7-11пп.
154 ҚРПМ. 708-қор, 10-т., 203-іс, 26-п.
155 ҚРПМ. 708-қор, 10-т., 203-іс, 28 п.
157 ҚРОММ. 1430-қ., 2-т., 20-іс, 1-п
158 Сборник законодательных и нормативных актов о репрессиях и реаблитации жертв политических репресий. -М. 1993. -С.192
159 ҚРПМ. 708-қор, 10-т., 203-іс, 28 п.
160 ҚРПМ. 708-қор, 10-т., 203-іс, 25-п.
161 ҚРПМ. 708-қор, 10-т., 242-іс, 14-п.
162 ҚРПМ. 708-қор, 10-т., 1381-іс, 12-п.
163 ҚРПМ. 708-қор, 10-т., 1381-іс, 12-п.
164 ҚРПМ. 708-қор, 10-т., 1381-іс, 26-п.
165 ҚРПМ. 708-қор, 10-т., 203-іс, 25-п.
166 Майгер М.П. Социально-культурное развитие немцев Казахстана. -Алма-Ата. 1990. -С.77.
167 Киікбаев Н. Қазақстанның социалистік өнеркәсібінің гүлденуі. -А.:Қазақстан. 1955. -28-бет.
168 Алтыншы бесжылдықтың Қазақстандағы жаңа құрылыстары. -А. 1957. -10-б.
169 Кекілбаев Ә. Ұйқыдағы арудың оянуы. -А. 1979. -143-б.
170 Садықов Ғ. Қоңырат мыс кені. Алматы, 1964. 32-б.
171 Жук С. Бес теңізді ұштастыратын ұлы құрлыс//Социалистік Қазақстан. 1951. 16 январь.-3-б.
172 Лениншіл жас. 1951. 13 июнь. -1-б.
173 История российских немцев в документах (1763-1992 гг.). Москва: МИГУП. 1993. С.169
174 АОММ. 1881-қ., 1-т., 5-іс, 2-п.
175 ҚРПА. 708-қ., 10-т., 242-іс, 14-п.
176 ҚРПМ. 708-қ., 10-т., 1381-іс, 7-п.
177 АОММ. 1881-қ., 1-т., 5-іс, 5-п.
178 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 34-іс, 6-п.
179 Асылбеков М.Х. Формирование и развитие кадров железнодорожников Казахстана. - Алма-Ата:Наука. 1973. -С.152.
180 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 37-іс, 1-п.
181 Қазақсатан темір жолдары. Даму кезеңдері 1958-1997 жж. -Алматы. 2005. 3-б.
182 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 21-іс, 9-.
183 Шабаев Д.В. Правда о выселении балкарцев. -Нальчик:Эльбурс. 1994. -С.280.
184 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 33-п.
185 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 30-п.
186 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 155-іс, 33-п.
187 ҚРОММ. 1137-қ., 1-т., 241-іс, 30-п.
188 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 21-іс, 7-п.
189 ҚРОММ. 1137-қ., 18-т., 153-іс, 28-п.
190 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 21-іс, 7-п.
191 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 21-іс, 8-п.
192 ҚРПМ. 708-қ., 16/2-т., 91-іс, 112-113 пп.
193 ҚРПМ. 708-қ., 15-т., 1625-іс, 28-п.
194 ҚРПА. 708-қ., 13-т., 255-іс, 8-п.
195 ҚРПА. 708-қ., 15-т., 234-іс, 45-п.
196 ҚРПА. 708-қ., 15-т., 234-іс, 46-п.
197 ҚРПА. 708-қ., 26-т., 301-іс, 68-п.
198 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 37-іс, 4-п.
199 ҚРПА. 708-қ., 28-т., 1339а-іс, 68-п
200 ҚРПА. 708-қ., 28-т., 1339а-іс, 87-п
201 ҚРПМ. 708-қ., 28-т., 1339а-іс, 162-п.
202 ҚРПМ. 708-қ., 28-т., 129-іс, 100-п
203 ҚРПМ. 708-қ., 28-т., 62-іс, 13-п.
204 ҚРПМ. 708-қ., 28-т., 1339а-іс, 19-28 п.
205 ҚРПА. 708-қ., 28-т., 1339а-іс, 102-п
206 ҚРОММ. 1987-қ., 1-т., 21-іс, 5-п.
207 Балапанов Ж. Адал еңбек-ақ ниет. Алматы:Атамұра. 2000. 193-б.
208 Дымов О. Тепло Казахстанской земли. –А.:Арыс. 1999. -С.196.
209 Кыдыралин У., Ж. Копжасарова. Память хранит все // Мысль. №1. 1997. -С.90-91.
210 Қазақстан халықтар ассамблеясының мүшесі Т.А. Курдаевпен диссертанттың сұхбаты. -Алматы, 3 март, 2000 ж.
211 Курдаев Т.А. Здесь-наша общая Родина // Немецкая газета, №30. 1995, -С.5.
212 Гунашев А.А. Чеченцы в Казахстане. А. 2003. 86-91сс.
213 Бокаев М. Сан-зама (Мое время) автобиографиялық повесі. Алматы. 1994. 22-б.
214 «Вайнах» орталығының төрағасы Ахмет Мұрадовпен диссертанттың сұхбаты. Алматы, 17 наурыз 2000 ж.
215 ҚРПМ. 708-қ., 28-т., 1339-іс, 106-п.
216 ҚРПМ. 708-қ., 25-т., 544-іс, 54-п.
217 ҚРПМ. 708-қ., 25-т., 544-іс, 54-п.
218 ҚРПМ. 708-қ., 25-т., 544-іс, 54-п.
219 ҚРПМ. 708-қ., 29-т., 1551-іс, 49-п.
220 ҚРПМ. 708-қ., 29-т., 1551-іс, 49-п.
221 ҚРПМ. 708-қ., 29-т., 1551-іс, 49-п.
222 ҚРПМ. 708-қ., 25-т., 544-іс, 59-п.
223 ҚРПМ. 708-қ., 25-т., 544-іс, 59-п.
224 ҚРПМ. 708-қ., 25-т., 544-іс, 59-п.
225 ҚРПМ. 708-қ., 25-т., 544-іс, 57-п.
226 ҚРПМ. 708-қ., 29-т., 1551-іс, 58-п.
227 А.Какен, М.Омаров. Познание себя к вопросу о несостоявшиесия немецкой автономии в Казахстане. -Алматы: Аль-Фараби. 1998. -С.31.
228 Кәкенов А. Қазақстан әйелдері. 2003, №11. 10-б.
229 Rambler.ru. Тимофеева О. Засекреченная трагедия 1944. Расследование геноцида в Хайбахе.
230 Қазақ Совет энциклопедиясы. 12 т. Алматы. 1978. 130-б.
231 Курдаев Т.А. Книга памяти. Алматы: Казахстан. 1996. 104с.
232 Краткие итоги переписи населения 1999 года в Республике Казахстан. -А. 1999. 11с.
Қожаханова Құралай Кәріпжанқызы
Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының Кеңес
дәуіріндегі Қазақстан тарихы бөлімінің ХХ - басы ХХІ ғғ.
полиэтникалық мемлекет жағдайындағы Қазақстан халықтарының үйлесімділігі:
тарих, дін, мәдениет атты жоспарлы тақырыптың ХХ ғ. Қазақстан
этностарының тарихи қалыптасуы деп аталатын І бөлімінің Қазақстанға жер
аударылған халықтар және олардың бейімделуі деген V-тарауы бойынша
жоспарлы тақырып материалдары.
1. Қазақстанға жер аударылған халықтарды орналастыру
Депортация – құқықтық және саяси негіздермен түсіндіргенде, жеке
адамдарға, заңға сәйкестендіріп қолданғанда ғана қоғамдық тәртіпті
бұзушыларға қолданылатын шара.
Ал, кеңестік тоталитарлық жүйе көптеген халықтар мен этникалық топтарды
тарихи отанынан алыс аймақтарға күштеп көшірді, олардың бірлігі мен
біртұтастығына, мәдени әлеуметтік дамуына орасан зиянын тиді.
Кеңес үкіметінде депортация кең көлемде орын алды, оның негізгі
жүргізген саясаты – халықты жазалау мақсатында тарихи туған жерлерінен
күштеп –шалғай аудандарға қоныс аудару болды.
КСРО-дағы кейбір аз ұлттар өкілдерін жер аудару саясаты соғысқа дейін
күшіне енген мәселе. Мысалы, 20-30 жылдары осындай ретпен Қазақстанға КСРО-
ның басқа өлкелерінен бұрынғы байлық иелері кулактар, діндарлар,
ақсүйектер, патша өкіметі әкімшілік орындарында қызмет еткен шенеуініктер -
барлығы 360 мыңдай адамдар жер аударылды [16, 10-б.]. Осындай саясат
нәтижесіндегі 30 жылдардағы ашаршылық кезінде халқы сиреп қалған Қазақстан
сияқты жерлерге өнеркәсіп құрылысын өркендету, оның табиғи байлықтарын
игеру мақсатымен адам күшін шоғырландырып, еңбек ресурстарын көбейтуге
тырысты. Осы негізде Қиыр Шығыс, Солтүстік Орал, Норильск, Магадан, Колыма,
Батыс және Шығыс Сібір сияқты нашар игерілген өлкелердің де табиғи
байлықтарын ашу, өндіріске қосу жұмыстары, жаңа кәсіпорындар мен қалалар
салу қызу қарқында жүргізілді.
Біртіндеп осы саясат жеке этностар мен тұтастай ұлттарға бағытталды.
Кеңес өкіметінің күштеп қоныс аудару саясатына алдымен Қиыр Шығысты
мекендейтін кәрістер жапон өкіметі соғыс тұсында шекара маңындағы
кәрістерге сенімсіздікпен елдің ішіне қарай көшірсе, Кеңес үкіметі де жапон
армиясы жасырын қызмет атқарулары мүмкін деген күдікпен кеңестік кәрістерді
жер аударды. Содан кейін құрыққа ілінген Әзірбайжан, Армян
республикаларынан шекараға жақын орналастырылған күрд, армиян, парсы, түрік
халықтарының кейбір өкілдері Қазақстанға жер аударылса, Қырым татарларының
көпшілігі Өзбекстанға көшіріліп әкелінді.
Тарихтың қаралы оқиғалары ретінде сталиндік жазалау мұнан кейінгі
кезеңде де жалғаса берді. Екінші дүние жүзілік соғыс басталған кезде
гитлерлік әскерге көмектесуі мүмкін деген желеумен Еділ бойынан немістер
қудаланды. Ленинград аймағынан немістер мен финдер де Қазақстанға
орналастырылды. Немістерді күштеп көшіруге Мәскеу қаласынан және Мәскеу
облыстарынан және Ростов облыстарынан немістерді Қазақстанның Қарағанды
облысына, Жамбыл облысына, Қызылорда облысына, Оңтүстік Қазақстан
облыстарына орнастырылыды. Немістер Краснодар аймағынан, Орджоникидзе
аймағынан, Тула облысынан, Кабардин-Балкар АССР-інен, Северо- Осетия АССР-
інен де жер аударылып, ондағы немістерді Қазақ ССР-іне орналастырылды.
Немістерден Қазақстан Республикасына Запорож облысынан, Сталин облысынан
және Ворошиловград облысынан жер аударып орналастырды. Немістерді Грузия
Республикасынан, Әзірбайжан Республикасынан және Армиян Республикасынан
көшірілсе Дағыстан Республикасынан және Шешен-Ингуш АССР-інен немістерді
сыпырта жер аударды.
Соғыстың ортасында Закавказье асуынан өтуге неміс басқыншыларына
жәрдемдесті деп гитлер-фашистерінің агенттерін қудалау басталды. Онда
Солтүстік Кавказдан шешен, ингуш, қарашай, қалмақ, түрік, күрд халықтары
және Қырым татарлары Қазақстанға жер аударылғандығы белгілі. Мұнда барлық
қарашай халқына жағылған күйе еді. Оларға неміс басқыншыларының Қарашай
Республикасына басып кірген кезде көптеген қарашайлықтар опасыздық
көрсетіп, сатқындық жасаған. Көптеген адамдарды немістерге ұстап берген,
неміс-фашистерінің құрған ұйымына кіріп, Кеңес Үкіметіне қарсы соғысқан.
Немістердің Закавказье асуынан өтер кезде, оларға жол көрсетіп, тиісті
жерлеріне дейін алып барған. Ал неміс басқыншылары бұл жерден қуылғаннан
кейін, үкімет құрығынан қашып жүрген, бандиттерді, гитлер-фашистерінің
агенттерін қудалау, ұстау басталды,- деп атап көрсетілді. Бұнда кінәлі
деген азаматтар ғана жазалануыдың орнына тұтастай халыққа жазалау
жүргізілді. Әрбірінен осындай кінә тауып, туған жерінен бүкіл халықты
басқа өңірге қоныс аудару жөнсіздік болып отырғаны сөзсіз еді.
Сөйтіп Кеңес – Герман соғысы кезінде халықтарды жер аударудан
тоталитарлық жүйе ерекше тәжірибе жинақтады. Бұл тоталитарлық жүйе
жағдайындағы ұлт саясатының ешқандай заңдылықты сақтамауының айқын
көрінісі.
Кеңес Одағы мен Ресей Федерациясының Жоғарғы Кеңес Президиумының
автономдық республикалар мен облыстарды құру немесе оларды жою туралы
ешнәрсе айтылмаған да. Осы жарлықтарда атап көрсетілген халықтар
қарашайлықтардың көрген қорлықтарын олар да көрді десек те болады. Осындай
тағы басқа да шығарылған халықты депортациялау жайлы заңды актілер заң
жүзінде біткен, олар Конституциялық заңсыз деп есептелінді. Себебі, кейбір
адамдар жазығы жоқ бола тұрсада жазаланды, ал нақты қылмыскерлер жазаланбай
қалды. Содан кейін осындай көптеген халықтың ішіндегі қылмыскерлер мен
кінәлілердің заң жүзінде, сотта да, басқа да материалдарда да – олардың
кінәлары анықталмады.
Егер соғысқа дейінгі халықты депортациялау заңдылығы сол кездегі
Конституцияға, заң тәртібіне, жариялылыққа қарсы элементтерді жасыруға
тырысса, ал Ұлы Отан соғысы жылдары депортацияланған халықтарға қатысты
ешбір заңдылықтар болған жоқ, оларға ешқандай жеңілдіктер (аурухана,
мектеп, ақшадай көмек) жасалынған жоқ, қайта өздеріне көрсетілген түзу
жолмен жүруге тырысты. Соның әсерінен, жекеленген депортацияланған халықтың
қоныстанған жерлерінде қанша уақытқа дейін болатындары туралы білуге де
мүмкіндіктері болмады.
Халықтарды осылай сыпыра көшірту тәжірибесі соғыстан кейінде жалғасты.
Оған Батыс Украина территориясынан ұлт-азаттық қозғалысына қатысқан
мыңдаған халықты көшіру дәлел.
Күштеп қоныс аудару негізгі операциясы Ұлы Отан соғысы кезінде іске
асырылды. 1946 жылғы КСРО-да жалпы жер аударылған 2 463 940 адамға жетті
[17, С.287] (ал басқа деректерде 2 826 419 адам). [18, С.713]). Олардың
Қазақстан Республикасына жалпы жер аударылғаны 1 млн. 200 мың адам болды
[19, 43 с.].
Соғыстан кейінгі жылдары негізінен оларды еңбекке пайдалануға байланысты
адам санындағы өзгерістері көп болды. Онда оларды лег-легімен басқа
республикаларға жіберді немесе басқа республикалардан қабылдап алып
отырды. Себебі соғыс жылдарында тек Солтүстік Кавказ, Грузин, Кырым
автономдық республикасынан 500 000 астам жер аударылғандарды орналастыру
қиын болды. Оларға тұрғын үй жетіспеді. Олардың жаңа жерге бейімделе
алмауынан жұмысқа орналасуларында да көп қиыншылықтар туды. Сол себептен
жер аударылғандардың еңбекке жарамдыларын ауылшаруашылық, өндірістік
жұмыстарға және оларға арналып салынып жатқан тұрғын үй құрылысы
жұмыстарына пайдаланды. Мысалы, 1946 жылы 1 қаңтар есебі бойынша Қазақстан
Республикасына Солтүстік Кавказ, Грузин, Кырым автономдық республикасынан
107 272 отбасы (412 191 адам) орналастырылды. Кейіннен бұған тағы да 5 955
отбасы (23 362 адам) келіп қосылды. Оның ішінде 4 641 адам туылғандар
болды. Олар Қазақстан Республикасына былай орналастырылды:
Кесте 1- 1946 ж. келіп қосылғандардың Қазақстан Республикасына қоныстану
саны.
Облыс отбасы адам саны
Алматы 792 2360
Ақмола 114 1735
Ақтөбе 150 354
Шығыс Қазақстан 706 2195
Жамбыл 751 3178
Қарағанды 622 1699
Қызылорда 110 1023
Көкшетау 243 1167
Қостанай 366 2234
Павлодар 23 394
Солтүстік Қазақстан 369 1279
Семей 418 1865
Талдықорған 297 1706
Оңтүстік Қазақстан 77 627
Гурьев 270 882
Алматы қаласы 647 665
Сонда барлығы 5955 отбасы (23 362 адам) республикамыздың 16 облысына
таратылып қоныстандырылды. Ал кеткен 7 135 отбасы (33 102 адам) болды,
олардың ішінде 7 271 адам өлгендер еді [20, 3-п.].
Алайда олардың келген кездегі әр ай сайын тіркеліп отырған құжаттарында
жаңадан қосылғандар мен басқа жерге ауыстырылғандар, туылғандар мен
өлгендер, әскерден және әскери ауруханадан оралғандар, ажырап қалған
отбасылардың қайта қосылуы, отбасыларын екіге бөлу сияқты өзгерістерге
байланысты нақты санын тура айту да қиын. Мысалы, 1946 ж. 1 шілдесінде
Қазақстан Республикасында 105 980 отбасы (405 000 адам) тіркелінген. Бұған
түрмеден босатылған 7000 адам, әскер қатарынан келген 6000 адам, жаңа
туылғандар 8000 адам, барлығы 21 000 адам келіп қосылған. Сонда жалпы саны
426 000 адам болған. Сол сияқты басқа көрсеткіштерде 1946 ж. 1 шілдеде
Қазақстан территориясында 111 980 отбасы (426 021 адам) тіркелінген [21, 28-
п.].
Ал 1947 жылы 1 қаңтардағы есеп бойынша қоныстанғандарды ұлтына қарай
бөлсек, шешен-ингуш 82 650 отбасы (317 375 адам), балқарлар 4 924 отбасы
(172 69 адам), қарашайлар 9 450 отбасы (38 387 адам), қалмақтар 752 отбасы
(1 937 адам), Грузиядан келгендер 6 835 отбасы (27 256 адам), Қырым
татарлары 1 481 отбасы (4 227 адам) келіп орналастырылған. Бұл ұлттар
Қазақстанның облыстарына былай бөлінді:
Кесте 2 – 1974 ж. Қазақстан Республикасына жер аударылған халықтарды
орналастыру.
Облыс атауы Барлық Қа- Ау-дан Кол-хоз Орна- Сов-
отбасы ла саны саны ласқан хоз саны
саны отбасы
Алматы 6393 2658 6138 1085 140 8
Ақмола 10434 3409 10816 2187 581 399
Ақтөбе 2347 983 1801 137 232 210
Шығыс Қазақстан 5554 1643 5321 179 242 268
Жамбыл 8451 3277 10581 1020 278 243
Қарағанды 5892 1050 10820 777 368 368
Қызылорда 5709 1842 6036 379 407 -
Көкшетау 5303 1089 10346 - 567 101
Қостанай 7512 2207 10775 232 447 209
Павлодар 8261 1172 7011 259 550 412
Солтүстік 5063 1615 5118 - 146 22
Қазақстан 4355 857 4571 - 569 457
Семей 5060 1745 4584 1690 470 313
Талдықорған 12965 7869 12013 3381 983 611
Оңтүстік Қазақстан444 413 269 109 - -
Груьев 960 117 1697 51 - -
Алматы қаласы
Балаларды мектепте оқумен қамту қысқа қарай мектепке киіп баратын аяқ
және басқа да киімдерінің жоқтығынан болды.
Мысалы, Қостанай облысында оқу жылының басында, сабаққа баруға тиісті
7512 баланың ішінен 6571 бала мектепке барған. Қыс мезгілінде бұл сан
мүлдем төмендеп кеткен. Онда мектепке баратын баланың саны 2207 –ақ болған.
Ал Солтүстік Қазақстан облысында оқу жылының басынан, мектепке баратын 5063
баладан 2900 бала ғана мектепке барса, қыстың күні 1615-ақ бала оқуға
барған. Мұндай мектепке барудың төмендігі барлық облыстардан кездесіп
тұрды. Бұдан басқа бастауыш біліммен түрлі мамандық алу училищелерінде 6000-
нан астам балалар оқыды [191, 8-п.].
Балаларды мектепте оқытуға шектеу қойылмаса да, жоғарғы білім алу жер
аударылғандар үшін өте қиын мәселенің бірі болды. Мектеп бітірушілердің
өзі қалаған оқуларына бара алмауы оларға деген сенімсіздіктің бір көрінісі
еді.
Мысалы, Қазақстан Жоғарғы Атқару Комитетінің 1952 жылы 28 мамырда № 12
хаттамасының 76 тармағы бойынша жер аударылғандарды С.М.Киров атындағы
Қазақ Мемлекеттік Университетіне, Алматы Заң, Қазақ тау-металлургия,
физкультуралық және педагогикалық институттар мен консерваторияға оқуға
қабылдауға тыйым салынды. Жер аударылғандарды тек Қазақстанның
ауылшаруашылық, зоотехникалық, медициналық, Шымкенттегі технологиялық және
Алматыдан басқа, мұғалімдік оқуларға шектеулі ғана адам саны оқуға
қабылданатын. Оның өзінде негізінен сынақтан өте жақсы өткен коммунистер
мен комсомолдар, қоғамдық және өндірістік жұмыстарды жақсы атқарғандар ғана
оқуға қабылданатын болды. Мысалы, жер аударылғандардан жыл сайын Қазақстан
ауылшаруашылық институтында конкурсқа 20 студент жібәрілетін болса, олардан
10 адам ғана қабылданатын еді. Алматы мал дәрігерлік институты конкурсқа 20
адам, қабылдауға 10 адам, Семей мал дәрігерлік институты, Шымкент
Технологиялық институты, Петропавл Педагогикалық институты және Қарағанды
медициналық институтының әр қайсысының конкурсына 15 адамнан, қабылдауына 7
адамнан, Алматы Медициналық институты конкурсына 25, қабылдауына 12,
Қарағанды Педагогикалық институты конкрусына 20, қабылдауына 10, Қостанай,
Ақтөбе, Семей, Шымкент, Гурьев, Орал, Қызылорда педагогикалық
институттарының әрқайсысының конкрусына 10 адам, қабылдауына 5 адамнан ғана
жіберуге болатын, сонда барлығы жылына жер аударылғандардан 215 адам
қабылданып, оның 105 - і ғана оқуға мүмкіндік ала алатын [192, 112-113
пп.]. Бұл сол кездегі тоталитарлық жүйенің саясаты бойынша жоғары оқу
орындарда оның өзі тек есеппен берілген оқу орындарында бірен-саран
балаларын оқытып, басым көпшілігін тек қара жұмыстарда қалдыру болатын.
Жер аударылғаннан бастап 1955 жылдарға дейін неміс халқына айрықша қиын
жылдар болды. Оларға болашаққа шығудың барлық дерлік саласына жол жабық
болды десе де болады. Күштеп қоныстандырылғаннан кейін, әсіресе неміс
жастарына орта білім мен жоғары оқу орындарында білім алуға немесе оқуға
праволары болмады. Ол туралы неміс ұлтынан Лидер Лидия “Енді бізден,
немістерден барлық правоны алып тастады. Осы қаулыға дейін біздің
балаларымыз оқитын болар деген үмітте едім, ал енді балаларымыздан оны да
алып тастады, тек жұмыс істеуді талап етуде”-дейді [18, С.623].
Тағы да сол сияқты неміс ұлтынан Штуккерт М.А. Сталинге жазған хатында
баласын ұшқыштар дайындайтын оқу орнына қабылдамағанын айтқан. Оған әр оқу
орындарына қабылдау әрбір жеке жағдайларға байланысты шешіледі. Оқуға
қабылдау талабы өте жоғары болса, онда оның баласы ол оқуға сай емес,
сондықтан баласын басқа оқу орындарына апаруға болатындығы туралы жауап
алған [193, 28-п.].
1949 жылы 30 желтоқсанда ІІМ басқаруымен жер аударылып келген
халықтардың балаларының оқумен қамтылуы туралы жалпы жағдайы былай болды:
1950 жылы 1 қаңтар есебі бойынша қоныстандырылған жерлерінде мектеп
жасындағы балалардың саны 460 032 адам, олардың бастауыш және орта
мектептерде білім алатыны 368 089 адам немесе 80 %, ал оқумен қамтылмағаны,
яғни оқымайтын балалардың саны 91 943 адам болды. Оларды ұлтына қарай
бөлсек: немістерден барлық мектеп жасындағы бала саны 216 736 адамның
мектепте оқитындары 186 447 бала болса, оқымайтындары 30 289 бала
тіркелінген. Сол сияқты Солтүстік Кавказдан жер аударылғандардың барлық
мектеп жасындағы бала саны 90 366 болса, олардың мектепте оқитындары 56 604
бала, ал оқымайтындары 33 762 бала болып отыр. Қырымнан жер
аударылғандардың барлық мектеп жасындағы бала саны 36 152 адамды құраса,
мектепте білім алатыны 33 517 бала болса, оқумен қамтылмағандары 2 635 бала
болған [18, С.633].
Жер аударылғандардың көпшілігі, оның ішінде әсіресе жастар жағы негізгі
қоғамдық жұмыстарға белсенді араласып, тұрғындар арасында пайдалы үгітшілер
шығып, колхоздар мен артельдер басқару жұмыстарына қабылданды. Олардың
ішінен ВЛКСМ мен жеке жағдайда ВКП (б) мүшелікке алынғандар да бар. Бірақ,
көп жағдайда нашар атқарылған саяси жұмыстардың бірі жер аударылғандардың
балаларының оқумен қамтылмай отырғандары 56 мың мектеп жасындағы балалар
тіркелінген [194, 8-п.].
Соғыс біткеннен кейінгі алғашқы жылдарға қарағанда 50 жылдары оқуға
келген балалардың саны экономиканың оңалуы, оларға деген аз да болса үкімет
тарапынан көмектердің беріле бастауына байланысты әлдеқайда көбейді.
Мысалы, 1950 ж. 15 қыркүйекте оқумен қамтылған 74 326 ұл бала, 71 333
қыз бала, барлығы 145 659 бала болды. Олардың негізгі бөлігі 1 мен 6
кластар аралығында оқитындар болған. Оқумен қамту жұмыстарында қазақ тілін
білмейтін балалар үшін орысша оқытатын кластардың жоқтығынан Қарағанды
облысында 1 546 бала, Көкшетауда 680 бала оқуға бара аламаған. Сол сияқты
Қарағанды облысында 1 329 бала, Көкшетауда 2 039 бала Павлодарда 577, Семей
299, Талдықорғанда 400 бала жылы киім мен аяқ киімнің жоқтығынан оқуға
қатынай алмаған, жер аударылғандардың салт-дәстүріне байланысты Алматы
облысында 2 136 Шығыс Қазақстан облысында 371, Павлодарда 226, Семейде 618,
Талдықорғанда 619 баланы ата-аналары, әсіресе қыз балаларды оқуға бермеген.
Ал жер аударылғандардың ішінен жоғарғы білімді мұғалім 1 012 адам, олардың
ішінде 201 адам басқа мамандықтар бойынша жұмыс істесе, орта білімді
мұғалімдер 2 666 адам, олардың ішінде 723 адам басқа жұмыстарда істеген
[195, 45-п.].
Оқуға қамтылған жер аударылған халықтардың балаларын жынысына, ұлтына
қарай қарастырсақ: [196, 46-п.]
Кесте 4 - Оқуға қамтылған жер аударылған халықтардың балаларын жынысына,
ұлтына қарай қарастыру.
ұлты ер балақыз 1-6 класс 7 класта оқумен
саны бала аралығында оқитындар қамтылмаған
саны оқитындар саны саны дар саны
ұл бала қыз бала ұл бала қыз бала ұл бала қыз бала шешен
ингуш
қарашай
балқар
неміс
түрік
қырым
татарлар
қалмақ
күрд
хемшіл
әзірбайжан 25325
9127
4894
1417
37900
2035
200
194
735
44
1641
25235
9440
4756
1357
39631
2011
187
154
675
31
1594 19358
7102
4219
1130
32115
1661
175
175
569
30
1301 16271
6411
3890
1042
34021
1527
166
134
421
21
1213 318
155
148
29
1371
13
6
9
10
2
17 191
126
118
8
154028
10
5
4
-
- 5652
1870
527
258
4414
361
19
10
156
12
323 8773
2903
728
307
4070
456
11
15
250
10
381
1951-1952 оқу жылында оқуға бармағандары 9899 адам болса, 1952-1953 оқу
жылында жер аударылғандардан мектеп жасындағы балалар саны 18591 адам.
Олардың оқуға барғандары 18142 адам болса, ал оқуға бармағандары 449 адам
еді. Ол кезде жалпы пионер ұйымына тіркелінген 8000 бала болды. Орта оқу
орындарында оқитын 102 адам, олардың ішінде педагогикалық училищеде 14
адам, мал өсіру техникумында 28 адам, темір жол техникумында 18 адам,
медициналық мектепте 28 адам. Кешкі мектептерде қалалық және ауылдық
жастардан оқығандары 103 адам, интернатқа оқуға берілгендер 222 адам,
балалар үйінің тербиесіне берілгендер 395 бала. Облыстарда сауатсыз және
жартылай сауатты балалар саны 13000, олардың ішінде шешендер 3840 адам,
ингуштер 3400, балқарлар 3600, немістер 1600, басқалар 560 адам болған
[197, 68-п.].
Оқушыларды оқумен қамту тікелей міндетке алынғанымен құрылыс жұмыстары
жаңа жүргізіліп жатқан өңірлерде мектептердің жетіспеуі де білім алу
жүйесінде көп кедергілер келтірді.
1953 жылы Жетісай өңірінде арнаулы Министрліктіктің қолдауымен бар жоғы
320 оқушы сиятын 2 мектептік құрылыс салынды. Бұдан басқа тағы салыну
үстіндегі 4 мектептің Жетісайда біреуі ғана бітті. Осындай себептерден
оқумен қамтылған 1000 оқушы ғана, ал қалған 4000 оқушы, яғни 11 мектеп, жер
аударылғандарға салынған үйлерде оқыды. Мектеп үйіне қажетті алып келіну
керек 1222 партаның 630-ы ғана жеткізілсе, бұған қоса мектеп көрнекті
құралдармен, оқулықтармен және мектеп жићаздарымен жабдықталмаған [198, 4-
п.].
Мұндай жағдайда білім беру, оқу сол кездегі оқытушыларға да оқушыларға
да қол байлау болды.
Ал 1954-1955 оқу жылының басында Семей облысында 1 мен 4 кластар
аралығында оқуға қамтылу керек немістер 187 бала, шешендер 144 бала,
оқығаны 187 неміс, ал шешендер 142 бала, 5 пен 7 кластар аралығында оқумен
қамтылу керек баланың саны немістерден 132 бала, шешендерден 127 бала,
оқуға келмеген немістер 131, шешендер 124 бала, 8 бен 10 кластар аралығында
немістер 11 бала, шешендер 8 бала болған. Ал 1955 жылы 1 мен 4 кластар
аралығында оқумен қамтылған немістер 171 бала, шешендер 145 бала, Қытай
Халық Республикасынан 13 бала болса, 5 пен 7 кластар аралығында немістерден
141 оқушы, шешендерден 129 оқушы, қытайдан келгендер 8 оқушы болған [199,
68-п.].
Бұл жағдай да жер аударылғандардың балалардан басқа тыңайған жерлерді
игеруге келген отбасылардың балалары мен сол кездері Қытай Халық
Республикасынан келген отбасылардың балаларына да бір шетінен тіл үйретіп,
екінші жағынан бағдарламадан қалдырмай білім берген педагогтардың еңбектері
де шексіз.
1954 жылы Қостанай облысында барлық орналастырылған жер аударылғандардың
саны 44072 адам болған. Олардың ішінде 7567 адам сауатсыз, оқуға
қамтылмаған балалар саны 515 адам, оқитындары 8001 адам тіркелінген [200,
87-п.].
Алғашында “Отанын сатқандар” деп теріс көзқарас танытып келген
жерлерінде сенімсіздіктен оқыған мамандықтары бойынша орналаса алмай, ауыр
жұмыстарға тартылып, киім-кешектің жоқтығынан балаларын оқуға бере алмай
сауатсыздық пен жұмыссыздықтан көп зардап шекті.
Саяси қоғамдық және көпшілік мәдени жұмыстарына көбіне араласпайтын
шешен әйелдер еді. Олардың арасында осы жұмыстарға тарту жайлы үгіт-насихат
жүргізу барысында жұмыстардың бәрі орыс немесе қазақ тілінде жүргізілетіні,
шешен тілінде газет-хабарламалардың жоқтығы туралы айтылған.
Осы мәселеге байланысты Кеңес Одағы Орталық Атқару Комитетінің 1955 жылы
18 наурыздан бастап № 33 хаттамасының 23 пункті бойынша Қазақстан Мәдениет
Министрлігі органдарынан шешен тілінде “Къинхьегаман Байракх” (Знамя Труда)
деп аталатын, газеттің төрт бетіне лайықты, жетісіне 1 рет, 7 мың тиражбен,
штат күнделігімен келісімді 17 адам жұмыс істейтін республикалық газет
шығаруына рұқсат берілді [201, 162-п.].
Сонымен осы жылы “Знамя труда” және “Блокнот агитатора” деп аталатын
шешен тіліндегі газет пен радио хабарлама бөлімдері ұйымдастырылды. Бірақ
газеттер мен радио хабарларға көбіне әйел адамдар қатыспады. Бұл кезде
құрылған газетте жер аударылғандардың жұмысы, қоғамдық саяси өмірі мен
мәдени тұрмыстары туралы мақалалардың жазылуы нашар жүргізілді, яғни баспа
беттері бойынша оларға қолдау көрсетілмеді [248, 100-п.].
1955 жылы 28 сәуірдегі № 41 бұйрығы бойынша Республикада тұрып жатқан
жер аударылғандар арасында мәдениетті гүлдендіру мен саяси жұмыстарды
күшейту мақсатында, құжаттық, жаппай саяси, ауылшаруашылыққа байланысты
ғылыми-танымал, 5 мың тиражбен, жалпы көлемі 45 баспа табақ, 15 шақты атпен
шешен тілінде газеттер шығаруға тағы да жол ашылды [203, 13-п.].
Дегенмен балаларды оқумен қамтылу жағдайы барынша жасалғанымен 1954-1955
оқу жылында себепсіз оқуға келмегендер 898 оқушы, олардың ішінде 350 бала
жер аударылғандар немесе 39 % болса, бұдан басқа мүлдем оқуға алынбаған жер
аударылғандардан 170 баланы немесе 50 пайызды құрады [204, 19-28пп.].
Бұндай себептер шамасы басында оқумен қамтылмаған балалардың бірнеше жылдар
өткізіп барып жастарының озып кетуіне орай оқуға құлықтары болмағандар
немесе күн көріс үшін тек жұмыспен айналысып кеткендер болса керек.
Соғыс кезінде Еділ бойынан күштеп көшірілген немістердің жағдайы басқа
жер аударылғандарға қарағанда өте ауыр болғанын білеміз. Олар алыс аудандар
мен нашар жерлерге орналастырылып, ауыр жұмыстарға жіберіліп, ішкі істер
бөлімінде аса қатаң тексерулерден өтіп тұрды. Кейіннен шектеулері
алынғаннан кейін орналастырылған жерлерінде тұрақтап қалу үшін саяси
партиялық жұмыстар жүргізілді. Әсіресе неміс халқы көп орналастырылған
жерлерде колхоз, совхоз, МТС, кәсіпорын өнеркәсіптерінде, партия
аппараттарында, комсомол, кәсіподақ органдарында басқару жұмыстарына
тартылды және жастар арасында мәдени-дамыту жұмыстарына көбірек тартуға
көңіл бөлінді. Оларға арналған кешкі мектептер ашылып, неміс тілінде әдеби
әңгімелер, көркемсөз оқу шеберлері және театрлық көріністер
ұйымдастырылды. Радиолық хабарлар ашылып, ол неміс тілінде жетісіне 2-3
рет, 30 минуттан көркем және ән хабарлары берілді.
Халықтар арасында тәрбиелік жұмыстарды обком, горком және райком
партиялары жүргізгенмен олар үшін ішкі саяси жағдайларға байланысты неміс
тілінде баяндамалар, лекциялар оқу, пікірталас алмасу жұмыстары
ұйымдастаралмаған. Бірақ немістер арасында кәсіпорындар мен ауыл
шаруашылығын басқару жұмыстары мен комсомол, партия, кәсіподақ және кеңес
органдарына тартылу қарқыны аз. Оларға арналған неміс тілінде әдеби
оқулықтар сол кездері жоқтың қасы еді.
Жер аударылғандар арасында мектептерде ана тілінде оқытатын кластар мен
топтар ашу туралы өздерімен әңгімелер мен пікірлер өткізілді. Онда жер
аударылған тарапынан ата-аналар қолдау көрсете қоймаған. Мысалы, Павлодар
облысындағы Тельман атындағы колхозда 37 жылдық стажы бар мұғалім, неміс
Лефлер В.П. жеке әңгімелесу кезінде ана тілінде сабақ өтуді қолдамаған. Сол
сияқты Киров колхозының мұғалімі Гутленлохер Э.Л., Леман Е.А., Доц Л.Ф.,
және Таборт Ф.А., айтулары бойынша, жұмыс істеп жүрген жерлерінде 90 %-ға
жуығы немістер, бірақ ата-аналар тарапынан ешқандай ана тілінде оқуға
өтініш білдірмеген. Ал ингуштермен жүргізген пікірлерінде осы колхоздан 18
адам, тексеру комиссиясының төрайымы, Кавказдан жер аударылғанға дейін
РайОНО бөлімінің орынбасары қызметін атқарған Загиев Сулейманның пікірі
бойынша шешен және ингуш тілінде кластар ашудың қажеті жоқ, бірақ 1 мен 4
кластар арасында ана тілінде сабақ жүргізуге қарсы еместіктерін білдірген.
Тек қана балалардың өз ана тілін ұмытпас үшін, шешен тілінде оқи да жаза
білуі керектігі жайында пікір білдірген Панфилов колхозының тұрғыны, қарт,
жер аударылған Мурцал Хашигулин болды [205, 102-п.].
Әлеуметтік қамсыздандыру бөлімі тарапынан жер аударылған адамға мемлекет
тарапынан көмек беріліп тұрды.
Мысалы, ондай көмекті жер аударылғандар арасында аса қажет ететін 2400
адам алса, әйелдерге Қазақстан Жоғарғы Кеңесі Жарлығымен “Батыр Ана”
орденімен 94 ана марапатталды, “Құрметті Ана” орденімен 574 ана, “Ана
медалімен” 1424 әйел, ал мемлекет тарапынан 2700-ден астам көп балалы
аналар көмек ақша алып тұрды [206, 5-п.].
Соғыстан кейінгі жылдары жер аударылғандардың білім алуы салмақты мәселе
болғанымен, шектеулері алынғаннан кейін біраз ұлт өкілдері елдеріне қайтып,
ата-баба жерінде кейінгі ұрпақтарына өз тілінде білім алып, болашағын қайта
құруды көздесе, ал басым бөлігі Қазақстанда қалып, балаларын оқытудан
күдерлерін үзбеген еді. Мәселен, 1956 жылы балқар, ағайынды 4 жігіт
Мәжитовтердің үшеуі Қазақстанда қалса, төртіншісі әке-шешесін алып өз
Отанына, яғни Кавказға қайтқан. Сол Мәжен басқарған үш ағайынды жігіттер,
басқа балқарлар кеткенімен, қазақтармен құда-жекжат болып, қыз алысып, қыз
берісіп, балалары Алматыда жоғары оқу орындарында оқып, білім алып, көп
жылдан кейін ғана еліне қайтқан [207, 193-б.].
Олардың білім алуына ықпал етіп, қол ұшын берген жергілікті халық
басшыларының да үлесі аз емес. Жер аударылғандар қыстың қаһаған суығында
күштеп қоныс аударылып келген шақтарында жергілікті қазақ халқы асқан
бауырмашылдық көрсетті. Қиын-қыстау уақыттарда мұқалмай шығуына көмектесіп,
өз атамекендеріне оралғаннан кейін де қазақ жерлеріне қоныстанған басқа
ұлттар арасындағы теріс көзқарастар болмас үшін, осы жақтан еңселерін
түсірместей шаралар жасалды. Яғни жақсы еңбеккер екендігін ескертіп медаль,
орден, наградалармен марапаттап, партия, комсомол мүшелігіне қабылдап
қайтар кездерінде сый-құрметпен шығарып салды.
Осындай сый құрметпен аттандырылған Талдықорған облысының Ленин атындағы
колхозда трактор бригадирінің көмекшісі болып қызмет істеген балқар жігіті
Әнуар атамекеніне оралғаннан кейін қала маңындағы совхозда директор болып
қызмет істесе, партия мүшелігіне қабылданған Ерістов, Нальчик қаласы Атқару
Комитетінің бірінші орынбасары болған, ал Ленин колхозында бригадир болып
істеген Бабаев Ахмет Кабардин-Балқар республикасында бір колхозда
орынбасар, Талдықорған облысының К.Маркс колхозында бухгалтер болып істеген
Марат қазір Кабардин-Балқар республикасының депутаты, бір совхозда директор
болып қызмет істетейтіндіктерін айтқан [207, 197-б.].
Қазақстанға күштеп қоныстандырылғаннан кейін қазақ халқының жер
аударылған халықтардың қайғыларына ортақтасып, қуаныштарын бірге бөліскен
және көрсеткен көмектеріне білдірген ризашылықтарын мынадан көруге болады:
1965 жылы Железноводскіге барған сапарында Қазақстаннан қайтқан балқарларды
кездестіріп, Нальчик паркетінде кезінде жер аударылып, Қазақстанда біраз
ғұмырын өткізген, кемінде 100-150-дей жиналған адамдар, сіздің және қазақ
халқының жақсылығын өмірімізде ұмытпаймыз,- деген лебіздеріне куә болғанын
айтады Жұмахан Балапанов [207, 196-б.].
Жер аударылған халықтардан шектеулер алынғаннан соң оқуға бар
мүмкіндіктер ашылып бүгінгі күнде Қазақстанның ғылымына үлес қосып, танымал
ғалымдар, жазушылар, педагогтер, суретшілер т.б. шықты.
Неміс ұлтының ғалымдары қатары бүгінгі күнде еліміздің ғылымын
өркендетуге белгілі қор қосқан азаматтары аз емес. Мысалы, А.Г.Рау -
техника ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі, В.А. Циммер –
геолого-минералогия ғылымдарының докторы, Центрально-азиатская нефть
(ТОО) ААҚ-ның бас директоры, Э.Г.Босс – физико-математика ғылымдарының
докторы, профессор, ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі, Э.Ф. Госсен – ауыл
шаруашылығы ғылымдарының докторы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты.
Сондай-ақ, әдебиеттік майталман дарындылары Гильды Анценгрубер, Герман
Арнгольд, Герольд Бельгер, Лео Вайдман, Нелли Ваккер, Виктор Гейнц, Герберт
Генке, Потер Мая, Константин Эрлих сияқты т.б. танымал талантты жазушылар,
ақындар, аудармашылар, педагогтар бар. Қазақ жерінде халық мойындаған неміс
суретшілері Владимир Эйферт, Леонид Брюмер, Юрий Суппес, Виктор Буш,
мүсінші Юрий Гупель, өрнек шебері Генрих Дандерферт, театр суретшісі Петр
Зальцман сияқты өнер иелері де көптеп кездеседі. Сондай-ақ неміс театрының
директоры мен бас режиссеры Владимир Гаага мен Эирих Шмидтта еңбеккер,
талантты азаматтар. Спорт жағынан еңбек сіңірген КСРО тренері, Қазақстан
құрамасының тренері Эдуард Фердинандович Айрих сияқты көптеген қазақстандық
немістер екінші отаны Қазақстанға қызметін аяған емес [207, С.196].
Жер аударылып келгеннен кейінгі Қазақстанда неміс халқы арасынан
өнеркәсіп және басшылық жұмыстарда да өздерін жоғары деңгейде көрсете
білді. Олардың ішінен КСРО Жоғарғы Кеңес Одағының депутаттары Я.Г. Геринг,
В.И. Видикер болса, облыс басшылықтарында А.Г.Браун және В.К.Гартман
болған. Ал Қазақстан халық жазушысы неміс ұлтының өкілі Г.К. Бельгер неміс-
қазақ-орыс тілдерін еркін меңгерген, 30-дан астам құнды кітаптары бар
майталман жазушыны білмейтін адам кем де кем шығар.
Ауыр еңбектерге тартылған мыңдаған жер аударылғандар соғыс кезінде
әйелдер мен қарттарға, балаларға көмектесіп, бар қиыншылықтарды
мойындарына алып соғысты нәтижелі аяқтау үшін аянбай еңбек етті. Олардың
кейбірулері кейінгі өмірлерін ғылымға арнап Қазақстан ғылымына өз үлестерін
қосты.
Қазір Қазақстанда немістердің Возрождение қоғамы және ұлттық-мәдени
орталығы А.Ф.Дедерердің басқаруымен жұмыс істейді. Ол 1990 жылдан бастап
қоғамдық жұмыстарда болса, 1992 жылдан неміс Кеңесінің нақтылы
председателі. 1995 жылдан бастап Қазақстандағы халықтар Ассамблеясы
Кеңесінің мүшесі. 1997 жылдан бастап Қазақстан Республикасы Президенті
жанындағы адам құқығы Комитетінің мүшесі.
Қазақстанда тұрып жатқан немістердің мәселелеріне байланысты екі үкімет
арасында қазақ-герман комиссиясы құрылды. Комиссияға мүше ретінде екі елден
де мемлекеттік органдардың өкілдері кірді. Комиссияның негізгі мақсаттары
Қазақстандағы жалпы неміс бастамасына екі жақтанда ықпал жасау. Достық үйі
- әлеуметтік-саяси және мәдени орталық болды. Ал немістердің құрған Одағы
Қазақстан мен Германия арасындағы достық көпір іспетті.
Астанада Возрождение облыстық неміс бірлестік кешенді балалар бақшасы,
бастауыш мектебі мен гимназиясын құрамына енгізе отырып құрылды. Қарағанды
қаласында немісше бастауыш кластар және балабақша ашылған. Осы уақытта
облыстық бірлестіктер мен мәдени орталықтың қатысуымен 2600 бала оқытып
жатқан 57 балалар мектебі жұмыс істеуде. Онда 100 ден астам оқытушылар
неміс тілі, неміс би, музыкасы, халықтық мейрамдары, салт-дәстүрлері,
Германия тарихы, неміс әдебиеті, діні туралы сабақ береді. Қазіргі уақытта
Қазақстан территориясында құрамында хор және вокальдық ұжым, фольклорлық,
музыкалық ансамбль, бишілер және театр ұжымдары жұмыс істеуде. Мәдениет
орталығының ықпалымен кітапхана және мұражайлар ашылып, жұмыстарын
көрсетуде.
Шығармашылық ұжымдары Қазақстанда, Ресейде, Қырғызстанда, Өзбекстанда
концерттік бағдарламалармен гастрольдік сапарларға шығып тұратын
мүмкіндіктерде бүгіндері тәуелсізідк елімізде ешқандай шектеулер
келтірілмейді. Мысалы, Д.Гартунгтің дирижерлығымен Рудненск музыкалық
колледжнің жастар камералық (аз адам орындайтын музыка) хоры,
Э.Дорофееваның жетекшілігімен Семейде Айнхайт фольклорлық ансамблі,
Ақмолада Г.Тохтахунованың жетекшілігімен еңбек армияшылар хоры, Қарағандыда
С.Заворинаның жетекшілігімен Фольксквелле атты ән және би ансамблі жұмыс
істеуде.
Қазақстан немістеріне арналған Гутен абенд өмірдің әлеуметтік,
экономикалық, өндірістік ғылыми және басқа рухани құбылыстарын, өмір
фактілерін арқау ететін неміс тіліндегі бағдарлама мен Дойче альгемайне
цайтунг газеті, неміс радиосы хабарлары ашылған.
Г.Бельгердің бас редакторлығымен әдеби-көркем Феникс альманахы
басылымы үзбей шығып отырады [208, 201- с.].
Бейбіт өмірге көшкеннен кейінгі жер аударылғандардың білім алу мәселесі
ерікті жағдайға ауысты. Олардың арасында қажырлы еңбеккерлер екінші Отаны
Қазақстанда елге танылған, құрметті азаматтары да аз емес. Мысалы, кәріс
ұлтынан И.Т.Пак физика-математика ғылымдарының докторы болса, Огай Но Ок
танымал егінші болған. Ол Құрмет Белгісі және Еңбек Қызыл Ту орденімен
бұдан басқа көптеген медальдар, грамоталармен марапатталған [209, С.90-91].
Бүгіндері Қазақстандық корейлер өздерінің тарихи Отанымен тығыз қарым-
қатынас орнатып отыр. Ұлттық мәдени орталықтар, қоғамдық бірлестіктер
құрылған. Кәрістердің кәсіби театры, педагогикалық институттарда корей
мектептері үшін мамандар даярлау бөлімдері жұмыс істеуде. Кәріс тілінде
газет шығарылып, радио хабарлар жүргізілуде. Корейлер көп қоныстандырылған
Қызылорда облысы аудандарындағы мектептерде корей сыныптары және жоғарғы,
орта арнаулы оқу орындарында корей топтары ашылған.
Қазақстан түріктері көп ұлтты мемлекеттің тең құқықты азаматтары ретінде
өз мәдениетін, тілін сақтауға, дамытуға мүмкіндік алды. Осыған байланысты
түрік халқы өкілдерінің бастамасымен қоғамдық ұйым ретінде Республикалық
Түркия ұлттық-мәдени орталығы жұмыс істеуде [210]. Бұл ұйымның негізгі
алға қойған мақсаты – екі бауырлас халық қазақтар мен түріктердің және
республиканы мекендейтін басқа да халықтардың ұлттық қарым-қатынасың
жақындастыра түсу және Қазақстан мен Түркияда екі елдің балаларын оқытып,
мамандық алуларына көмек жасап, тәжірибелік қарекеттерін ұштастыруда.
Қазақстандық түріктер үшін мұнда барлық жағдай жасалған. Арнайы газет
шығарады, теледидар арқылы түрік тіліндегі хабарлар жүргізілуде. Алғаш
Алматыда - 15, Жамбылда - 8, Қызылордада - 1, Шымкентте - 3 мектепте
бастауыш сыныптардағы сабақтар түрік тілінде жүргізілді. Алматыдағы
мұғалімдердің білімін көтеру институтында түрік тілінің оқытушыларын
дайындау үшін Түркиядан мамандар шақырылып, семинарлар өткізіледі. Түркияда
Қазақстан жастары оқып білім алуда [211, С. 5].
Бүгіндері Түрік мәдени орталығы кеңесінің мүшелері Қазақстан халық
шығармашылығы үйімен бірлесе отырып, Алматы, Шымкент, Қызылорда, Тараз т.б
қалаларындағы әуесқой өнерпаздардың қатысуымен түрік шығармашылығынан
фестивальдерін өткізіп тұрады. Түркия Елшілігінің мәдени бөлімімен бірлесіп
Қазақстанда түрік кинофильмдерінің фестивалін өткізуде республикамыздың
мәдени өмірінде кеңінен орын алып келеді.
Түрік диаспорасының құрметті азаматтары Т.Т. Абдуллаева Социалистік
Еңбек Ері, Сақит Бадалов, Гули Байрамова, Али Татаров, Исмаил Лазгиев,
Исмаил Абдуллаевтар Ленин орданінің кавалерлері болса, Брест қамалын
қоғауға қатысқан Муртаза Краслиев пен Али Абашидзе сияқты батырлары, Паша
Алиев және Ибрахим Турки Хаккиев сынды ақындары, Қазақстанның Жоғарғы
Кеңесінің депутаты Тэлэс Рамаданов, (Сопротивления) Қарсыласуға қатысушы,
Югославия Батыры Або Саниев және тағы басқалар ерен еңбектерімен және
ерліктерімен танылған азаматтар [208, 234 с.].
Осындай мәдени шаралар, білім саласындағы қарым-қатынастар соңғы жылдары
кеңінен жүргізілуде. Түрік халқының өкілдері Қазақстан халықтар
Ассамблеясына мүше. Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінде түрік халқының өкілдері
көп ұлтты республиканың әлеуметтік экономикалық және мәдени дамуына өз
үлесін қосуда.
Қазақстанда тұрақтап қалған күштеп қоныс аударылған халықтар бүгінгі көп
ұлтты тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің халықтар арасында спорттағы
шеберлерлігімен танылғандар да көптеп кездеседі. Олар шешен азаматтары
арасынан спорт шеберлері Қазақстаннан шыққан бірнеше дүркін әлем
чемпиондары атанды.
Мысалы, Вайт Талгаев және Вахид Масудов футболистер, кейіннен
республикалық команданың бас тренері болды. Ваит Талгаев КСРО-ның еңбегі
сіңген спорт шебері, Қазақстанның құрама командасына басшылық етсе, Масудов
Жамбылдағы Химик, Ханкидің Хорезм, Қызылорданың Мелиоратор, Алматының
Қайрат, Грозныйдың Терек командаларының санында шықты. 1993 жылдан бәрі
ол әр кездері Алматы, Ақтөбе, Жамбыл, Қарағанды, Семей және Өскемен
қалаларының командаларын жаттықтырады [212, 86-91 сс.].
Шымкент қаласының құрметті азаматы, шешен Бисолта Дециев грек-рим
күресінен халықаралық спорт шебері, төрт рет әлем Кубогінің иегері болған.
Ол 1987 жылы АҚШ-та, 1989 жылы Швецияда, 1990 жылы Норвегияда, 1991 жылы
Грецияда белдескен әлемдегі күшті күрескер, 1989 жылы Будапеште Гран-
Приді бағындырған және бірнеше дүркін СССР чемпионы атанған. Сондай-ақ
2000 жылы Аслан Хамзатов еркін күрестен әлем чемпионы атағына ие болды. Ал
Адлан Жумаев Қазақстан Республикасының еркін күрестің еңбек сіңірген
жаттықтырушылық шеберлігімен әлемдік сыйлықтың иегерлері Муртазадиев,
Кургумеев, 2000 жылғы Сиднейде өткен Олимпиадалық Ойында күміс сыйлықты
жеңіп алған қарашай ұлтының өкілі Ислам Байрамуковтар шықса шешен
жастарының арасынан да ауыр және гимнастика, үлкен теннис, шахмат сияқты
түрлі сорт ойындарында Садо Бациев сияқты алғашқы жұлдыздары танылуда.
Сонымен бірге бүгінгі күнде жер аударылғандардың қазіргі буынынан жастар
арасында КИМЭП-тің түлегі шешен қызы Айнур Матгериева Алматы, АҚШ, Италия
және Испанияда өткен көптеген халықаралық студентер конференциясы мен
бағдарламасына қатысқан дипломант [212, С.90].
Қазақстанның мәдениетін өркендетуде белсене еңбек етіп жүрген Зура
Ахмадова, Республикалық оқушылар сарайының көркемдік тәрбие бөлімінің
меңгерушісі, ең жоғарғы категориясының педагогі, Қазақстан Республикасының
білім үздігі. Зура Абай атындағы Республикалық Опера және Балет театрының
хор студиясын және де Алматы Мемлекеттік теат-көркем (Театрально-
Художественного) институтының музыкалық комедия актеры бөлімін бітірген ең
алғашқы шешен қызы. Ол өз мамандығының шебері, әртіс және режиссер ретінде
көптеген жұмыстар атқарады. Ол әрі оқытушы, спектаклдер қоюшы, теле-шоулар
ұйымдастырушы, көркемсөз оқу шебері (декламирует), әнші және биші ретінде
педагогикалық және шығармашылық шеберлігін қазақ, орыс, шешен тілінде
жүргізсе Ертегі атты музыкалық-хореографиялық театрдың және жас
таланттарға арналған Айналайын атты халықаралық балалар фестивалінің
ұйымдастырушысы және режиссеры [212, С.88].
Ал Мұхтар Бокаев бес жасында Оңтүстік Қазақстанға жер аударылып
келгендердің бірі болатын. Ол кезде әкесі соғыста жүрген Мұхтармен бірге
екі баласын анасы оқытып өз қатарына қосқан. Мұхтар Шымкенттегі
пединституттың тарих-филология факультетін бітіріп, бүгінгі күнде қазақ,
шешен, орыс тілін жетік меңгерген ағартушы педагог және жазушы. Өз халқының
ауыр өмірі туралы оның Два друга, Серижа и Алгира, Мать –герой, Плач
отца атты романдарынан көруге болады. Сонымен бірге Сан зама (Мое время)
автобиографиялық повесі, 1001-й ночи және қазақтың танымал жазушысы
Қалқаман Абдықадырдың төрт томын қазақ тілінен шешен тіліне аударған
еңбектері бар [213].
...Тараз қаласынан Махмадовтар, Астанадан Бауди Амаев, Алматыдан
Нажмутдин Абдуев ғылыми-өндірістік корпорацияларында басшылық етеді.
Бүгіндері онда қатты пайдалы қазбалы кен орнын таза экологиялық
технологиямен өңдеу және өнеркәсіпке жаңа қор жинауды енгізумен белсене
айналысады. Корпорацияның жұмыс қорында мыстың электролизы (қышқылы)
қалдықтарын хлорлы-ертіндісімен (хлоридно-щелочная) өңдеудің жаңа түрі
қолданылып, оған жоғары сападағы сирек кездесетін және қымбат металдар
бөліп алынады. Бұған Ресей, Германия, Қытай және Чили сияқты шетел
компаниялары қызығушылық білдіруде. ЖӨК (НПК) (жаңа өндіріс корпорациясы)
Қазақстанның Ұлттық Ғылым академиясымен бірлесіп ракқа қарсы дәрілік
препарат Арглабинді дайындау мен өңдеуге қатысып бұл БҰҰ инвестициялық
бағдарламалардағы басты қаржыландырылатын өнімдер мен технологиялар
қатарынан табылды.
Қазақстан Республикасының, Шешен және Ингуш республикасының халық
әртисі, Н.А.Римский-Корсаков атындағы Ленинград консерваториясының түлегі
Султан Байсултанов Қазақ академиясының Абай атындағы опера және балет
театрындағы 20 жылдан бері еңбегін айтуға болады. Оған опера өнерінің
табынушылары Германиядан, Франциядан, Турциядан, Югословиядан, Оңтүстік
Кореядан, Кипрден және Қытайдан қолдаушылар шықты. Қазақстан мәдениетінде
көрнекті орын алған талантты поэтесса және қоғам қайраткері Зулпа Шумакова
Қазақстан Республикасының еңбегі сіңірген мәдениет қызметкері, журналистер
Одағының мүшесі, Қазақстан халықтар Ассамблеясының мүшесі, Жезқазған
өңіріндегі Вайнах шешен және ингуш қоғамдық-мәдени орталығының басшысы
[214].
Қазақстанда курдтер Ассосациясы Баргбан, сонымен бірге курд
интеллигенциясының Одағы жұмыс істейді. Баргбанның президенті Надир
Каримұлы Надиров химия ғылымдарының докторы, профессор, академик, еңбек
сіңірген ғылым қайраткері, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының
лауреаты, КСРО-ның құрметті мұнайшысы, бірнеше мемлекеттік наградалардың
иегері. Ал күрд Одағын басқарушы шығыстанушы-ғалым, филолгия ғылымдарының
докторы, Қазақстан Республикасының әлеуметтік ғылымдар академиясының
академигі Князь Ибрагимұлы Мирзоев. Ассоцация мен Одақтың құрылғандағы
мақсаты – күрд мәдени мұраларының күшін біріктіру, халық тілін, әдебиетін
және өнерін өркендету, күрд тарихын оқыту болып табылады.
Ғылымды дамытуға өз үлестерін қосқан күрд халқының ғалымдары академик,
сейсмолог А.К. Курскеев, Н.К.Надиров, К.Н.Мирзоев, Г.А.Мусаев – техника
ғылымдарының докторы, профессор, минералды қорларының (минеральных
ресурсов) халықаралық академиясының мүшесі болса, әдеби шығармашылықтың
өрісін кеңейткен Али Абдурахман Мамедов, К.Н. Мирзоев КСРО және Қазақстан
Республикасының жазушылар Одағының мүшесі, Анвар Надиров, Салех Саяди,
Гасан Гаджисулейман, Юсуф факи Абдулла, Маджиде Сулейман бар. Халық ағарту
ісінде еңбегі сіңген мұғалімдер Муса Тамо Мулейманов, Анвар Каримұлы
Надиров, Азиз Байларұлы Надиров, Сулхадин Исаұлы Сеидовтардың еңбектері
зор. Қазақстан Республикасының халық ағарту озаты Адил Сальманұлы Алиев
және Қазақстанда еңбек ететін Қырғызстанның еңбегі сіңген мұғалімі Нажмадин
Ахметұлы Чатуевты айтуға болады [208, 243 с.].
Оншақты күрдтер заң органдарында, ірі өнеркәсіп кәсіпорындарында
басшылықта, акционерлік қоғамда, халықтық білім және көпшілік хабарлар
ортасында жұмыс істейді. Олар Д.М.Алиханов – Казавторем бірлестігінің бас
орынбасары, Ш.Р.Дурсунов – Алматы облысы прокуратурасының бірінші
орынбасары, Ш.А. Мустафаев – Кереге құрылыс фирмасының директоры,
Ш.А.Аюпов – милиция полковнигі, Махмеде Мьсто – Курдистан газетінің бас
редакторы сияқты қызметтерімен танымал. Спорттан танылған күрд азаматтары
Маликша Мырзаұлы Османов – еңбегі сіңген спорт шебері болса, кинг-бокстен
Европа чемпиондары ағайындылар Мыкайл және Исмаил Надировтар, Рамазан және
Саяд Саядовтар, Давид Алиев және басқалары шықты [208, 187 с.].
Бүгіндері Туран әзірбайжан мәдени орталығы жұмыс істейді. Оның
президенті Новрузов Мусеиб Али-оглы режиссер-қоюшы, әзірбайжан тілінде
күнделікті жүргізіліп отыратын Азери радио бағдарламасының авторы әрі
жүргізушісі және Қазақстан халықтар Ассамблеясының мүшесі. Бұдан басқа
Шалқар радио бағдарламасынан М.А.Новрузов әзірбайжан тілінде өз ұлтының
тарихы, мәдениеті, өнері мен дәстүрі туралы хабар жүргізеді. Қазақстан
өңірінде туған жерден әкелінген шешен тілінде мектептің оқулық кітаптары
таратылған. Әзірбайжан мәдени орталығының негізгі мақсаты ана тілін, төл
мәдениетін, халықтың салт-дәстүрін одан әрі дамыту. Сонымен бірге
әзірбайжан ұлтының азаматшасы, тіл мәселесі, соның ішінде қазақ тіліміздің
қазіргі дамуы мәселесін жандандыру жанашыры танымал, филолог Асылы
Османованың да еңбектері ерекше.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін соғыс кезінде жер аударылып,
соғыстан кейінгі жылдарда ұзақ жылдар бойы қудалаумен болған жер аударылған
халықтардың, көріп отырғанымыздай құрылып отырған мәдени орталықтардың
мақсаттары бір. Қазақстан жерінде тұрақтап қалған халықтардың атамекені
үшін күресі бір төбе. Олардың Автономиялары қайта қалпына келген жоқ, тек
қайта құрылды. Жер аударылғаннан кейін ата-баба жеріне басқа халықтардың
қоныс тебуіне байланысты қайта оралу, орналасу ерікті болмады. Ендігі
жерде болашақ ұрапақтарының ана тілдерін жалғастырып, мәдениеттерін, салт-
дәстүрлерін сақтап қалу.
Қорыта келгенде осындай мәдени шаралар, білім саласындағы қарым-
қатынастар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының Кеңес
дәуіріндегі Қазақстан тарихы бөлімінің ХХ - басы ХХІ ғғ.
полиэтникалық мемлекет жағдайындағы Қазақстан халықтарының үйлесімділігі:
тарих, дін, мәдениет атты жоспарлы тақырыптың ХХ ғ. Қазақстан
этностарының тарихи қалыптасуы деп аталатын І бөлімінің Қазақстанға жер
аударылған халықтар және олардың бейімделуі деген V-тарауы бойынша
жоспарлы тақырып материалдары.
1. Қазақстанға жер аударылған халықтарды орналастыру
Депортация – құқықтық және саяси негіздермен түсіндіргенде, жеке
адамдарға, заңға сәйкестендіріп қолданғанда ғана қоғамдық тәртіпті
бұзушыларға қолданылатын шара.
Ал, кеңестік тоталитарлық жүйе көптеген халықтар мен этникалық топтарды
тарихи отанынан алыс аймақтарға күштеп көшірді, олардың бірлігі мен
біртұтастығына, мәдени әлеуметтік дамуына орасан зиянын тиді.
Кеңес үкіметінде депортация кең көлемде орын алды, оның негізгі
жүргізген саясаты – халықты жазалау мақсатында тарихи туған жерлерінен
күштеп –шалғай аудандарға қоныс аудару болды.
КСРО-дағы кейбір аз ұлттар өкілдерін жер аудару саясаты соғысқа дейін
күшіне енген мәселе. Мысалы, 20-30 жылдары осындай ретпен Қазақстанға КСРО-
ның басқа өлкелерінен бұрынғы байлық иелері кулактар, діндарлар,
ақсүйектер, патша өкіметі әкімшілік орындарында қызмет еткен шенеуініктер -
барлығы 360 мыңдай адамдар жер аударылды [16, 10-б.]. Осындай саясат
нәтижесіндегі 30 жылдардағы ашаршылық кезінде халқы сиреп қалған Қазақстан
сияқты жерлерге өнеркәсіп құрылысын өркендету, оның табиғи байлықтарын
игеру мақсатымен адам күшін шоғырландырып, еңбек ресурстарын көбейтуге
тырысты. Осы негізде Қиыр Шығыс, Солтүстік Орал, Норильск, Магадан, Колыма,
Батыс және Шығыс Сібір сияқты нашар игерілген өлкелердің де табиғи
байлықтарын ашу, өндіріске қосу жұмыстары, жаңа кәсіпорындар мен қалалар
салу қызу қарқында жүргізілді.
Біртіндеп осы саясат жеке этностар мен тұтастай ұлттарға бағытталды.
Кеңес өкіметінің күштеп қоныс аудару саясатына алдымен Қиыр Шығысты
мекендейтін кәрістер жапон өкіметі соғыс тұсында шекара маңындағы
кәрістерге сенімсіздікпен елдің ішіне қарай көшірсе, Кеңес үкіметі де жапон
армиясы жасырын қызмет атқарулары мүмкін деген күдікпен кеңестік кәрістерді
жер аударды. Содан кейін құрыққа ілінген Әзірбайжан, Армян
республикаларынан шекараға жақын орналастырылған күрд, армиян, парсы, түрік
халықтарының кейбір өкілдері Қазақстанға жер аударылса, Қырым татарларының
көпшілігі Өзбекстанға көшіріліп әкелінді.
Тарихтың қаралы оқиғалары ретінде сталиндік жазалау мұнан кейінгі
кезеңде де жалғаса берді. Екінші дүние жүзілік соғыс басталған кезде
гитлерлік әскерге көмектесуі мүмкін деген желеумен Еділ бойынан немістер
қудаланды. Ленинград аймағынан немістер мен финдер де Қазақстанға
орналастырылды. Немістерді күштеп көшіруге Мәскеу қаласынан және Мәскеу
облыстарынан және Ростов облыстарынан немістерді Қазақстанның Қарағанды
облысына, Жамбыл облысына, Қызылорда облысына, Оңтүстік Қазақстан
облыстарына орнастырылыды. Немістер Краснодар аймағынан, Орджоникидзе
аймағынан, Тула облысынан, Кабардин-Балкар АССР-інен, Северо- Осетия АССР-
інен де жер аударылып, ондағы немістерді Қазақ ССР-іне орналастырылды.
Немістерден Қазақстан Республикасына Запорож облысынан, Сталин облысынан
және Ворошиловград облысынан жер аударып орналастырды. Немістерді Грузия
Республикасынан, Әзірбайжан Республикасынан және Армиян Республикасынан
көшірілсе Дағыстан Республикасынан және Шешен-Ингуш АССР-інен немістерді
сыпырта жер аударды.
Соғыстың ортасында Закавказье асуынан өтуге неміс басқыншыларына
жәрдемдесті деп гитлер-фашистерінің агенттерін қудалау басталды. Онда
Солтүстік Кавказдан шешен, ингуш, қарашай, қалмақ, түрік, күрд халықтары
және Қырым татарлары Қазақстанға жер аударылғандығы белгілі. Мұнда барлық
қарашай халқына жағылған күйе еді. Оларға неміс басқыншыларының Қарашай
Республикасына басып кірген кезде көптеген қарашайлықтар опасыздық
көрсетіп, сатқындық жасаған. Көптеген адамдарды немістерге ұстап берген,
неміс-фашистерінің құрған ұйымына кіріп, Кеңес Үкіметіне қарсы соғысқан.
Немістердің Закавказье асуынан өтер кезде, оларға жол көрсетіп, тиісті
жерлеріне дейін алып барған. Ал неміс басқыншылары бұл жерден қуылғаннан
кейін, үкімет құрығынан қашып жүрген, бандиттерді, гитлер-фашистерінің
агенттерін қудалау, ұстау басталды,- деп атап көрсетілді. Бұнда кінәлі
деген азаматтар ғана жазалануыдың орнына тұтастай халыққа жазалау
жүргізілді. Әрбірінен осындай кінә тауып, туған жерінен бүкіл халықты
басқа өңірге қоныс аудару жөнсіздік болып отырғаны сөзсіз еді.
Сөйтіп Кеңес – Герман соғысы кезінде халықтарды жер аударудан
тоталитарлық жүйе ерекше тәжірибе жинақтады. Бұл тоталитарлық жүйе
жағдайындағы ұлт саясатының ешқандай заңдылықты сақтамауының айқын
көрінісі.
Кеңес Одағы мен Ресей Федерациясының Жоғарғы Кеңес Президиумының
автономдық республикалар мен облыстарды құру немесе оларды жою туралы
ешнәрсе айтылмаған да. Осы жарлықтарда атап көрсетілген халықтар
қарашайлықтардың көрген қорлықтарын олар да көрді десек те болады. Осындай
тағы басқа да шығарылған халықты депортациялау жайлы заңды актілер заң
жүзінде біткен, олар Конституциялық заңсыз деп есептелінді. Себебі, кейбір
адамдар жазығы жоқ бола тұрсада жазаланды, ал нақты қылмыскерлер жазаланбай
қалды. Содан кейін осындай көптеген халықтың ішіндегі қылмыскерлер мен
кінәлілердің заң жүзінде, сотта да, басқа да материалдарда да – олардың
кінәлары анықталмады.
Егер соғысқа дейінгі халықты депортациялау заңдылығы сол кездегі
Конституцияға, заң тәртібіне, жариялылыққа қарсы элементтерді жасыруға
тырысса, ал Ұлы Отан соғысы жылдары депортацияланған халықтарға қатысты
ешбір заңдылықтар болған жоқ, оларға ешқандай жеңілдіктер (аурухана,
мектеп, ақшадай көмек) жасалынған жоқ, қайта өздеріне көрсетілген түзу
жолмен жүруге тырысты. Соның әсерінен, жекеленген депортацияланған халықтың
қоныстанған жерлерінде қанша уақытқа дейін болатындары туралы білуге де
мүмкіндіктері болмады.
Халықтарды осылай сыпыра көшірту тәжірибесі соғыстан кейінде жалғасты.
Оған Батыс Украина территориясынан ұлт-азаттық қозғалысына қатысқан
мыңдаған халықты көшіру дәлел.
Күштеп қоныс аудару негізгі операциясы Ұлы Отан соғысы кезінде іске
асырылды. 1946 жылғы КСРО-да жалпы жер аударылған 2 463 940 адамға жетті
[17, С.287] (ал басқа деректерде 2 826 419 адам). [18, С.713]). Олардың
Қазақстан Республикасына жалпы жер аударылғаны 1 млн. 200 мың адам болды
[19, 43 с.].
Соғыстан кейінгі жылдары негізінен оларды еңбекке пайдалануға байланысты
адам санындағы өзгерістері көп болды. Онда оларды лег-легімен басқа
республикаларға жіберді немесе басқа республикалардан қабылдап алып
отырды. Себебі соғыс жылдарында тек Солтүстік Кавказ, Грузин, Кырым
автономдық республикасынан 500 000 астам жер аударылғандарды орналастыру
қиын болды. Оларға тұрғын үй жетіспеді. Олардың жаңа жерге бейімделе
алмауынан жұмысқа орналасуларында да көп қиыншылықтар туды. Сол себептен
жер аударылғандардың еңбекке жарамдыларын ауылшаруашылық, өндірістік
жұмыстарға және оларға арналып салынып жатқан тұрғын үй құрылысы
жұмыстарына пайдаланды. Мысалы, 1946 жылы 1 қаңтар есебі бойынша Қазақстан
Республикасына Солтүстік Кавказ, Грузин, Кырым автономдық республикасынан
107 272 отбасы (412 191 адам) орналастырылды. Кейіннен бұған тағы да 5 955
отбасы (23 362 адам) келіп қосылды. Оның ішінде 4 641 адам туылғандар
болды. Олар Қазақстан Республикасына былай орналастырылды:
Кесте 1- 1946 ж. келіп қосылғандардың Қазақстан Республикасына қоныстану
саны.
Облыс отбасы адам саны
Алматы 792 2360
Ақмола 114 1735
Ақтөбе 150 354
Шығыс Қазақстан 706 2195
Жамбыл 751 3178
Қарағанды 622 1699
Қызылорда 110 1023
Көкшетау 243 1167
Қостанай 366 2234
Павлодар 23 394
Солтүстік Қазақстан 369 1279
Семей 418 1865
Талдықорған 297 1706
Оңтүстік Қазақстан 77 627
Гурьев 270 882
Алматы қаласы 647 665
Сонда барлығы 5955 отбасы (23 362 адам) республикамыздың 16 облысына
таратылып қоныстандырылды. Ал кеткен 7 135 отбасы (33 102 адам) болды,
олардың ішінде 7 271 адам өлгендер еді [20, 3-п.].
Алайда олардың келген кездегі әр ай сайын тіркеліп отырған құжаттарында
жаңадан қосылғандар мен басқа жерге ауыстырылғандар, туылғандар мен
өлгендер, әскерден және әскери ауруханадан оралғандар, ажырап қалған
отбасылардың қайта қосылуы, отбасыларын екіге бөлу сияқты өзгерістерге
байланысты нақты санын тура айту да қиын. Мысалы, 1946 ж. 1 шілдесінде
Қазақстан Республикасында 105 980 отбасы (405 000 адам) тіркелінген. Бұған
түрмеден босатылған 7000 адам, әскер қатарынан келген 6000 адам, жаңа
туылғандар 8000 адам, барлығы 21 000 адам келіп қосылған. Сонда жалпы саны
426 000 адам болған. Сол сияқты басқа көрсеткіштерде 1946 ж. 1 шілдеде
Қазақстан территориясында 111 980 отбасы (426 021 адам) тіркелінген [21, 28-
п.].
Ал 1947 жылы 1 қаңтардағы есеп бойынша қоныстанғандарды ұлтына қарай
бөлсек, шешен-ингуш 82 650 отбасы (317 375 адам), балқарлар 4 924 отбасы
(172 69 адам), қарашайлар 9 450 отбасы (38 387 адам), қалмақтар 752 отбасы
(1 937 адам), Грузиядан келгендер 6 835 отбасы (27 256 адам), Қырым
татарлары 1 481 отбасы (4 227 адам) келіп орналастырылған. Бұл ұлттар
Қазақстанның облыстарына былай бөлінді:
Кесте 2 – 1974 ж. Қазақстан Республикасына жер аударылған халықтарды
орналастыру.
Облыс атауы Барлық Қа- Ау-дан Кол-хоз Орна- Сов-
отбасы ла саны саны ласқан хоз саны
саны отбасы
Алматы 6393 2658 6138 1085 140 8
Ақмола 10434 3409 10816 2187 581 399
Ақтөбе 2347 983 1801 137 232 210
Шығыс Қазақстан 5554 1643 5321 179 242 268
Жамбыл 8451 3277 10581 1020 278 243
Қарағанды 5892 1050 10820 777 368 368
Қызылорда 5709 1842 6036 379 407 -
Көкшетау 5303 1089 10346 - 567 101
Қостанай 7512 2207 10775 232 447 209
Павлодар 8261 1172 7011 259 550 412
Солтүстік 5063 1615 5118 - 146 22
Қазақстан 4355 857 4571 - 569 457
Семей 5060 1745 4584 1690 470 313
Талдықорған 12965 7869 12013 3381 983 611
Оңтүстік Қазақстан444 413 269 109 - -
Груьев 960 117 1697 51 - -
Алматы қаласы
Балаларды мектепте оқумен қамту қысқа қарай мектепке киіп баратын аяқ
және басқа да киімдерінің жоқтығынан болды.
Мысалы, Қостанай облысында оқу жылының басында, сабаққа баруға тиісті
7512 баланың ішінен 6571 бала мектепке барған. Қыс мезгілінде бұл сан
мүлдем төмендеп кеткен. Онда мектепке баратын баланың саны 2207 –ақ болған.
Ал Солтүстік Қазақстан облысында оқу жылының басынан, мектепке баратын 5063
баладан 2900 бала ғана мектепке барса, қыстың күні 1615-ақ бала оқуға
барған. Мұндай мектепке барудың төмендігі барлық облыстардан кездесіп
тұрды. Бұдан басқа бастауыш біліммен түрлі мамандық алу училищелерінде 6000-
нан астам балалар оқыды [191, 8-п.].
Балаларды мектепте оқытуға шектеу қойылмаса да, жоғарғы білім алу жер
аударылғандар үшін өте қиын мәселенің бірі болды. Мектеп бітірушілердің
өзі қалаған оқуларына бара алмауы оларға деген сенімсіздіктің бір көрінісі
еді.
Мысалы, Қазақстан Жоғарғы Атқару Комитетінің 1952 жылы 28 мамырда № 12
хаттамасының 76 тармағы бойынша жер аударылғандарды С.М.Киров атындағы
Қазақ Мемлекеттік Университетіне, Алматы Заң, Қазақ тау-металлургия,
физкультуралық және педагогикалық институттар мен консерваторияға оқуға
қабылдауға тыйым салынды. Жер аударылғандарды тек Қазақстанның
ауылшаруашылық, зоотехникалық, медициналық, Шымкенттегі технологиялық және
Алматыдан басқа, мұғалімдік оқуларға шектеулі ғана адам саны оқуға
қабылданатын. Оның өзінде негізінен сынақтан өте жақсы өткен коммунистер
мен комсомолдар, қоғамдық және өндірістік жұмыстарды жақсы атқарғандар ғана
оқуға қабылданатын болды. Мысалы, жер аударылғандардан жыл сайын Қазақстан
ауылшаруашылық институтында конкурсқа 20 студент жібәрілетін болса, олардан
10 адам ғана қабылданатын еді. Алматы мал дәрігерлік институты конкурсқа 20
адам, қабылдауға 10 адам, Семей мал дәрігерлік институты, Шымкент
Технологиялық институты, Петропавл Педагогикалық институты және Қарағанды
медициналық институтының әр қайсысының конкурсына 15 адамнан, қабылдауына 7
адамнан, Алматы Медициналық институты конкурсына 25, қабылдауына 12,
Қарағанды Педагогикалық институты конкрусына 20, қабылдауына 10, Қостанай,
Ақтөбе, Семей, Шымкент, Гурьев, Орал, Қызылорда педагогикалық
институттарының әрқайсысының конкрусына 10 адам, қабылдауына 5 адамнан ғана
жіберуге болатын, сонда барлығы жылына жер аударылғандардан 215 адам
қабылданып, оның 105 - і ғана оқуға мүмкіндік ала алатын [192, 112-113
пп.]. Бұл сол кездегі тоталитарлық жүйенің саясаты бойынша жоғары оқу
орындарда оның өзі тек есеппен берілген оқу орындарында бірен-саран
балаларын оқытып, басым көпшілігін тек қара жұмыстарда қалдыру болатын.
Жер аударылғаннан бастап 1955 жылдарға дейін неміс халқына айрықша қиын
жылдар болды. Оларға болашаққа шығудың барлық дерлік саласына жол жабық
болды десе де болады. Күштеп қоныстандырылғаннан кейін, әсіресе неміс
жастарына орта білім мен жоғары оқу орындарында білім алуға немесе оқуға
праволары болмады. Ол туралы неміс ұлтынан Лидер Лидия “Енді бізден,
немістерден барлық правоны алып тастады. Осы қаулыға дейін біздің
балаларымыз оқитын болар деген үмітте едім, ал енді балаларымыздан оны да
алып тастады, тек жұмыс істеуді талап етуде”-дейді [18, С.623].
Тағы да сол сияқты неміс ұлтынан Штуккерт М.А. Сталинге жазған хатында
баласын ұшқыштар дайындайтын оқу орнына қабылдамағанын айтқан. Оған әр оқу
орындарына қабылдау әрбір жеке жағдайларға байланысты шешіледі. Оқуға
қабылдау талабы өте жоғары болса, онда оның баласы ол оқуға сай емес,
сондықтан баласын басқа оқу орындарына апаруға болатындығы туралы жауап
алған [193, 28-п.].
1949 жылы 30 желтоқсанда ІІМ басқаруымен жер аударылып келген
халықтардың балаларының оқумен қамтылуы туралы жалпы жағдайы былай болды:
1950 жылы 1 қаңтар есебі бойынша қоныстандырылған жерлерінде мектеп
жасындағы балалардың саны 460 032 адам, олардың бастауыш және орта
мектептерде білім алатыны 368 089 адам немесе 80 %, ал оқумен қамтылмағаны,
яғни оқымайтын балалардың саны 91 943 адам болды. Оларды ұлтына қарай
бөлсек: немістерден барлық мектеп жасындағы бала саны 216 736 адамның
мектепте оқитындары 186 447 бала болса, оқымайтындары 30 289 бала
тіркелінген. Сол сияқты Солтүстік Кавказдан жер аударылғандардың барлық
мектеп жасындағы бала саны 90 366 болса, олардың мектепте оқитындары 56 604
бала, ал оқымайтындары 33 762 бала болып отыр. Қырымнан жер
аударылғандардың барлық мектеп жасындағы бала саны 36 152 адамды құраса,
мектепте білім алатыны 33 517 бала болса, оқумен қамтылмағандары 2 635 бала
болған [18, С.633].
Жер аударылғандардың көпшілігі, оның ішінде әсіресе жастар жағы негізгі
қоғамдық жұмыстарға белсенді араласып, тұрғындар арасында пайдалы үгітшілер
шығып, колхоздар мен артельдер басқару жұмыстарына қабылданды. Олардың
ішінен ВЛКСМ мен жеке жағдайда ВКП (б) мүшелікке алынғандар да бар. Бірақ,
көп жағдайда нашар атқарылған саяси жұмыстардың бірі жер аударылғандардың
балаларының оқумен қамтылмай отырғандары 56 мың мектеп жасындағы балалар
тіркелінген [194, 8-п.].
Соғыс біткеннен кейінгі алғашқы жылдарға қарағанда 50 жылдары оқуға
келген балалардың саны экономиканың оңалуы, оларға деген аз да болса үкімет
тарапынан көмектердің беріле бастауына байланысты әлдеқайда көбейді.
Мысалы, 1950 ж. 15 қыркүйекте оқумен қамтылған 74 326 ұл бала, 71 333
қыз бала, барлығы 145 659 бала болды. Олардың негізгі бөлігі 1 мен 6
кластар аралығында оқитындар болған. Оқумен қамту жұмыстарында қазақ тілін
білмейтін балалар үшін орысша оқытатын кластардың жоқтығынан Қарағанды
облысында 1 546 бала, Көкшетауда 680 бала оқуға бара аламаған. Сол сияқты
Қарағанды облысында 1 329 бала, Көкшетауда 2 039 бала Павлодарда 577, Семей
299, Талдықорғанда 400 бала жылы киім мен аяқ киімнің жоқтығынан оқуға
қатынай алмаған, жер аударылғандардың салт-дәстүріне байланысты Алматы
облысында 2 136 Шығыс Қазақстан облысында 371, Павлодарда 226, Семейде 618,
Талдықорғанда 619 баланы ата-аналары, әсіресе қыз балаларды оқуға бермеген.
Ал жер аударылғандардың ішінен жоғарғы білімді мұғалім 1 012 адам, олардың
ішінде 201 адам басқа мамандықтар бойынша жұмыс істесе, орта білімді
мұғалімдер 2 666 адам, олардың ішінде 723 адам басқа жұмыстарда істеген
[195, 45-п.].
Оқуға қамтылған жер аударылған халықтардың балаларын жынысына, ұлтына
қарай қарастырсақ: [196, 46-п.]
Кесте 4 - Оқуға қамтылған жер аударылған халықтардың балаларын жынысына,
ұлтына қарай қарастыру.
ұлты ер балақыз 1-6 класс 7 класта оқумен
саны бала аралығында оқитындар қамтылмаған
саны оқитындар саны саны дар саны
ұл бала қыз бала ұл бала қыз бала ұл бала қыз бала шешен
ингуш
қарашай
балқар
неміс
түрік
қырым
татарлар
қалмақ
күрд
хемшіл
әзірбайжан 25325
9127
4894
1417
37900
2035
200
194
735
44
1641
25235
9440
4756
1357
39631
2011
187
154
675
31
1594 19358
7102
4219
1130
32115
1661
175
175
569
30
1301 16271
6411
3890
1042
34021
1527
166
134
421
21
1213 318
155
148
29
1371
13
6
9
10
2
17 191
126
118
8
154028
10
5
4
-
- 5652
1870
527
258
4414
361
19
10
156
12
323 8773
2903
728
307
4070
456
11
15
250
10
381
1951-1952 оқу жылында оқуға бармағандары 9899 адам болса, 1952-1953 оқу
жылында жер аударылғандардан мектеп жасындағы балалар саны 18591 адам.
Олардың оқуға барғандары 18142 адам болса, ал оқуға бармағандары 449 адам
еді. Ол кезде жалпы пионер ұйымына тіркелінген 8000 бала болды. Орта оқу
орындарында оқитын 102 адам, олардың ішінде педагогикалық училищеде 14
адам, мал өсіру техникумында 28 адам, темір жол техникумында 18 адам,
медициналық мектепте 28 адам. Кешкі мектептерде қалалық және ауылдық
жастардан оқығандары 103 адам, интернатқа оқуға берілгендер 222 адам,
балалар үйінің тербиесіне берілгендер 395 бала. Облыстарда сауатсыз және
жартылай сауатты балалар саны 13000, олардың ішінде шешендер 3840 адам,
ингуштер 3400, балқарлар 3600, немістер 1600, басқалар 560 адам болған
[197, 68-п.].
Оқушыларды оқумен қамту тікелей міндетке алынғанымен құрылыс жұмыстары
жаңа жүргізіліп жатқан өңірлерде мектептердің жетіспеуі де білім алу
жүйесінде көп кедергілер келтірді.
1953 жылы Жетісай өңірінде арнаулы Министрліктіктің қолдауымен бар жоғы
320 оқушы сиятын 2 мектептік құрылыс салынды. Бұдан басқа тағы салыну
үстіндегі 4 мектептің Жетісайда біреуі ғана бітті. Осындай себептерден
оқумен қамтылған 1000 оқушы ғана, ал қалған 4000 оқушы, яғни 11 мектеп, жер
аударылғандарға салынған үйлерде оқыды. Мектеп үйіне қажетті алып келіну
керек 1222 партаның 630-ы ғана жеткізілсе, бұған қоса мектеп көрнекті
құралдармен, оқулықтармен және мектеп жићаздарымен жабдықталмаған [198, 4-
п.].
Мұндай жағдайда білім беру, оқу сол кездегі оқытушыларға да оқушыларға
да қол байлау болды.
Ал 1954-1955 оқу жылының басында Семей облысында 1 мен 4 кластар
аралығында оқуға қамтылу керек немістер 187 бала, шешендер 144 бала,
оқығаны 187 неміс, ал шешендер 142 бала, 5 пен 7 кластар аралығында оқумен
қамтылу керек баланың саны немістерден 132 бала, шешендерден 127 бала,
оқуға келмеген немістер 131, шешендер 124 бала, 8 бен 10 кластар аралығында
немістер 11 бала, шешендер 8 бала болған. Ал 1955 жылы 1 мен 4 кластар
аралығында оқумен қамтылған немістер 171 бала, шешендер 145 бала, Қытай
Халық Республикасынан 13 бала болса, 5 пен 7 кластар аралығында немістерден
141 оқушы, шешендерден 129 оқушы, қытайдан келгендер 8 оқушы болған [199,
68-п.].
Бұл жағдай да жер аударылғандардың балалардан басқа тыңайған жерлерді
игеруге келген отбасылардың балалары мен сол кездері Қытай Халық
Республикасынан келген отбасылардың балаларына да бір шетінен тіл үйретіп,
екінші жағынан бағдарламадан қалдырмай білім берген педагогтардың еңбектері
де шексіз.
1954 жылы Қостанай облысында барлық орналастырылған жер аударылғандардың
саны 44072 адам болған. Олардың ішінде 7567 адам сауатсыз, оқуға
қамтылмаған балалар саны 515 адам, оқитындары 8001 адам тіркелінген [200,
87-п.].
Алғашында “Отанын сатқандар” деп теріс көзқарас танытып келген
жерлерінде сенімсіздіктен оқыған мамандықтары бойынша орналаса алмай, ауыр
жұмыстарға тартылып, киім-кешектің жоқтығынан балаларын оқуға бере алмай
сауатсыздық пен жұмыссыздықтан көп зардап шекті.
Саяси қоғамдық және көпшілік мәдени жұмыстарына көбіне араласпайтын
шешен әйелдер еді. Олардың арасында осы жұмыстарға тарту жайлы үгіт-насихат
жүргізу барысында жұмыстардың бәрі орыс немесе қазақ тілінде жүргізілетіні,
шешен тілінде газет-хабарламалардың жоқтығы туралы айтылған.
Осы мәселеге байланысты Кеңес Одағы Орталық Атқару Комитетінің 1955 жылы
18 наурыздан бастап № 33 хаттамасының 23 пункті бойынша Қазақстан Мәдениет
Министрлігі органдарынан шешен тілінде “Къинхьегаман Байракх” (Знамя Труда)
деп аталатын, газеттің төрт бетіне лайықты, жетісіне 1 рет, 7 мың тиражбен,
штат күнделігімен келісімді 17 адам жұмыс істейтін республикалық газет
шығаруына рұқсат берілді [201, 162-п.].
Сонымен осы жылы “Знамя труда” және “Блокнот агитатора” деп аталатын
шешен тіліндегі газет пен радио хабарлама бөлімдері ұйымдастырылды. Бірақ
газеттер мен радио хабарларға көбіне әйел адамдар қатыспады. Бұл кезде
құрылған газетте жер аударылғандардың жұмысы, қоғамдық саяси өмірі мен
мәдени тұрмыстары туралы мақалалардың жазылуы нашар жүргізілді, яғни баспа
беттері бойынша оларға қолдау көрсетілмеді [248, 100-п.].
1955 жылы 28 сәуірдегі № 41 бұйрығы бойынша Республикада тұрып жатқан
жер аударылғандар арасында мәдениетті гүлдендіру мен саяси жұмыстарды
күшейту мақсатында, құжаттық, жаппай саяси, ауылшаруашылыққа байланысты
ғылыми-танымал, 5 мың тиражбен, жалпы көлемі 45 баспа табақ, 15 шақты атпен
шешен тілінде газеттер шығаруға тағы да жол ашылды [203, 13-п.].
Дегенмен балаларды оқумен қамтылу жағдайы барынша жасалғанымен 1954-1955
оқу жылында себепсіз оқуға келмегендер 898 оқушы, олардың ішінде 350 бала
жер аударылғандар немесе 39 % болса, бұдан басқа мүлдем оқуға алынбаған жер
аударылғандардан 170 баланы немесе 50 пайызды құрады [204, 19-28пп.].
Бұндай себептер шамасы басында оқумен қамтылмаған балалардың бірнеше жылдар
өткізіп барып жастарының озып кетуіне орай оқуға құлықтары болмағандар
немесе күн көріс үшін тек жұмыспен айналысып кеткендер болса керек.
Соғыс кезінде Еділ бойынан күштеп көшірілген немістердің жағдайы басқа
жер аударылғандарға қарағанда өте ауыр болғанын білеміз. Олар алыс аудандар
мен нашар жерлерге орналастырылып, ауыр жұмыстарға жіберіліп, ішкі істер
бөлімінде аса қатаң тексерулерден өтіп тұрды. Кейіннен шектеулері
алынғаннан кейін орналастырылған жерлерінде тұрақтап қалу үшін саяси
партиялық жұмыстар жүргізілді. Әсіресе неміс халқы көп орналастырылған
жерлерде колхоз, совхоз, МТС, кәсіпорын өнеркәсіптерінде, партия
аппараттарында, комсомол, кәсіподақ органдарында басқару жұмыстарына
тартылды және жастар арасында мәдени-дамыту жұмыстарына көбірек тартуға
көңіл бөлінді. Оларға арналған кешкі мектептер ашылып, неміс тілінде әдеби
әңгімелер, көркемсөз оқу шеберлері және театрлық көріністер
ұйымдастырылды. Радиолық хабарлар ашылып, ол неміс тілінде жетісіне 2-3
рет, 30 минуттан көркем және ән хабарлары берілді.
Халықтар арасында тәрбиелік жұмыстарды обком, горком және райком
партиялары жүргізгенмен олар үшін ішкі саяси жағдайларға байланысты неміс
тілінде баяндамалар, лекциялар оқу, пікірталас алмасу жұмыстары
ұйымдастаралмаған. Бірақ немістер арасында кәсіпорындар мен ауыл
шаруашылығын басқару жұмыстары мен комсомол, партия, кәсіподақ және кеңес
органдарына тартылу қарқыны аз. Оларға арналған неміс тілінде әдеби
оқулықтар сол кездері жоқтың қасы еді.
Жер аударылғандар арасында мектептерде ана тілінде оқытатын кластар мен
топтар ашу туралы өздерімен әңгімелер мен пікірлер өткізілді. Онда жер
аударылған тарапынан ата-аналар қолдау көрсете қоймаған. Мысалы, Павлодар
облысындағы Тельман атындағы колхозда 37 жылдық стажы бар мұғалім, неміс
Лефлер В.П. жеке әңгімелесу кезінде ана тілінде сабақ өтуді қолдамаған. Сол
сияқты Киров колхозының мұғалімі Гутленлохер Э.Л., Леман Е.А., Доц Л.Ф.,
және Таборт Ф.А., айтулары бойынша, жұмыс істеп жүрген жерлерінде 90 %-ға
жуығы немістер, бірақ ата-аналар тарапынан ешқандай ана тілінде оқуға
өтініш білдірмеген. Ал ингуштермен жүргізген пікірлерінде осы колхоздан 18
адам, тексеру комиссиясының төрайымы, Кавказдан жер аударылғанға дейін
РайОНО бөлімінің орынбасары қызметін атқарған Загиев Сулейманның пікірі
бойынша шешен және ингуш тілінде кластар ашудың қажеті жоқ, бірақ 1 мен 4
кластар арасында ана тілінде сабақ жүргізуге қарсы еместіктерін білдірген.
Тек қана балалардың өз ана тілін ұмытпас үшін, шешен тілінде оқи да жаза
білуі керектігі жайында пікір білдірген Панфилов колхозының тұрғыны, қарт,
жер аударылған Мурцал Хашигулин болды [205, 102-п.].
Әлеуметтік қамсыздандыру бөлімі тарапынан жер аударылған адамға мемлекет
тарапынан көмек беріліп тұрды.
Мысалы, ондай көмекті жер аударылғандар арасында аса қажет ететін 2400
адам алса, әйелдерге Қазақстан Жоғарғы Кеңесі Жарлығымен “Батыр Ана”
орденімен 94 ана марапатталды, “Құрметті Ана” орденімен 574 ана, “Ана
медалімен” 1424 әйел, ал мемлекет тарапынан 2700-ден астам көп балалы
аналар көмек ақша алып тұрды [206, 5-п.].
Соғыстан кейінгі жылдары жер аударылғандардың білім алуы салмақты мәселе
болғанымен, шектеулері алынғаннан кейін біраз ұлт өкілдері елдеріне қайтып,
ата-баба жерінде кейінгі ұрпақтарына өз тілінде білім алып, болашағын қайта
құруды көздесе, ал басым бөлігі Қазақстанда қалып, балаларын оқытудан
күдерлерін үзбеген еді. Мәселен, 1956 жылы балқар, ағайынды 4 жігіт
Мәжитовтердің үшеуі Қазақстанда қалса, төртіншісі әке-шешесін алып өз
Отанына, яғни Кавказға қайтқан. Сол Мәжен басқарған үш ағайынды жігіттер,
басқа балқарлар кеткенімен, қазақтармен құда-жекжат болып, қыз алысып, қыз
берісіп, балалары Алматыда жоғары оқу орындарында оқып, білім алып, көп
жылдан кейін ғана еліне қайтқан [207, 193-б.].
Олардың білім алуына ықпал етіп, қол ұшын берген жергілікті халық
басшыларының да үлесі аз емес. Жер аударылғандар қыстың қаһаған суығында
күштеп қоныс аударылып келген шақтарында жергілікті қазақ халқы асқан
бауырмашылдық көрсетті. Қиын-қыстау уақыттарда мұқалмай шығуына көмектесіп,
өз атамекендеріне оралғаннан кейін де қазақ жерлеріне қоныстанған басқа
ұлттар арасындағы теріс көзқарастар болмас үшін, осы жақтан еңселерін
түсірместей шаралар жасалды. Яғни жақсы еңбеккер екендігін ескертіп медаль,
орден, наградалармен марапаттап, партия, комсомол мүшелігіне қабылдап
қайтар кездерінде сый-құрметпен шығарып салды.
Осындай сый құрметпен аттандырылған Талдықорған облысының Ленин атындағы
колхозда трактор бригадирінің көмекшісі болып қызмет істеген балқар жігіті
Әнуар атамекеніне оралғаннан кейін қала маңындағы совхозда директор болып
қызмет істесе, партия мүшелігіне қабылданған Ерістов, Нальчик қаласы Атқару
Комитетінің бірінші орынбасары болған, ал Ленин колхозында бригадир болып
істеген Бабаев Ахмет Кабардин-Балқар республикасында бір колхозда
орынбасар, Талдықорған облысының К.Маркс колхозында бухгалтер болып істеген
Марат қазір Кабардин-Балқар республикасының депутаты, бір совхозда директор
болып қызмет істетейтіндіктерін айтқан [207, 197-б.].
Қазақстанға күштеп қоныстандырылғаннан кейін қазақ халқының жер
аударылған халықтардың қайғыларына ортақтасып, қуаныштарын бірге бөліскен
және көрсеткен көмектеріне білдірген ризашылықтарын мынадан көруге болады:
1965 жылы Железноводскіге барған сапарында Қазақстаннан қайтқан балқарларды
кездестіріп, Нальчик паркетінде кезінде жер аударылып, Қазақстанда біраз
ғұмырын өткізген, кемінде 100-150-дей жиналған адамдар, сіздің және қазақ
халқының жақсылығын өмірімізде ұмытпаймыз,- деген лебіздеріне куә болғанын
айтады Жұмахан Балапанов [207, 196-б.].
Жер аударылған халықтардан шектеулер алынғаннан соң оқуға бар
мүмкіндіктер ашылып бүгінгі күнде Қазақстанның ғылымына үлес қосып, танымал
ғалымдар, жазушылар, педагогтер, суретшілер т.б. шықты.
Неміс ұлтының ғалымдары қатары бүгінгі күнде еліміздің ғылымын
өркендетуге белгілі қор қосқан азаматтары аз емес. Мысалы, А.Г.Рау -
техника ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі, В.А. Циммер –
геолого-минералогия ғылымдарының докторы, Центрально-азиатская нефть
(ТОО) ААҚ-ның бас директоры, Э.Г.Босс – физико-математика ғылымдарының
докторы, профессор, ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі, Э.Ф. Госсен – ауыл
шаруашылығы ғылымдарының докторы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты.
Сондай-ақ, әдебиеттік майталман дарындылары Гильды Анценгрубер, Герман
Арнгольд, Герольд Бельгер, Лео Вайдман, Нелли Ваккер, Виктор Гейнц, Герберт
Генке, Потер Мая, Константин Эрлих сияқты т.б. танымал талантты жазушылар,
ақындар, аудармашылар, педагогтар бар. Қазақ жерінде халық мойындаған неміс
суретшілері Владимир Эйферт, Леонид Брюмер, Юрий Суппес, Виктор Буш,
мүсінші Юрий Гупель, өрнек шебері Генрих Дандерферт, театр суретшісі Петр
Зальцман сияқты өнер иелері де көптеп кездеседі. Сондай-ақ неміс театрының
директоры мен бас режиссеры Владимир Гаага мен Эирих Шмидтта еңбеккер,
талантты азаматтар. Спорт жағынан еңбек сіңірген КСРО тренері, Қазақстан
құрамасының тренері Эдуард Фердинандович Айрих сияқты көптеген қазақстандық
немістер екінші отаны Қазақстанға қызметін аяған емес [207, С.196].
Жер аударылып келгеннен кейінгі Қазақстанда неміс халқы арасынан
өнеркәсіп және басшылық жұмыстарда да өздерін жоғары деңгейде көрсете
білді. Олардың ішінен КСРО Жоғарғы Кеңес Одағының депутаттары Я.Г. Геринг,
В.И. Видикер болса, облыс басшылықтарында А.Г.Браун және В.К.Гартман
болған. Ал Қазақстан халық жазушысы неміс ұлтының өкілі Г.К. Бельгер неміс-
қазақ-орыс тілдерін еркін меңгерген, 30-дан астам құнды кітаптары бар
майталман жазушыны білмейтін адам кем де кем шығар.
Ауыр еңбектерге тартылған мыңдаған жер аударылғандар соғыс кезінде
әйелдер мен қарттарға, балаларға көмектесіп, бар қиыншылықтарды
мойындарына алып соғысты нәтижелі аяқтау үшін аянбай еңбек етті. Олардың
кейбірулері кейінгі өмірлерін ғылымға арнап Қазақстан ғылымына өз үлестерін
қосты.
Қазір Қазақстанда немістердің Возрождение қоғамы және ұлттық-мәдени
орталығы А.Ф.Дедерердің басқаруымен жұмыс істейді. Ол 1990 жылдан бастап
қоғамдық жұмыстарда болса, 1992 жылдан неміс Кеңесінің нақтылы
председателі. 1995 жылдан бастап Қазақстандағы халықтар Ассамблеясы
Кеңесінің мүшесі. 1997 жылдан бастап Қазақстан Республикасы Президенті
жанындағы адам құқығы Комитетінің мүшесі.
Қазақстанда тұрып жатқан немістердің мәселелеріне байланысты екі үкімет
арасында қазақ-герман комиссиясы құрылды. Комиссияға мүше ретінде екі елден
де мемлекеттік органдардың өкілдері кірді. Комиссияның негізгі мақсаттары
Қазақстандағы жалпы неміс бастамасына екі жақтанда ықпал жасау. Достық үйі
- әлеуметтік-саяси және мәдени орталық болды. Ал немістердің құрған Одағы
Қазақстан мен Германия арасындағы достық көпір іспетті.
Астанада Возрождение облыстық неміс бірлестік кешенді балалар бақшасы,
бастауыш мектебі мен гимназиясын құрамына енгізе отырып құрылды. Қарағанды
қаласында немісше бастауыш кластар және балабақша ашылған. Осы уақытта
облыстық бірлестіктер мен мәдени орталықтың қатысуымен 2600 бала оқытып
жатқан 57 балалар мектебі жұмыс істеуде. Онда 100 ден астам оқытушылар
неміс тілі, неміс би, музыкасы, халықтық мейрамдары, салт-дәстүрлері,
Германия тарихы, неміс әдебиеті, діні туралы сабақ береді. Қазіргі уақытта
Қазақстан территориясында құрамында хор және вокальдық ұжым, фольклорлық,
музыкалық ансамбль, бишілер және театр ұжымдары жұмыс істеуде. Мәдениет
орталығының ықпалымен кітапхана және мұражайлар ашылып, жұмыстарын
көрсетуде.
Шығармашылық ұжымдары Қазақстанда, Ресейде, Қырғызстанда, Өзбекстанда
концерттік бағдарламалармен гастрольдік сапарларға шығып тұратын
мүмкіндіктерде бүгіндері тәуелсізідк елімізде ешқандай шектеулер
келтірілмейді. Мысалы, Д.Гартунгтің дирижерлығымен Рудненск музыкалық
колледжнің жастар камералық (аз адам орындайтын музыка) хоры,
Э.Дорофееваның жетекшілігімен Семейде Айнхайт фольклорлық ансамблі,
Ақмолада Г.Тохтахунованың жетекшілігімен еңбек армияшылар хоры, Қарағандыда
С.Заворинаның жетекшілігімен Фольксквелле атты ән және би ансамблі жұмыс
істеуде.
Қазақстан немістеріне арналған Гутен абенд өмірдің әлеуметтік,
экономикалық, өндірістік ғылыми және басқа рухани құбылыстарын, өмір
фактілерін арқау ететін неміс тіліндегі бағдарлама мен Дойче альгемайне
цайтунг газеті, неміс радиосы хабарлары ашылған.
Г.Бельгердің бас редакторлығымен әдеби-көркем Феникс альманахы
басылымы үзбей шығып отырады [208, 201- с.].
Бейбіт өмірге көшкеннен кейінгі жер аударылғандардың білім алу мәселесі
ерікті жағдайға ауысты. Олардың арасында қажырлы еңбеккерлер екінші Отаны
Қазақстанда елге танылған, құрметті азаматтары да аз емес. Мысалы, кәріс
ұлтынан И.Т.Пак физика-математика ғылымдарының докторы болса, Огай Но Ок
танымал егінші болған. Ол Құрмет Белгісі және Еңбек Қызыл Ту орденімен
бұдан басқа көптеген медальдар, грамоталармен марапатталған [209, С.90-91].
Бүгіндері Қазақстандық корейлер өздерінің тарихи Отанымен тығыз қарым-
қатынас орнатып отыр. Ұлттық мәдени орталықтар, қоғамдық бірлестіктер
құрылған. Кәрістердің кәсіби театры, педагогикалық институттарда корей
мектептері үшін мамандар даярлау бөлімдері жұмыс істеуде. Кәріс тілінде
газет шығарылып, радио хабарлар жүргізілуде. Корейлер көп қоныстандырылған
Қызылорда облысы аудандарындағы мектептерде корей сыныптары және жоғарғы,
орта арнаулы оқу орындарында корей топтары ашылған.
Қазақстан түріктері көп ұлтты мемлекеттің тең құқықты азаматтары ретінде
өз мәдениетін, тілін сақтауға, дамытуға мүмкіндік алды. Осыған байланысты
түрік халқы өкілдерінің бастамасымен қоғамдық ұйым ретінде Республикалық
Түркия ұлттық-мәдени орталығы жұмыс істеуде [210]. Бұл ұйымның негізгі
алға қойған мақсаты – екі бауырлас халық қазақтар мен түріктердің және
республиканы мекендейтін басқа да халықтардың ұлттық қарым-қатынасың
жақындастыра түсу және Қазақстан мен Түркияда екі елдің балаларын оқытып,
мамандық алуларына көмек жасап, тәжірибелік қарекеттерін ұштастыруда.
Қазақстандық түріктер үшін мұнда барлық жағдай жасалған. Арнайы газет
шығарады, теледидар арқылы түрік тіліндегі хабарлар жүргізілуде. Алғаш
Алматыда - 15, Жамбылда - 8, Қызылордада - 1, Шымкентте - 3 мектепте
бастауыш сыныптардағы сабақтар түрік тілінде жүргізілді. Алматыдағы
мұғалімдердің білімін көтеру институтында түрік тілінің оқытушыларын
дайындау үшін Түркиядан мамандар шақырылып, семинарлар өткізіледі. Түркияда
Қазақстан жастары оқып білім алуда [211, С. 5].
Бүгіндері Түрік мәдени орталығы кеңесінің мүшелері Қазақстан халық
шығармашылығы үйімен бірлесе отырып, Алматы, Шымкент, Қызылорда, Тараз т.б
қалаларындағы әуесқой өнерпаздардың қатысуымен түрік шығармашылығынан
фестивальдерін өткізіп тұрады. Түркия Елшілігінің мәдени бөлімімен бірлесіп
Қазақстанда түрік кинофильмдерінің фестивалін өткізуде республикамыздың
мәдени өмірінде кеңінен орын алып келеді.
Түрік диаспорасының құрметті азаматтары Т.Т. Абдуллаева Социалистік
Еңбек Ері, Сақит Бадалов, Гули Байрамова, Али Татаров, Исмаил Лазгиев,
Исмаил Абдуллаевтар Ленин орданінің кавалерлері болса, Брест қамалын
қоғауға қатысқан Муртаза Краслиев пен Али Абашидзе сияқты батырлары, Паша
Алиев және Ибрахим Турки Хаккиев сынды ақындары, Қазақстанның Жоғарғы
Кеңесінің депутаты Тэлэс Рамаданов, (Сопротивления) Қарсыласуға қатысушы,
Югославия Батыры Або Саниев және тағы басқалар ерен еңбектерімен және
ерліктерімен танылған азаматтар [208, 234 с.].
Осындай мәдени шаралар, білім саласындағы қарым-қатынастар соңғы жылдары
кеңінен жүргізілуде. Түрік халқының өкілдері Қазақстан халықтар
Ассамблеясына мүше. Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінде түрік халқының өкілдері
көп ұлтты республиканың әлеуметтік экономикалық және мәдени дамуына өз
үлесін қосуда.
Қазақстанда тұрақтап қалған күштеп қоныс аударылған халықтар бүгінгі көп
ұлтты тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің халықтар арасында спорттағы
шеберлерлігімен танылғандар да көптеп кездеседі. Олар шешен азаматтары
арасынан спорт шеберлері Қазақстаннан шыққан бірнеше дүркін әлем
чемпиондары атанды.
Мысалы, Вайт Талгаев және Вахид Масудов футболистер, кейіннен
республикалық команданың бас тренері болды. Ваит Талгаев КСРО-ның еңбегі
сіңген спорт шебері, Қазақстанның құрама командасына басшылық етсе, Масудов
Жамбылдағы Химик, Ханкидің Хорезм, Қызылорданың Мелиоратор, Алматының
Қайрат, Грозныйдың Терек командаларының санында шықты. 1993 жылдан бәрі
ол әр кездері Алматы, Ақтөбе, Жамбыл, Қарағанды, Семей және Өскемен
қалаларының командаларын жаттықтырады [212, 86-91 сс.].
Шымкент қаласының құрметті азаматы, шешен Бисолта Дециев грек-рим
күресінен халықаралық спорт шебері, төрт рет әлем Кубогінің иегері болған.
Ол 1987 жылы АҚШ-та, 1989 жылы Швецияда, 1990 жылы Норвегияда, 1991 жылы
Грецияда белдескен әлемдегі күшті күрескер, 1989 жылы Будапеште Гран-
Приді бағындырған және бірнеше дүркін СССР чемпионы атанған. Сондай-ақ
2000 жылы Аслан Хамзатов еркін күрестен әлем чемпионы атағына ие болды. Ал
Адлан Жумаев Қазақстан Республикасының еркін күрестің еңбек сіңірген
жаттықтырушылық шеберлігімен әлемдік сыйлықтың иегерлері Муртазадиев,
Кургумеев, 2000 жылғы Сиднейде өткен Олимпиадалық Ойында күміс сыйлықты
жеңіп алған қарашай ұлтының өкілі Ислам Байрамуковтар шықса шешен
жастарының арасынан да ауыр және гимнастика, үлкен теннис, шахмат сияқты
түрлі сорт ойындарында Садо Бациев сияқты алғашқы жұлдыздары танылуда.
Сонымен бірге бүгінгі күнде жер аударылғандардың қазіргі буынынан жастар
арасында КИМЭП-тің түлегі шешен қызы Айнур Матгериева Алматы, АҚШ, Италия
және Испанияда өткен көптеген халықаралық студентер конференциясы мен
бағдарламасына қатысқан дипломант [212, С.90].
Қазақстанның мәдениетін өркендетуде белсене еңбек етіп жүрген Зура
Ахмадова, Республикалық оқушылар сарайының көркемдік тәрбие бөлімінің
меңгерушісі, ең жоғарғы категориясының педагогі, Қазақстан Республикасының
білім үздігі. Зура Абай атындағы Республикалық Опера және Балет театрының
хор студиясын және де Алматы Мемлекеттік теат-көркем (Театрально-
Художественного) институтының музыкалық комедия актеры бөлімін бітірген ең
алғашқы шешен қызы. Ол өз мамандығының шебері, әртіс және режиссер ретінде
көптеген жұмыстар атқарады. Ол әрі оқытушы, спектаклдер қоюшы, теле-шоулар
ұйымдастырушы, көркемсөз оқу шебері (декламирует), әнші және биші ретінде
педагогикалық және шығармашылық шеберлігін қазақ, орыс, шешен тілінде
жүргізсе Ертегі атты музыкалық-хореографиялық театрдың және жас
таланттарға арналған Айналайын атты халықаралық балалар фестивалінің
ұйымдастырушысы және режиссеры [212, С.88].
Ал Мұхтар Бокаев бес жасында Оңтүстік Қазақстанға жер аударылып
келгендердің бірі болатын. Ол кезде әкесі соғыста жүрген Мұхтармен бірге
екі баласын анасы оқытып өз қатарына қосқан. Мұхтар Шымкенттегі
пединституттың тарих-филология факультетін бітіріп, бүгінгі күнде қазақ,
шешен, орыс тілін жетік меңгерген ағартушы педагог және жазушы. Өз халқының
ауыр өмірі туралы оның Два друга, Серижа и Алгира, Мать –герой, Плач
отца атты романдарынан көруге болады. Сонымен бірге Сан зама (Мое время)
автобиографиялық повесі, 1001-й ночи және қазақтың танымал жазушысы
Қалқаман Абдықадырдың төрт томын қазақ тілінен шешен тіліне аударған
еңбектері бар [213].
...Тараз қаласынан Махмадовтар, Астанадан Бауди Амаев, Алматыдан
Нажмутдин Абдуев ғылыми-өндірістік корпорацияларында басшылық етеді.
Бүгіндері онда қатты пайдалы қазбалы кен орнын таза экологиялық
технологиямен өңдеу және өнеркәсіпке жаңа қор жинауды енгізумен белсене
айналысады. Корпорацияның жұмыс қорында мыстың электролизы (қышқылы)
қалдықтарын хлорлы-ертіндісімен (хлоридно-щелочная) өңдеудің жаңа түрі
қолданылып, оған жоғары сападағы сирек кездесетін және қымбат металдар
бөліп алынады. Бұған Ресей, Германия, Қытай және Чили сияқты шетел
компаниялары қызығушылық білдіруде. ЖӨК (НПК) (жаңа өндіріс корпорациясы)
Қазақстанның Ұлттық Ғылым академиясымен бірлесіп ракқа қарсы дәрілік
препарат Арглабинді дайындау мен өңдеуге қатысып бұл БҰҰ инвестициялық
бағдарламалардағы басты қаржыландырылатын өнімдер мен технологиялар
қатарынан табылды.
Қазақстан Республикасының, Шешен және Ингуш республикасының халық
әртисі, Н.А.Римский-Корсаков атындағы Ленинград консерваториясының түлегі
Султан Байсултанов Қазақ академиясының Абай атындағы опера және балет
театрындағы 20 жылдан бері еңбегін айтуға болады. Оған опера өнерінің
табынушылары Германиядан, Франциядан, Турциядан, Югословиядан, Оңтүстік
Кореядан, Кипрден және Қытайдан қолдаушылар шықты. Қазақстан мәдениетінде
көрнекті орын алған талантты поэтесса және қоғам қайраткері Зулпа Шумакова
Қазақстан Республикасының еңбегі сіңірген мәдениет қызметкері, журналистер
Одағының мүшесі, Қазақстан халықтар Ассамблеясының мүшесі, Жезқазған
өңіріндегі Вайнах шешен және ингуш қоғамдық-мәдени орталығының басшысы
[214].
Қазақстанда курдтер Ассосациясы Баргбан, сонымен бірге курд
интеллигенциясының Одағы жұмыс істейді. Баргбанның президенті Надир
Каримұлы Надиров химия ғылымдарының докторы, профессор, академик, еңбек
сіңірген ғылым қайраткері, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының
лауреаты, КСРО-ның құрметті мұнайшысы, бірнеше мемлекеттік наградалардың
иегері. Ал күрд Одағын басқарушы шығыстанушы-ғалым, филолгия ғылымдарының
докторы, Қазақстан Республикасының әлеуметтік ғылымдар академиясының
академигі Князь Ибрагимұлы Мирзоев. Ассоцация мен Одақтың құрылғандағы
мақсаты – күрд мәдени мұраларының күшін біріктіру, халық тілін, әдебиетін
және өнерін өркендету, күрд тарихын оқыту болып табылады.
Ғылымды дамытуға өз үлестерін қосқан күрд халқының ғалымдары академик,
сейсмолог А.К. Курскеев, Н.К.Надиров, К.Н.Мирзоев, Г.А.Мусаев – техника
ғылымдарының докторы, профессор, минералды қорларының (минеральных
ресурсов) халықаралық академиясының мүшесі болса, әдеби шығармашылықтың
өрісін кеңейткен Али Абдурахман Мамедов, К.Н. Мирзоев КСРО және Қазақстан
Республикасының жазушылар Одағының мүшесі, Анвар Надиров, Салех Саяди,
Гасан Гаджисулейман, Юсуф факи Абдулла, Маджиде Сулейман бар. Халық ағарту
ісінде еңбегі сіңген мұғалімдер Муса Тамо Мулейманов, Анвар Каримұлы
Надиров, Азиз Байларұлы Надиров, Сулхадин Исаұлы Сеидовтардың еңбектері
зор. Қазақстан Республикасының халық ағарту озаты Адил Сальманұлы Алиев
және Қазақстанда еңбек ететін Қырғызстанның еңбегі сіңген мұғалімі Нажмадин
Ахметұлы Чатуевты айтуға болады [208, 243 с.].
Оншақты күрдтер заң органдарында, ірі өнеркәсіп кәсіпорындарында
басшылықта, акционерлік қоғамда, халықтық білім және көпшілік хабарлар
ортасында жұмыс істейді. Олар Д.М.Алиханов – Казавторем бірлестігінің бас
орынбасары, Ш.Р.Дурсунов – Алматы облысы прокуратурасының бірінші
орынбасары, Ш.А. Мустафаев – Кереге құрылыс фирмасының директоры,
Ш.А.Аюпов – милиция полковнигі, Махмеде Мьсто – Курдистан газетінің бас
редакторы сияқты қызметтерімен танымал. Спорттан танылған күрд азаматтары
Маликша Мырзаұлы Османов – еңбегі сіңген спорт шебері болса, кинг-бокстен
Европа чемпиондары ағайындылар Мыкайл және Исмаил Надировтар, Рамазан және
Саяд Саядовтар, Давид Алиев және басқалары шықты [208, 187 с.].
Бүгіндері Туран әзірбайжан мәдени орталығы жұмыс істейді. Оның
президенті Новрузов Мусеиб Али-оглы режиссер-қоюшы, әзірбайжан тілінде
күнделікті жүргізіліп отыратын Азери радио бағдарламасының авторы әрі
жүргізушісі және Қазақстан халықтар Ассамблеясының мүшесі. Бұдан басқа
Шалқар радио бағдарламасынан М.А.Новрузов әзірбайжан тілінде өз ұлтының
тарихы, мәдениеті, өнері мен дәстүрі туралы хабар жүргізеді. Қазақстан
өңірінде туған жерден әкелінген шешен тілінде мектептің оқулық кітаптары
таратылған. Әзірбайжан мәдени орталығының негізгі мақсаты ана тілін, төл
мәдениетін, халықтың салт-дәстүрін одан әрі дамыту. Сонымен бірге
әзірбайжан ұлтының азаматшасы, тіл мәселесі, соның ішінде қазақ тіліміздің
қазіргі дамуы мәселесін жандандыру жанашыры танымал, филолог Асылы
Османованың да еңбектері ерекше.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін соғыс кезінде жер аударылып,
соғыстан кейінгі жылдарда ұзақ жылдар бойы қудалаумен болған жер аударылған
халықтардың, көріп отырғанымыздай құрылып отырған мәдени орталықтардың
мақсаттары бір. Қазақстан жерінде тұрақтап қалған халықтардың атамекені
үшін күресі бір төбе. Олардың Автономиялары қайта қалпына келген жоқ, тек
қайта құрылды. Жер аударылғаннан кейін ата-баба жеріне басқа халықтардың
қоныс тебуіне байланысты қайта оралу, орналасу ерікті болмады. Ендігі
жерде болашақ ұрапақтарының ана тілдерін жалғастырып, мәдениеттерін, салт-
дәстүрлерін сақтап қалу.
Қорыта келгенде осындай мәдени шаралар, білім саласындағы қарым-
қатынастар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz