Міндеттемелер бойынша жауапкершілік шарттары және негіздері

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І.Тарау Міндеттемелер бойынша жауапкершілік ұғымы, формалары және түрлері

1.1 Міндеттемелер бойынша жауапкершілік ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Міндеттемелер бойынша жауапкершілік формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
1.3 Міндеттемелер бойынша жауапкершілік түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29

ІІ.Тарау Міндеттемелер бойынша жауапкершілік шарттары және негіздері

2.1 Міндеттемелер бойынша жауапкершілік шарты құқыққа
қарсы мінез ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.2 Міндеттемелер бойынша жауапкершілік шарты себепті байланыс ... ... ...44
2.3 Міндеттемелер бойынша жауапкершілік шарты кінә ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.4 Міндеттемелер бойынша жауапкершілік тұтынушылардың құқығын
қорғау құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61

Азаматтық құқықта құқықтық қатынастарды реттеу үшін міндеттемелер бойынша жауапкершілік колданылады. Міндеттеме талаптарына сәйкес жауапкершілікке тарту құқық бұзушылықты қалпына келтірудің тиімді жолы болып табылады.
Азаматтық құқықта міндеттемелер бойынша жауапкершілік заңға және шартқа сәйкес жүзеге асырылады. Құқық бұзушылық заң талабынан ауытқуы жауапкершілікке әкеп соғады. Азаматтардың және заңды тұлғалардың қүқығын қорғау жауапкершілк арқылы іске асады.
Алайда жауапкершілік заңнан немесе шарттан тыс көзделуі мүмкін. Жауапкершілк заң шеңберінен аспауы тиіс.
Міндеттемелер бойынша жауапкершілік қолдану үшін «жауапкершілік» түсінігін анықтап алуымыз қажет. Жауапкершілік туралы ғалымдардың әр түрлі пікірі қалыптасқан.
Міндеттемелер бойынша жауапкершілік қолдану арқылы әділетке жету үшін барлық жағдайларды қарастырған. Алайда қоғамның даму барысында түсінігі туралы теориялар мен тұжырымдардың жаңа түсінігіне бастама болады.
Азаматтық-құқықтық белсенділік қалыптастыруда мүліктік жауапкершілік иеленуші роль атқарады. Бұл туралы жақында ғана қабылданған Азаматтық кодекстің екінші бөлімі — «ерекше бөлімінде жан-жақты қамтылған. Осы тұрғыдан алып қарастырғанда, азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің, соның ішінде әсіресе, мүліктік төлем мақсаты бар мүліктік жауаптылықтың тәрбиелік функциясы айрықша мәнге ие.
Зерттеу тақырыбымыздың мақсаты мен мазмұнын ескере отырып, негізінен, міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылықтың тәрбиелік аспектілерін саралап көрелік. Аталған мәселерді зерттеумен айиалысып жүрген қазақстандық ғаллымдар М.Сулейменов, Е.Алауханов, Ғ.Төлеуғалиев, О.Ихсанов және ресейлік ғалым Е.А.Сухановтардың пікірінше азаматтық-құкықтық жауапкершілктің ескерту-тәрбиелік функциясының айқындаушы маңызы зор.
Бәрімізге мәлім, жауапкершілік әлеуметтік өмір аясында адам қоғамның табиғи өмір сүруі үшін қажетті жағдай туғызуға себепті салдарын тигізетін еркіндікті (соның ішінде ой еркіндігінде) қамтамасыз етуге қабілетті, жауапкершілікті адамдардың мінез-құлқын қалыптастыру құралы болып табылады. Олай болса, жауапкершілік пен еркіндік өзара байланысты әрі бір-біріне себепті салдарлық құбылыстар. Еркіндік істің байыбын барлай отырып, дұрыс шешім қабілеттігінен басқа еш нәрсе емес. Еркіндік , немесе шешім қабылдауға жағдай тудырылған болса, жауапкершілікте арта түседі. Еркіндік шектелген, шектелілген жерде жауапсыздыққа, заңға қайшы келетін мінез-құлыққа әкеліп соқтыратын психологиялық деформацияға жол ашылады.

1.Қазакстан Республикасының Азаматтық Кодексі. 1995 ж.
2.Постановление Пленума Всрховного Суда от 5-сентября 1986 г.
З.Қазақстан Рсспубликасының тұтынушылардың құқығын қорғау туралы заңы. 1997, 17- сәуір.
4."Кәсіпкерлік қызмет туралы" Қазақстан Республикасының Президснтінің жарлығы. 1996, тамыз.
5.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының қаулысы "Азаматтардың және ұйымдардың ар-намысын және абыройьн қорғау" 18-желтоқсан 1992 ж.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І-Тарау Міндеттемелер бойынша жауапкершілік ұғымы, формалары және түрлері

1.1 Міндеттемелер бойынша жауапкершілік ұғымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Міндеттемелер бойынша жауапкершілік
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... 20
1.3 Міндеттемелер бойынша жауапкершілік
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29

ІІ-Тарау Міндеттемелер бойынша жауапкершілік шарттары және негіздері

2.1 Міндеттемелер бойынша жауапкершілік шарты құқыққа
қарсы
мінез ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.2 Міндеттемелер бойынша жауапкершілік шарты себепті байланыс ... ... ...44
2.3 Міндеттемелер бойынша жауапкершілік шарты
кінә ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.4 Міндеттемелер бойынша жауапкершілік тұтынушылардың құқығын
қорғау
құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 6

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .61

Кіріспе

Азаматтық құқықта құқықтық қатынастарды реттеу үшін міндеттемелер
бойынша жауапкершілік колданылады. Міндеттеме талаптарына сәйкес
жауапкершілікке тарту құқық бұзушылықты қалпына келтірудің тиімді жолы
болып табылады.
Азаматтық құқықта міндеттемелер бойынша жауапкершілік заңға және
шартқа сәйкес жүзеге асырылады. Құқық бұзушылық заң талабынан ауытқуы
жауапкершілікке әкеп соғады. Азаматтардың және заңды тұлғалардың қүқығын
қорғау жауапкершілк арқылы іске асады.
Алайда жауапкершілік заңнан немесе шарттан тыс көзделуі мүмкін.
Жауапкершілк заң шеңберінен аспауы тиіс.
Міндеттемелер бойынша жауапкершілік қолдану үшін жауапкершілік
түсінігін анықтап алуымыз қажет. Жауапкершілік туралы ғалымдардың әр түрлі
пікірі қалыптасқан.
Міндеттемелер бойынша жауапкершілік қолдану арқылы әділетке жету үшін
барлық жағдайларды қарастырған. Алайда қоғамның даму барысында түсінігі
туралы теориялар мен тұжырымдардың жаңа түсінігіне бастама болады.
Азаматтық-құқықтық белсенділік қалыптастыруда мүліктік жауапкершілік
иеленуші роль атқарады. Бұл туралы жақында ғана қабылданған Азаматтық
кодекстің екінші бөлімі — ерекше бөлімінде жан-жақты қамтылған. Осы
тұрғыдан алып қарастырғанда, азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің, соның
ішінде әсіресе, мүліктік төлем мақсаты бар мүліктік жауаптылықтың тәрбиелік
функциясы айрықша мәнге ие.
Зерттеу тақырыбымыздың мақсаты мен мазмұнын ескере отырып, негізінен,
міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылықтың тәрбиелік аспектілерін саралап
көрелік. Аталған мәселерді зерттеумен айиалысып жүрген қазақстандық
ғаллымдар М.Сулейменов, Е.Алауханов, Ғ.Төлеуғалиев, О.Ихсанов және ресейлік
ғалым Е.А.Сухановтардың пікірінше азаматтық-құкықтық жауапкершілктің
ескерту-тәрбиелік функциясының айқындаушы маңызы зор.
Бәрімізге мәлім, жауапкершілік әлеуметтік өмір аясында адам қоғамның
табиғи өмір сүруі үшін қажетті жағдай туғызуға себепті салдарын тигізетін
еркіндікті (соның ішінде ой еркіндігінде) қамтамасыз етуге қабілетті,
жауапкершілікті адамдардың мінез-құлқын қалыптастыру құралы болып табылады.
Олай болса, жауапкершілік пен еркіндік өзара байланысты әрі бір-біріне
себепті салдарлық құбылыстар. Еркіндік істің байыбын барлай отырып, дұрыс
шешім қабілеттігінен басқа еш нәрсе емес. Еркіндік , немесе шешім
қабылдауға жағдай тудырылған болса, жауапкершілікте арта түседі. Еркіндік
шектелген, шектелілген жерде жауапсыздыққа, заңға қайшы келетін мінез-
құлыққа әкеліп соқтыратын психологиялық деформацияға жол ашылады.
Азаматтық-құқықтық белсенділік қалыптастыруда мүліктік жауапкершілік
иеленуші роль аткарады. Бұл туралы жақында ғана қабылданған Азаматтық
кодекстің екінші белімі - ерекше бөлімінде жан-жақты қамтылған. Осы
тұрғыдан алып қарастырғанда, азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің, соның
ішінде әсіресе, мүліктік төлем мақсаты бар мүліктік жауаптылықтың тәрбиелік
функциясы айрықша мәнге ие.
Зерттеу тақырыбымыздың мақсаты мен мазмұнын ескере отырып, негізінен,
азаматтық — міндеттемелер бойынша құқықтық жауапкершіліктің тәрбиелік
аспектілерін саралап көрелік. Аталған мәселерді зерттеумен айналысып жүрген
қазақстандық ғалымдар М.Сулейменов, Е.Алауханов, Ғ.Төлеуғалиев, О.Ихсанов
және ресейлік ғалым Е.А.Сухановтардың пікірінше азаматтық-құқықтық
жауапкершілктің ескерту-тәрбиелік функциясының айқындаушы маңызы зор.
Бәрімізге мәлім, жауапкершілік әлеуметтік өмір аясында адам қоғамның
табиғи өмір сүруі үшін қажетті жағдай туғызуға себепті салдарын тигізетін
еркіндікті (соның ішінде ой еркіндігінде) қамтамасыз етуге қабілетті,
жауапкершілікті адамдардың мінез-құлқын қалыптастыру күралы болып табылады.
Олай болса, жауапкершілік пен еркіндік өзара байланысты әрі бір-біріне
себепті салдарлық қүбылыстар. Еркіндік істің байыбын барлай отырып, дұрыс
шешім қабілеттігінен басқа еш нәрсе емес. Еркіндік , немесе шешім
қабылдауға жағдай тудырылған болса, жауапкершілікте арта түседі. Еркіндік
шектелген, шектелілген жерде жауапсыздыққа, заңға қайшы келетін мінез-
құлыққа әкеліп соқтыратын психологиялық деформацияға жол ашылады.

І. Тарау Міндеттемелер бойынша жауапкершілік ұғымы,
формалары және түрлері

1.1 Міндеттемелер бойынша жауапкершілік ұғымы

Нарықтық қатынастарға негізделген қазіргі экономикалық жүйеге көшу
кезінде шаруашылық қызметінде толық еркіндік жұмыс сонымен бір мезгілде
экономикалық қызмет нәтижесі жолында фирмалардың, кәсіпкерлердің,
кәсіпкерлікпен, сауда-саттықпен айналысып жүрген барлық адамдардың толық
жауапкершілігі талап етіледі. Бұл процесс меншіктің барлық түрлерінің тепе-
теңдігіне, меншік қатынастарын белсенді реформалауға сүйенеді. Меншік
иесінің дербестігі мен тәуелсіздігі творчестволық белсенділік пен
иемділікті дамыта отырып, оның инициативасына , өз мүлкін ұқыптылықпен
пайдалануға, сақтауға және жауапкершілігін арттыруға жол ашады.
Жауапкершілік бір мезгілде түрлі әлеуметтік байланыстарға тән нәрсе.13
Жауапкершілік сезімі адамгершілік санаты (категориясы) болып табылады.
Алайда, жауапкершіліктің мүндай қасиеті құқықтың жағынан негізделгенде ғана
құқықтық реттіліктің көрінісі ретінде заңдық қасиетке ие. Жауапкершілік
ұғымы түрлі аспектілерге жиі қолданылады.
Кейбір жағдайларда міндеттерді, тапсырмаларды, жүктелген жұмыстарды
орындау мен оның нәтижелері, өзге жағдайларда олардың бұзылуы, сақталмауы,
орындалмауы жөніндегі жауапкершілігі туралы сөз болды. Бірінші жағынан
алып қарастырылғанда тұтас құбылыс мінез – құлықтық ондай қылығына
тәуелсіз, ал екінші жағынан алып қарастырғанда міндеттердің бұзылуы салдары
ретінде туындап тәуелдікке ұшырайды.
Міндеттемелер бойынша жауапкершілік құқық бұзушылықтың алдын алу
шарасы. Жауапкершілкке тартылатынын білген борышқор құқық бұзушылыққа жол
бермейді. Тәуелсіздік алғаннан кейін кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға
кеңінен жол ашылады. Бұл ретте Президент тарапынан бірнеше игі шаралар
жасалды. Атап айтқанда, Кәсіпкерлік қызмет туралы Президент жарлығы.
Көбіне кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырғанда азаматтардың құқықғына нұқсан
келеді. Осы кезде азаматтық құкықтық жауапкершіліктің рөлі артады.
Кәсіпкердің жауапкершілігі ол кәсіпкерлік кызметті орындауда тәуекелге бел
буған кезде пайда болады.7
Міндеттемелер бойынша жауапкершілікке тарту үшін оның шарттарына
сүйенеміз. Жауапкершілікке тарту үшін осы шарттардың бар болуы жеткілікті.
Бұл шарттар туралы жоғарыда біз айтып өттік. Міндеттемелер бойынша
жауапкершіліктің мағынасы жылдан-жылға арта береді. Осы түсінік туралы
пікірлер тәжірибеде және теорияда ғалымдардың жаңа түсініктерін
қалыптастыруға бастау болады.
Бұл біздің қоғамымыздың құқықтық жүйесінің қалыпты орығуында үлкен
маңызға ие заңдық жауапкершіліктің аспектілері болып табылады.
Алайда, жауапкершілікті түсінуде көп жағдайда ретроспективті көзқарас
белең алады, сондыктан да ол тәртіптің бұзылуы, санкцияны жүзеге асыру
(мемлекеттік мәжбірлеу) ретінде ұғындырылады. Оның үстіне тәртіп
бұзушылықтағы жауапкершіліктің мән - маңызын ұғынуда екі бағыт тілге тиіс
етіледі.19 Бұл мәселеге қалам тартқан көптеген авторлар заңды
жауапкершілік тәртіп бұзушылар үшін косымша ауыртпалық түсірумен (қолайсыз
жеке және мүліктік зардаптар) міндетті орындауға мәжбірлеу деп болжайды, ең
бастысы- ол жауапкершілік, сондықтан заңдық, жауапкершілік те - міндет,
алайда ол мәжбүрлеу арқылы орындалады. Осыдан кейін, заңдық жауапкершілік
адамға тәртіп бұзуға жол бергенге дейін болмайды деген қорытынды жасалады.
Жауапкершілікті ретроспективі көзқарас ретінде түсінудің
гносеологиялық себептері неде? Қоғамдық ой-пікір дәстүрінде жауапкершілік
жазалаумен, құн алумен байланыстырылады. Құкықтық үғымда, қоғамдық пікір
мен ғылым неліктен міндеттеуге, жазалауға, мемлекеттік мәжбірлеу, қылмыстьқ
құкықтық шараларға жүгінеді? Құқық тек жарлық пен тыйым салынған
тенденцияларға тән қарапайым қүбылыс болғаны ма?
Бірден және кездейсоқ пайда болмаған бұл сауалдарға жауапты жауап
гершілік теориясындағ қиғаштық себептерін мемлекеттік құбылыстың тарихи
тәжірбелерінен, басқарудың өміршендік, биліктік-әкімшілік, бюрократтық
тәсілдерінің белең алу практикасынан іздеу керек.21
Біздің құқықтық жүйеміздің қазіргі реформалары ең алдымен оны
орнықтыру тәсілдерін жаңғыртуды көздейді. Бұл жерде ең бастысы-гуманизм,
әділеттілік бастауларын нығайту, адамдарға деген құрмет сезімін
қалыптастыру, олардың заң алдындағы құқықтары мен бостандығын, теңдіктерін
қатаң сақта, әркімнің өз әрекеті үшін жауапкершілігінің заңдылығын
мойындау.
Зандылықты нормативті-мәжбірлеуді шектен тыс арттырудан сақ
болған жөн. Құқықты тар ауқымда ұғыну-құқықтың демократиялық,
адамгершілік, гуманистік потенциалының жан-жақты ашылуын, барлық қоғамдық
соның ішінде құқықтық кұбылыстарды орталықтандыруды қамтамасыз ете алмайды.
Нақты алғанды құқық-күрделі құбылыс. Оның мазмұны азаматтық-құқықтық
жауапкершілік ұғымы, формалары және түрлерінде адамдардың еркін,
олардың творчествалық дербестігінің мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін
компоненттер маңызы мен құқықтың мінез-құлқын механизміне ықпал етуге
мүмкіндік беретін ынталандыру және еркін беру нормаларының үлес салмағы
арттырылуда.
Сонымен, заңдық жауапкершілік міндеттерді орындалмағаны үшін
санкцияларды, айып салуды, жазалауды күшейту жолымен емес, адамдардың
келісім - шарт міндеттері мен заңдылықты қатаң сақтаудағы позитивті
жауапкершілігін, салалы қатынастарын күшейту жолымен жүргізген жөн.2 Бұл
жауапкершілікті өркен жайдыратын нақты тарихи даму жолы. Қ.Мұздытаев атап
көрсеткендей, жауапкершілік ретроспективі бағыттан перспективі бағытқа
ауысуына оның эволюциясының прогрессивті тенденциясы керінеді.
Бұл ретте адамдардың болашақ іс- әрекеттің нәтижелерін алдын - ала
аңғару қабілетті емес, олардың қоршаған ораны кайта жаңғыртуға белсенді
қатысу жөніндегі ұмтылыстары да есепке алынады.
Бұл жағдайда біз заңды жауапкершілікті моральдық, ішкі
жауапкершілікпен шатастыруға қарсымыз. Тек позитивті заңдык
жауапкершіліктің бір-бірімен тығыз байланысты моральдық-құқықтық негізі
болатына көціл аударғымыз келеді.
Позитивті заңдық жауапкершілікті негіздеуге және онын табиғатын ашып
көрсетуге көшпес бүрын қүқықтық тәрбие жүмыстарын тиімді ұйымдастыру ісінде
және азаматтық-құқықтық белсенділікті қалыптастыруда методологиялық маңызға
ие жауапкершілік үғымына жан-жақты тоқталып өтейік.11
Бірден-ақ ашығын айтайық жауапкершілік ұғымы күштеумен және жазалаумен
сәйкес келмейді. Сонымем бірге, цивилистердің өзі азаматтық құқықтық
жауапкершілікті құқық бұзушылықтың және санкцияны іске асырудың салдары
немесе мемлекеттік күшпен қорқыту ретінде түсінбегені жөн.
Біздің социологиялық зертеулеріміз көрсетіп отырғандай респонденттерді
21 проценті жауапкершілікті тар ауқымды ретроспективі деңгейге түсінеді.
Бір қызығы сол, респонденттердің арасында қылмыстары үшін бас
бостандықтарынан айырылғандар және еңбекпен түзеу
мекемелерінің қызметкерлері болды.4 Сонымен бірге, қазірге дейін
цивилистердің өзі міндеттемелер бойынша жауапкершіліктің белгіленуі деп
жазалауды, құқық бұзушылыққа жол бергені үшін сотқа тартылуды
және оның санкциялрымен, заңдамлардың мүдделеріне нұқсан
келтірумен тығыз байланыстырылады.
Міндеттемелер бойынша жауапкершілік құқық бұзушылықтың алдын алу
шарасы. Жауапкершілкке тартылатынын білген борышқор құқық бұзушылыққа жол
бермейді. Тәуелсіздік алғаннан кейін кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға
кеңінен жол ашылады. Бұл ретте Президент тарапынан бірнеше игі шаралар
жасалды. Атап айтқанда, Кәсіпкерлік қызмет туралы Президент жарлығы.
Көбіне кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырғанда азаматтардың құқықғына нұқсан
келеді. Осы кезде азаматтық құкықтық жауапкершіліктің рөлі артады.
Кәсіпкердің жауапкершілігі ол кәсіпкерлік кызметті орындауда тәуекелге бел
буған кезде пайда болады.7
Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылыққа тарту үшін оның шарттарына
сүйенеміз. Жауапкершілікке тарту үшін осы шарттардың бар болуы жеткілікті.
Бұл шарттар туралы жоғарыда біз айтып өттік. Міндеттемені бұзғандық үшін
жауаптылықтың мағынасы жылдан-жылға арта береді. Осы түсінік туралы
пікірлер тәжірибеде және теорияда ғалымдардың жаңа түсініктерін
қалыптастыруға бастау болады.
Олардың пікірі бойынша тәрбиелік ықпалдың ерекшеліктерді құқықтық
тәртіп бұзуға мемлекет пен қоғамның айыптауын адамдарға сезіндіру
болып табылады. Кейбіреулер азаматтық-құқықтық жауапкершілікте
мемлекеттік органдар құқық бұзушыға қолданатын құқықтық нормаларды
сақтауға мәжбүрлеу шаралары ретінде бағалайды. Мәжбүрлеу-
жауапкершіліктің маңызды белгісі.
Әрине, мәжбүрлеудің мүмкіндігі заңдық жауапкершіліктен міндетті
түрде тыс тұрады (сондықтан бұл категориялар бір-біріне сәйкес
келмейді), мәжбүрлеу жауапкершіліксіз де бола алады (мысалы
реквизиция), жауапкершіліктің мәжбүрлеусіз де жүзеге асуы мүмкін .
Профессор В.М.Хвостов құқықтық мәжбүрлеуді дөрекі, механикалық
мағынада түсінбеу қажеттілігіне көңіл аудара келе, істің мәніне баға
бергенде құқық нормасын оныц аржағында жағалаудың бір түрі ретінде санкция
түрған жаза қорқынышынан атқарылатын мінез-құлық тәртібі деп есептемеу
кажет.14 Құқық нормасын оның тасасында қалып қоятын талабы міндепі болып
табылатын жоғары биліктің құдіреті беделді адамдар тұрғанда ғана мәжбүрлеу
сипатына ие болатынын айтады.
Екінші жағынан, мәжбүрлеуді мемлекеттік аппаратың араласуынсыз да
жүзеге асыруға болады. Бүл жағдай бірнеше кезекте азаматтық-құқықтық -
қатынас нормаларында әділеттілікті талап келеді, міндеттердің
орындалуын қамтамасыз етудің заңдық құралы болып табылады.
Азаматтық-құқықтық реттіліктің құқықтық үлес сипаты болғандықтан және
құқықтық үлестің қатысты құқықтық қатынастарын екі келетіндігінен азаматтың
міндеттерді орындауда басты ынталандырушы күш мәжбүрлеу емес, субъектінің
құқықтық қатынастарда субъективті құқықтық жүзеге асыруға ынтасы болып
табылады.
Қатынастарда азаматтық-құқықтық ықпал ету механизмі, - деп жазады В.Ф.
Яковлев, -құқыктық қатынас субъектілеріиіц мүліктік мүдделері тікелей
пайдаланумен сипатталады.23 Ынталандырудың заңдық құралы адамдардың
субъективті құкықтағы үлесі, қабылданатын міндеттердің эквиваленті болып
табылады.
Азаматтық құқық субъектілерінің құқықтық белсенділігін азаматтық
нормаларына тән болып келетін мемлекеттік мәжбүрлеудің бүркемелі сипатын
ашуға болмайтыны да міне, сондықтан.
Қазіргі жағдайда міндетті белгілеу мен жазаны нақты орындаумен
байланысы жоқ қылмыстық жауапкершіліктің сондай формаларын кең қолдануға
айқын перспектива ашылып отыр. Қылмыстык жазаны, қоғамдық ықпал ету
шараларымен ақырында ауыстырудың жаза қолдану аясын тарылтудың
диалектикалық процесі қылмыстык жауапкершілік институтын сақтау кезінде
жүзеге асырылуы мүмкін.
Сонымен жауапкершілікті жазалаумем салыстыруга болмайды. Біздің
зерттеулеріміз көрсетіп отырғандай, респонденттердің 63% жауапкершіліктің
жазалаусыз, мәжбүрлеусіз болатынына сенімді. Заңдық жауапкершілік құқықтық
нормаларды орындамағаны үшін жаза қолдануға емес қүқықты мінез-қүлықты,
азаматтық- қүқықтық белсенділікті ынталандыру мақсатымен орнықтырылады.
П.А.Варул мен И.Ы. Грязин заңцық жауапкершілік түрғысынан келгенде
жауапкершілікті арттыру қажеттігі өз міндеттерін түбегейлі орындамаған
немесе мүлдем орындамаған кінәлі адамдарды қатаң жазалау кажеттігін
білдіреді. Мұндай жаза, ақтық нәтижеде, қоғамның әрбір мүшесінің өз
міндетерін жақсы орындауда мемлекеттік масштабта қамтамасыз етілуі тиіс.
Сонымен, әңгіме жауапкершіліктің тиімділігі жөнінде болып отыр. Мұндай
қорытынды тарихи практикамен әрдайым сәйкес келе бермейді.
Мысалы, еңбек тәртібін нығайту жөніидегі 1940 жылгы заңдарды, нақты
айтқанда 1940 жылғы 26 маусымдағы КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының Сегіз
сағаттык жұмыс күнімен, жеті күндік жұмыс аптасына көшу туралы жәме
жүмысшылар мен қызметкерлердің кәсіпорындар мен мекемелерден өз
беттерінше кетуіне тыйым салу туралы жарлығын қолдану тәжірибесі қатаң
жазалау жүйесінің еңбекшілердің инициативасы мен дербестігінің тиімді жүмыс
істеуін әлсірететін, жаупсыздыққа әкеліп соғатынын, жазаланғандардың өшіге
түсетінін, бүрынғыдан да үлкен тәртіпсіздіктерге
жол берілетіндігін көрсетті.Кәсіпорындар басшылары өздеріне
артық жауапкершілік алмау үшін мәселелерді өз бетінше шешуден қашқақтайды.
Көріп отырғанымыздай, адамдардың жеке бостандықтарына нүқсанкелтірген
жазалау жауапсыздыққа әкеліп соғады.
көрініс табады.Мінез-қүлықтан тыс жауапкершілік те жоқ.
Осыған байланысты Е.В.Черныхтың адамдардың жауапкершілігі мен
жауапсыздығы соңынан келетін зардаптардан емес, олардың іс-әрекеттерінен
көрінеді деген пікірмен толық келісуге болады. Іс-әрекет сипаты қандай
болса, оның зардаптары да сондай.
Егер адамның мінез-құлкы қалыпты болса, жазалау жөнінде мәселе
койылмайды, себебі ол жауапты әрі жағымды багага ие. Позитивті
жауапкершіліктіц салдары жазалауга ұшыраііды.Жауапксршілікііц теріс
аспектісі тәртіптің бұзылунан көрінеді.19 Бұл жерде соның салдарынан
жазалау көрініс жауапкершілікке тарту, тәртіп бузушыға шара қолдану болып
табылады. Заң шығарушының бірінші орынға жазалауды емес, жауапкершілік
категориясын қоятыны сондықтан.
Жауапкершілік пен жазалаудың арақатынасы жөніндегі мәселені
қорытындылай келе қазіргі жағдайда жауапкершіліктің заңдылық идеяеына көңіл
аудару қажет. Жауапкершіліктің заңдылығы жөніндегі ереже жалпы құкықтық
сипатқа ие жәие заңдылықтың маңызды. принциптерінің бірі болып табылады.9
Жауапкершіліктің заңдылығы бірде-бір құқық бұзушылықтың ашылмай қалуға тиіс
емес екендігін және олардың арқатысы үшін жауапты адамдардан есеп талап
етілетіндігін білдіреді. Мұндай есептің нәтижесінде жауапты адамның мінез-
құлқы айыпталумен жазалауға, жауапкершілік шараларын қолдануға лайықтылығы
көрінеді.
Оның үстіне өз іс әрекеттеріне есеп беру міндеттілігі кейбір ағдайда
тікелей заңда қарастырылады (Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексі, 272-бап), кейбір ретте құқықтық негізгі принциптерінен
туындайды.
Сонымен, заңдық жауаптыллық - өз іс әрекеттеріне есеп беру құқықтық
реттелетін міндеттілік. Респонденттердің 59 пайызы осындай қорытындыға
келді.
О.Э.Лейст жауаптылықтың мұндай ұғымымен келіспейтіндігін білдіреді. Ол
міндеттілігі арқылы жауап беру, есептесу мүліктік жауапкершіліктіц мазмүмын
аша алмайды, себебі келісім —шарт міндеттемелерін бұзушы немесе мүліктік
ұғым зиян келтіруші жәбірленушінің алдында жасаған зиянды әрекеттері үшін
есеп беріп қана қоймай шығынның орнын толтыруға, айып толеуге заң алдында
жауапты.
Iстің шын мәніне келгенде негізделген айып тағылып отырғанда келісім -
шарт бүзушының немесе зиян келтірушінің жәбірленушіге жауап ретінде өзініц
қызметі, жеткен жетістіктері, қиыншылықтары, кемшіліктер жіберілгендігін,
құқық бұзушылықтың жай күйі жөнінде құлаш -құлаш есеп беріп отырып, ал
жәбірленушінің шығынды қайтарып алу үшін сотқа немесе арбитражға
берудің орнына қарсы жактың есебін оқып отырумен шектеліп қалуы дұрыс
па? дейді
Б.Э. Лейст жауаптылық жөніндегі біздіңң үғымымызды түбірмен әжуалуға
тырысады: есеп жазылды-жауапкершілкті мойындадың, сонымен іс бітті. Бұл
жөнінде не деуге болады?
Алайда, біріншіден, біз кең ауқымды жауапкершілікті теріске
шығармаймыз.Екіншіден, жауапкершілікті теріске шығаруын шығармаймыз, олай
етсек кең ауқымды жауапкершіліктің ғана барлығы жөнінде үғым қалыптасады.
Жауапкершілікті проблемасындағыдағы негізгі кемшілік оның құқық бузушыларға
қолданылатын іс-әрекет шаралары болып табылады.5
Айталық шығын мен айыпты өндіру - азаматтық қүкыктык жауапкершілік
шарасы. Ыкпал ету шарасын колдану көп жағдайда жауапкердің іс-әрекетіне
есеп беруіне тікелей байланысты әрі міндетті. Үшіншіден, жауапкершіліктің
тәрбиелік - ескертпелік маңызы жөнінде үмытпау керек.
Жауапкершіліктің тәрбиелік мүмкіндіктеріи адамның есеп беріп отыру
мүмкіндігі туғызылған жағдайда ғана нақты пайдалануға болады.
Есепті талап-жауапкершіліктің негізгі белгісі әрі маңызды.Есеп
берілгешіен кейін жазалау немесе айыптау жүргізіле ме, жоқ па бұл басқа
мәселе. Біздің қызметіміздегі басты кемшілік сол, есеп беріп отырудың жиі
талап етілмейтіндігі. Бүл жауапсыздыққа әкеліп соғады.
Осы ретте кімге есеп беру керек деген мәселе төңірегінде ойланып
көрейік. Бүған жауап ретінде әрбір саналы азамат ең алдымен мінез қүлқы
туралы өз-өзіне есеп беріп отыруы тиіс деген В.А.Тарховтың түжырымымен
толық келісеміз. Бүл жеке адамдардың іске жауапкершілік қатынастарының даму
процесін талдау кезінде принципті маңызды мәнге ие болады.
Бүл жерде жауапкершіліктің екі түрін назарда ұстаймыз: қоғам
(мемлекет) алдындағы жауапкершілік және үлкен рухани қүндылыққа ие
адамның өз-өзіне жауапкершілігі.24
Бірінші жағдайда жауапкершшік.пң мақсапары, реформалары мен шаралары
мемлекетпен бекітіліп қолданылады (сырттай бақылау). Екіншіден,
жауапкершілік жеке адамның өз-өзін үстап жүру қабілетіне, өзінің өмірдегі
орны мен ролін терең сезінуіне, нақтылап айтқанда индивидтің өзінің мінез-
құлқын іштей реттеп отыру механизміне тікелей байланысты.
Жауапкершіліктің көрсетілген түрлері бір қатар жағдайда дербес болса
да озара диалектикалық тығыз бірлікте.
Оның үстіне ішкі бақылауы жақсы дамыған адамдар қазіргі
жағдайда бейімділігін танытады. Олар белсенді,
конструктивті мінез-құлқы тұрақты.
Керісінше, сырткы бақылауға бейімделгіш адамдарда қүқықтық белсенділік
пен жауапкершіліктің төменгі дәрежесі, азаматтық позициясының солқылдақтығы
аңғарылады. Міне сондықтан құқықтық тәрбие қызметінде азаматтардың мінез-
құлқының жауапкершілігін қалыптастыру мәселесін шеше отырьш, ішкі бақылауды
күшейтуге қол жеткізу қажет.
Соңғысы өз-өзіне есеп беруді нығайтусыз жеке адамдардыц бірінші
кезекте өзіне, өз іс-әрекеттеріне есеп беру міндеттерін орындап отыруынсыз
мүмкін емес.
Баршаға мәлім , кез-келген заңдық міндет кандай да бір болмасын өзге
субъектініц (азаматтың, органның, мемлекеттің) құқығымен тікелей
байланысты. Оның алдында жауапты адам жеке міндеттер орындауға тиісті өз
мінез-құлқына есеп беріп отыру керек.13
Есепті талап ету - тәрбиенің маңызды құралы, жауаптылықтың заңдылығы.
Есеп беру барысында міндеттілікті орындауды қамтамасыз етуде, міндетті адам
мен қоршаған ортаның ықпалында шара қолдану аясы айқындалады.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде жауапкершілік белгілерін бөліп
қарауға болады. Олардың, түпкі мәні, біріншіден жауапкершіліктің
мемлекетпен белгіленіп, бекітілуінде қүқықтық нормалармен қарастырылуында
жатыр. Екіншіден, адамнан есеп беруді тек заң құқығы бар орган ғана талап
ете алады. Басқа адамдардың турлі сылтаулпрмен есеп беруді талап етуі заңды
жауапқа жатпайды.
Кез-келген құқықтық міндеттіліктің
заңдық жауапкершілікпен негізделіп отыруы тиіс екендігін естеріңізге
саламыз. Онсыз міндеттілік белгісі - бір мінез-құлық кажеттігі сипатын,
яғни заңдық сипатын жоғалтады. Осыдан келіп мынадай қорытынды шығаруға
болады: құқықтық мімдеттілік және оны нығайтатын жауапкершілік - бұл бірдей
емес.
Міндеттемелер бойынша жауапкершілік - бұл да міндеттілік, алайда
әрдайым өзге міндеттіліктермен жалғастырылып отырады. Мысалы, завдарды
сактау міндеттілігі оларды сақтауына есеп беріп отыру міндеттілігімен
нығайтылып жатады.11
Міндеттемелер бойынша жауапкершілік құқық бұзушылықты жою шарасы
ретінде қолданылады. Азаматтық құқыктық қатынастың дұрыс қалыптасуы үшін
тараптар міндеттерін орындап отырады. Егер де міндеттеме орындалмаса немесе
тиісінше орындалмаса, онда міндеттеме бұзылды деп келтіріп қоймай, сонымен
қатар ақша -тауар қатынасына әсер етеді.
Құқық бұзушылықтың алдын-алу және зиянды нәтиже болмау үшін азаматтық
қүқықтыкта міндеттемені бұзғаны үшін санкция ретінде азаматтық құқықтық
жауапкершілік қолданылады.
Алайда кейбір санкция түрлерінде азаматтық құқыктық жауапкершілік
туындай бермейді. Егер де міндеттеменің орындалмауы салдарынан мүлік
қайтарылмаса, онда мәжбүрлеу шараларын қолдану арқылы борышқордан мүлік
алып қойылатын несие берушіге қайтарылады.
Іс-әрекеттің орындалуы үшін , қатынастың дүрыс қалыптасуы үшін
мәжбүрлеу жүзеге асырылса да бүндай санкцияны азаматтық қүқықтың
жауапкершілік ретінде қарастыруға болмайды.
Міндеттемелер бойынша жауапкершілік ретінде құқық бұзушыға қосымша
міндет жүктеумен байланысқан санкцияларды түсіну керек. Яғни құқық бұзушыға
жауапкершілік жүктелінеді. Бұл міндеттер құқық бұзушыға қосымша азаматтық
қүқықтың міндеттеме жүктеуі мүмкін немесе оған тиісті азаматтық субьективті
құқығынан айырылады.18
Егер де тараптар мәміле жасасқан кезде мәмле алдау жолымен жасалған
болса, онда алданған тарап мәмле жасау күқығынан айрылады. Мәміле азаматтық
заңдылықты бұзу жолымен жасалынбаған болса, бұндай шаралар қолданылмас еді.

Құкық бұзушыға қосымша міндет жүктейтін санкция түрі азаматтық
қатынастағы қатысушыларға әсер етеді және құқық бұзушылықтың алдын алуға
көмектеседі.
Сонымен азаматтық қүқықтық жауапкершілік ретінде құқық бұзушыға
қосымша азаматтық құқықтық міндет жүктейтін немесе оған тиесілі азаматтық
қүқығынан айыратын санкция түрлерін түсіну қажет.
Міндеттемелер бойынша жауапкершілік түсінігі заң ғылымындағы дау
тудыратын сұрақтың бірі. Кейбір авторлар позитивті жауапкершілікті беліп
қатыстырады. Бұндай жауапкершілік міндеттеменің орындалуымен сәйкес келіп
жатады. Әзірге міндеттеменің орындалуы көп кездеседі, алайда
жауапкершілікке шектеулі немесе керісінше, жауапкершіліктің туындауы
міндеттемені орындаудан босатады.6
С.Н.Братусь жауапкершілік деп мемлекеттік немесе қоғамдық мәжбүрлеу
шараларын, соынмен қатар борышқордың өзіне жүктелген міндеттемені орындауын
түсіндіреді.
Қорғау шаралары ретінде құқық бұзушылықтың алдын-алу және тоқтату, ал
егер ол болмаса жағдайды қалиыма келтіретін санкция түрлерін жатқызуға
болады. Бұндай қорғау шараларына құқыкты мойындау: міндеттемені орындауға
мәжбірлеу; дау туғызған мәмлені жарамсыз деп тану, құқық бұзатын жағдайды
қалпына келтіру және т.б. жатады. Азаматтық қүқықтың жауапкершілікте
осындай түжырымға келу құкық бұзушының кінәсінің бұзушының кінәсіне
тәуелсіз жүзеге асырылуы мүмкін.
Жауапкершілік термині әр түрлі аспектіде колданылады. Жеке айтатын
болсақ: әлеуметтік, рухани, экономикалық және юридистикалық жауапкершілікті
кездестіруге болады.
Әлеуметтік жауапкершілік түсінігі жалпылама ұқсас. Онымен қоғамдағы
болып жатқан жауапкершіліктің барлык түрі қамтылады. Осы тұрғыдан қарағанда
рухани, экономикалық және юридистикалық жауапкершілік - тек әлеуметтік
жауапкершіліктің түрі ғана.
Алайда әлеуметтік жауапкершілік ерекше мағынаға ие болып, әлеуметтік
психилогиялық сипатта болады. Әдебиеттерде осы жауапкершілік түрін
юридистикалық жауапкершілік түсінігіне үқсастыруға тырысады.
В.А. Тархованың пікірі бойынша; өзінің істеген әрекетіне жауап
бере отырып міндеттеменің реттелу құқығы юридистикалық жауапкершілік
дейді.
Юридистикалық жауапкершіліктің осындай түсінігі жауапкершілік
түсінігін шектен тыс үлкейтіп, оныц тәжірибелік мағынасынан айырады.
Қоғамдық өмірде рухани жауапкершілік категориясы үлкен маңызға ие.
Ол ұнамдылықты бұзу нормасымен байланысқан және тоқтату, ал егер ол
болмаса жағдайды қшшына келтіретін санкция түрлерін жатқызуға болады.
Бұндай қорғау шараларына құқыкты мойындау: міндеттемені орындауға
мәжбірлеу; дау туғызған мәмлені жарамсыз деп тану, құқық бұзатын жағдайды
қалпына келтіру және т.б. жатады.12
Міндеттемелер бойынша жауапкершілікте осындай тұжырымға келу құқық
бұзушының кінәсінің бұзушының кінәсіне тәуелсіз жүзеге асырылуы мүмкін.
Әдебиеттерде және заңдарда экономикалық жауапкершілік түсінігі
жиі кездеседі. Бұл ретте байқағанымыздай, Экономикалық жауапкершілік
түсінігі екі түрлі мағынада қолданылады.
Барлығынан бұрын ол Мүліктік жауапкершілік түсінігімен астасып
жатады. Және бұнда ешқандай қорқыныш жоқ. Нарықтық экономикаға өтуімізге
және әкімшілік халықтық әдістің экономикалық әдіске өту, осындай түсінікті
құқыққа сыйымды етіп көрсетеді. Яғни нарықтық қатынастарды реттеуде жол
ашады.
Әкономиканың ықпалымен экономикалық әдістердің заңмен бекітілуі
экономикалық жауапкершілігі құқық бұзушыға мүліктік ықпал етіп шарасы
ретінде экономикалық жауапкершілікті юридистикалық жауапкершіліктің бір
түріне айналдырады.
Заң әдебиеттерінде экономикалық жауапкершілік түсінігіне
юридистикалық жауапксршіліктің ерекше бір түрі ретінде қатыстыруға
тырысады.
Бұл жағадайда әкімшілік-құқықтық шара туралы сөз болып, ал азаматтық
құқықтың жауапкершілік түсінігі қарастырылмады. Алайда, нарықтық
экономика жағдайында экономикалық жауапкершілік түсінігі
мағынасын жоғалтады.
Міндеттемелер бойынша жауапкершілік-ридистикалық жауапкершілікті
құрайтын, өзіне тиісті барлық белгісімен юридистикалық жауапкершіліктің бір
түрін құрайды.
Юридистикалық жауапкершілік үшін оған негізгі төрт белгі тән:
юридистикалық жауапкершілік-құқық нормасын бұзушыға қолданылатын
мемлекеттік-мәжбүрлеуге ықпал ететін шаралардың тек бір түрі; екіншіден, ол
құқықтың бұзылуына жол берген тарапқа ғана қолданылады; үшіншіден , құқық
бұзушыға тек қана мемлекеттік немесе басқа құзыретгі орган
қолданады; төртіншіден, жауапкершілікті қолдану үшін юридистикалық
жауапкершілік болып табылатын құқық бұзушыға қолданатын санкция заңымен
белгіленуі керек.
Юридистикалық жауапкершілік құқық бұзушыға қолданылатын мемлекеттік
- мәжбүрге ықпал ету шараларынын ерекше бір түрі ретінде саналады. Сонымен
қатар адамдардың іс-әрекетіне әсер ететін басқа да
тәсілдермен ерекшеленеді. Мысалы, мемлекеттік мәжбүрлеуші шара ретіндегі
реттеуші сипатқа ие болатын, бірақ юридистикалық жауапкершілік бола
алмайтын оперативті ықпал ету шаралары болып табылады.18
Жоғарыда көрсетілгендей юридистикалык жауапкершілікті азаматтық
құкықта ерекшеліктері бар. Бүл қасиеттер қоғамдык қатынасты реттеуші
азаматтық құқықтың пәні және әдісі ретінде, сонымен қатар жалпы құқық
жүйесі ретінде азаматгық құқықтық қызметін атқарады.
Азаматтық құқықты реттейтін ерекше қатынастар секілді мүліктік сипатқа
ие болып, мүліктік қатынастарды қүрайды. Азаматтық құқық бойынша
жауапкершілік құқық бұзушыға қолданылатын экономикалық ықпал ету қызметін
орындай отырып , қоғамдық қатынастарды реттейтін экономикалык әдістерінің
бірі болып табылады.
Бірақ азаматтық құқық жеке мүліктік емес қатынастарды, сонымен қатар
тікелей мүліктік қатынастарды да реттейді. Осы уақытқа дейін жеке мүліктік
емес қатынастарды бүзу мүліктік сипатта болады деген пікір
қалыптасты. Яғни ол үшін жауапкершілік мүліктік сипатта болмауы тиіс.
Алайда, өмірдің өзі көрсеткендей, көп жағдайларда азаматтардың немесе
үйымдардың жеке мүліктік емес күқықтарын бұзу, тиімсіз мүліктік сипаттағы
жауапкершілікке әкеп соқтыруы мүмкін.3
Сонымен, азамат туралы жалған мәлімет жариялау, оған жұмысқа тұруға
немесе кәсіпкерлік қызметпен айналысуға қиындық тудыруы мүмкін. Сондықтан
жаңа заңдылық бойынша жәбірленушіге жалған мәлімет жариялау арқылы
келтірілген рухани залалды өтеу күқығына ие болды. Ал азаматтар үшін-
құқыққа қарсы іс-әрекет арқылы келтірілген физикалық кемсітушілікті өтетуге
құқылы.

1.2 Міндеттемелер бойынша жауапкершілік формалары

Азаматтық Кодекстің 1-ші былай деп көрсетілген:
1. Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және катысушылардың
теңдігіне негізделген өзге де мүліктік катынастар, сондай ақ мүліктік
катынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі.
Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың қатысушылары азаматтар, заңды
тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік аумақтық бөліністер болып
табылады.
2. Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар
азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені оларды бұзу құқық бұзушыға мүліктік
сипаттағы жауапкершілікке әкеп соғады.
Ал заңды тұлғалар Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодекстің 44-
бабында көрсетілгендей, меншік иесі каржыландыратын мекемелер мен
қазыналық кәсіпорындардан басқа заңды тұлғалар өз міндеттемелері бойынша
өзіне тиесілі барлыкқмүлікпен жауап береді.
Меншік иесі қаржыландыратын мекеме немесе қазыналық кәсіпорын өз
міндеттемелері бойынша өз билігіндегі ақшалай каражатпен жауап береді.
Қаражат жеткіліксіз болған жағдайда оның міндеттемелері бойынша тиісті
мүлікті меншіктенуші жауапты болады.14
Азаматтық құқық тауар иелерінен тәуелсіз және тең құқықты қатынастарды
реттейді. Азаматтық құқық қатынас міндеттеме бұзылған жағдайда екіншісіне
жүктейтін тең құқылы талаптар арасында қүрылады. Азаматтық талап-
жауапкершілікте болу фактісін көрсетеді.
Талапкердің пайдасына өндірілетін құқық бұзушыға жүктелетін
мүліктік санкциялар қолданылады. Алайда кейбір жағдайларда құқық
бұзушы зиян келтіріп қана қоймай арам ниетпен жасалса
және қоғамдық, мемлекеттік қызығушылықты тудырса , онда заңда
белгіленгендей белгілі мөлшерде немесе толық мөлшерде мемлекет кірісіне
ұсталатын мүліктік санкциялар колданылуы мүмкін.7
Азаматтық құқықпен реттелетін тауар-ақша қатынастары эквиваленті
өтелетін сипатта болады. Бұдан шығатын қорытынды, талапкерге зиян немесе
шығынды эквивалентті түрде өтейді. Азаматтық құкықтық жауапкершіліктің
ерекшелігі оның компенсацилық сипатта болуында. Оның мақсаты- талапкердің
мүліктік сферасын қайта қалпына келтіру.
Көрсетілген жағдай өз кезегінде азаматтық
құқықтың жауапкершіліктің шегін анықтайды. Талапкерге мүліктік сферамы
қалпына келтіру тек кана оған келтірген зиянды немесе шығынды толығымен
өтеген кезде пайда болады. Сондықтан азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің
ерекшеліктерінің бірі-келтірілген зиян немесе шығын мөлшерімен
жауапкершілік мөлшерінің сәйкес келуі.15
Бұл жалпы ереженің кейбір қолданылмайтын кездері бар. Егер де
жауапкершілік мөлшері заңмен шектелмеген болса, берілген жағдайды түсіндіре
отырып, азаматтық құқық экономикалық қатынастарды реттеумен қоса
тәрбиелеуші және контрагентке міндеттемені орындату үшін ықпал етуші
сипатқа ие.
Азаматтық құқық қатынастағы тараптардың заң бойынша теңдігі азаматтық
айналымдағы юридистикалык жауапкершілікті мойындау қажеттігінен туындайды.
Бұрынғы азаматтық заңдылық бойынша бір-біріне ұқсас теңдей
жауапкершіліктер әрқашан қатал қолданыла бермеді. Бұл жерде негізгі
қатысушы шаруашылық іс-әрекеттер жеңілдіктермен артықшылықтарды пайдалана
білді. Осыған ұқсас жауапкершілік мөлшерінің шектелуі құрылыс, транспорт,
кәсіпорындарда және т.б. ұйымдарда етек алды. Үкімет мүліктік
жауапкершіліктен жыл сайын шарттағы міндеттемені бұзған кәсіпорындар және
ұйымдарды жеңіл өнеркәсіп саласын мәжбүрлей шараларын босатып жіберіп
отырды. Нарықтық экономикаға өтеуте байланысты осындай жағдайлар заңның
кейбір тұстарының өзгертулеріне әкеп соқты.8
Жоғарыдағы мысалдан бір шешімге келетін болсақ, міндеттемелер бойынша
жауапкершілік мүліктік сипаттағы санкция қолданумен байланысқан, бұзылған
құқықтарды реттейтін және азаматтық айналымға қатысушылардың тең қүқығын
экономикалық тұрғыда әсер ететін мемлекеттік мәжбүрлеу түрлерінің бірі.
Міндеттемелер бойынша жауапкершіліктің формасы ретінде құқық бұзушыға
жүктелетін қосымша міндеттер түсіндіріледі. Азаматтық заңдылық
жауапкершіліктің әр түрлі формасын қарастырады. Жауапкершілік шығынды өтеу
арқылы (20бап, Азаматтық Кодекс), айып төлеу арқылы (Азаматгық Кодекс 298
бап), кепіл жоғалту арқылы (Азаматтық Кодекс 337-бап) жүзеге асырылады.
Азаматтық Кодекстің 20-бабында былай деп көрсетілген:
І. Азамат өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі
бүкіл мүлікпен жауап береді, бұған заң құжаттарына
сәйкес ақы өндіріп алуға болмайтын мүліктер кірмейді.
2. Азаматтардың ақы өндіріп алуға болмайтын мүлкінің
тізбесі Қазақстан Республикасының АІЖК белгіленеді.
Азаматтық Кодекстің 298-бабында: Міндеттемені бұзғаны үшін
борышқор жауапқа тартылатын жағдай болған кезде міндеітеменің
орындалмағаны немесе тиісінше орындалмағаны үшін айып өндіріп
алынады.
Борышқор кінәлі болған кезде, егер заңдарға немесе шартта өзгеше
көзделмесе, міндеттемені орындамағаны және тиісті дәрежеде орындамағаны
үшін жауап береді. Борышқор міндеттемесін орындамаған немесе тиісінше
орындамаған ретте, атап айтқанда, орындау мерзімін өткеріп алган ретте
несие берушіге төлеуге міндетті , заңмен немесе шартпен
белгіленген ақша сомасы айып төлеу (айып пұл, өсім) деп танылады.4
Айып төлеу туралы келісім, негізгі міндеттеменің нысанына
қарамастан, жазбаша жасалады. Жазбаша нысанның сақталмауы айып төлеу туралы
келісімнің жарамсыздығына әкеп соқтырады.
Несие беруші тараптардың келісімінде айып төлеу міндетті көзделген -
көзделмегеніне қарамастан, заңдарда белгіленген айып төлеуді талап етуге
құкылы. Егер заңдарда тыйым салынбаса, тараптардын келісімімен заңда айып
төлеу мөлшері көбейтілуі мүмкін. Айып төлеу мөлшері нақты ақша сомасында
немесе орындалмағанына не тиісінше орындалмаған мімдеттеме сомасына
шаққандағы процентпен белгіленеді.1
Егер төлеуге тиісті айып немесе берушінің шеккен залалдарымен
салыстырғанда тым көп болса, сот борышқордыц мшдеттемені орындау дәрежесін
және борышқор мен несие берушінің назар аударуға лайықты мүдделерін ескере
отырып, айып төлеу мөлшерін азайтуға құқылы.
Міндеттемені бұзғаны үшін борышқор жауапқа тартылатын жағдай болған
кезде міндеттеменің орындалмағаны немесе тиісінше орындалмағаны үшін айып
өндіріп алынады.
Кепіл шартқа сәйкес пайда болады. Кепіл заң құжаттарының негізінде,
егер заң құжаттарында қандай мүлік және қандай міндеттеменің орындалуын
қамтамасыз ету үшін кепілде жатқан деп танылатыны көзделсе, оларда
көрсетілген міндеттемелердің пайда болуы кезінде де туындайды.
Егер шартта немесе заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, кепіл талапты
оның нақты қанағаттандырылатын кезіндегі көлемді проценттерін қосалғанда,
орындау мерзіміп өткізіп алу арқылы келтірілген шығындардыц өтелуін, айып
салуды, кепілдем слынған мүлікті ұстау жөніндегі қажетті шығындарды, сондай-
ақ өндіріп алу жөніндегі шығындарды өтеуді қамтамасыз етеді.
Кепіл туралы шартта өзгеше көзделмеген, кепіл құкығы кепілі тіркелуге
жататын мүлік жөніндегі шартты тіркеу кезінен бастап, басқа мүлік жөнінен
бұл мүлікті кепіл ұстаушыға берген кезден бстап, ал егер ол беруге жатпаса,
кепіл турлы шарт жасасқан кезден бастап пайда болады. Егер борышқор
міндеттемені тиісті дәрежеде алу үшін өзіне байланысты шаралардың барлығын
қолданып дәлелдесе, ол кінәсіз деп танылады. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асырған кезде міндеттемені орындамаған немесе тиісті дәрежеде
орындамаған адам, егер бой бермейтін күштің, яғни осы жағдайлар кезінднгі
төтенше және тойтаруға болмайтын мән-жайлардың (дүлей құбылыстар, соғыс
қимылдары және т.б.) салдарынан тиісті дәрежеде орындауға мүмкіндік
болмағандығынын дәлелдей алмаса, мүліктік жауаптылықты көтереді.23
Заңдарда немесе шартта жауапкершіліктің және одан басталудың өзге
негіздері ескерілуі мүмкін.
Міндеттемені қасақана бұзғаны үшін жауапкершілікті жою немесе шектеу
туралы алдын ала жасалған шарт жарамсыз болады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 337 бабы бойынша:
1.Уағдаласушы тараптардың біреуінің шарт бойынша өзінен алынатын төлемнің
есебінен екінші тарапқа және шарт жасаумен орындауды қамтамасыз етуге
берілетін ақшалай сома кепіл пұл деп танылады.
2.Кепілпұл туралы келісім кепілпұлдың сомасына карамастан жазбаша нысанда
жасалуға тиіс. Бүл ереже негізгі міндеттеме нотариалдық жолмен куәландыруға
тиіс болатын жағдайда да қолданылады. Келісімнің жазбаша нысанда жасалуын
сақтамай кепілпұл келісімін жарамсыз деп тануға әкеліп соқтырады деп
көрсетілген.
Шартта өзгеше көзделмесе, міндеттеменің орындалмауына жауапты тарап
екінші тарапқа кепіл пұл сомасын ескере отырып, шеккен залалдың орнын
толтыруға міндетті.
Жоғарыда айтылған баптардың ішінен шығынды өтеу ерекше орынды алады.
Олай дейтін себебіміз азаматтардың құқықтарының бұзылуы көп жағдайларды
шығынға әкеп соғады. Егер заңда немесе шартта көзделмесе, азаматтық
құқықтық жауапкершіліктің осы түрі үлкен мағына беріп, азаматтық құқық
бұзушылықтың көп ретінде қолданылады.
Егер арендаға алушы мүліктің нашарлауына жол берсе, онда арендаға
беруші аренда туралы заңда немесе шартта көзделмесе де оған келтірілген
шығынды өтетуге құқылы. Арендаға беруші арендаға берілген мүліктің
нашарлағаны үшім айып төлетуді тек қана арендаға алушымен шартта көзделсе
және бекітілсе ғана жүзеге асырылады.
Азаматтық құқықтардың бұзылуымен байланысты көп жағдайларда
шығынды өтеу белгіленгендіктен азаматтық құқықтық жауапкершіліктің осы
түрі жалпы шара ретінде саналады.5
Міндеттемелер бойынша жауапкершіліктің жалпы шарасы ретінде
келтірілген зиянды өтеу міндеттеменің кез-келген түрінде қолданылады.
Азаматтық Кодекстің 349 бабы міндеттемеге анықтама береді:
1.Міндеттемені орындамау, не тиісті дәрежеде орындамау (мезгілінде
орындамау, тауарлар мен жұмыстарды толық орындамау, міндеттеме мазмұнында
белгіленген басқа жағдайларды бұзып орындау ) - тиісінше орындамау оның
бұзылуы деп түсініледі. Тиісті дәрежеде орындауға мүмкіндік болмаған
жағдайда борышқор бұл туралы несие берушіге дереу хабарлауға міндетті.
2.Міндеттемені бұзғандық үшін борышқорды жауапқа тарту несие берушінің
талап етуі бойынша жүргізіледі.
Міндеттемені бұзу оның кез- келген жағдайына қатысты: орындаудыц
уақыты, орны, әдісі, саны және сапасы. Құқық бұзушылықтың әр түрлілігіне
байланысты оларды екі түрге бөлуге болады: орындамау және тиісінше
орындамау.
Міндеттемені орындамау - бұл борышқордың негативті әрекеті немесе
әрекетсіздігі.
Егер борышқор несие берушіге хабарлап, алайда зиян несие берушінің
кінәсінен болса, борышқордың жауапкершілік мөлшерін азайтуы мүмкін.
Жауапкершілікке тарту азаматтык қүқық нормаларының санкциясын іске
асыру қызметін атқарады.
Құқық бұзушылық үшін жауапкершілік, біріншіден, борышқордың
міндеттемені орындауға ықпал етеді; екіншіден, оның тиісінше орындамағаны
немесе орындамағаны үшін жазалайды; үшіншіден, несие беруші келтірілген
зиянды өтету үшін міндеттемеге қатысады; төртіншіден, осындай шығындарды
өтейді; бесіншіден, басқа тараптардың көз алдында борышқордың тәртіпсіздік
фактілерін әшкерелейді.
Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылық мына жолдармен жүзеге асырылуы
мүмкін: а) несие берушінің талабын канағаттандырып борышқордың
жауапкершілікті өз еркімен өтеуі; б) жауапкершілік мөлшерін келісіп
тәртіпте ұстайтын несие берушінің бір жақты әрекеті; в) міндеттеменің
тиісінше орындалмағаны немесе орындалмағаны үшін борышқорға құзіретті
органдардың жауапкершілікті орындатуға шығарылған шешімі.
Шығынды өтеу - азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушы тараптың екінші
тараптың алдында жауапкершілікте болуыи көрсетеді.Сонымен , шығынды өтеу
қүқықтык бұзушының есебінен талапкердің мүлкін келтіруге
бағытталған. Шығынды өтеу компенсациялық сипатқа ие, шығын ретінде
құқық бұзушының талапкерге мүліктік сипатта бағытталған кертартпа
салдарлары жатады. Салдардың алғашқы бөлімі ретінде мүлікке накты кемшілік
келтіру кіреді. Ол айқын шығын деп аталады. Екінші бөлім талапкердіц
мүлкі арқылы табысының кебеимеуіне байланысты айырылып қалғаи пайда
дап аталады. Айырылып қалған пайда өзіне әдеттегі азаматтық айналымдагы
секілді құқығы бұзылмағанда түсетін табысты қамтиды. Егер ареидаға алушының
кінәсінен алынған дача өртеніп кетсе, онда арендага берушіге кайта жөндеу
бағасы жәме қалпыиа келтіру барысында түспеген аренда ақшасы да
өтеледі.21
Оған келтірілген шығынды өтетуге құқылы. Арендаға беруші арендаға
берілген мүліктің нашарлағаны үшін айып төлеуді тек қана арендаға алушымен
шартта көзделсе және бекітілсе ғана жүзеге асырылады. Келтірілген зиянның
толық өтелу қадиғасын қамтамасыз етеді. Азаматтық кодекстің 9 бабымың
4 бөлігіне сәйкес кұқығы бұзылған адам, егер заң құжатарында немесе шартта
өзгеше көзделмесе, өзіне келтірілген залалдың толық өтелуін талап ете
алады.
Құқығы бұзылған адам жасаған немесе жасауға тиісті шығыстар, оның
мүлкінің жоғалуы немесе зақымдануы (нақты нұқсан), сондай-ақ сол
адамның құкығы бұзылмаған болса, дағдылы айналым жағдайында оның
алуына болатын. Бірақ алынбай қалған табыстары ( айырылып қалған пайда)
залалдар деп түсініледі.
Егер тәртіп бұзудың құқықтық салдарынан пайда болуы тәртіп бұзушының
кінәсіне байланысты болса, заң құжаттарында өзгеше көзделген басқа
жағдайларда ол кінәлі деп ұйғарылады.
Бұл ереже бойынша өтелуге екі шығын жатады нақты нұқсан және айырылып
қалған пайда. Жоғарыда көрсетілген мысалдағыдай арендаға алушы қайта жөндеу
құқын және жөндеу кезінде төленбей қалған аренда ақысын өтеуі тиіс, егер де
заңда немесе шартта шығында өтеу көлемі аз мөлшерде деп көрсетілмесе
туындайды.
Алайда белгілі бір қызметпен байланысты заңмен келтірілген шығынды
өтеу кейбір міндеттемелердің түріне байланысты шектелуі мүмкін.(АК 358-бан)
І.Міндеттеменің кейбір түрлері бойынша және қызметтің белгілі бір
түрлеріне байланысты міндеттемелер бойынша заң құжаттары залалды толық
өтеу құқығын шектей алады. (шектелген жауапкершілік)
2.Егер міндеттеменің осы түрі немесе осындай құкық бұзушылық үшін
жауапкершілік мөлшері заңмен белгіленіен болса, косылу шарты бойыиша немесс
түтыпушы регіидсгі азамат пссис беруші болып табылатын өзге шарт
бойынша борышқордың жауапкершілік мөлшерін шектеу жөніндегі келісім
жарамсыз болады.
Транспорттық кодекстер мен жарлықтар тасымалданушының шектеулі
жауапкершілігін құрайды. Мысалы СССР-дін әуе кодексінде көрсетілгендей
келісілген бағамен жүктің жеткізілуін. егер тасымалдаушы жүктіц жеткізу
қүнының өскендігін дәлелдесе , онда келісілген баға көлемінде өтейді. Ал
бүндай жағдайларда айырылыи калған пайда өндірілмейді.
Баға әрқашан ауысуымен инфляция шарытына сәйкес шығын есепке
алынбайды.
Бұндай ереже Азаматтық Кодекстің 385- бабында бекітілген: 1-ші
шарттың орындалуы тараптардың келісімімен белгіленген баға бойынша
төленеді. Заң құжаттарында көзделген жағдайларда оған уәкілдік берілген
мемлекеттік органдар белгілейтін немесе реттейтін баға (тарифтер, бағалар,
ставкалар және т.б.) қолданылады.
2.Шарт жасалғаннан кейін бағаны өзгертуге шартта, заң құжаттарында
көзделген жағдайларда немесе заң құжаттарында белгіленген тәртіп бойынша
жол беріледі.
З.Ақылы шартта баға көзделмеген және шарт ережелерін негізге ала
отырып оны анықтау мүмкін болмаган реттерде шартты орындау шарт жасасу
кезінде осыған ұқсас жағдаиларда әдетте осы сияқты таулар, жүмыс немесе
қызмет үшін алынатын баға бойынша жүргізілуге тиіс деп есептеледі.
Шығынды өтеу кезінде тиісінше орындалмағаны немесе орындалмағаны үшін
сол күнгі баға есепке алынып, ал егер борышқор мойындамаған ретте талап
арыз берген күнгі баға есепке алынады. Көрсетілген ереже тек қана заңмен .
басқа нормативті актімен немесе шартта бекітілмесе ғана орындалады. Істің
жағдайына қарай сот шешім шығарған күнгі бағаны белгілей алады. Айырылып
қалған пайданы есепке алу кезінде несие берушінің оны алу үшін дайындық
шаралары ескеріледі.24
Егер құқық бұзған азамат осының салдарынан табыс тапқан болса, онда
несие беруші алынбаған пайданың табыстан кем немесе мөлшерде шығынды өтеуге
қүқылы. Мысалы арендаға алушы арендаға алған мүлікті бір мерзім кешіктіру
арқылы табыс тапқан болса, онда арендаға беруші айырылған пайданы табыстан
кем немесе мөлшерде өтеудің талап ете алады. Себебі арендаға алушы құқыққа
сиымсыз әрекет арқылы арендаға алынған мүлікті пайдаланған.

1.3 Міндеттемелер бойынша жауапкершіліктің түрлері

Міндеттемелер бойынша жауапкершіліктің түрлерге бөлінуі оның алған
көптеген мақсаттарының белгілеріне қарай жүзеге асырылады. Сонымен негізге
бағына отырып шартты және шарттан тыс жауапкеріпілікке бөлеміз.
Шарттан тыс жауапкершілік құқық бұзушыға тек қана шартта белгіленбеген
санкция қолдану кезінде пайда болады. Мысалы, сатылған заттың кемшілігі
үшін тұтынушының алдында сатушымен сатар затты дайындаушы да
жауапкершілікте болады. (Қазақстан Республикасының Тұтынушылардың құқығын
қорғау туралы заңы).
Алайда сатушы тұтынушының алдында шарттық қатынаста құрылғандықтан
шартты жауапкершілікте, ал дайындаушы -тұтынушы мен затты дайындаушының
арасында шарттық қатынас болмағандықтан шарттаи тыс жауапкершілікте болады.
Заңдылық мағынасына қарай шартты және шарттан тыс жауапкершіліктің
мөлшерімен түрі заңмен бекітіледі, сонымен қатар шартты жауапкершілік
заңмен және шарттың жағдайларына карай белгіленеді. Тараптар шартқа
отыру кезінде заңда қарастырылмаған жауапкершілікті құқық бұзушылық үшін
белгілей алады немесе заңмен қарастырылған жауапкершіліктен тиімдісін
колдана алды. Шартқа сәйкес тарапта заңмен салыстырылғанда жауапкершілік
мөлшерін көбейтуге немесе азайтуға құқылы.
Шартта және шарттан тыс жауапкершілікті ажыратудың кажеттілігі олардың
әр түрлі ережеге бағынуына байланысты туындап отырады. Сонымен, егер зиян
талапкерге шарт жасамай-ақ келтірілсе, онда ол өтелуі тиіс. Тараптық шартқа
отыру кезінде зиян келтіргені үшін жауапкершілік көзделіп, бірақ ол
міндеттемені орындаудан бас тартса, осы шарттың кұкықтық
қатынасты реттейтін заң бойынша жауап береді.7
Жауапкершіліктің сипатына байланысты бірнеше түрге: үлесті, солидарлы
және субсидиарлы жауапкершілік деп ажыратуға болады. Үлесті жауапкершілік
егер несие берушіге борышқорлардың әрқайсысы заңға және шартқа сәйкес
үлесті түрде жауапкершілікті болса орын алады. Үлесті жауапкершілік жалпы
ережедегі мағынаға ие заңмен немесе шартпен солидарлы және субсидиарлы
жауапкершілік бекітілмеген кезде қолданылады.
Үлестік шартпен немесе заңмен мөлшері белгіленбесе ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.