Сыртқы және ішкі аудит
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Кәсіби аудиттің мәні, мазмұны және даму тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Аудиттің мәні және қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3 Аудиттің түрлері мен нұсқаларын жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
ІІ Сыртқы және ішкі аудит және олардың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.1 Сыртқы аудит және оның мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Ішкі аудит және оның мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ІІІ Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет» туралы заңы ... ... ... .34
3.1 Аудиторлық қызмет және оның негізгі принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
3.2 Аудиторлық қызметтің халықаралық тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
І Кәсіби аудиттің мәні, мазмұны және даму тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Аудиттің мәні және қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3 Аудиттің түрлері мен нұсқаларын жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
ІІ Сыртқы және ішкі аудит және олардың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.1 Сыртқы аудит және оның мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Ішкі аудит және оның мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ІІІ Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет» туралы заңы ... ... ... .34
3.1 Аудиторлық қызмет және оның негізгі принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
3.2 Аудиторлық қызметтің халықаралық тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
«Аудит» термині осыдан екі мың жыл бұрын «аudio» деген латын сөзінен шыққан, аудармадағы мағынасы «ол естиді» немесе «естуші» дегенді білдіреді.
Рухани оқу орындарында озат оқушыны аудитор (тыңдаушы) деп атаған. Оған оқытушы басқа оқытушылардың сабақта өткен материалды қалай меңгергенін, тапсырманы қалай орындағанын, яғни оқу үлгерімдерін тексеріп отыруды сеніп тапсыратын болған. Классикалық ұғымда аудит - кәсіпорында жұмыс істемейтін маманданған тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге тәуелсіз сырттай қаржылық бақылау. Аудиттің түрлерін зерттеудің зор әдістемелік маңызы бар. Аудиттің түрлері субъект ретінде ішкі және сыртқы аудит болып бөлінеді.
Заңдылық түрғыдан ерікті және міндетті болып, ал жұмыс көлеміне қарай толық және бөлікті тексеру болып, ал техникалық орындалу турғысынан қол жұмысы түрінде және компьютерді пайдалану болып бөлінеді.
Сыртқы аудит өзінің жұмыс процесінде ішкі аудит жұмысының сомасына баға береді. Қаншалықты тиімді жүргізілетінінің тиімділігін, сенімділігін, оның аудит барысындағы рөлін анықтайды. Ондағы негізгі мақсат ішкі аудит қаншалықты аудит күдігін жіберетінін, аудит стандартын қандай дәрежеде дұрыс қолданатынын анықтау. Ішкі аудит жұмысын тексерген сыртқы аудит өзінің ойын, жетістіктерін және кемшіліктерін, жетіспеушіліктерін жазбаша түрде анықтап басшларына тапсырады.
Сыртқы аудит соңғы жылдары тек қана қаржы ақпаратын тексеріп қана қоймай кәсіпорын шаруашылығына экономикалық талдау жасап, оның кәсіпкерлігінің табыс сомасына баға береді, оның жұмысының табысшылық және экономикалық тиімділігін анықтайды.
Сыртқы аудитті қазіргі кезде "Заңды аудит" деп атайды. Себебі, ол тапсырушы алдында тәуелсіз, тек қана сыртқы мәлімет пен пайданушылар алдында ғана жауапкершілікте.
Қазір Қазакстан Республикасында аудит қызметі жаңадан ғана дамып, қалыптасып келе жатыр.
Сондықтан Қазақстан Республикасында аудит қызметі жан-жақты таратылуы қажет, бірақ біздің елдің өзіндік экономикалық, әлеуметтік, тарихи даму ерекшеліктеріне сәйкес аудит принцинтерін лайықты түрде қарастыру қажет.
Рухани оқу орындарында озат оқушыны аудитор (тыңдаушы) деп атаған. Оған оқытушы басқа оқытушылардың сабақта өткен материалды қалай меңгергенін, тапсырманы қалай орындағанын, яғни оқу үлгерімдерін тексеріп отыруды сеніп тапсыратын болған. Классикалық ұғымда аудит - кәсіпорында жұмыс істемейтін маманданған тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге тәуелсіз сырттай қаржылық бақылау. Аудиттің түрлерін зерттеудің зор әдістемелік маңызы бар. Аудиттің түрлері субъект ретінде ішкі және сыртқы аудит болып бөлінеді.
Заңдылық түрғыдан ерікті және міндетті болып, ал жұмыс көлеміне қарай толық және бөлікті тексеру болып, ал техникалық орындалу турғысынан қол жұмысы түрінде және компьютерді пайдалану болып бөлінеді.
Сыртқы аудит өзінің жұмыс процесінде ішкі аудит жұмысының сомасына баға береді. Қаншалықты тиімді жүргізілетінінің тиімділігін, сенімділігін, оның аудит барысындағы рөлін анықтайды. Ондағы негізгі мақсат ішкі аудит қаншалықты аудит күдігін жіберетінін, аудит стандартын қандай дәрежеде дұрыс қолданатынын анықтау. Ішкі аудит жұмысын тексерген сыртқы аудит өзінің ойын, жетістіктерін және кемшіліктерін, жетіспеушіліктерін жазбаша түрде анықтап басшларына тапсырады.
Сыртқы аудит соңғы жылдары тек қана қаржы ақпаратын тексеріп қана қоймай кәсіпорын шаруашылығына экономикалық талдау жасап, оның кәсіпкерлігінің табыс сомасына баға береді, оның жұмысының табысшылық және экономикалық тиімділігін анықтайды.
Сыртқы аудитті қазіргі кезде "Заңды аудит" деп атайды. Себебі, ол тапсырушы алдында тәуелсіз, тек қана сыртқы мәлімет пен пайданушылар алдында ғана жауапкершілікте.
Қазір Қазакстан Республикасында аудит қызметі жаңадан ғана дамып, қалыптасып келе жатыр.
Сондықтан Қазақстан Республикасында аудит қызметі жан-жақты таратылуы қажет, бірақ біздің елдің өзіндік экономикалық, әлеуметтік, тарихи даму ерекшеліктеріне сәйкес аудит принцинтерін лайықты түрде қарастыру қажет.
1 «Ішкі аудит» С. Жақыпбеков – Алматы – 2008
2 ҚР-ның «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы. Астана, 2006.- 5 мамыр.
3 Аудиттің халықаралық стандарты.// нормативтік құқықтық актілер бюллетені.-2009ж.,№1-42б.
4 Аудиттың халықаралық стандарты. // Бюллетень бухгалтера. -2009ж., №3-б.
5 Абленов Д.О. Аудит негіздері. - Алматы, экономика, 2005ж.
6 Сәтмырзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудит теориясы. – Алматы, 2000ж.
7 Қазақстан аудиттың халықаралық стандарттары.- Алматы, Раритет, 2004ж.
8 Ержанов М.С., Даулетбеков Г.Б. и др. Аудит-1. – Алматы, Бастау, 2005ж.
с салық инспекциясымен №37 «ҚҚС есептеу мен төлеу тәртібі жөнінде» нұсқауы.
2 ҚР-ның «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы. Астана, 2006.- 5 мамыр.
3 Аудиттің халықаралық стандарты.// нормативтік құқықтық актілер бюллетені.-2009ж.,№1-42б.
4 Аудиттың халықаралық стандарты. // Бюллетень бухгалтера. -2009ж., №3-б.
5 Абленов Д.О. Аудит негіздері. - Алматы, экономика, 2005ж.
6 Сәтмырзаев А.А., Укашев Б.Е. Аудит теориясы. – Алматы, 2000ж.
7 Қазақстан аудиттың халықаралық стандарттары.- Алматы, Раритет, 2004ж.
8 Ержанов М.С., Даулетбеков Г.Б. и др. Аудит-1. – Алматы, Бастау, 2005ж.
с салық инспекциясымен №37 «ҚҚС есептеу мен төлеу тәртібі жөнінде» нұсқауы.
Сыртқы және ішкі аудит
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Кәсіби аудиттің мәні, мазмұны және даму
тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Аудиттің пайда болуы мен
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Аудиттің мәні және
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .10
1.3 Аудиттің түрлері мен нұсқаларын
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 12
ІІ Сыртқы және ішкі аудит және олардың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ...19
2.1 Сыртқы аудит және оның
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Ішкі аудит және оның
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.29
ІІІ Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы
заңы ... ... ... .34
3.1 Аудиторлық қызмет және оның негізгі
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
3.2 Аудиторлық қызметтің халықаралық
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..41
Кіріспе
Аудит термині осыдан екі мың жыл бұрын аudio деген латын сөзінен
шыққан, аудармадағы мағынасы ол естиді немесе естуші дегенді білдіреді.
Рухани оқу орындарында озат оқушыны аудитор (тыңдаушы) деп атаған.
Оған оқытушы басқа оқытушылардың сабақта өткен материалды қалай
меңгергенін, тапсырманы қалай орындағанын, яғни оқу үлгерімдерін тексеріп
отыруды сеніп тапсыратын болған. Классикалық ұғымда аудит - кәсіпорында
жұмыс істемейтін маманданған тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге
тәуелсіз сырттай қаржылық бақылау. Аудиттің түрлерін зерттеудің зор
әдістемелік маңызы бар. Аудиттің түрлері субъект ретінде ішкі және сыртқы
аудит болып бөлінеді.
Заңдылық түрғыдан ерікті және міндетті болып, ал жұмыс көлеміне қарай
толық және бөлікті тексеру болып, ал техникалық орындалу турғысынан қол
жұмысы түрінде және компьютерді пайдалану болып бөлінеді.
Сыртқы аудит өзінің жұмыс процесінде ішкі аудит жұмысының сомасына
баға береді. Қаншалықты тиімді жүргізілетінінің тиімділігін, сенімділігін,
оның аудит барысындағы рөлін анықтайды. Ондағы негізгі мақсат ішкі аудит
қаншалықты аудит күдігін жіберетінін, аудит стандартын қандай дәрежеде
дұрыс қолданатынын анықтау. Ішкі аудит жұмысын тексерген сыртқы аудит
өзінің ойын, жетістіктерін және кемшіліктерін, жетіспеушіліктерін жазбаша
түрде анықтап басшларына тапсырады.
Сыртқы аудит соңғы жылдары тек қана қаржы ақпаратын тексеріп қана
қоймай кәсіпорын шаруашылығына экономикалық талдау жасап, оның
кәсіпкерлігінің табыс сомасына баға береді, оның жұмысының табысшылық және
экономикалық тиімділігін анықтайды.
Сыртқы аудитті қазіргі кезде "Заңды аудит" деп атайды. Себебі, ол
тапсырушы алдында тәуелсіз, тек қана сыртқы мәлімет пен пайданушылар
алдында ғана жауапкершілікте.
Қазір Қазакстан Республикасында аудит қызметі жаңадан ғана дамып,
қалыптасып келе жатыр.
Сондықтан Қазақстан Республикасында аудит қызметі жан-жақты таратылуы
қажет, бірақ біздің елдің өзіндік экономикалық, әлеуметтік, тарихи даму
ерекшеліктеріне сәйкес аудит принцинтерін лайықты түрде қарастыру қажет.
І Кәсіби аудиттің мәні, мазмұны және даму тенденциясы
1.1 Аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы
Ел Президентінің Қазақстан халқына Қазақстан - 2030 барлық
қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі және әл - ауқатының
артуы Жолдауында XX ғасырдың 90 - ыншы жылдары республика экономикасында
орын алған дағдарыстың себептері ашылып, оны жеңудің жолдары айтылған.
Радикалдық саяси және экономикалық реформаларды жүзеге асыру, КСРО-ның
құлауы және қазақстандық экономиканың әлемдік шаруашылық қатынас жүйесіне
енуі дағдарыстың болуына, өндіріс көлемі мен өнімдердің, жұмыс, қызметтің
бәсекеге қабілетгілігін күрт төмендетуге объективті жағдайлар тудырды. Бұл
дәстүрлі нарықтың ығысуына, төлемге қабілетсіздік тудыруға, шектен тыс
инфляцияға және көптеген шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің
тоқтауына әкеп соқтырды. Қалыптасқан жағдайды ескеру арқылы ұзақ мерзімді
жеті артықшылықтың бірі ретінде жоғары шетелдік инвестиция мен ішкі жинақ
ақша деңгейіндегі ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу
анықталды.
Экономикалық өсу қаржы тұрақтылығына, өндірісті әртараптандыруды
қамтамасыз етуге, аса маңызды салаларға инвесторларды тартуға, шешуші
бизнес салаларының іскерлігін арттыруға, белсенді өндіріс саясатын енгізуге
және акценттерді шаруашылық жүргізудің макродан микро деңгейіне жылжытуға
септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасында радикалдық реформалардың стратегиялық курсы
нарықтың рөлі мен барлық тауар - ақша қатынас жүйесін күшейтуге
бағытталған. Нарықтық экономиканың тиімділігін, оның ғылыми - техникалық
жетістіктерді жылдам енгізетінін, адамның қажеттіліктерін жан-жақты
қанағаттандыруға мақсаттылығын әлемдік тәжірибе көрсетіп берді. Нарықтық
қатынасқа тауар өндірушілердің экономикалық тәуелсіздігі, субъектілердің
шаруашылық қызметіне әкімшіліктің араласуын болдырмаушылық, өндіріс
саласындағы еркін экономикалық байланыстар және қоғамдық өнім айналымы және
оны тұтыну тән.
Қазақстандық экономиканы сәтті функциялау үшін оны ұйымдастырудың озық
құралдары мен нақты тетіктерін, оның ішінде мақсатты - бағдарламалық әдісті
көптеген факторлар бойынша талдауды, жүйелі бақылауды және оңтайлы
шешімдерді қабылдауды қолдану аса қажет. Барлық ресурс түрлерінің аса өткір
сезілген тапшылық жағдайында ұлттық экономиканың қозғаушы күші -
кәсіпкерлікке айрықша назар аудару керек.
Мемлекеттік меншіктерді жекешелендіруді тездету, өндіріс тиімділігін
арттыру, бәсекелестік ортаны дамыту, қаржылық бақылауды жақсарту және осы
заманғы нарықтық инфрақұрылымды қалыптастру сияқты факторлардың маңызы зор.
Бір жағынан, шегі жоқ тұтынушылық, екінші жағынан, ресурстардың шектеулі
болуы шаруашылық жүргізудің қажеттілігін тудырады. Шаруашылық ресурстардың
жетіспеушілігін терең сезінбес үшін адамдар барлық іс - әрекетін жоспарға
құратын болса, адамдар экономиканың көмегімен тұтынушылардың
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өнім, қызмет түрлерін өндірудің барлық
мекемелері мен әдістерін қамтиды. Шешім қабылдаушы, шаруашылык жоспарын
дербес жасайтын әрі осыларға сәйкес әрекет ететін барлық экономика
бірліктері шаруашылық жүргізуші субъектілер деп аталады.
ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп берушілер туралы заңда жеке
кәсіпкер және ұйым терминдерінің мәні мен айырмашылығы ашып көрсетіледі.
Ал, бұл терминдердің мағынасы республика резиденттері болып табылатын
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын барлық заңды тұлғаларды, сондай-ақ ел
аумағында (территориясында) тіркелген бейрезидент өкілдіктер мен
филиалдарды білдіреді.
Ұлттық экономиканы реформалау бойынша түбегейлі процестер шаруашылық
қызметті басқаруда жаңа ұйымдық және бақылаушы-талдамалы құрылымның пайда
болуының объективті қажеттілігімен шарттастырылған. Халық шаруашылығын
басқару жүйесін қайта құрудың алғашқы жылдарында - ақ жоспарлы экономиканың
дәстүрлі бақылау органдары өсу үстіндегі, яғни арта түскен қажеттіліктерді
қанағаттандыру мен барлық мүдделі тұтынушыларды объективті ақпаратпен
қамтамасыз ету бойынша пайда болған проблемаларды кешенді шешуге өзінің
қабілетсіздігін көрсетті.
Әміршіл - әкімшілік жүйеде төменгі басқару буынының жоғарғыға қатаң
бағынуы тек жоспарланған тапсырмалардың орындалуын, шаруашылық
операциялардың заңдылығын сақтау, яғни оның заңға сәйкес болуын және
мемлекет қарауындағы жалпы халықтық ресурстардың сақталуын тексеру бойынша
тиісті ревизиялық қызметтерді ғана талап етті. Ал, нарықтық экономика
жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектілердің серіктестермен,
инвесторлармен, кредит берушілермен, меншік иелерімен, акционерлермен және
басқа да пайданаланушылармен деңгейлес байланыстары бойынша шындыққа
жанасымды ақпаратарға қажеттілік бірден артады. Бұл арада тек белгіленген
параметрлердің сәйкесетіндігін тексеру ғана емес, сонымен қатар шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қызметтерін жақсарту бойынша ғылыми негізделген
ұсынысын әзірлеуді, оларға кеңес беруді және басқадай да жоғары кәсіби
денгейде тиісті аудиторлық қызмет көрсетуді талап етеді.
Кәсіби аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы - бұл бүгінгі таңда да
жалғасын тапқан айтарлықтай ұзақ процесс. Аудиттің қоғамдық ролін түсінуі
үшін оны ұйымдастырудың әдістемесін, теориялық негізін және мәнін ашу
керек.
Нарықтық экономикаға өтпелі кезеңде шаруашылық жүргізуші субъектілер
қызметін басқарудың маңызды құралдарының бірі қаржылық бақылау болды. ТМД
елдеріндегі нарықтық қатынастың дамуы өндіріс саласындағы бизнестің жаңа
қаржылық бақылау жүйесін қалыптастыратын алғышарттарды тудырды.
Қаржылық - шаруашылық бақылау жүйесін түбегейлі қайта өзгерту, енгізу
және тәуелсіз аудиттің посткеңестік өңірде қарқынды дамыту негізінде мына
принциптер жатқызылды:
1. Меншік түрлері және қаржы көздері бойынша бақылау объектілерін дәл
оқшаулау;
2. Бақылау субъектілерін мемлекеттік, қоғамдық, аудиторлық (тәуелсіз),
ведомствалық (фирмалық) және іштей (ішкі шаруашылықтық) деп бөлу;
3. Бақылау мәселелерін шектеу, оның ішінде бюджеттің кірісі мен шығысын
дұрыс қалыптастыру, есеп берулердін анықтығы, өндіріс әлеуетін
пайдаланудың тиімділігін артыратын резервтерді анықтау және бағалау;
4. Мемлекеттік, жергілікті, қоғамдық, ішкі шаруашылық, тәуелсіз
аудиторлық ұйымдар мен жекелеген аудиторлардың әрекет ету салдарын
анықтау.
Аудит тарихы көрсеткендей, оның дамуы әкімшілік пен инвесторлар
арасындағы мүдделердің бөлінуінен болды.
Америкалық бухгалтерлер ассоциациясының зерттеуіне сәйкес аудитке
қажеттілік мына негізгі шарттарды тудырды:
- ақпарат жасаушылардың (әкімшілікпен) және пайдаланушылардың (акцияны
иеленушілер, кредит берушілер және басқа тұлғалар) мүдделерінің қабыспауы,
яғни сәйкеспеуі ақпараттың объективті болмауына әкеп соқтыруы мүмкін;
- объективті емес ақпараттарға негізделген шаруашылық шешімдерді қабылдау
жағымсыз экономикалық салдарды тудыруы ықтимал;
- алынған ақпараттың шындыққа жанасымдылығын бағалау немесе тексеру үшін
фирманың пайдаланушыларында жоқ арнайы білім болуы қажет;
- ақпаратты пайдаланушының оның сапасын тікелей бағалау үшін уақыты мен
материалы әрдайым бола бермейді.
Қажетті ақпаратты алу мен бағалаудағы пайда болатын қиындықтар
аудиторлық қызметтің аясын тарылтады. Оның негізгі міндеті - есеп берулерді
анық күмәнсіз ету; тұтынушыға ақпаратты маманның пікірін
араластырмай жеткізу.
Аудит термині осыдан екі мың жыл бұрын аudio деген латын сөзінен
шыққан, аудармадағы мағынасы ол естиді немесе естуші дегенді білдіреді.
Рухани оқу орындарында озат оқушыны аудитор (тыңдаушы) деп атаған.
Оған оқытушы басқа оқытушылардың сабақта өткен материалды қалай
меңгергенін, тапсырманы қалай орындағанын, яғни оқу үлгерімдерін тексеріп
отыруды сеніп тапсыратын болған. Еуропаның көптеген елдеріндегі мемлекеттік
басқару мен шаруашылық қызмет салаларында лауазымды тұлғалардың ауызша есеп
беруін тыңдаушы қызметкерді аудитор деп атаған. Есеп берудің бастапқы
ауызша түрі көптеген адамдардың сауатсыз болуына байланысты қолданылған,
сөйтсе де орта ғасырдағы адамдар есеп берудің ауызша түрі жазбашадан да
жақсы болады деп есептеген. Олардың ойынша кез келген құжатты қолдан оңай
түзей салуға болады, ал бақылаушы-аудитордың көзіне тура, тік қарап тұрып
өтірік айту мүмкін емес немесе өте қиын, деп санаған.
Арнайы әдебиеттерде аудиттің пайда болу кезеңі өзгеше әрі қарама-
қайшылыққа толы. Бір авторлардың айтуынша, есеп берудегі мәліметтердің
дұрыс көрініс табуын жасау және бақылау біздің дәуірімізге дейінгі IV
мыңжылдығынан басталады. Сонымен бірге, Ніл, Тигр және Евфрат өзендерінің
жазықтарындағы Таяу Шығыстағы ежелгі өркениетте жоғары дәрежеде
ұйымдастырылған мемлекет құрылып, шаруашылық қызмет жүргізілді, үкімет
өнім, мүлік, салық жинау, орындалған жұмыс, қазынаны толтыру және кіріс пен
шығыс есептерімен айналысты. Бақылаудың әр түрі жүзеге асырылды, оның
ішінде аудит те бар.
Мұндағы мақсат - қателіктерді азайту және шенеуніктер тарапынан алдау
әрекеттеріне жол бермеу. Бірқатар бақылау түрлері сол уақытта Библияда
(Інжілде) да суреттеледі. Онда мүлікті екі жақты күзету, адал
қызметкерлерді жалдау, міндеттерді бөлісу мәселелері баяндалады.
Ревизиялық қызмет Вавилон, Мысыр, Рим, Қытай және Греция сияқты
антикалық елдерде де болған. Мысалы, ежелгі Мысырда (біздің дәуірімізге
дейінгі 3400-2400 жж.) мүлікті түгендеу кезең сайын, ал шаруашылық
операцияларын бақылауды үш адам жүзеге асырған. Оның біреуі не нәрсе
берілді, соның санын папирусқа белгілеп отырса, екіншісі нақты босатуларды
жүзеге асырған, ал үшіншісі ауытқуды анықтау үшін берілген мүліктердің
немесе өнімдердің санын нормамен салыстырып отырған.
Ресурстардың қозғалысы мен болған оқиғалар бойынша операциялар қатаң
тәртіппен құжатталып отырған, тікелей орындаушылар мен қатысушылардан
тәуелсіз жүзеге асырылатын шаруашылық процестерін бақылау осылай пайда
болған.
Есепті жүргізу бойынша арнайы заңнама алғаш рет Вавилон мемлекетінде
пайда болған. Хаммурапи заңы (біздің дәуірімізге дейінгі 2200-2150 жж.)
көпестерге дербес есеп жүргізуді, ал храмға - мемлекеттік есепшілікті
жүргізуді әмір етті, ақшаны қолхатсыз беру жарамсыз деп саналған.
Чжоу династиясы басқарған уақыттағы көне Қытайда (біздің дәуірімізге
дейінгі 1122-256 жж.) есептің мемлекеттік жүйесі, оның ішінде барлық үкімет
департаменттерінің мұқият әзірленген бюджеті мен аудиті жүзеге асырылды.
Ал, біздің дәуірімізге дейінгі 700 жылы ол жақта негізгі міндеті
мемлекеттік ақша мен мүлікті пайдалануға құқығы бар үкімет шенеуніктерінің
адалдығына кепілдік беру болып табылатын Бас аудиторлық қызметі болған.
Афинада біздің дәуірімізге дейінгі V ғасырда Халық жиналысы
мемлекеттің кірісі мен шығысын бақылады, ал оның қаржылық жүйесі барлық
лауазымды тұлғалардың өкілеттілігі біткенше құжаттарын тексеретін үкімет
аудиторларын қамтыды. Басқа авторлардың айтуынша, аудиттің пайда болуы
арнайы ғылыми білімнің саласы ретінде бухгалтерлік есептің қалыптасу
кезеңімен тығыз байланысты. Бухгалтерлік есеп туралы алғаш рет ғылыми кітап
жазған италияндық ұлы математик Лука Пачоли (1445-1517 жж.) арнайы бюрода
тексеріп және тіркеп отыратын көпес кітабының іс жүзіндегі пайдалылығын
атап кеткен болатын.
Шаруашылық қызметтің дамуы есептің сапасы мен есеп берудің шындыққа
жанасымды болуының жаңа бақылау формасын талап етеді. Англияда аудиторлы
алғаш рет 1299 жылы пайда болды, ал 1324 жылдың 24-інші наурызында король
Эдуард II, үш мемлекеттік аудиторды тағайындайды. Тағайындау туралы
жарлықта аудиторды Оксфорд, Беркенхед, Уэльс провинцияларындағы барлық
есепшотты тексеруге, оларды тыңдауға, олардан сұрауға және есепшоттарды
жүргізуде барлық кемшіліктерді белгілеп отыруға міндеттейді.
XII ғасырдан бастап Англия мен Шотландия, Италия, Франция және
Еуропаның басқа елдерінің Қазынашылық мұрағаттарында (архив) аудиторлық
қызмет туралы мағлұмат жиі ұшырасады. Мысалы: Ұлыбританияда екі типті аудит
жүргізілген:
1) аудит қалаларда елдің көзінше, яғни жария түрде – билеп - төстеуші
лауазымды тұлғалардың қатысуымен жүзеге асырылған, қазынашы аудиторлық есеп
беруді ауызша, яғни елге естірте оқитын болған:
2) ірі поместьесінің қаржылық басқарушының төлем шотын аудиторлық
декларацияға орай дебет және кредит бойынша егжей - тегжейін тексеру,
яғни оны поместьенің қожайыны мен басқарушылар кеңесінің алдында ауызша
есеп берген.
Қалалардың, фабрикалардың өсуімен және сауда - саттықтың кеңеюімен
сипатталатын ХVІ - ХVII ғасырлар кезеңіндегі экономикалық өзгерістер есеп
пен аудиттің жаңа тәсілдемесінің пайда болуына итермеледі, яғни себепші
болды. Бұрыштың басына мүлікке деген меншік құқығы мен пайда және залалдың
қатаң калькуляциясы қойылатын болды. Аудит тыңдау процесінен
жазбаша құжатты және растаушы куәні зерттеуді ретімен талдаушыға айналды.
XVII ғасырдың аяғында Шотландияда белгілі бір лауазымды тұлғаға қалалық
аудитор ретінде қызмет етуіне тыйым салу туралы алғаш рет заң қабылданды,
осылай ету арқылы батыс әлемінде сол уақыттан бері осы заманғы аудитордың
тәуелсіздігі деген ұғым енгізілді.
Мұндай аудиторлық озық тәжірибеге қарамастан, тек ХІХ ғасырдың екінші
жартысында ғана кәсіби аудит тұтас іскерлік әлем мен кәсіпкерлік қызметтің
маңызды құрамдық бөлігі болды. Бұл темір жолдарын салу мен сақтандыру
компанияларының, банктердің, акционерлік қоғамдардың өсуімен байланысты.
Ағылшындық темір жол және сақтандыру компаниялары мен басқа да инвесторлар
Солтүстік Америкаға аттанғанда, яғни бағыт алғанда олармен бірге аса ірі
ағылшын кредиторларының мүддесін қорғау үшін тәуелсіз аудиторлар да барды.
Осыған байланысты солтүстік америкалық аудиттің шығу тегі ағылшындық
болып табылады және XX ғасырға дейін АҚШ - тың тәуелсіз аудиті ағылшындық
үлгімен құрылып келді. Ол балансқа қатысты мәліметтерді егжей - тегжейлі
зерттеуді ұйғарды.
Роберт X. Монтгомери американдық аудитінің сол кезеңін есепшоттық
аудит деп атаған, өйткені аудитордың жұмыс уақытының төрттен үш бөлігі
есептеу және бухгалтерлік кітапты жасауға кетті. Аудит рәсімі (процедурасы)
жылдам ұлғайған америкалық бизнеске бейімделе бастағанда шектен тыс
қаражатты талап ететін есептеу мен көшіруді тексеретін британдық стиль
біртіндеп американдық тестілік аудитке өзгеріп, ауысады
(трансформацияланды).
Сонымен қатар аудиторлар тестілеу әдісінен басқа операцияларды тексеру
мақсатында бизнес бойынша серіктестен фирманың қызметі туралы мәлімет
жинауды іс жүзіне асыруға кірісті. Инвесторлардың мүдделерін ескеру арқылы
олар баланстың белсенділігі мен бәсенділігін бағалауға, сондай-ақ пайда мен
залал туралы есеп берулерде және есепшоттарда көрініс табатын шаруашылық
операцияларының нәтижелеріне де көп назар аударатын болды.
XX ғасырда бухгалтерлер мен аудиторлардың аса ірі трансұлттық
ұйымдардың құрылуына әкеп соқтырған әлемдік экономика мен бизнестің
ғаламдасу (глобализация) тенденциясы біршама тереңдей түсті. Кәсіби
аудиттің дамуы үшін Халықаралық есеп стандарттары бойынша Комитет, Жоғары
бақылау органдарының халықаралық ұйымы (ИНТОСАИ - 1953 ж.), Халықаралық
бухгалтерлер федерациясы, БҰҰ-да 1979 жылы құрылған Есеп пен есеп берудің
халықаралық стандарттары бойынша үкіметаралық сарапшылардың жұмысшы тобы
сияқты халықаралық және аймақтық ұйымдар қызметінің маңызы айырықша. Осы
жаңашылдықтардың барлығы ендігі жерде аудиттің бухгалтерлік жазбалардың
кеңселік нақтылығын тексерумен ғана шектелмей, салалары мен ауқымының
біртіндеп кең өріс алуын көрсетеді. АҚШ және Ұлыбритания сияқты дамыған
елдерде тәуелсіз аудиттің өзгеше жүйесі қалыптасқан. Оларды жетілдірудің
қажеттілігі көптеген кредиторлар, инвесторлар және басқа да мүдделі
пайдаланушылар тарапынан шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметі туралы
сенімді қаржылық ақпаратқа сұраныстың өсуінен туындап отыр.
1.2 Аудиттің мәні және қажеттілігі
Америкалық бухгалтерлер ассоциациясы комитеті бухгалтерлік есептің
негізгі тұжырымдамасы бойынша аудитке мынадай анықтама берді: Аудит - бұл
экономикалық іс-әрекеттер мен оқиғалар туралы объективті деректердің
бағалауын, оның деңгейінің белгілі бір өлшемге (критерийге) сәйкестігін
алудың және мүдделі пайдаланушылардың нәтижелерін ұсынатын процесі.
Классикалық ұғымда аудит - кәсіпорында жұмыс істемейтін маманданған
тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге тәуелсіз сырттай қаржылық бақылау.
Мұндай кәсіби бақылау аудитке деген қажеттілік көптеген жағдайларға
байланысты артып отыр:
1) Кәсіпкерліктің дамуы мен капитал өсуінің әсері;
2) Өзін-өзі реттеуге ұмтылатын ұйымдар санының арта түсуі;
3) Экономикалық тұрақтылықты, меншік иеленушілерге және кредиторларға
олардың салған ақшаларының сақталуына кепілдік беруді қамтамасыз
ететін жағдай тудырудың қажеттілігі;
4) Компаниялардың операциясы көп әрі күрделі болуы мүмкін,
пайдаланушылар ол туралы ақпаратты дербес алуға мүмкіндігі
болмағандықтан аудиторлардың қызметіне мұқтаж;
5) Қаржылық ақпаратты пайдаланушылар компанияның есептік жазбаларына
әдетте қолдары жете бермейді және олардың тиісті тәжірибелері жиі бола
бермейді;
6) Пайдаланушылар қабылдайтын шешімнің салдары өздері үшін өте
маңызды болуы мүмкін, сондықтан да аудитор арқылы алатын ақпараттың
толық болуы мен анықтығы оларға ауадай қажет.
Аудит - бұл біздің еліміздегі акционерлік қоғамдардың,
серіктестіктердің және басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қызметін экономикалық талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы
түрдегі жаңа бағыты. Бұрын бақылау мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған
деп, айтуға болмайды. Алайда көптеген операциялық мазмұны жағынан бір-
біріне жақын болса да, ревизия мен аудит екеуі бір ұғымды білдірмейді.
Аудит бақылаудың шығармашылық (творчестволық) дамуын білдіреді. Ол
экономикалық бақылаудын формалары мен түрлерін кемітпей, керісінше
толықтырады.
Аудиторлық іс экономикалық талдау, кешенді құжаттық тексеру, балансты
немесе сот - бухгалтерлік сараптаманы есеппен тексеру туралы біздің
ұғымымыздан бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында
аты аталғандардың және есептік, бақылаушы - талдамалы тәжірибе салаларының
рәсімдерін (процедураларын) пайдаланады. Белгілі ғалым Я.В. Соколовтың
айтуынша, тексерудің мақсаты - кемшіліктерді құрту және
жамандықты жою, ал аудиттің мақсаты - кемшіліктерді кеміту және қастықты
шектеу.
Әкімшіліктік құқы бар және сатылас байланысты ұстанатын тексерушіні
клиент өз қалауымен таңдамайды. Бұған керісінше, аудиторды клиент өз
қалауымен таңдайды және олардың арасындағы қарым-қатынас деңгейлес
байланысқа жол ашатын азаматтық құқықпен реттеледі.
Тексеру және бақылау түсініктеріне қарағанда, аудит ұғымының аясы кең,
өйткені бұл ұғым қаржылық көрсеткіштердің шындыққа жанасымдылығын тексеруді
ғана білдірмей ғылыми негізде шығындарды ұтымды ету мен табысты
оңтайландыру үшін шаруашылық қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарды да
әзірлеу ісін қамтиды. Аудитке келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын, оның
ішінде, бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау және қаржылық есеп берулердің
жағдайын тексеретін, сондай-ақ артық шығындарды болдырмау, ресурстарды
пайдаланудың тиімділігін арттыру және шаруашылық жүргізуші субъектілердің
табысын өсіру мақсатында кеңес беретін бизнес сараптамасының өзінше бір
түрі ретінде анықтама беруге болады.
Бизнес аудитін жүргізу үшін белгілі бір салалар мен компаниялар іс-
әрекеттің жағдайы туралы шындыққа жанасымды ақпарат алудың кең ауқымды
мәселелерін жан-жақты зерделеу қажет.
Мемлекеттің, аймақтың экономикалық жағдайы белгілі бір салалар мен
шаруашылық жүргізуші субъектілер іс-әрекетінің жағдайы туралы мәліметтерді
алу бойынша бірқатар әдістемелік тәсілдемелер мен нұсқалар Бизнесті білу
атты аудиттің халықаралық стандартында ашып көрсетілген. Алайда бұл
стандарт қаржылық есеп берулердің аудитін ұйымдастыруда қолданылады, ал
аудиттің басқа түрлері әдетте экономиканың әр түрлі салаларында болатын
оқиғаларды, процестерді және құбылыстарды бағалауда өзіндік ерекшелігі бар
тәсілдемелерге, әдістерге және өлшемдерге ие. Осы арада бизнес аудитінің
озық түрін ұйымдастыруды жетілдірумен байланысты теориялық және іс-тәжірибе
сипаттарындағы бірқатар мәселелер пайда болады.
Тұтастай алғанда аудитті және талдауды уақтылы жүзеге асыру шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қызметін қаржылық - кредиттік, материалдық-
техникалық қамтамасыз етудің, өндірісті ұйымдастырудың тиімділігін және
жоспардың баланстылығын арттыруға ықпалын тигізеді.
Бүгінгі таңда бизнестің жағдайы мен дамуына субъектілердің өзінен
басқа мемлекеттік, қаржылық, кредиттік, ведомствалық, салықтық және басқа
да органдар белсенді әсер етуі мүмкін. Бірақ осы буындардың бірде-біреуі
салықтық жеңілдіктер беру, кредит және баға саясатын жақсарту, өндірісті,
отандық өнімдердің, жұмыс, қызметті өткізуді ынталандыру есебінен бизнесті
басқарудың тиімділігін арттыру үшін қолайлы экономикалық жағдай тудыратын
мүмкіндіктері мен белгілі бір өкілеттіліктері болса да елеулі көмек көрсете
алмайды әрі материалдық өндіріс салаларындағы бизнесті ұйымдастыруды
жақсартуға ықпалын тигізбейді.
Бизнесті басқару жүйесін нарықтық экономиканың шаруашылық тетігінің
құрамдық бөлігі ретінде қарастыру қажет. Жалпы экономикалық жағдайдың
тұрақтылығына қол жеткізбейінше, инфляция деңгейін төмендетпейінше,
өндірісті ұйымдастыру мен қуаттылықты пайдалануды жақсартпайынша,
шаруашылық жүргізуші субъектілердің жабдықтаушылық, өткізушілік және
қаржылык қызметтерін жетілдірмейінше бизнесті оңтайлы жасау мүмкін емес.
Нарықтық экономика жағдайындағы бизнестің кәсіби аудитін дамыту
мәселесінің көп қырлы болуы мына аспектілерді зерделеу үшін бөліп көрсетуге
мүмкіндік тудырады:
1) Теориялық: кәсіби аудиттің мәнін, мазмұнын және мағынасын, оның
бақылаушы - талдамалы қызметінің басқа да шектес ғылымдары және түрлерімен
өзара байланысын анықтау; аудиттің нұсқаларын, түрлерін және типтерін
ғылыми жіктеу; аудиттің даму тенденциясын, тетіктерін, мәселелерін зерттеу;
бизнес аудиті мен талдауының принциптері мен компоненттерін, постулаттарын
нақтылай түсу, тұжырымдамасын әзірлеу;
2) Әдіснамалық: аудиттің жалпы және жеке әдістемелерін анықтау, бизнес
жағдайының талдау көрсеткіштер жүйесін, өлшемдерін, әдістерін таңдау,
экономикалық әлеуетті (потенциалды) пайдалану тиімділігіне әсер ететін
факторларды анықтау және шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін
жақсарту бойынша әзірлеу;
3) Ұйымдастырушылық: бизнес аудитін жүргізу мен жоспарлау
механизмдерінің, құқықтық-нормативтік және ақпаратық базалардың мағынасын
ашу: аудиторлық бақылаушы - талдамалы қызметтердің технологиясы мен нақты
рәсімін (процедурасын) жетілдіру бойынша ұсыныстарды әзірлеу.
Бизнестің кәсіби аудит мәселесін зерттеу аспектілерінің жалпы
шарттарына жататындар:
- бизнесті басқарумен байланысты шаруашылық операциялары мен процестерінің
аудитін жүргізу үшін алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу;
- шаруашылық қызмет нәтижелерін бақылаудың, талдаудың және есептің озық
әдістерін анықтау; қаржылық-экономикалық талдау мен аудиттің озық
түрлерін қолданатын салаларды ұлғайту әрі оған енгізу;
- бақылаушы-талдамалы жұмыстарды жақсарту бойынша халықаралық озық іс-
тәжірибелерді жалпылау;
- бизнестің кәсіби аудитін жүргізудің техникасы мен технологиясын, ұйымдық
құрылымын жетілдіру;
- бастапқы мәліметтерді алу мен өңдеуде ЭВМ-ді және экономикалық-
математикалық әдістерді қолдану, шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметін
басқару жүйесін оңтайландыру.
1.3 Аудиттің түрлері мен нұсқаларын жіктеу
АҚШ, Жапония, Ұлыбритания, Германия және Франция сияқты нарықтық
экономикалы алдыңғы қатарлы елдердегі аудиторлық қызмет дамуының озық
тәжірибесі көрсеткендей, кеңес берушілік, зерттеушілік және басқа ілеспе
қызметтерінің мөлшерінің өсуі қарқын алып келеді. Аса ірі халықаралық
аудиторлық фирмалар, оның ішінде Үлкен төрттік те кіреді, олардың өз
ассортименттерінде кәсіби аудиторлық қызмет көрсету және әр қилы көмек
түрлерінің 50-ден де көп атау бар.
Аудиторлық кеңес беру қызметінің әлемдік нарығы үлкен өзгерістерге
ұшырауы әбден ықтимал. Көптеген елдерде Үлкен төрттік қызметінің ауқымы
кеңейгеніне және күштеуіне наразылық аңғарылады. Батыстық іскер
топтарының пікірінше, аса ірі халықаралық фирмалардың қызметін
шоғырландыру, олардың одан ары біріктіру немесе бөлу арқылы аудиторлық
қызметтің сапасы төмендемесе, артпайды екен. Аудит саласындағы оқиғаларды
дамытатын басқа нұсқалардың ішінен әлемдік ауқымда аудиторлық және
консалтингтік бизнестің бөлінуі, растаушы аудиттің, сәйкестікке орай аудит
пен қаржылық есеп берулер аудиті көлемдерінің кемуі ықтимал екенін айта
кету керек.
Экономикалық әдебиеттерде аудиттің түрлері мен нұсқаларын жіктеудің әр
түрлі тәсілдемелері бар. Мынадай негізгі белгілер бойынша аудит түрлерін
жіктеу әлдеқайда орнықты болады:
а) аудитті дамытудың эволюциялық кезеңдерімен растаушы, жүйелі-
бағдарлы және тәуекелге негізделген;
ә) құқықтық негізде: міндетті, бастамашыл (ерікті), келісуші
(мақұлдаушы), реттемеленген және келісімшарттық;
б) қолданылу салаларымен: жалпы, банктік, сақтандырушы, қаржылық,
өндірістік, маркетингтік;
в) толықтығы: кешенді (жалпы. толық), тақырыптық (локальды, жеке),
функционалдық, ұйымдастырушылық, арнайы;
г) әдістемелік тәсілдемемен: есепшіліктік (счетоводческий),
тестілік, объекті және циклдік бойынша;
ғ) жүргізу кезеңдерімен: бастапқы, қайталанатын, перманентті
(ағымдық), ретроспективтік (тізбекті) және стратегиялық (перспективалық,
яғни келешегі бар);
д) қызмет түрлерімен: экономикалық, техникалық, технологиялық,
ресурстық, сыртқы экономикалық;
е) қатысушылар санымен, процестермен және техникалық - құралдарды
қолданумен: бір мазмұнды, көп мазмұнды, дәстүрлі компьютерлік, жеке және
комиссиялық;
ж) аудит жүргізілетін субъектілермен: сыртқы, ішкі, мемлекеттік,
ведомствалық, қоғамдық;
з) тексерулердің мақсаттарымен, міндеттерімен және маз-мұнымен:
операциондық аудит, қаржылық есептеме аудиті, талапқа сәйкестік аудиті,
басқарушылық аудит, маркетингтік аудит, кеңес беру және басқадай ілеспелі
аудиторлық қызметтер.
Аудиторлық қызметтің ең озық түрлерінің біріне операциондық аудит
жатады. Мұндай аудит кәсіби қызмет көрсетудің ең күрделі түрлерінің бірі
әрі ұйымдастырылуы мен әдістерінде, кезеңдерінде оның өзіндік ерекшелігі
болады.
Эккаунтинг және контроллинг сияқты басқа да белгілі аудит түрлерінен
операциондық аудиттің айырмашылығы: ең алдымен шаруашылық жүргізуші
субъектілер қызметінің жеке операциялары мен белгілі бір процестерін,
кезеңдерін циклдерін бақылау мен талдау, тексеру бойынша өзіндік ерекшелігі
бар сала болып табылады. Оның негізгі мақсаты - зерттеу объектілерінің
жұмыс істеу тиімділігін арттыру және оңтайландыру бойынша басқарушылық
шешімді қабылдау үшін жан-жақты негізделген ұсыныстарды әзірлеу.
Кесте – 2 Тексерудің мазмұны мен объектілері
ЭконТехниҚұқықтТехно
омиккалықық логия
алық лық
БасқФункцҰйымд
арушионаластыр
ылықдық ушылы
қ
Мақсаты - ұйым мүшелеріне өз қызметтерін тиімді орындауына көмектесу,
Ішкі аудит оларға бұл үшін тексерілген объектілер туралы ақпарат, кеңестер,
ұсыныстар, бағалаулар мен талдау деректерін береді. СРА тәуелсіз фирмасы
орындайтын операциондық аудитті клиентке өз фирмасының алға қойған
мақсаттарына қол жеткізу, ресурстары мен қуаттылығын жақсы пайдалануы үшін
көмек көрсету, сондай-ақ оған басқару мәселелері бойынша кеңес беру
қызметінің ерекше түрі ретінде АІСРА комитеті белгілейді. Бұдан шығатын
қорытынды: тиімділікті арттыру бойынша ұсыныстарды әзірлеу және жағдайға
объективті тұрғыдан баға беру мақсаттарында бизнестің басқару жүйесіне
операциондық аудитті жүргізуге хақымыз болады.
Отандық аудит теориясы мен іс-тәжірибесі дамыған ақпараттық базаға,
әдістердің ауқымды спектріне, бухгалтерлік есептің, бақылаудың экономикалық
талдау әдістеріне сүйеніп қалыптасуы керек. Егер бухгалтер қаржылық
есептемеден шаруашылық өмірдің фактілеріне, бастапқы құжаттарға жүгінетін
болса, онда аудитор - керісінше: қаржылық есептемесінен бастап нақты
операцияларға дейін тексереді және өзі тексерген қызмет операцияларына
операциондық аудит жүргізуінің тұжырымдамалық мақсаттарын айғақтайды.
Расында да, теория және іс жүзінде есеп беруші басқа да есеп деректері
кешенді экономикалық талдау мен операциондық аудиттің ақпараттық базасы
ретінде қарастырылады. Нақ осы аудит пен талдау есептің мәні мен мазмұнын
ашып береді әрі оған мағыналы етеді. Талдамалы процедуралардың салмағы
басым, процестер мен құбылыстардың мәнін айқындайды, ондағы өзгерістердің
статистика мен динамикада шындыққа жанасымды, яғни шынайы бағасын алуына
мүмкіндік береді. Ақпараттарды алу мен операциондық аудиттің өзіндік
ерекшелігі бар тәсілдерінің көмегімен оны зерттеудің жүйелі тәсілдемелері
бизнесті ғылыми тұрғыдан басқару мүмкіндіктерін бағалаудың арнайы өлшемдері
мен көрсеткіштерін, дұрыс таңдау жасауды және факторларды саралауды жүзеге
асыруға мүмкіндік тудырады.
Операциондық аудитті жүргізудің тәртіптерін ашып көрстеу оның түрлері
мен нұсқаларын жіктеуге ықпал етеді, экономикалық әдебиеттерде операциондық
аудиттің оннан көп түрі бөліп көрсетілген: функционалдық, ұйымдастырушылық,
арнайы, экономикалық, құқықтық, әлеуметтік, технологиялық, жүйелі, кешенді,
тақырыптық, локальды, процестік, ресурстық, аймақтық, сыртқы экономикалық
және т.б.
Мысалы, функционалдық аудит шаруашылық жүйесінің бір немесе бірнеше
функцияларын зерттейді. Функционалдық аудиттің бір артықшылығы -
басқарушылық қызметтің объектілері мен түрлері бойынша, оның ішінде,
менеджмент, маркетинг, есеп, бақылау және талдау мәселелері бойынша
аудиторларды мамандандырады.
Ұйымдық аудитте басты назар қызметтерді реттеудің қабылданған
стандарттары мен нормаларының, заңдылықтың сақталу нәтижелерінің және нақты
функцияларының өзара әрекеттесу нәтижелерінің тиімділігі мен өнімділігін
анықтауға бағытталған. Бұл түр үшін қызметтерді үйлестіруін ұйымдастыру мен
әдісін жоспарлау маңызды орын алады.
Арнайы аудитті тағайындау әкімшіліктің қажеттілігімен анықталады.
Операциондық аудиттің бұл түрі объектілері бойынша да, зерттеу тақырыптары
мен бағыттары бойынша да көп қырлы, айталық, салымдардың табыстылығы,
пайдалану тиімділігі, қалыптастыру көздері және т.б.
Қаржылық аудитті жоспарлау мыналарды қамтамасыз етуі тиіс:
1) ішкі бақылаудың тиімділігі, есептемелер мен бухгалтерлік есептің
жағдайлары туралы қажетті ақпараттарды алуды;
2) орындалуы тиіс бақылау процедурасының көлемі мен өткізу уақытын,
мазмұнын анықтауды.
Қаржылық аудитті жоспарлауға аудиттің жалпы жоспарын жасау (болжалды
жұмыс) және аудиторлық бағдарламаларды (ХАС 300) әзірлеу кіреді.
Жалпы жоспарда (болжалды жұмыста) мына негізгі көрсеткіштер көрініс
табуы керек:
а) орындалатын жұмыстың мөлшері;
ә) жұмыстың ұзақтығы мен өткізу мерзімдері;
б) аудитор қолданатын әдістер мен тәсілдер.
Аудитор жалпы жоспарды тексерілетін кәсіпорынның басшылығымен және
қызметкермен ақылдасып талқылауына болады, бұл аудиттің іс-әрекетін
күшейтеді әрі кәсіпорын қызметкерінің қызметімен аудиторлық процедураларды
үйлестіреді.
Аудитор жалпы жоспарды сапалы жасауына және болжалды жұмыс мөлшерін
әлдеқайда нақтырақ анықтауы үшін мыналарды орындауы керек:
1) аудиторлық тексерулерді өткізу бойынша келісімшарттағы шарттарды
зерделеу;
2) тексерілетін кәсіпорынның қызметіне қатысы бар жаңа заңдардың,
ережелердің, нұсқаулардың және басқа да нормативті актілердің аудитке
тигізетін ықпалын ескеру;
3) өткізілетін аудиттің әлдеқайда маңызды мәселелерін бөліп алу және
айрықша назар аударуды қажет ететін жағдайларды түсіну:
4) шаруашылық жүргізуші субъектінің ішкі аудиті мен есептік жүйесіне
қаншалықты сенетінін анықтап алуы керек;
5) ішкі аудиторлардың жұмысы мен оларды тексеруге қатыстырудың
мүмкіндіктерін талдау (ХАС 610);
6) филиалдарда аудитті өткізудің мақсатқа лайықтылығын зерделеу;
7) сарапшыларды қатыстыру қажет пе, қажет емес пе, соны анықтау;
8) тәуекелділік деңгейіне (яғни, қаншалықты қатерлі екендігіне) баға беру,
аудиторлық тексерулердің көлемін, уақытын және табиғатын анықтау (ХАС 400,
300, 320 және т.б.).
Тексеру барысында жалпы жоспар мен аудит бағдарламалары түзетілуі
мүмкін.
Батыстық аудиттің іс-тәжірибесінде ірі компаниялардың, кәсіпорындардың
және т.б. жекелеген учаскелеріндегі жұмыстың ұзақтылығы, яғни тізбектілігі
мен еңбек сыйымдылығы үшін кестелік графиктер пайдаланылады. Мұнда тексеру
обектілерін жүйелі зерделеуді ұйымдастыруға көп көңіл бөлінеді.
Жүйелі зерделеу жүк аз түсетін (күш аз жұмсалатын) пунктер мен
ақпараттардың тасқынын және мөлшерін анықтауға, аудиторлық тексерулердің әр
түрлі кезеңдерін дұрыс бөліп, орындауға мүмкіндік береді. Аудитті
ұйымдастырудың бұл кезеңінде күрделі схемаларды немесе процедураларды
қорытындылап (жалпылап) сипаттауға мүмкіндік беретін операциялардың
тізбектілік картасын жасау мақсатқа лайықты болады.
Қаржылық есептілік аудиті бағдарламасы былай жасалады: жүргізілетін
жұмыстың еңбек сыйымдылығының деңгейі мен логикалық тізбектілігінің
(қисынды жалғасының) сипаттамалары жазылады. Мұның бәрі аудитордың қызметін
әлдеқайда тиімді ұйымдастырады.
Мәні бойынша аудиторлық процедураны орындау - бұл барлық жоспарланған
аудиторлық процедураның нақты іске асуы. Әр тақырып бойынша жүргізілетін
аудиторлық процедуралар мен оларды орындаушылардың толық тізбесін және
тізбектілігін көрсетіп, тексеру бағдарламаларын рет - ретімен жасау қажет.
Қаржылық аудиттің нәтижелері бойынша келісімшартта анықталған мерзім
ішінде тапсырыс берушіге ұсынылатын есеп беру жасалады. Аудитордың
келісімшартты орындағаны немесе орындалмағаны ХАС 700 Қаржылық есептемесін
тексеру бойынша аудиторлық есеп беруге сәйкес келуі тиіс аудиторлық
қорытындыны қабылдап алу-беру актісінде анықталады.
Тараптар келіскен бағдарлама біріккен келісімшартта ресімделетін жұмыс
мөлшері мен қызмет құнын анықтаудың негізі болып табылады.
Келісімшарт ұзақ мерзімді (абонентті) аудиторлық қызмет көрсету (1-3
жыл) бойынша және қандай да жұмысты бір жолғы орындау үшін жасалуы мүмкін,
оның ішінде қаржылық есептемесінің аудиторлық тексеруін айта кетуге болады.
Қаржылық аудитті жүргізу туралы келісімшартта мыналар көрсетілуі
керек:
1) келісімшарттың мазмұны;
2) тараптардың міндеттері;
3) тексеру жүргізетін орындар және мерзімдері;
4) төлем тәртібі және мөлшері;
5) тараптардың жауапкершілігі;
6) ақпараттардың құпия сақталуы;
7) даулы мәселелерді шешудің тәртібі (жолдары);
8) қосымша шарттар;
9) келісімшарттың қолданылу мерзімі;
10)тараптардың заңды мекен-жайы.
Келісімшартта аудитті белгіленген мерзімінен бұрын тоқтату. Форс-
мажорлық жағдайлар және басқа да қосымша шарттар қарастырылуы ықтимал.
Халықаралық және отандық іс-тәжірибесінде аудиторлық операцияларды тек
аудиторлық фирмалардың штатындағы қызметкерлер ғана, сондай-ақ аудиторлық
фирмалардың дирекциясы мен мамандардың арасында бекітілген мердігерлік
келісімшарт негізінде тараптан шақырылатын мамандар да орындап жүр.
Мердігер келісімшарты бірнеше мамандармен бекітілуі мүмкін. Олардың
әрбіреуіне жүктелім-карточкасы (карточка-наряд) жазылады. Мердігер
карточкасы бойынша орындалған жұмысты тапсырып беру және қабылдап алу
орындалған жұмыстың арнайы тапсыру-қабылдау актісімен ресімделеді.
Барлық жағдайларда келісімшарт шарттары және тапсыру мазмұны
аудиторлық қызметтер туралы заң талаптарына қайшы келмеуі керек.
Келісімшартқа аудиторлық тексеруді өткізудің келісілген бағасы туралы
келісім хаттамасы тіркеледі. Онда жеке тексеру орындаушыға берілетін 1
сағаттағы қызметі үшін аудиторлық тексерудің келісімшарттық бағасының
шамасы туралы тараптардың қол жеткізген келісімі расталады. Осы хаттама
Орындаушы мен Тапсырыс берушінің арасындағы өзара есеп айырысу мен төлемді
жүзеге асырудың негізі болып табылады.
Шаруашылық операциялардың аудиттелуі барысында олардың шынайылығы,
заңдылығы және өндіріске қажетті нәрселер осылардың бәрі көрініс табатын
құжаттардың негізінде тексеріледі.
Аудит кешенді және тақырыптық формаларында, талдамалық, логикалық,
экономикалық-математикалық және басқа да тәсілдерді қолдану арқылы
операциялар мен құжаттарды өзара, кезікпелі (встречный) таңдап тексерулер
түрінде жүргізілуі мүмкін. Форма бойынша бастапқы құжаттарды тексеру
барысында құжаттарда шаруашылық операцияларының көрініс табу процесінде
нормативті-құқықтық актілердің қаншалықты сақталғандығы анықталады.
Бастапқы құжаттардағы деректерді өңдеу технологиясы мен операцияның
сипатына қарай қосымша деректемелер (реквизиттер) қосылуы мүмкін. Бастапқы
құжаттар мен есептік тіркелімдерге ескертілмеген түзетулер жіберілмейді.
Қателікті түзету құжатқа қол қоюшы тұлғаның қол қоюымен түзетілген күні
қоса көрсетіліп расталуы тиіс. Кассалық және банктік құжаттар түзетілмейді.
Қойылған қолдың шынайылығын тексеру үшін бухгалтериядағы үлгісімен,
сондай-ақ басқа құжаттармен (жұмысқа қабылдау туралы өтініш, еңбек
келісімі) салыстырылады.
Құжатта мөр мен мөртаңбалардың басылғаны, алынған құндылықтың
қолхаттары, бастапқы құжаттардың барлық қосымшалары, құндылықтарды
босатудың негіздері, арнаулы құжаттар мен сенімхаттар тиянақты тексеріледі.
Мазмұны бойынша құжаттарды тексеру құжаттың жағдайына сыни баға
беруден тұрады - ондағы сипатқа көрініс тапқан шаруашылық операцияларының
сәйкес келуі, ақпараттардың жеткіліктілігі, құндылықтар мен операциялардың
сандық өлшемдерінде қолданылатын бағаның негізділігі, алынған құндылықтың
материалдық-жауапты тұлғаға бекітіліп бергені туралы құжат және т.б.
ІІ Сыртқы және ішкі аудит және олардың ерекшеліктері
2.1 Сыртқы аудит және оның мақсаты
Аудиттің түрлерін зерттеудің зор әдістемелік маңызы бар. Аудиттің
түрлері субъект ретінде ішкі және сыртқы аудит болып бөлінеді. Заңдылық
түрғыдан ерікті және міндетті болып, ал жұмыс көлеміне қарай толық және
бөлікті тексеру болып, ал техникалық орындалу турғысынан қол жұмысы түрінде
және компьютерді пайдалану болып бөлінеді.
Ерікті (инициативалық) аудит кәсіпорын тарапынан өз еркімен
жүргізіледі. Бұл жағдайда аудит тексеруінің көлемін және қойылатын талапты
кәсіпорын шешеді. Міндетті аудит мемлекет құрылымының арнайы анықтаған
шешімі бойынша жүргізіледі. Көбінесе бұл жағдайда заң органдары кәсіпорынға
аудит тексеруін жүргізуді талап етеді. Шаруашылық субъектісінің
кәсіпкершілігінің көрсеткіштерін тексеру заң орындары анықтайды. Тексеру
жүргізу тәртібін, жұмыс көлемін заң орны тапсырады.
Нарықты қатынастың даму кезеңінде жалпы аудиттің атқаратын рөлі өте
үлкен. Сондықтан да аудиттің әр түрінің атқаратын қызметі де, тапсырушылар
талабына сәйкес олардың аудит қызметінің даму барысында алатын орны да
ерекше.
Жалпы аудит туралы оның ішінде сыртқы аудит туралы осыған дейін
көптеген түсініктер қарастырылды. Енді сол сыртқы аудиттің ерекшеліктеріне
тоқталамыз. Біріншіден, сыртқы аудит аудит фирмалары немесе жеке аудиторлар
мен тапсырушылармен келісім-шарт жасау арқылы жүргізіледі. Оның негізгі
мақсаты бухгалтерлік қаржы ақпаратын тексеріп және оның табыстылық
көрсеткіштерінің дұрыс анықталғандығын, шығарылғандығын дәлелдеп, оның
қаржылық жағдайына түсініктеме беру. Осындай тиянақты тексеру
жүргізілгеннен кейін аудиторлар шаруашылық субъектілеріне, олардың қаржылық
жағдайына экономикалық талдау жасап олардың экономикасының даму бағытын
көрсетіп, оның қаржылық жағдайын ныгайту жолдарына айтып, қаржы қолданудың
тиімді, пайдалы қолдануына түсініктеме береді. Осы орайда аудитор сол
кәсіпорынның қаржы жағдайының және төлем жасау
тұрақтылығы, қандай даму, қаржы қорларының бар екеніне толық түсініктеме
береді.
Сыртқы аудиттің объектісі - ол, шаруашылық субъектілері. Сыртқы
аудиттің мақсаты тапсырушының талабына сәйкес анықталады. Тапсырушылар -
кәсіпорын, мемлекетгік құрылым және қаржы, мүлік егелері. Мемлекеттік
құрылымның таисыруымен аудит тексеруі жүргізілген жағдайда әлеуметтік-
экономикалық мәселелер көтеріледі де. аудитор кәсіпорынның немесе
кәсіпкерлердің, меніпік егелерінің шаруашылығынын тиімді жүргізшуіне қатты
көңіл болінеді. Оған себеп, олар шаруашылыгын пайда табуға тиімді жолмен
жүргізсе, мемлекетке салық төлемі кебейеді, әрине ол өз кезегінде
мемлекеттің әлеуметтік қаржысын, бюджетін толықтыруда оз үлесін қосады.
Шаруашылық субъектілеріне аудит тексеруін жүргізгеңде, оның негізгі мақсаты
бухгалтерлік есеп жүмысынын жүргізілу жағдайы, оның көрсеткіштерінің нақты
дүрыстыган анықтау, содая кейін тапсырушы талабына сәйкес ез ойын айту және
меншік иесінің мүддесін қорғау.
Сыртқы аудит қызметін атқарушылар - жеке аудиторлар жэне аудит фирмалары.
Аудиторлардың өз қызметіндегі ең негізгі мақсаты меншік иесінің мүддесін
қорғау, яғни, акционердің кәсіпкершілік үшін арнаған қаржы қандай жағдайда
іске асырылуда? - деген сүрақ ерекше орын алады. Сыртқы аудит қызмегін осы
түрғыдан қарастырсақ, онда оның өзіңдік ерекшеліктері бар. Біріншіден,
кәсіпорын басшылары езінің және кәсіпорын жүмысьга, оның қаржылық жағдайын
тек қана жақсы жағынан, мүмкіндшігі болса өсіріп көрсетуге тырысады. Ал
акционер, меншік иесі ез тарапынан тек шындықты, нақты шаруашылық жағдайын
білуге қуштар. Нарықты қатынас жағдайында ешқандай фирма, кәсіпорынның
нақты жағдайын білмей сыбайлас болып қарым-қатынастыққа бармайды.
Сыртқы аудитгің мазмүнын кеңірек түсіндіру үшін темендегі схеманы
келтіреміз.
Сыртқы аудитттер оз жүмысын сол елдегі занды түрде қабьшданған аудит
стандартына, бухгалтерлік есеп принцип-теріне сәйкес жүргізеді.
Фирмалардың, кәсіпорындардың балансы басылымға, тек қана аудитор оз
қорытындысын бергеннен қсйш және балансқа мөрін басқаннан кейін ғана
шығады.
Ақпараты басылымға шыққан фирмалар, көсіпорындар біріншіден, өзінің
дербес шаруашылық субъектісі екеніне кепілдік алып, одан әрі
кэсіпкерлігімен айналысуга ерікті болғанын дәлелдейді. Олай дейтін
себебіміз, аудит қорытындысы сол кәсіорының еткен уакытта тапқан табыс
сомасы ақпаратта дұрыс көрсетілген, салық сомасы дұрыс есептелінген деп
аныктама жасайды. Яши, шаруашылық субъектісі мемлекет алдында заң
тұргысынан салық телеу процесін дүрыс жүргізген субъект больш танылады.
Екіншіден, басылымдағы ақпарат мәліметі бойынша сыбайлас кәсіпкерлер
күдіксіз қарым-қатынасқа келеді. Себебі. басылымға шыққан материалдарды
сыбайластар зерттеп, талдап. сыбайлыстыққа сенімді екен деген қорытынды
жасайды. Осы орайда, аудит корытыңдысы өзінің негізгі функпиясының бірі.
пайдаланута дайындалган мәліметінің релін атқаратын көсіпорын ақпаратын
беытеді.
Үшіншіден, аудит қорытындысымен шаруашылык жургізуге кепілдік алған
кәсіпорындар сол елдің экономи-касыыың бір қалыпты дамуына негіз болады.
Түрақты халықты жүмыс орнымен қамтамасыз етеді. Қалыптасқан экономика
қүрылымына айналады.
Төртіншіден, қалыптасқан экономика қүрылымы болған елде тиянақты нарықты
қатынас зандылығы қалыптасып, сол закдылыкқа сәйкес ол елде тауарға нарықты
қатынас багась: түрақты бір жүйеге келеді. Соның нәтижесінде сол елдін
экономикасы, әлеуметгік жагдайы тұрақты даму жшына түседі. Яғяк, аудиторлық
тексеру көсіпорынның тиянақты кэсіпкерліх жасап, даму барысын қамтамасыз
ететін механизм. Дамыған елдердің экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз
етіп отырған ~ ол бірден бір нақты: механизм аудитор қызметі. Сондықтан да
оған шет елдерде ете үлкен мағына беріледі.
Аудиторлық тексеру жүргізбей шаруашылық субъектіс: басылымға
ш.ықпайды, яғни озінен-өзі экономикалық қыспакқа түседі. Біршшіден,
мемлекет алдында озінің шаруашылык субъектісі ретінде қүқысьш қорғай
алмайды, Еюншіден. сыбайлас кәсіпорындар қарым-катынас жасамайды, үшіншідек
банкілер сенімсіздік білдіріп несие беруін тоқтатып, жатпы есеп айырьісу
процесін тежей бастайды.
Сыртқы аудит өзінің жүмыс процесінде ішкі аудит жүмысының сомасьша
бага береді. Қаншалықты тиімді жүргізілетінің тиімділігін, сенімділігін,
оның аудит барысыңдағы рөлін анықтайды. Оңдағы негізгі мақсат іш.кі аудит
қаншалықты аудит күдігін жіберетінін, аудит стандартын қандай дәрежеде
дүрыс қолданатынын анықтау. Ішкі аудит жүмысын тексерген сыртқы аудит
өзінің ойын, жетістіктерін және кемпгіліктерін, жетіспеушіліктерін жазбаша
түрде анықтап басшъшарьша тапсырады.
Сыртқы аудит соңғы жылдары тек қана қаржы ақпаратын тексеріп қана қоймай
кәсіпорын шаруашьшығьша экономи-калық талдау жасап, оның косіпкерлігінің
табыс сомасына баға береді, оньщ жүмысының табысшлық және экономикалық
тиімділігін аныктайды. Сыртқы аудитті қазіргі кезде "Заңды аудит" деп
атайды. Себебі, ол тапсырушы алдында тәуелсіз, тек қана сыртқы мәлімет пен
пайданушылар алдывда ғака жауа пкершиікте,
Жогарьща келтірілген сыртісы аудит туралы берілген түсінік негізінде шет
елдерде толығымен қолданьшады, оның принпиптері жүмыс бабында толық іске
асырылуда. Қазір Қазакстан Республикасыңда аудит қызметі жаңадан гана
дамьга, қалыптасып келе жатыр. Осы орайдағы ен өкшіштісі — аудит қызметі
толық міндетті түрде таратьшған жағдайда еліміздегі жүрпзіліп жатқан
реформаның өлдеқайда сәтті жүргізілуіне. нарықты катынас заңдылықтарының
көсіпорын шаруашылы-гында гез қальштасып кетуіне кептен-коп көмегі тиетіні
сөзсіз. Мысалы. аудит міңдетті түрде барлық шаруашылық субъектілеріне
жүргізілсе салык төлеу, өндіру проблемасы түгелдей жойьшар еді.. Әрине,
үйывдастыру, мамандар дайындау, моралдық, этикалық аудит прицниптерін
бірден іске асыру өте ауыр жүмыс. Мысалы, бір ғана фактор. Біздің
халқымыздын психологиялық гүсінігі бойынша, ақша төлеп тексеруигіні шақыру
деген ол тек қана ауру немесе есі түзу емес адамның ісі деп түсінеді.
Сондықтан Қазақстан Республикасында аудит қызметі жан-жақты таратылуы
кажет, бірақ біздің елдің өзіндік экономикалық, әлеуметтік, тарихи даму
ерекшеліктеріне сәйкес аудит принцинтерін лайықты түрде қарастыру қажет.
Әрине, оның ішінде үйымдастыру, қүрылымы туралы көптеген
өзгерістер ентізу ете қажет.
Ішкі аудит бүрын қалыптасқан ішкі бақылау жүмысының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Кәсіби аудиттің мәні, мазмұны және даму
тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Аудиттің пайда болуы мен
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Аудиттің мәні және
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .10
1.3 Аудиттің түрлері мен нұсқаларын
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 12
ІІ Сыртқы және ішкі аудит және олардың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ...19
2.1 Сыртқы аудит және оның
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Ішкі аудит және оның
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.29
ІІІ Қазақстан Республикасының Аудиторлық қызмет туралы
заңы ... ... ... .34
3.1 Аудиторлық қызмет және оның негізгі
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
3.2 Аудиторлық қызметтің халықаралық
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..41
Кіріспе
Аудит термині осыдан екі мың жыл бұрын аudio деген латын сөзінен
шыққан, аудармадағы мағынасы ол естиді немесе естуші дегенді білдіреді.
Рухани оқу орындарында озат оқушыны аудитор (тыңдаушы) деп атаған.
Оған оқытушы басқа оқытушылардың сабақта өткен материалды қалай
меңгергенін, тапсырманы қалай орындағанын, яғни оқу үлгерімдерін тексеріп
отыруды сеніп тапсыратын болған. Классикалық ұғымда аудит - кәсіпорында
жұмыс істемейтін маманданған тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге
тәуелсіз сырттай қаржылық бақылау. Аудиттің түрлерін зерттеудің зор
әдістемелік маңызы бар. Аудиттің түрлері субъект ретінде ішкі және сыртқы
аудит болып бөлінеді.
Заңдылық түрғыдан ерікті және міндетті болып, ал жұмыс көлеміне қарай
толық және бөлікті тексеру болып, ал техникалық орындалу турғысынан қол
жұмысы түрінде және компьютерді пайдалану болып бөлінеді.
Сыртқы аудит өзінің жұмыс процесінде ішкі аудит жұмысының сомасына
баға береді. Қаншалықты тиімді жүргізілетінінің тиімділігін, сенімділігін,
оның аудит барысындағы рөлін анықтайды. Ондағы негізгі мақсат ішкі аудит
қаншалықты аудит күдігін жіберетінін, аудит стандартын қандай дәрежеде
дұрыс қолданатынын анықтау. Ішкі аудит жұмысын тексерген сыртқы аудит
өзінің ойын, жетістіктерін және кемшіліктерін, жетіспеушіліктерін жазбаша
түрде анықтап басшларына тапсырады.
Сыртқы аудит соңғы жылдары тек қана қаржы ақпаратын тексеріп қана
қоймай кәсіпорын шаруашылығына экономикалық талдау жасап, оның
кәсіпкерлігінің табыс сомасына баға береді, оның жұмысының табысшылық және
экономикалық тиімділігін анықтайды.
Сыртқы аудитті қазіргі кезде "Заңды аудит" деп атайды. Себебі, ол
тапсырушы алдында тәуелсіз, тек қана сыртқы мәлімет пен пайданушылар
алдында ғана жауапкершілікте.
Қазір Қазакстан Республикасында аудит қызметі жаңадан ғана дамып,
қалыптасып келе жатыр.
Сондықтан Қазақстан Республикасында аудит қызметі жан-жақты таратылуы
қажет, бірақ біздің елдің өзіндік экономикалық, әлеуметтік, тарихи даму
ерекшеліктеріне сәйкес аудит принцинтерін лайықты түрде қарастыру қажет.
І Кәсіби аудиттің мәні, мазмұны және даму тенденциясы
1.1 Аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы
Ел Президентінің Қазақстан халқына Қазақстан - 2030 барлық
қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі және әл - ауқатының
артуы Жолдауында XX ғасырдың 90 - ыншы жылдары республика экономикасында
орын алған дағдарыстың себептері ашылып, оны жеңудің жолдары айтылған.
Радикалдық саяси және экономикалық реформаларды жүзеге асыру, КСРО-ның
құлауы және қазақстандық экономиканың әлемдік шаруашылық қатынас жүйесіне
енуі дағдарыстың болуына, өндіріс көлемі мен өнімдердің, жұмыс, қызметтің
бәсекеге қабілетгілігін күрт төмендетуге объективті жағдайлар тудырды. Бұл
дәстүрлі нарықтың ығысуына, төлемге қабілетсіздік тудыруға, шектен тыс
инфляцияға және көптеген шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің
тоқтауына әкеп соқтырды. Қалыптасқан жағдайды ескеру арқылы ұзақ мерзімді
жеті артықшылықтың бірі ретінде жоғары шетелдік инвестиция мен ішкі жинақ
ақша деңгейіндегі ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу
анықталды.
Экономикалық өсу қаржы тұрақтылығына, өндірісті әртараптандыруды
қамтамасыз етуге, аса маңызды салаларға инвесторларды тартуға, шешуші
бизнес салаларының іскерлігін арттыруға, белсенді өндіріс саясатын енгізуге
және акценттерді шаруашылық жүргізудің макродан микро деңгейіне жылжытуға
септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасында радикалдық реформалардың стратегиялық курсы
нарықтың рөлі мен барлық тауар - ақша қатынас жүйесін күшейтуге
бағытталған. Нарықтық экономиканың тиімділігін, оның ғылыми - техникалық
жетістіктерді жылдам енгізетінін, адамның қажеттіліктерін жан-жақты
қанағаттандыруға мақсаттылығын әлемдік тәжірибе көрсетіп берді. Нарықтық
қатынасқа тауар өндірушілердің экономикалық тәуелсіздігі, субъектілердің
шаруашылық қызметіне әкімшіліктің араласуын болдырмаушылық, өндіріс
саласындағы еркін экономикалық байланыстар және қоғамдық өнім айналымы және
оны тұтыну тән.
Қазақстандық экономиканы сәтті функциялау үшін оны ұйымдастырудың озық
құралдары мен нақты тетіктерін, оның ішінде мақсатты - бағдарламалық әдісті
көптеген факторлар бойынша талдауды, жүйелі бақылауды және оңтайлы
шешімдерді қабылдауды қолдану аса қажет. Барлық ресурс түрлерінің аса өткір
сезілген тапшылық жағдайында ұлттық экономиканың қозғаушы күші -
кәсіпкерлікке айрықша назар аудару керек.
Мемлекеттік меншіктерді жекешелендіруді тездету, өндіріс тиімділігін
арттыру, бәсекелестік ортаны дамыту, қаржылық бақылауды жақсарту және осы
заманғы нарықтық инфрақұрылымды қалыптастру сияқты факторлардың маңызы зор.
Бір жағынан, шегі жоқ тұтынушылық, екінші жағынан, ресурстардың шектеулі
болуы шаруашылық жүргізудің қажеттілігін тудырады. Шаруашылық ресурстардың
жетіспеушілігін терең сезінбес үшін адамдар барлық іс - әрекетін жоспарға
құратын болса, адамдар экономиканың көмегімен тұтынушылардың
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өнім, қызмет түрлерін өндірудің барлық
мекемелері мен әдістерін қамтиды. Шешім қабылдаушы, шаруашылык жоспарын
дербес жасайтын әрі осыларға сәйкес әрекет ететін барлық экономика
бірліктері шаруашылық жүргізуші субъектілер деп аталады.
ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп берушілер туралы заңда жеке
кәсіпкер және ұйым терминдерінің мәні мен айырмашылығы ашып көрсетіледі.
Ал, бұл терминдердің мағынасы республика резиденттері болып табылатын
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын барлық заңды тұлғаларды, сондай-ақ ел
аумағында (территориясында) тіркелген бейрезидент өкілдіктер мен
филиалдарды білдіреді.
Ұлттық экономиканы реформалау бойынша түбегейлі процестер шаруашылық
қызметті басқаруда жаңа ұйымдық және бақылаушы-талдамалы құрылымның пайда
болуының объективті қажеттілігімен шарттастырылған. Халық шаруашылығын
басқару жүйесін қайта құрудың алғашқы жылдарында - ақ жоспарлы экономиканың
дәстүрлі бақылау органдары өсу үстіндегі, яғни арта түскен қажеттіліктерді
қанағаттандыру мен барлық мүдделі тұтынушыларды объективті ақпаратпен
қамтамасыз ету бойынша пайда болған проблемаларды кешенді шешуге өзінің
қабілетсіздігін көрсетті.
Әміршіл - әкімшілік жүйеде төменгі басқару буынының жоғарғыға қатаң
бағынуы тек жоспарланған тапсырмалардың орындалуын, шаруашылық
операциялардың заңдылығын сақтау, яғни оның заңға сәйкес болуын және
мемлекет қарауындағы жалпы халықтық ресурстардың сақталуын тексеру бойынша
тиісті ревизиялық қызметтерді ғана талап етті. Ал, нарықтық экономика
жағдайында шаруашылық жүргізуші субъектілердің серіктестермен,
инвесторлармен, кредит берушілермен, меншік иелерімен, акционерлермен және
басқа да пайданаланушылармен деңгейлес байланыстары бойынша шындыққа
жанасымды ақпаратарға қажеттілік бірден артады. Бұл арада тек белгіленген
параметрлердің сәйкесетіндігін тексеру ғана емес, сонымен қатар шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қызметтерін жақсарту бойынша ғылыми негізделген
ұсынысын әзірлеуді, оларға кеңес беруді және басқадай да жоғары кәсіби
денгейде тиісті аудиторлық қызмет көрсетуді талап етеді.
Кәсіби аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы - бұл бүгінгі таңда да
жалғасын тапқан айтарлықтай ұзақ процесс. Аудиттің қоғамдық ролін түсінуі
үшін оны ұйымдастырудың әдістемесін, теориялық негізін және мәнін ашу
керек.
Нарықтық экономикаға өтпелі кезеңде шаруашылық жүргізуші субъектілер
қызметін басқарудың маңызды құралдарының бірі қаржылық бақылау болды. ТМД
елдеріндегі нарықтық қатынастың дамуы өндіріс саласындағы бизнестің жаңа
қаржылық бақылау жүйесін қалыптастыратын алғышарттарды тудырды.
Қаржылық - шаруашылық бақылау жүйесін түбегейлі қайта өзгерту, енгізу
және тәуелсіз аудиттің посткеңестік өңірде қарқынды дамыту негізінде мына
принциптер жатқызылды:
1. Меншік түрлері және қаржы көздері бойынша бақылау объектілерін дәл
оқшаулау;
2. Бақылау субъектілерін мемлекеттік, қоғамдық, аудиторлық (тәуелсіз),
ведомствалық (фирмалық) және іштей (ішкі шаруашылықтық) деп бөлу;
3. Бақылау мәселелерін шектеу, оның ішінде бюджеттің кірісі мен шығысын
дұрыс қалыптастыру, есеп берулердін анықтығы, өндіріс әлеуетін
пайдаланудың тиімділігін артыратын резервтерді анықтау және бағалау;
4. Мемлекеттік, жергілікті, қоғамдық, ішкі шаруашылық, тәуелсіз
аудиторлық ұйымдар мен жекелеген аудиторлардың әрекет ету салдарын
анықтау.
Аудит тарихы көрсеткендей, оның дамуы әкімшілік пен инвесторлар
арасындағы мүдделердің бөлінуінен болды.
Америкалық бухгалтерлер ассоциациясының зерттеуіне сәйкес аудитке
қажеттілік мына негізгі шарттарды тудырды:
- ақпарат жасаушылардың (әкімшілікпен) және пайдаланушылардың (акцияны
иеленушілер, кредит берушілер және басқа тұлғалар) мүдделерінің қабыспауы,
яғни сәйкеспеуі ақпараттың объективті болмауына әкеп соқтыруы мүмкін;
- объективті емес ақпараттарға негізделген шаруашылық шешімдерді қабылдау
жағымсыз экономикалық салдарды тудыруы ықтимал;
- алынған ақпараттың шындыққа жанасымдылығын бағалау немесе тексеру үшін
фирманың пайдаланушыларында жоқ арнайы білім болуы қажет;
- ақпаратты пайдаланушының оның сапасын тікелей бағалау үшін уақыты мен
материалы әрдайым бола бермейді.
Қажетті ақпаратты алу мен бағалаудағы пайда болатын қиындықтар
аудиторлық қызметтің аясын тарылтады. Оның негізгі міндеті - есеп берулерді
анық күмәнсіз ету; тұтынушыға ақпаратты маманның пікірін
араластырмай жеткізу.
Аудит термині осыдан екі мың жыл бұрын аudio деген латын сөзінен
шыққан, аудармадағы мағынасы ол естиді немесе естуші дегенді білдіреді.
Рухани оқу орындарында озат оқушыны аудитор (тыңдаушы) деп атаған.
Оған оқытушы басқа оқытушылардың сабақта өткен материалды қалай
меңгергенін, тапсырманы қалай орындағанын, яғни оқу үлгерімдерін тексеріп
отыруды сеніп тапсыратын болған. Еуропаның көптеген елдеріндегі мемлекеттік
басқару мен шаруашылық қызмет салаларында лауазымды тұлғалардың ауызша есеп
беруін тыңдаушы қызметкерді аудитор деп атаған. Есеп берудің бастапқы
ауызша түрі көптеген адамдардың сауатсыз болуына байланысты қолданылған,
сөйтсе де орта ғасырдағы адамдар есеп берудің ауызша түрі жазбашадан да
жақсы болады деп есептеген. Олардың ойынша кез келген құжатты қолдан оңай
түзей салуға болады, ал бақылаушы-аудитордың көзіне тура, тік қарап тұрып
өтірік айту мүмкін емес немесе өте қиын, деп санаған.
Арнайы әдебиеттерде аудиттің пайда болу кезеңі өзгеше әрі қарама-
қайшылыққа толы. Бір авторлардың айтуынша, есеп берудегі мәліметтердің
дұрыс көрініс табуын жасау және бақылау біздің дәуірімізге дейінгі IV
мыңжылдығынан басталады. Сонымен бірге, Ніл, Тигр және Евфрат өзендерінің
жазықтарындағы Таяу Шығыстағы ежелгі өркениетте жоғары дәрежеде
ұйымдастырылған мемлекет құрылып, шаруашылық қызмет жүргізілді, үкімет
өнім, мүлік, салық жинау, орындалған жұмыс, қазынаны толтыру және кіріс пен
шығыс есептерімен айналысты. Бақылаудың әр түрі жүзеге асырылды, оның
ішінде аудит те бар.
Мұндағы мақсат - қателіктерді азайту және шенеуніктер тарапынан алдау
әрекеттеріне жол бермеу. Бірқатар бақылау түрлері сол уақытта Библияда
(Інжілде) да суреттеледі. Онда мүлікті екі жақты күзету, адал
қызметкерлерді жалдау, міндеттерді бөлісу мәселелері баяндалады.
Ревизиялық қызмет Вавилон, Мысыр, Рим, Қытай және Греция сияқты
антикалық елдерде де болған. Мысалы, ежелгі Мысырда (біздің дәуірімізге
дейінгі 3400-2400 жж.) мүлікті түгендеу кезең сайын, ал шаруашылық
операцияларын бақылауды үш адам жүзеге асырған. Оның біреуі не нәрсе
берілді, соның санын папирусқа белгілеп отырса, екіншісі нақты босатуларды
жүзеге асырған, ал үшіншісі ауытқуды анықтау үшін берілген мүліктердің
немесе өнімдердің санын нормамен салыстырып отырған.
Ресурстардың қозғалысы мен болған оқиғалар бойынша операциялар қатаң
тәртіппен құжатталып отырған, тікелей орындаушылар мен қатысушылардан
тәуелсіз жүзеге асырылатын шаруашылық процестерін бақылау осылай пайда
болған.
Есепті жүргізу бойынша арнайы заңнама алғаш рет Вавилон мемлекетінде
пайда болған. Хаммурапи заңы (біздің дәуірімізге дейінгі 2200-2150 жж.)
көпестерге дербес есеп жүргізуді, ал храмға - мемлекеттік есепшілікті
жүргізуді әмір етті, ақшаны қолхатсыз беру жарамсыз деп саналған.
Чжоу династиясы басқарған уақыттағы көне Қытайда (біздің дәуірімізге
дейінгі 1122-256 жж.) есептің мемлекеттік жүйесі, оның ішінде барлық үкімет
департаменттерінің мұқият әзірленген бюджеті мен аудиті жүзеге асырылды.
Ал, біздің дәуірімізге дейінгі 700 жылы ол жақта негізгі міндеті
мемлекеттік ақша мен мүлікті пайдалануға құқығы бар үкімет шенеуніктерінің
адалдығына кепілдік беру болып табылатын Бас аудиторлық қызметі болған.
Афинада біздің дәуірімізге дейінгі V ғасырда Халық жиналысы
мемлекеттің кірісі мен шығысын бақылады, ал оның қаржылық жүйесі барлық
лауазымды тұлғалардың өкілеттілігі біткенше құжаттарын тексеретін үкімет
аудиторларын қамтыды. Басқа авторлардың айтуынша, аудиттің пайда болуы
арнайы ғылыми білімнің саласы ретінде бухгалтерлік есептің қалыптасу
кезеңімен тығыз байланысты. Бухгалтерлік есеп туралы алғаш рет ғылыми кітап
жазған италияндық ұлы математик Лука Пачоли (1445-1517 жж.) арнайы бюрода
тексеріп және тіркеп отыратын көпес кітабының іс жүзіндегі пайдалылығын
атап кеткен болатын.
Шаруашылық қызметтің дамуы есептің сапасы мен есеп берудің шындыққа
жанасымды болуының жаңа бақылау формасын талап етеді. Англияда аудиторлы
алғаш рет 1299 жылы пайда болды, ал 1324 жылдың 24-інші наурызында король
Эдуард II, үш мемлекеттік аудиторды тағайындайды. Тағайындау туралы
жарлықта аудиторды Оксфорд, Беркенхед, Уэльс провинцияларындағы барлық
есепшотты тексеруге, оларды тыңдауға, олардан сұрауға және есепшоттарды
жүргізуде барлық кемшіліктерді белгілеп отыруға міндеттейді.
XII ғасырдан бастап Англия мен Шотландия, Италия, Франция және
Еуропаның басқа елдерінің Қазынашылық мұрағаттарында (архив) аудиторлық
қызмет туралы мағлұмат жиі ұшырасады. Мысалы: Ұлыбританияда екі типті аудит
жүргізілген:
1) аудит қалаларда елдің көзінше, яғни жария түрде – билеп - төстеуші
лауазымды тұлғалардың қатысуымен жүзеге асырылған, қазынашы аудиторлық есеп
беруді ауызша, яғни елге естірте оқитын болған:
2) ірі поместьесінің қаржылық басқарушының төлем шотын аудиторлық
декларацияға орай дебет және кредит бойынша егжей - тегжейін тексеру,
яғни оны поместьенің қожайыны мен басқарушылар кеңесінің алдында ауызша
есеп берген.
Қалалардың, фабрикалардың өсуімен және сауда - саттықтың кеңеюімен
сипатталатын ХVІ - ХVII ғасырлар кезеңіндегі экономикалық өзгерістер есеп
пен аудиттің жаңа тәсілдемесінің пайда болуына итермеледі, яғни себепші
болды. Бұрыштың басына мүлікке деген меншік құқығы мен пайда және залалдың
қатаң калькуляциясы қойылатын болды. Аудит тыңдау процесінен
жазбаша құжатты және растаушы куәні зерттеуді ретімен талдаушыға айналды.
XVII ғасырдың аяғында Шотландияда белгілі бір лауазымды тұлғаға қалалық
аудитор ретінде қызмет етуіне тыйым салу туралы алғаш рет заң қабылданды,
осылай ету арқылы батыс әлемінде сол уақыттан бері осы заманғы аудитордың
тәуелсіздігі деген ұғым енгізілді.
Мұндай аудиторлық озық тәжірибеге қарамастан, тек ХІХ ғасырдың екінші
жартысында ғана кәсіби аудит тұтас іскерлік әлем мен кәсіпкерлік қызметтің
маңызды құрамдық бөлігі болды. Бұл темір жолдарын салу мен сақтандыру
компанияларының, банктердің, акционерлік қоғамдардың өсуімен байланысты.
Ағылшындық темір жол және сақтандыру компаниялары мен басқа да инвесторлар
Солтүстік Америкаға аттанғанда, яғни бағыт алғанда олармен бірге аса ірі
ағылшын кредиторларының мүддесін қорғау үшін тәуелсіз аудиторлар да барды.
Осыған байланысты солтүстік америкалық аудиттің шығу тегі ағылшындық
болып табылады және XX ғасырға дейін АҚШ - тың тәуелсіз аудиті ағылшындық
үлгімен құрылып келді. Ол балансқа қатысты мәліметтерді егжей - тегжейлі
зерттеуді ұйғарды.
Роберт X. Монтгомери американдық аудитінің сол кезеңін есепшоттық
аудит деп атаған, өйткені аудитордың жұмыс уақытының төрттен үш бөлігі
есептеу және бухгалтерлік кітапты жасауға кетті. Аудит рәсімі (процедурасы)
жылдам ұлғайған америкалық бизнеске бейімделе бастағанда шектен тыс
қаражатты талап ететін есептеу мен көшіруді тексеретін британдық стиль
біртіндеп американдық тестілік аудитке өзгеріп, ауысады
(трансформацияланды).
Сонымен қатар аудиторлар тестілеу әдісінен басқа операцияларды тексеру
мақсатында бизнес бойынша серіктестен фирманың қызметі туралы мәлімет
жинауды іс жүзіне асыруға кірісті. Инвесторлардың мүдделерін ескеру арқылы
олар баланстың белсенділігі мен бәсенділігін бағалауға, сондай-ақ пайда мен
залал туралы есеп берулерде және есепшоттарда көрініс табатын шаруашылық
операцияларының нәтижелеріне де көп назар аударатын болды.
XX ғасырда бухгалтерлер мен аудиторлардың аса ірі трансұлттық
ұйымдардың құрылуына әкеп соқтырған әлемдік экономика мен бизнестің
ғаламдасу (глобализация) тенденциясы біршама тереңдей түсті. Кәсіби
аудиттің дамуы үшін Халықаралық есеп стандарттары бойынша Комитет, Жоғары
бақылау органдарының халықаралық ұйымы (ИНТОСАИ - 1953 ж.), Халықаралық
бухгалтерлер федерациясы, БҰҰ-да 1979 жылы құрылған Есеп пен есеп берудің
халықаралық стандарттары бойынша үкіметаралық сарапшылардың жұмысшы тобы
сияқты халықаралық және аймақтық ұйымдар қызметінің маңызы айырықша. Осы
жаңашылдықтардың барлығы ендігі жерде аудиттің бухгалтерлік жазбалардың
кеңселік нақтылығын тексерумен ғана шектелмей, салалары мен ауқымының
біртіндеп кең өріс алуын көрсетеді. АҚШ және Ұлыбритания сияқты дамыған
елдерде тәуелсіз аудиттің өзгеше жүйесі қалыптасқан. Оларды жетілдірудің
қажеттілігі көптеген кредиторлар, инвесторлар және басқа да мүдделі
пайдаланушылар тарапынан шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметі туралы
сенімді қаржылық ақпаратқа сұраныстың өсуінен туындап отыр.
1.2 Аудиттің мәні және қажеттілігі
Америкалық бухгалтерлер ассоциациясы комитеті бухгалтерлік есептің
негізгі тұжырымдамасы бойынша аудитке мынадай анықтама берді: Аудит - бұл
экономикалық іс-әрекеттер мен оқиғалар туралы объективті деректердің
бағалауын, оның деңгейінің белгілі бір өлшемге (критерийге) сәйкестігін
алудың және мүдделі пайдаланушылардың нәтижелерін ұсынатын процесі.
Классикалық ұғымда аудит - кәсіпорында жұмыс істемейтін маманданған
тәуелсіз аудитор жүзеге асыратын ешкімге тәуелсіз сырттай қаржылық бақылау.
Мұндай кәсіби бақылау аудитке деген қажеттілік көптеген жағдайларға
байланысты артып отыр:
1) Кәсіпкерліктің дамуы мен капитал өсуінің әсері;
2) Өзін-өзі реттеуге ұмтылатын ұйымдар санының арта түсуі;
3) Экономикалық тұрақтылықты, меншік иеленушілерге және кредиторларға
олардың салған ақшаларының сақталуына кепілдік беруді қамтамасыз
ететін жағдай тудырудың қажеттілігі;
4) Компаниялардың операциясы көп әрі күрделі болуы мүмкін,
пайдаланушылар ол туралы ақпаратты дербес алуға мүмкіндігі
болмағандықтан аудиторлардың қызметіне мұқтаж;
5) Қаржылық ақпаратты пайдаланушылар компанияның есептік жазбаларына
әдетте қолдары жете бермейді және олардың тиісті тәжірибелері жиі бола
бермейді;
6) Пайдаланушылар қабылдайтын шешімнің салдары өздері үшін өте
маңызды болуы мүмкін, сондықтан да аудитор арқылы алатын ақпараттың
толық болуы мен анықтығы оларға ауадай қажет.
Аудит - бұл біздің еліміздегі акционерлік қоғамдардың,
серіктестіктердің және басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілердің
қызметін экономикалық талдаудың және қаржылық бақылаудың салыстырмалы
түрдегі жаңа бағыты. Бұрын бақылау мен тексеру қызметі жүзеге асырылмаған
деп, айтуға болмайды. Алайда көптеген операциялық мазмұны жағынан бір-
біріне жақын болса да, ревизия мен аудит екеуі бір ұғымды білдірмейді.
Аудит бақылаудың шығармашылық (творчестволық) дамуын білдіреді. Ол
экономикалық бақылаудын формалары мен түрлерін кемітпей, керісінше
толықтырады.
Аудиторлық іс экономикалық талдау, кешенді құжаттық тексеру, балансты
немесе сот - бухгалтерлік сараптаманы есеппен тексеру туралы біздің
ұғымымыздан бөлек болса да аудитор өзінің міндетін жүзеге асыру барысында
аты аталғандардың және есептік, бақылаушы - талдамалы тәжірибе салаларының
рәсімдерін (процедураларын) пайдаланады. Белгілі ғалым Я.В. Соколовтың
айтуынша, тексерудің мақсаты - кемшіліктерді құрту және
жамандықты жою, ал аудиттің мақсаты - кемшіліктерді кеміту және қастықты
шектеу.
Әкімшіліктік құқы бар және сатылас байланысты ұстанатын тексерушіні
клиент өз қалауымен таңдамайды. Бұған керісінше, аудиторды клиент өз
қалауымен таңдайды және олардың арасындағы қарым-қатынас деңгейлес
байланысқа жол ашатын азаматтық құқықпен реттеледі.
Тексеру және бақылау түсініктеріне қарағанда, аудит ұғымының аясы кең,
өйткені бұл ұғым қаржылық көрсеткіштердің шындыққа жанасымдылығын тексеруді
ғана білдірмей ғылыми негізде шығындарды ұтымды ету мен табысты
оңтайландыру үшін шаруашылық қызметін жақсарту бойынша ұсыныстарды да
әзірлеу ісін қамтиды. Аудитке келісімшарт негізінде жүзеге асырылатын, оның
ішінде, бухгалтерлік есеп, ішкі бақылау және қаржылық есеп берулердің
жағдайын тексеретін, сондай-ақ артық шығындарды болдырмау, ресурстарды
пайдаланудың тиімділігін арттыру және шаруашылық жүргізуші субъектілердің
табысын өсіру мақсатында кеңес беретін бизнес сараптамасының өзінше бір
түрі ретінде анықтама беруге болады.
Бизнес аудитін жүргізу үшін белгілі бір салалар мен компаниялар іс-
әрекеттің жағдайы туралы шындыққа жанасымды ақпарат алудың кең ауқымды
мәселелерін жан-жақты зерделеу қажет.
Мемлекеттің, аймақтың экономикалық жағдайы белгілі бір салалар мен
шаруашылық жүргізуші субъектілер іс-әрекетінің жағдайы туралы мәліметтерді
алу бойынша бірқатар әдістемелік тәсілдемелер мен нұсқалар Бизнесті білу
атты аудиттің халықаралық стандартында ашып көрсетілген. Алайда бұл
стандарт қаржылық есеп берулердің аудитін ұйымдастыруда қолданылады, ал
аудиттің басқа түрлері әдетте экономиканың әр түрлі салаларында болатын
оқиғаларды, процестерді және құбылыстарды бағалауда өзіндік ерекшелігі бар
тәсілдемелерге, әдістерге және өлшемдерге ие. Осы арада бизнес аудитінің
озық түрін ұйымдастыруды жетілдірумен байланысты теориялық және іс-тәжірибе
сипаттарындағы бірқатар мәселелер пайда болады.
Тұтастай алғанда аудитті және талдауды уақтылы жүзеге асыру шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қызметін қаржылық - кредиттік, материалдық-
техникалық қамтамасыз етудің, өндірісті ұйымдастырудың тиімділігін және
жоспардың баланстылығын арттыруға ықпалын тигізеді.
Бүгінгі таңда бизнестің жағдайы мен дамуына субъектілердің өзінен
басқа мемлекеттік, қаржылық, кредиттік, ведомствалық, салықтық және басқа
да органдар белсенді әсер етуі мүмкін. Бірақ осы буындардың бірде-біреуі
салықтық жеңілдіктер беру, кредит және баға саясатын жақсарту, өндірісті,
отандық өнімдердің, жұмыс, қызметті өткізуді ынталандыру есебінен бизнесті
басқарудың тиімділігін арттыру үшін қолайлы экономикалық жағдай тудыратын
мүмкіндіктері мен белгілі бір өкілеттіліктері болса да елеулі көмек көрсете
алмайды әрі материалдық өндіріс салаларындағы бизнесті ұйымдастыруды
жақсартуға ықпалын тигізбейді.
Бизнесті басқару жүйесін нарықтық экономиканың шаруашылық тетігінің
құрамдық бөлігі ретінде қарастыру қажет. Жалпы экономикалық жағдайдың
тұрақтылығына қол жеткізбейінше, инфляция деңгейін төмендетпейінше,
өндірісті ұйымдастыру мен қуаттылықты пайдалануды жақсартпайынша,
шаруашылық жүргізуші субъектілердің жабдықтаушылық, өткізушілік және
қаржылык қызметтерін жетілдірмейінше бизнесті оңтайлы жасау мүмкін емес.
Нарықтық экономика жағдайындағы бизнестің кәсіби аудитін дамыту
мәселесінің көп қырлы болуы мына аспектілерді зерделеу үшін бөліп көрсетуге
мүмкіндік тудырады:
1) Теориялық: кәсіби аудиттің мәнін, мазмұнын және мағынасын, оның
бақылаушы - талдамалы қызметінің басқа да шектес ғылымдары және түрлерімен
өзара байланысын анықтау; аудиттің нұсқаларын, түрлерін және типтерін
ғылыми жіктеу; аудиттің даму тенденциясын, тетіктерін, мәселелерін зерттеу;
бизнес аудиті мен талдауының принциптері мен компоненттерін, постулаттарын
нақтылай түсу, тұжырымдамасын әзірлеу;
2) Әдіснамалық: аудиттің жалпы және жеке әдістемелерін анықтау, бизнес
жағдайының талдау көрсеткіштер жүйесін, өлшемдерін, әдістерін таңдау,
экономикалық әлеуетті (потенциалды) пайдалану тиімділігіне әсер ететін
факторларды анықтау және шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін
жақсарту бойынша әзірлеу;
3) Ұйымдастырушылық: бизнес аудитін жүргізу мен жоспарлау
механизмдерінің, құқықтық-нормативтік және ақпаратық базалардың мағынасын
ашу: аудиторлық бақылаушы - талдамалы қызметтердің технологиясы мен нақты
рәсімін (процедурасын) жетілдіру бойынша ұсыныстарды әзірлеу.
Бизнестің кәсіби аудит мәселесін зерттеу аспектілерінің жалпы
шарттарына жататындар:
- бизнесті басқарумен байланысты шаруашылық операциялары мен процестерінің
аудитін жүргізу үшін алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу;
- шаруашылық қызмет нәтижелерін бақылаудың, талдаудың және есептің озық
әдістерін анықтау; қаржылық-экономикалық талдау мен аудиттің озық
түрлерін қолданатын салаларды ұлғайту әрі оған енгізу;
- бақылаушы-талдамалы жұмыстарды жақсарту бойынша халықаралық озық іс-
тәжірибелерді жалпылау;
- бизнестің кәсіби аудитін жүргізудің техникасы мен технологиясын, ұйымдық
құрылымын жетілдіру;
- бастапқы мәліметтерді алу мен өңдеуде ЭВМ-ді және экономикалық-
математикалық әдістерді қолдану, шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметін
басқару жүйесін оңтайландыру.
1.3 Аудиттің түрлері мен нұсқаларын жіктеу
АҚШ, Жапония, Ұлыбритания, Германия және Франция сияқты нарықтық
экономикалы алдыңғы қатарлы елдердегі аудиторлық қызмет дамуының озық
тәжірибесі көрсеткендей, кеңес берушілік, зерттеушілік және басқа ілеспе
қызметтерінің мөлшерінің өсуі қарқын алып келеді. Аса ірі халықаралық
аудиторлық фирмалар, оның ішінде Үлкен төрттік те кіреді, олардың өз
ассортименттерінде кәсіби аудиторлық қызмет көрсету және әр қилы көмек
түрлерінің 50-ден де көп атау бар.
Аудиторлық кеңес беру қызметінің әлемдік нарығы үлкен өзгерістерге
ұшырауы әбден ықтимал. Көптеген елдерде Үлкен төрттік қызметінің ауқымы
кеңейгеніне және күштеуіне наразылық аңғарылады. Батыстық іскер
топтарының пікірінше, аса ірі халықаралық фирмалардың қызметін
шоғырландыру, олардың одан ары біріктіру немесе бөлу арқылы аудиторлық
қызметтің сапасы төмендемесе, артпайды екен. Аудит саласындағы оқиғаларды
дамытатын басқа нұсқалардың ішінен әлемдік ауқымда аудиторлық және
консалтингтік бизнестің бөлінуі, растаушы аудиттің, сәйкестікке орай аудит
пен қаржылық есеп берулер аудиті көлемдерінің кемуі ықтимал екенін айта
кету керек.
Экономикалық әдебиеттерде аудиттің түрлері мен нұсқаларын жіктеудің әр
түрлі тәсілдемелері бар. Мынадай негізгі белгілер бойынша аудит түрлерін
жіктеу әлдеқайда орнықты болады:
а) аудитті дамытудың эволюциялық кезеңдерімен растаушы, жүйелі-
бағдарлы және тәуекелге негізделген;
ә) құқықтық негізде: міндетті, бастамашыл (ерікті), келісуші
(мақұлдаушы), реттемеленген және келісімшарттық;
б) қолданылу салаларымен: жалпы, банктік, сақтандырушы, қаржылық,
өндірістік, маркетингтік;
в) толықтығы: кешенді (жалпы. толық), тақырыптық (локальды, жеке),
функционалдық, ұйымдастырушылық, арнайы;
г) әдістемелік тәсілдемемен: есепшіліктік (счетоводческий),
тестілік, объекті және циклдік бойынша;
ғ) жүргізу кезеңдерімен: бастапқы, қайталанатын, перманентті
(ағымдық), ретроспективтік (тізбекті) және стратегиялық (перспективалық,
яғни келешегі бар);
д) қызмет түрлерімен: экономикалық, техникалық, технологиялық,
ресурстық, сыртқы экономикалық;
е) қатысушылар санымен, процестермен және техникалық - құралдарды
қолданумен: бір мазмұнды, көп мазмұнды, дәстүрлі компьютерлік, жеке және
комиссиялық;
ж) аудит жүргізілетін субъектілермен: сыртқы, ішкі, мемлекеттік,
ведомствалық, қоғамдық;
з) тексерулердің мақсаттарымен, міндеттерімен және маз-мұнымен:
операциондық аудит, қаржылық есептеме аудиті, талапқа сәйкестік аудиті,
басқарушылық аудит, маркетингтік аудит, кеңес беру және басқадай ілеспелі
аудиторлық қызметтер.
Аудиторлық қызметтің ең озық түрлерінің біріне операциондық аудит
жатады. Мұндай аудит кәсіби қызмет көрсетудің ең күрделі түрлерінің бірі
әрі ұйымдастырылуы мен әдістерінде, кезеңдерінде оның өзіндік ерекшелігі
болады.
Эккаунтинг және контроллинг сияқты басқа да белгілі аудит түрлерінен
операциондық аудиттің айырмашылығы: ең алдымен шаруашылық жүргізуші
субъектілер қызметінің жеке операциялары мен белгілі бір процестерін,
кезеңдерін циклдерін бақылау мен талдау, тексеру бойынша өзіндік ерекшелігі
бар сала болып табылады. Оның негізгі мақсаты - зерттеу объектілерінің
жұмыс істеу тиімділігін арттыру және оңтайландыру бойынша басқарушылық
шешімді қабылдау үшін жан-жақты негізделген ұсыныстарды әзірлеу.
Кесте – 2 Тексерудің мазмұны мен объектілері
ЭконТехниҚұқықтТехно
омиккалықық логия
алық лық
БасқФункцҰйымд
арушионаластыр
ылықдық ушылы
қ
Мақсаты - ұйым мүшелеріне өз қызметтерін тиімді орындауына көмектесу,
Ішкі аудит оларға бұл үшін тексерілген объектілер туралы ақпарат, кеңестер,
ұсыныстар, бағалаулар мен талдау деректерін береді. СРА тәуелсіз фирмасы
орындайтын операциондық аудитті клиентке өз фирмасының алға қойған
мақсаттарына қол жеткізу, ресурстары мен қуаттылығын жақсы пайдалануы үшін
көмек көрсету, сондай-ақ оған басқару мәселелері бойынша кеңес беру
қызметінің ерекше түрі ретінде АІСРА комитеті белгілейді. Бұдан шығатын
қорытынды: тиімділікті арттыру бойынша ұсыныстарды әзірлеу және жағдайға
объективті тұрғыдан баға беру мақсаттарында бизнестің басқару жүйесіне
операциондық аудитті жүргізуге хақымыз болады.
Отандық аудит теориясы мен іс-тәжірибесі дамыған ақпараттық базаға,
әдістердің ауқымды спектріне, бухгалтерлік есептің, бақылаудың экономикалық
талдау әдістеріне сүйеніп қалыптасуы керек. Егер бухгалтер қаржылық
есептемеден шаруашылық өмірдің фактілеріне, бастапқы құжаттарға жүгінетін
болса, онда аудитор - керісінше: қаржылық есептемесінен бастап нақты
операцияларға дейін тексереді және өзі тексерген қызмет операцияларына
операциондық аудит жүргізуінің тұжырымдамалық мақсаттарын айғақтайды.
Расында да, теория және іс жүзінде есеп беруші басқа да есеп деректері
кешенді экономикалық талдау мен операциондық аудиттің ақпараттық базасы
ретінде қарастырылады. Нақ осы аудит пен талдау есептің мәні мен мазмұнын
ашып береді әрі оған мағыналы етеді. Талдамалы процедуралардың салмағы
басым, процестер мен құбылыстардың мәнін айқындайды, ондағы өзгерістердің
статистика мен динамикада шындыққа жанасымды, яғни шынайы бағасын алуына
мүмкіндік береді. Ақпараттарды алу мен операциондық аудиттің өзіндік
ерекшелігі бар тәсілдерінің көмегімен оны зерттеудің жүйелі тәсілдемелері
бизнесті ғылыми тұрғыдан басқару мүмкіндіктерін бағалаудың арнайы өлшемдері
мен көрсеткіштерін, дұрыс таңдау жасауды және факторларды саралауды жүзеге
асыруға мүмкіндік тудырады.
Операциондық аудитті жүргізудің тәртіптерін ашып көрстеу оның түрлері
мен нұсқаларын жіктеуге ықпал етеді, экономикалық әдебиеттерде операциондық
аудиттің оннан көп түрі бөліп көрсетілген: функционалдық, ұйымдастырушылық,
арнайы, экономикалық, құқықтық, әлеуметтік, технологиялық, жүйелі, кешенді,
тақырыптық, локальды, процестік, ресурстық, аймақтық, сыртқы экономикалық
және т.б.
Мысалы, функционалдық аудит шаруашылық жүйесінің бір немесе бірнеше
функцияларын зерттейді. Функционалдық аудиттің бір артықшылығы -
басқарушылық қызметтің объектілері мен түрлері бойынша, оның ішінде,
менеджмент, маркетинг, есеп, бақылау және талдау мәселелері бойынша
аудиторларды мамандандырады.
Ұйымдық аудитте басты назар қызметтерді реттеудің қабылданған
стандарттары мен нормаларының, заңдылықтың сақталу нәтижелерінің және нақты
функцияларының өзара әрекеттесу нәтижелерінің тиімділігі мен өнімділігін
анықтауға бағытталған. Бұл түр үшін қызметтерді үйлестіруін ұйымдастыру мен
әдісін жоспарлау маңызды орын алады.
Арнайы аудитті тағайындау әкімшіліктің қажеттілігімен анықталады.
Операциондық аудиттің бұл түрі объектілері бойынша да, зерттеу тақырыптары
мен бағыттары бойынша да көп қырлы, айталық, салымдардың табыстылығы,
пайдалану тиімділігі, қалыптастыру көздері және т.б.
Қаржылық аудитті жоспарлау мыналарды қамтамасыз етуі тиіс:
1) ішкі бақылаудың тиімділігі, есептемелер мен бухгалтерлік есептің
жағдайлары туралы қажетті ақпараттарды алуды;
2) орындалуы тиіс бақылау процедурасының көлемі мен өткізу уақытын,
мазмұнын анықтауды.
Қаржылық аудитті жоспарлауға аудиттің жалпы жоспарын жасау (болжалды
жұмыс) және аудиторлық бағдарламаларды (ХАС 300) әзірлеу кіреді.
Жалпы жоспарда (болжалды жұмыста) мына негізгі көрсеткіштер көрініс
табуы керек:
а) орындалатын жұмыстың мөлшері;
ә) жұмыстың ұзақтығы мен өткізу мерзімдері;
б) аудитор қолданатын әдістер мен тәсілдер.
Аудитор жалпы жоспарды тексерілетін кәсіпорынның басшылығымен және
қызметкермен ақылдасып талқылауына болады, бұл аудиттің іс-әрекетін
күшейтеді әрі кәсіпорын қызметкерінің қызметімен аудиторлық процедураларды
үйлестіреді.
Аудитор жалпы жоспарды сапалы жасауына және болжалды жұмыс мөлшерін
әлдеқайда нақтырақ анықтауы үшін мыналарды орындауы керек:
1) аудиторлық тексерулерді өткізу бойынша келісімшарттағы шарттарды
зерделеу;
2) тексерілетін кәсіпорынның қызметіне қатысы бар жаңа заңдардың,
ережелердің, нұсқаулардың және басқа да нормативті актілердің аудитке
тигізетін ықпалын ескеру;
3) өткізілетін аудиттің әлдеқайда маңызды мәселелерін бөліп алу және
айрықша назар аударуды қажет ететін жағдайларды түсіну:
4) шаруашылық жүргізуші субъектінің ішкі аудиті мен есептік жүйесіне
қаншалықты сенетінін анықтап алуы керек;
5) ішкі аудиторлардың жұмысы мен оларды тексеруге қатыстырудың
мүмкіндіктерін талдау (ХАС 610);
6) филиалдарда аудитті өткізудің мақсатқа лайықтылығын зерделеу;
7) сарапшыларды қатыстыру қажет пе, қажет емес пе, соны анықтау;
8) тәуекелділік деңгейіне (яғни, қаншалықты қатерлі екендігіне) баға беру,
аудиторлық тексерулердің көлемін, уақытын және табиғатын анықтау (ХАС 400,
300, 320 және т.б.).
Тексеру барысында жалпы жоспар мен аудит бағдарламалары түзетілуі
мүмкін.
Батыстық аудиттің іс-тәжірибесінде ірі компаниялардың, кәсіпорындардың
және т.б. жекелеген учаскелеріндегі жұмыстың ұзақтылығы, яғни тізбектілігі
мен еңбек сыйымдылығы үшін кестелік графиктер пайдаланылады. Мұнда тексеру
обектілерін жүйелі зерделеуді ұйымдастыруға көп көңіл бөлінеді.
Жүйелі зерделеу жүк аз түсетін (күш аз жұмсалатын) пунктер мен
ақпараттардың тасқынын және мөлшерін анықтауға, аудиторлық тексерулердің әр
түрлі кезеңдерін дұрыс бөліп, орындауға мүмкіндік береді. Аудитті
ұйымдастырудың бұл кезеңінде күрделі схемаларды немесе процедураларды
қорытындылап (жалпылап) сипаттауға мүмкіндік беретін операциялардың
тізбектілік картасын жасау мақсатқа лайықты болады.
Қаржылық есептілік аудиті бағдарламасы былай жасалады: жүргізілетін
жұмыстың еңбек сыйымдылығының деңгейі мен логикалық тізбектілігінің
(қисынды жалғасының) сипаттамалары жазылады. Мұның бәрі аудитордың қызметін
әлдеқайда тиімді ұйымдастырады.
Мәні бойынша аудиторлық процедураны орындау - бұл барлық жоспарланған
аудиторлық процедураның нақты іске асуы. Әр тақырып бойынша жүргізілетін
аудиторлық процедуралар мен оларды орындаушылардың толық тізбесін және
тізбектілігін көрсетіп, тексеру бағдарламаларын рет - ретімен жасау қажет.
Қаржылық аудиттің нәтижелері бойынша келісімшартта анықталған мерзім
ішінде тапсырыс берушіге ұсынылатын есеп беру жасалады. Аудитордың
келісімшартты орындағаны немесе орындалмағаны ХАС 700 Қаржылық есептемесін
тексеру бойынша аудиторлық есеп беруге сәйкес келуі тиіс аудиторлық
қорытындыны қабылдап алу-беру актісінде анықталады.
Тараптар келіскен бағдарлама біріккен келісімшартта ресімделетін жұмыс
мөлшері мен қызмет құнын анықтаудың негізі болып табылады.
Келісімшарт ұзақ мерзімді (абонентті) аудиторлық қызмет көрсету (1-3
жыл) бойынша және қандай да жұмысты бір жолғы орындау үшін жасалуы мүмкін,
оның ішінде қаржылық есептемесінің аудиторлық тексеруін айта кетуге болады.
Қаржылық аудитті жүргізу туралы келісімшартта мыналар көрсетілуі
керек:
1) келісімшарттың мазмұны;
2) тараптардың міндеттері;
3) тексеру жүргізетін орындар және мерзімдері;
4) төлем тәртібі және мөлшері;
5) тараптардың жауапкершілігі;
6) ақпараттардың құпия сақталуы;
7) даулы мәселелерді шешудің тәртібі (жолдары);
8) қосымша шарттар;
9) келісімшарттың қолданылу мерзімі;
10)тараптардың заңды мекен-жайы.
Келісімшартта аудитті белгіленген мерзімінен бұрын тоқтату. Форс-
мажорлық жағдайлар және басқа да қосымша шарттар қарастырылуы ықтимал.
Халықаралық және отандық іс-тәжірибесінде аудиторлық операцияларды тек
аудиторлық фирмалардың штатындағы қызметкерлер ғана, сондай-ақ аудиторлық
фирмалардың дирекциясы мен мамандардың арасында бекітілген мердігерлік
келісімшарт негізінде тараптан шақырылатын мамандар да орындап жүр.
Мердігер келісімшарты бірнеше мамандармен бекітілуі мүмкін. Олардың
әрбіреуіне жүктелім-карточкасы (карточка-наряд) жазылады. Мердігер
карточкасы бойынша орындалған жұмысты тапсырып беру және қабылдап алу
орындалған жұмыстың арнайы тапсыру-қабылдау актісімен ресімделеді.
Барлық жағдайларда келісімшарт шарттары және тапсыру мазмұны
аудиторлық қызметтер туралы заң талаптарына қайшы келмеуі керек.
Келісімшартқа аудиторлық тексеруді өткізудің келісілген бағасы туралы
келісім хаттамасы тіркеледі. Онда жеке тексеру орындаушыға берілетін 1
сағаттағы қызметі үшін аудиторлық тексерудің келісімшарттық бағасының
шамасы туралы тараптардың қол жеткізген келісімі расталады. Осы хаттама
Орындаушы мен Тапсырыс берушінің арасындағы өзара есеп айырысу мен төлемді
жүзеге асырудың негізі болып табылады.
Шаруашылық операциялардың аудиттелуі барысында олардың шынайылығы,
заңдылығы және өндіріске қажетті нәрселер осылардың бәрі көрініс табатын
құжаттардың негізінде тексеріледі.
Аудит кешенді және тақырыптық формаларында, талдамалық, логикалық,
экономикалық-математикалық және басқа да тәсілдерді қолдану арқылы
операциялар мен құжаттарды өзара, кезікпелі (встречный) таңдап тексерулер
түрінде жүргізілуі мүмкін. Форма бойынша бастапқы құжаттарды тексеру
барысында құжаттарда шаруашылық операцияларының көрініс табу процесінде
нормативті-құқықтық актілердің қаншалықты сақталғандығы анықталады.
Бастапқы құжаттардағы деректерді өңдеу технологиясы мен операцияның
сипатына қарай қосымша деректемелер (реквизиттер) қосылуы мүмкін. Бастапқы
құжаттар мен есептік тіркелімдерге ескертілмеген түзетулер жіберілмейді.
Қателікті түзету құжатқа қол қоюшы тұлғаның қол қоюымен түзетілген күні
қоса көрсетіліп расталуы тиіс. Кассалық және банктік құжаттар түзетілмейді.
Қойылған қолдың шынайылығын тексеру үшін бухгалтериядағы үлгісімен,
сондай-ақ басқа құжаттармен (жұмысқа қабылдау туралы өтініш, еңбек
келісімі) салыстырылады.
Құжатта мөр мен мөртаңбалардың басылғаны, алынған құндылықтың
қолхаттары, бастапқы құжаттардың барлық қосымшалары, құндылықтарды
босатудың негіздері, арнаулы құжаттар мен сенімхаттар тиянақты тексеріледі.
Мазмұны бойынша құжаттарды тексеру құжаттың жағдайына сыни баға
беруден тұрады - ондағы сипатқа көрініс тапқан шаруашылық операцияларының
сәйкес келуі, ақпараттардың жеткіліктілігі, құндылықтар мен операциялардың
сандық өлшемдерінде қолданылатын бағаның негізділігі, алынған құндылықтың
материалдық-жауапты тұлғаға бекітіліп бергені туралы құжат және т.б.
ІІ Сыртқы және ішкі аудит және олардың ерекшеліктері
2.1 Сыртқы аудит және оның мақсаты
Аудиттің түрлерін зерттеудің зор әдістемелік маңызы бар. Аудиттің
түрлері субъект ретінде ішкі және сыртқы аудит болып бөлінеді. Заңдылық
түрғыдан ерікті және міндетті болып, ал жұмыс көлеміне қарай толық және
бөлікті тексеру болып, ал техникалық орындалу турғысынан қол жұмысы түрінде
және компьютерді пайдалану болып бөлінеді.
Ерікті (инициативалық) аудит кәсіпорын тарапынан өз еркімен
жүргізіледі. Бұл жағдайда аудит тексеруінің көлемін және қойылатын талапты
кәсіпорын шешеді. Міндетті аудит мемлекет құрылымының арнайы анықтаған
шешімі бойынша жүргізіледі. Көбінесе бұл жағдайда заң органдары кәсіпорынға
аудит тексеруін жүргізуді талап етеді. Шаруашылық субъектісінің
кәсіпкершілігінің көрсеткіштерін тексеру заң орындары анықтайды. Тексеру
жүргізу тәртібін, жұмыс көлемін заң орны тапсырады.
Нарықты қатынастың даму кезеңінде жалпы аудиттің атқаратын рөлі өте
үлкен. Сондықтан да аудиттің әр түрінің атқаратын қызметі де, тапсырушылар
талабына сәйкес олардың аудит қызметінің даму барысында алатын орны да
ерекше.
Жалпы аудит туралы оның ішінде сыртқы аудит туралы осыған дейін
көптеген түсініктер қарастырылды. Енді сол сыртқы аудиттің ерекшеліктеріне
тоқталамыз. Біріншіден, сыртқы аудит аудит фирмалары немесе жеке аудиторлар
мен тапсырушылармен келісім-шарт жасау арқылы жүргізіледі. Оның негізгі
мақсаты бухгалтерлік қаржы ақпаратын тексеріп және оның табыстылық
көрсеткіштерінің дұрыс анықталғандығын, шығарылғандығын дәлелдеп, оның
қаржылық жағдайына түсініктеме беру. Осындай тиянақты тексеру
жүргізілгеннен кейін аудиторлар шаруашылық субъектілеріне, олардың қаржылық
жағдайына экономикалық талдау жасап олардың экономикасының даму бағытын
көрсетіп, оның қаржылық жағдайын ныгайту жолдарына айтып, қаржы қолданудың
тиімді, пайдалы қолдануына түсініктеме береді. Осы орайда аудитор сол
кәсіпорынның қаржы жағдайының және төлем жасау
тұрақтылығы, қандай даму, қаржы қорларының бар екеніне толық түсініктеме
береді.
Сыртқы аудиттің объектісі - ол, шаруашылық субъектілері. Сыртқы
аудиттің мақсаты тапсырушының талабына сәйкес анықталады. Тапсырушылар -
кәсіпорын, мемлекетгік құрылым және қаржы, мүлік егелері. Мемлекеттік
құрылымның таисыруымен аудит тексеруі жүргізілген жағдайда әлеуметтік-
экономикалық мәселелер көтеріледі де. аудитор кәсіпорынның немесе
кәсіпкерлердің, меніпік егелерінің шаруашылығынын тиімді жүргізшуіне қатты
көңіл болінеді. Оған себеп, олар шаруашылыгын пайда табуға тиімді жолмен
жүргізсе, мемлекетке салық төлемі кебейеді, әрине ол өз кезегінде
мемлекеттің әлеуметтік қаржысын, бюджетін толықтыруда оз үлесін қосады.
Шаруашылық субъектілеріне аудит тексеруін жүргізгеңде, оның негізгі мақсаты
бухгалтерлік есеп жүмысынын жүргізілу жағдайы, оның көрсеткіштерінің нақты
дүрыстыган анықтау, содая кейін тапсырушы талабына сәйкес ез ойын айту және
меншік иесінің мүддесін қорғау.
Сыртқы аудит қызметін атқарушылар - жеке аудиторлар жэне аудит фирмалары.
Аудиторлардың өз қызметіндегі ең негізгі мақсаты меншік иесінің мүддесін
қорғау, яғни, акционердің кәсіпкершілік үшін арнаған қаржы қандай жағдайда
іске асырылуда? - деген сүрақ ерекше орын алады. Сыртқы аудит қызмегін осы
түрғыдан қарастырсақ, онда оның өзіңдік ерекшеліктері бар. Біріншіден,
кәсіпорын басшылары езінің және кәсіпорын жүмысьга, оның қаржылық жағдайын
тек қана жақсы жағынан, мүмкіндшігі болса өсіріп көрсетуге тырысады. Ал
акционер, меншік иесі ез тарапынан тек шындықты, нақты шаруашылық жағдайын
білуге қуштар. Нарықты қатынас жағдайында ешқандай фирма, кәсіпорынның
нақты жағдайын білмей сыбайлас болып қарым-қатынастыққа бармайды.
Сыртқы аудитгің мазмүнын кеңірек түсіндіру үшін темендегі схеманы
келтіреміз.
Сыртқы аудитттер оз жүмысын сол елдегі занды түрде қабьшданған аудит
стандартына, бухгалтерлік есеп принцип-теріне сәйкес жүргізеді.
Фирмалардың, кәсіпорындардың балансы басылымға, тек қана аудитор оз
қорытындысын бергеннен қсйш және балансқа мөрін басқаннан кейін ғана
шығады.
Ақпараты басылымға шыққан фирмалар, көсіпорындар біріншіден, өзінің
дербес шаруашылық субъектісі екеніне кепілдік алып, одан әрі
кэсіпкерлігімен айналысуга ерікті болғанын дәлелдейді. Олай дейтін
себебіміз, аудит қорытындысы сол кәсіорының еткен уакытта тапқан табыс
сомасы ақпаратта дұрыс көрсетілген, салық сомасы дұрыс есептелінген деп
аныктама жасайды. Яши, шаруашылық субъектісі мемлекет алдында заң
тұргысынан салық телеу процесін дүрыс жүргізген субъект больш танылады.
Екіншіден, басылымдағы ақпарат мәліметі бойынша сыбайлас кәсіпкерлер
күдіксіз қарым-қатынасқа келеді. Себебі. басылымға шыққан материалдарды
сыбайластар зерттеп, талдап. сыбайлыстыққа сенімді екен деген қорытынды
жасайды. Осы орайда, аудит корытыңдысы өзінің негізгі функпиясының бірі.
пайдаланута дайындалган мәліметінің релін атқаратын көсіпорын ақпаратын
беытеді.
Үшіншіден, аудит қорытындысымен шаруашылык жургізуге кепілдік алған
кәсіпорындар сол елдің экономи-касыыың бір қалыпты дамуына негіз болады.
Түрақты халықты жүмыс орнымен қамтамасыз етеді. Қалыптасқан экономика
қүрылымына айналады.
Төртіншіден, қалыптасқан экономика қүрылымы болған елде тиянақты нарықты
қатынас зандылығы қалыптасып, сол закдылыкқа сәйкес ол елде тауарға нарықты
қатынас багась: түрақты бір жүйеге келеді. Соның нәтижесінде сол елдін
экономикасы, әлеуметгік жагдайы тұрақты даму жшына түседі. Яғяк, аудиторлық
тексеру көсіпорынның тиянақты кэсіпкерліх жасап, даму барысын қамтамасыз
ететін механизм. Дамыған елдердің экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз
етіп отырған ~ ол бірден бір нақты: механизм аудитор қызметі. Сондықтан да
оған шет елдерде ете үлкен мағына беріледі.
Аудиторлық тексеру жүргізбей шаруашылық субъектіс: басылымға
ш.ықпайды, яғни озінен-өзі экономикалық қыспакқа түседі. Біршшіден,
мемлекет алдында озінің шаруашылык субъектісі ретінде қүқысьш қорғай
алмайды, Еюншіден. сыбайлас кәсіпорындар қарым-катынас жасамайды, үшіншідек
банкілер сенімсіздік білдіріп несие беруін тоқтатып, жатпы есеп айырьісу
процесін тежей бастайды.
Сыртқы аудит өзінің жүмыс процесінде ішкі аудит жүмысының сомасьша
бага береді. Қаншалықты тиімді жүргізілетінің тиімділігін, сенімділігін,
оның аудит барысыңдағы рөлін анықтайды. Оңдағы негізгі мақсат іш.кі аудит
қаншалықты аудит күдігін жіберетінін, аудит стандартын қандай дәрежеде
дүрыс қолданатынын анықтау. Ішкі аудит жүмысын тексерген сыртқы аудит
өзінің ойын, жетістіктерін және кемпгіліктерін, жетіспеушіліктерін жазбаша
түрде анықтап басшъшарьша тапсырады.
Сыртқы аудит соңғы жылдары тек қана қаржы ақпаратын тексеріп қана қоймай
кәсіпорын шаруашьшығьша экономи-калық талдау жасап, оның косіпкерлігінің
табыс сомасына баға береді, оньщ жүмысының табысшлық және экономикалық
тиімділігін аныктайды. Сыртқы аудитті қазіргі кезде "Заңды аудит" деп
атайды. Себебі, ол тапсырушы алдында тәуелсіз, тек қана сыртқы мәлімет пен
пайданушылар алдывда ғака жауа пкершиікте,
Жогарьща келтірілген сыртісы аудит туралы берілген түсінік негізінде шет
елдерде толығымен қолданьшады, оның принпиптері жүмыс бабында толық іске
асырылуда. Қазір Қазакстан Республикасыңда аудит қызметі жаңадан гана
дамьга, қалыптасып келе жатыр. Осы орайдағы ен өкшіштісі — аудит қызметі
толық міндетті түрде таратьшған жағдайда еліміздегі жүрпзіліп жатқан
реформаның өлдеқайда сәтті жүргізілуіне. нарықты катынас заңдылықтарының
көсіпорын шаруашылы-гында гез қальштасып кетуіне кептен-коп көмегі тиетіні
сөзсіз. Мысалы. аудит міңдетті түрде барлық шаруашылық субъектілеріне
жүргізілсе салык төлеу, өндіру проблемасы түгелдей жойьшар еді.. Әрине,
үйывдастыру, мамандар дайындау, моралдық, этикалық аудит прицниптерін
бірден іске асыру өте ауыр жүмыс. Мысалы, бір ғана фактор. Біздің
халқымыздын психологиялық гүсінігі бойынша, ақша төлеп тексеруигіні шақыру
деген ол тек қана ауру немесе есі түзу емес адамның ісі деп түсінеді.
Сондықтан Қазақстан Республикасында аудит қызметі жан-жақты таратылуы
кажет, бірақ біздің елдің өзіндік экономикалық, әлеуметтік, тарихи даму
ерекшеліктеріне сәйкес аудит принцинтерін лайықты түрде қарастыру қажет.
Әрине, оның ішінде үйымдастыру, қүрылымы туралы көптеген
өзгерістер ентізу ете қажет.
Ішкі аудит бүрын қалыптасқан ішкі бақылау жүмысының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz