Мемлекеттік бюджеттiң атқарымдылығы және оны жүзеге асыру
Кiрiспе ... ... ... ... .. 4
I. Мемлекеттік бюджеттiң атқарымдылығы және оны жүзеге асыру
1.1. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мазмұны мен мәнi ... ... ... ...6
1.2. Республикалық бюджеттердiң кiрiс мен шығыстары және оның құрылымы ... ... ... .12
II. Бюджеттiң кірісі мен шығысы түсімдеріне экономикалық талдау жасау
2.1 Республикалық бюджеттiң кірісі мен шығысының түсімдері ... ... ... ..19
2.2 Бюджет балансы және бюджет тапшылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
III. Мемлекетті басқарудың негізгі нысаны ретінде бюджетті жетілдіру жолдары ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... 33
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... 35
I. Мемлекеттік бюджеттiң атқарымдылығы және оны жүзеге асыру
1.1. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мазмұны мен мәнi ... ... ... ...6
1.2. Республикалық бюджеттердiң кiрiс мен шығыстары және оның құрылымы ... ... ... .12
II. Бюджеттiң кірісі мен шығысы түсімдеріне экономикалық талдау жасау
2.1 Республикалық бюджеттiң кірісі мен шығысының түсімдері ... ... ... ..19
2.2 Бюджет балансы және бюджет тапшылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
III. Мемлекетті басқарудың негізгі нысаны ретінде бюджетті жетілдіру жолдары ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... 33
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... 35
Бюджет - мемлекеттiк билiктiң қызметiн қамтамасыз ету үшін ақша қаражатын құру және жұмсау түрiн бiлдiредi. Бюджеттiк қатынастардың объективтiк сипаты мемлекеттiң қолында мемлекет үшін маңызды мiндеттердi шешуге қажеттi Ұлттық еңбек бөлiгiн мемлекет жолына шағындандыруымен бюджеттiк қатынастың объективтiк сипаты болып келедi.
Бюджет екi бағытта әрекет етедi:
1) ел экономикасын басқарудың, жоспарлаудың, реттеудiң(немесе қажет болған жағдайда аймақтық өзiн-өзi басқаруына қажет болған жағдайда) экономикалық темптiгi ретiнде;
2) территория мен сала арасында Ұлттық табысты тарату оныңкөмегiмен жүзеге асырылатын ақша қатынастарын Ұйымдастыру және қаржылық ресурстарды басқару механизмi.
Бiрiншi бағыттағы бюджеттi қолдану, бұл бюджет ел немесе аймақтық қаржылық жоспары екендiгiн бiлдiредi.
Екiншi бағыты - бұл бюджеттiңмемлекеттiңқаржылық жүйесiнiң тобы екендiгiн бiлдiредi. Бюджеттi қолдану мемлекеттiң қаржылық саясымен айқындалады, бюджеттiк саясат оның бiр бөлiгi болып келедi. Бюджеттiк саясат – бұл бюджеттi құру, бюджет барысын реттеу, бюджет тапшылығын басқару және бюджеттiк бақылауды Ұйымдастыру бойынша заңдық, экономикалық, Ұйымдастырушылық шаралардыңжиынтығы болып келедi. Бұл жұмыста мемлекеттiк бюджеттiңэкономикалық мәнi мен мемлекеттiк бюджет тапшылығыныңмәселелерi қаралып отыр. Бюджеттiңреттеушiлiк ролiнiңартуы оны қаржылық шаруашылық жоспары ретiнде қарауға негiз болды, ол экономикалық тұрақтылыққа қолжеткiзу және құрылған тұрақтандырушыкөбiнесе бюджеттiк механизмныңмұндай тағайындалуы көп жазылған табыстық бөлiгiнiңқалыптасу сыпатына және шығыныңбағытталуыныңкөздерiне байланысты болып қаралады, ол түсімнiңмынадай негiзгi тұрлерiнен құралады: табыстық салық, кәсiпорындар мен корпарациялар салығы, әлеуметтiк сақтандыру жарнасынан, акциздерден, тұтыныс заттарыныңсалығынан құралады.
Меншiктiк табыстарына жататындары салықтар мен жиындары сол бюджетке түсетiндерi, сонымен қатар мүлiктi жекешелендiруге және оны сатудан түскен табыс, жердi жалға бергеннен және басқа да мүлiктi жалға бергеннен, айыппұлдар мен т.б. түскендерi жасады.
Табысты жоспарлау – бұл сай келерлiк бюджетке толығымен немесе тиянақты белгiленген ұлесте тұрақты немесе ұзақ уақыттық негiзде бекiтiлген тәртiппен түсуi болып келедi.
Бюджет екi бағытта әрекет етедi:
1) ел экономикасын басқарудың, жоспарлаудың, реттеудiң(немесе қажет болған жағдайда аймақтық өзiн-өзi басқаруына қажет болған жағдайда) экономикалық темптiгi ретiнде;
2) территория мен сала арасында Ұлттық табысты тарату оныңкөмегiмен жүзеге асырылатын ақша қатынастарын Ұйымдастыру және қаржылық ресурстарды басқару механизмi.
Бiрiншi бағыттағы бюджеттi қолдану, бұл бюджет ел немесе аймақтық қаржылық жоспары екендiгiн бiлдiредi.
Екiншi бағыты - бұл бюджеттiңмемлекеттiңқаржылық жүйесiнiң тобы екендiгiн бiлдiредi. Бюджеттi қолдану мемлекеттiң қаржылық саясымен айқындалады, бюджеттiк саясат оның бiр бөлiгi болып келедi. Бюджеттiк саясат – бұл бюджеттi құру, бюджет барысын реттеу, бюджет тапшылығын басқару және бюджеттiк бақылауды Ұйымдастыру бойынша заңдық, экономикалық, Ұйымдастырушылық шаралардыңжиынтығы болып келедi. Бұл жұмыста мемлекеттiк бюджеттiңэкономикалық мәнi мен мемлекеттiк бюджет тапшылығыныңмәселелерi қаралып отыр. Бюджеттiңреттеушiлiк ролiнiңартуы оны қаржылық шаруашылық жоспары ретiнде қарауға негiз болды, ол экономикалық тұрақтылыққа қолжеткiзу және құрылған тұрақтандырушыкөбiнесе бюджеттiк механизмныңмұндай тағайындалуы көп жазылған табыстық бөлiгiнiңқалыптасу сыпатына және шығыныңбағытталуыныңкөздерiне байланысты болып қаралады, ол түсімнiңмынадай негiзгi тұрлерiнен құралады: табыстық салық, кәсiпорындар мен корпарациялар салығы, әлеуметтiк сақтандыру жарнасынан, акциздерден, тұтыныс заттарыныңсалығынан құралады.
Меншiктiк табыстарына жататындары салықтар мен жиындары сол бюджетке түсетiндерi, сонымен қатар мүлiктi жекешелендiруге және оны сатудан түскен табыс, жердi жалға бергеннен және басқа да мүлiктi жалға бергеннен, айыппұлдар мен т.б. түскендерi жасады.
Табысты жоспарлау – бұл сай келерлiк бюджетке толығымен немесе тиянақты белгiленген ұлесте тұрақты немесе ұзақ уақыттық негiзде бекiтiлген тәртiппен түсуi болып келедi.
1. Аманбеков Б “Бюджет есептерi” Қазақстан қаражаты 2003 жыл. N8.
2. Амрекулов Н “Қаржы жүйесiн ұйымдастыру және бюджет жүйесi” Т.Экономика –2004 жыл. Оңтүстiк Қазақстан облысының және Қазақстан Республикасының статистикалық мәлiметтерi.
3. Аблиакимов К Бюджет-2003. “Баға және талдау” Қазахстанская правда 1998 жыл N12 .
4. Абсаланова Н. Принять учетный бюджет // Казахстанская правда. 2004г. 29 сентября.
5. Бюджетная политика //Статистика, учет и аудит –2003г
6. , Ярославль, Периодика, 1996г
7. Бюджет саясаты Статистика бюджет және аудит 1992 ж.
8. Бизнес жоспар әдiстемелiк материалдар. Р.Г. Маниловский –М: 1996 жыл.
9. Бюджетке жаңаша қарау қажет. Қаржы-ақпарат. N5(70) 03.2002
10. Есенбаев М., Келимбетов К. Бюджет нации на развитие //Казахстанская правда, 2004г, 8 ноября,
11. Есентугелов А. Рыночная экономика- выбор Казахстана, Алматы, 1991г.
12. Жакипбеков С. Совершенствование контроля за исполнением бюджетных средств // Финансы Казахстана, 1997г
13. Жунусова Н. А. О бюджетной политике //саясат,-2005
14. Жакипбеков С. Как улучшить исполнение госбюджета //Финансы Казахстана 1997г
15. Зайнельгабдин А. О проблемах формирования и исполнения бюджета Республики Казахстан //Финансы Казахстана 1987
16. Кадырбекова М. Преодоление малежного баланса и дефицита госбюджета, Алматы, 2003г
17. Егемендi Қазақстан Салық және бюджетке түсетiн басқа мiндеттi төлемдер туралы Салық кодексiнiң жобасы, 2004.2 қараша.
18. Республика бюджетiнiңҚР Заңдары 1998-2005 жылдар;
19. Жанибеков С. «Бюджеттiң орындалуын қадағалау маңызы» Қазақстан қаржысы –1997 жыл N11.
20. Жұнiсова Н.А Бюджет саясаты. Саясат-2005-1.
21. Закон Республики Казахстан “О Республиканском бюджете” 1998-2005г.
2. Амрекулов Н “Қаржы жүйесiн ұйымдастыру және бюджет жүйесi” Т.Экономика –2004 жыл. Оңтүстiк Қазақстан облысының және Қазақстан Республикасының статистикалық мәлiметтерi.
3. Аблиакимов К Бюджет-2003. “Баға және талдау” Қазахстанская правда 1998 жыл N12 .
4. Абсаланова Н. Принять учетный бюджет // Казахстанская правда. 2004г. 29 сентября.
5. Бюджетная политика //Статистика, учет и аудит –2003г
6. , Ярославль, Периодика, 1996г
7. Бюджет саясаты Статистика бюджет және аудит 1992 ж.
8. Бизнес жоспар әдiстемелiк материалдар. Р.Г. Маниловский –М: 1996 жыл.
9. Бюджетке жаңаша қарау қажет. Қаржы-ақпарат. N5(70) 03.2002
10. Есенбаев М., Келимбетов К. Бюджет нации на развитие //Казахстанская правда, 2004г, 8 ноября,
11. Есентугелов А. Рыночная экономика- выбор Казахстана, Алматы, 1991г.
12. Жакипбеков С. Совершенствование контроля за исполнением бюджетных средств // Финансы Казахстана, 1997г
13. Жунусова Н. А. О бюджетной политике //саясат,-2005
14. Жакипбеков С. Как улучшить исполнение госбюджета //Финансы Казахстана 1997г
15. Зайнельгабдин А. О проблемах формирования и исполнения бюджета Республики Казахстан //Финансы Казахстана 1987
16. Кадырбекова М. Преодоление малежного баланса и дефицита госбюджета, Алматы, 2003г
17. Егемендi Қазақстан Салық және бюджетке түсетiн басқа мiндеттi төлемдер туралы Салық кодексiнiң жобасы, 2004.2 қараша.
18. Республика бюджетiнiңҚР Заңдары 1998-2005 жылдар;
19. Жанибеков С. «Бюджеттiң орындалуын қадағалау маңызы» Қазақстан қаржысы –1997 жыл N11.
20. Жұнiсова Н.А Бюджет саясаты. Саясат-2005-1.
21. Закон Республики Казахстан “О Республиканском бюджете” 1998-2005г.
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
I. Мемлекеттік бюджеттiң атқарымдылығы және оны жүзеге асыру
1.1. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мазмұны мен мәнi ... ... ... ...6
2. Республикалық бюджеттердiң кiрiс мен шығыстары және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12
II. Бюджеттiң кірісі мен шығысы түсімдеріне экономикалық талдау жасау
2.1 Республикалық бюджеттiң кірісі мен шығысының түсімдері ... ... ... ..19
2. Бюджет балансы және бюджет тапшылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 26
III. Мемлекетті басқарудың негізгі нысаны ретінде бюджетті жетілдіру
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 33
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Кiрiспе
Бюджет - мемлекеттiк билiктiң қызметiн қамтамасыз ету үшін ақша
қаражатын құру және жұмсау түрiн бiлдiредi. Бюджеттiк қатынастардың
объективтiк сипаты мемлекеттiң қолында мемлекет үшін маңызды мiндеттердi
шешуге қажеттi Ұлттық еңбек бөлiгiн мемлекет жолына шағындандыруымен
бюджеттiк қатынастың объективтiк сипаты болып келедi.
Бюджет екi бағытта әрекет етедi:
1) ел экономикасын басқарудың, жоспарлаудың, реттеудiң(немесе қажет
болған жағдайда аймақтық өзiн-өзi басқаруына қажет болған жағдайда)
экономикалық темптiгi ретiнде;
2) территория мен сала арасында Ұлттық табысты тарату оныңкөмегiмен
жүзеге асырылатын ақша қатынастарын Ұйымдастыру және қаржылық
ресурстарды басқару механизмi.
Бiрiншi бағыттағы бюджеттi қолдану, бұл бюджет ел немесе аймақтық
қаржылық жоспары екендiгiн бiлдiредi.
Екiншi бағыты - бұл бюджеттiңмемлекеттiңқаржылық жүйесiнiң тобы
екендiгiн бiлдiредi. Бюджеттi қолдану мемлекеттiң қаржылық саясымен
айқындалады, бюджеттiк саясат оның бiр бөлiгi болып келедi. Бюджеттiк
саясат – бұл бюджеттi құру, бюджет барысын реттеу, бюджет тапшылығын
басқару және бюджеттiк бақылауды Ұйымдастыру бойынша заңдық, экономикалық,
Ұйымдастырушылық шаралардыңжиынтығы болып келедi. Бұл жұмыста мемлекеттiк
бюджеттiңэкономикалық мәнi мен мемлекеттiк бюджет тапшылығыныңмәселелерi
қаралып отыр. Бюджеттiңреттеушiлiк ролiнiңартуы оны қаржылық шаруашылық
жоспары ретiнде қарауға негiз болды, ол экономикалық тұрақтылыққа
қолжеткiзу және құрылған тұрақтандырушыкөбiнесе бюджеттiк механизмныңмұндай
тағайындалуы көп жазылған табыстық бөлiгiнiңқалыптасу сыпатына және
шығыныңбағытталуыныңкөздерiне байланысты болып қаралады, ол түсімнiңмынадай
негiзгi тұрлерiнен құралады: табыстық салық, кәсiпорындар мен корпарациялар
салығы, әлеуметтiк сақтандыру жарнасынан, акциздерден, тұтыныс
заттарыныңсалығынан құралады.
Меншiктiк табыстарына жататындары салықтар мен жиындары сол бюджетке
түсетiндерi, сонымен қатар мүлiктi жекешелендiруге және оны сатудан түскен
табыс, жердi жалға бергеннен және басқа да мүлiктi жалға бергеннен,
айыппұлдар мен т.б. түскендерi жасады.
Табысты жоспарлау – бұл сай келерлiк бюджетке толығымен немесе
тиянақты белгiленген ұлесте тұрақты немесе ұзақ уақыттық негiзде бекiтiлген
тәртiппен түсуi болып келедi.
Жұмыстың аналитикалық бөлiмiнде қазiргi жағдайы оның тапшылық
мәселерi мен одан шығу жолдары қарастырылады. Барлық деңгейден бюджеттің
шығындары бюджетке еңгiзiлген ағымдық шығындарға бөлiнедi және дамуға
бөлiнген жұмсалулары да бюджетке енгiзiледi.
Одан әрiде бұған толығырақ тоқталамыз. Бюджет табысы оның шығынына
теңелуi қажет. Шығындарының табыстың артып кетуi бюджет артылуын тудырады,
яғни қаражаттың бос қалуын туындайды. Ол алып тастауға жатпайды.
Шығындардың табыстан артып кетуi бюджеттiң тапшылығын құрайды.
Бюджеттiң тапшылығы бәрiмiзге белгiлi болып отырғандай қажетсiз-ақ.
Ол аймақты қаржылық қолдау қорына қаражатынан, дотация, субвенция
есебiнен, сонымен қатар несиелер мен займдар шығару есебiене жабылады. Егер
бюджеттi орындау барысында тапшылықпен бекiтiлген деңгеймен артып кетсе,
онда шығынды секвестерлеу механизмi еңгiзiледi. Мұның не екендiгiн жұмыс
барысында бiздiң елiмiздiң бюджеттiк жүйесi қаралады. Өйткенi бюджет
республикамыздың әлеуметтiк-экономикалық жағдайын көрсетедi. Бюджеттiк
қаражаттардың қалай орындалуын, қалыптасып және жұмсалынып жатудың маңызын
бiлген жөн. Республиканың бюджетiнiң қалыптасуы мен орындалуы ҚР “Бюджет
жүйесi” жайлы заңына сай негiзделiнедi.
Бұл жұмыс барысында бiз толығырақ түрде әрбiр тарауын аша отырып,
оның iшiнде бюджет жайлы және бюджеттiк тапшылық, Қазақстан Республикасының
бюджеттiк жүйесi жайлы, бюджеттiк саланың тапшылығы оны жою бойынша
жүргізiлген шаралар жайлы, елдегi қаржылық тұрақтылық және дұрыс
макроэкономикалық тенденцияларды бекiтуге толығырақ тоқталамыз.
I. Мемлекеттік бюджеттің атқарымдылығы және оны жүзеге асыру
1. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мазмұны мен мәнi
Сан алуан қаржы байланыстарында жекелеген ерекшелiктерiн бiлдiретiн
айрықша салалары бар. Мәселен, мемлекеттiң кәсiпорындармен, мекемелермен
және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары қоғамдық өнiмдi құндық
бөлудiңайрықша саласын құрайды. Бұл қатынастарға қоғамдық қажеттердi өтеуге
арнаған. Орталықтандырылған қаражат қорын құрап, пайдалануға байланысты.
Бұл процесс мемлекеттiң тiкелей қатынастарынан түзеуге асырылып
отырады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы “мемлекеттiк бюджет” деп аталған
ұғымның экономикалық мазмұнын құрайды.
Мемлекеттiк бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретiнде
объективтiк сипатқа ие. Оны бөлудiң дербес саласы ретiнде өмiр сүруiн
қоғамдық өндiрiстiң өзi айқындайды.
Оны жоспарлы дамыту орталықтандырылған ресурстарды қажет етедi.
Қаражатты орталықтандыру халық шаруашылығы ауқымында қорлардың үздiксiз
айналымын ұйымдастыру үшін, жалпы экономиканың жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету
үшін қажет. Арнаулы бюджет саласының құндық бөлiнiсi мемлекеттiң табиғаты
мен қызметiнен туындайды. Мемлекет қаржыландыруға, бүкіл қоғам ауқымында
әлеуметтiк-мәдени шаралар өткiзуге, қорғаныс мiндеттерiн шешуге,
мемлекеттiк басқарудың жалпы шығындарын жабуға орталықтандырылған қаржыны
қажет етедi.
Сөйтiп мемлекеттiк бюджет ұдайы өндiрiстiң қажеттерiнен мемлекеттiң
табиғатынан объективтi қажеттiлiк туындайтын болып табылады.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажыратататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет
мына өзгеше белгілермен сипатталады:
1) мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен
және оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
2) құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан жеке құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес сфера
қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы, ол ұлттық шарушылықтың
салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтің сфералары
арасында құнды қайта бөлуге арналған;
3) қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан белгілі
үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте де,
өндірістік емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып
жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттай түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында-бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық (бөлгіштік) процестер
мемлекеттің жұмылдыратын және пайдаланатын ақшаның ағынында өзінің
көрінісін табады. Бюджеттік қор-бұл қоғамдық өніммен ұлттық табыстың құндық
бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа
әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Экономика қазiргi жағдайда орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салық және аумақтық
құрылымдар мүмкіндiк бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен
қаражат экономиканың басты учаскелерiнде шоғырландырып, мемлекеттiң
экономикалық және әлеуметтiк саясатын жүзеге асыруға жағдай жасайды.
Сөйтiп құндық бөлiністiң айрықша бөлiгi ретiнде мемлекеттiк бюджет
айрықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк қажеттiлiктердi
қанағаттандыруға қызмет етедi.
Нақты, объективтi бөлiстiң қатынастардың формасы болғандықтан
айрықша қоғамдық арналымды орындай отырып, мемлекеттiк бюджет экономикалық
категория ретiнде көрiнедi.
Қаржы қатынастарының жиынтығы ретiнде мемлекеттiк бюджетте қаржы
категориясында мән сипаттар бар: бюджет қатынастары бөлiстiк сипатта
мақсатты ақша қорларын құрап, пайдалану арқылы жүредi. Сонымен қатар
бюджеттiк қатынастардың белгiлi бiр ерекшелiктерi болады. Бiрақ ол
ерекшелiк қаржыға тән сипат шегiнен шықпайды. Мемлекеттiк бюджет құн
бөлiнiсiнiң айрықша саласы ретiнде мыналармен сипатталады.
Жиынтық қоғамдық өкiмiнiң мемлекеттiң қасында жинақталып, қоғамдық
қажеттердi өтеумен байланысты бөлiс қатынастарының айрықша экономикалық
формасы болып табылады.
Құнды жасап, оны тұтыну процесiн бедерлейтiн материалдық өндiрiс
қаржысы мен құнды тұтынуға қызмет ететiн өндiрiстен тыс сала қаржысынан
айырмашылығы бюджет халық шаруашылығы салалары, аумақтар экономика
секторлары қоғамдық қызмет салалары. Арасында құнды қайта бөлiкке салуға
арналған.
Қоғамдық өнiмнiң тауар формасындағы қозғалысымен тiкелей байланысы
жоқ құнды бөлiсiн, одан алшақтау жүзеге асырылады, ал материалдық өндiрiс
пен өндiрiстен тыс салаларды қаржы қатынастары тауар-ақша қатынастарымен
астасып жатады.
Кез-келген басқа экономикалық категория сияқты, мемлекеттiк бюджет
өндiрiстiк қатынастарды бейнелеп, ссудалық операцияларға лайық материалдық-
заттық көрiнiс табады.
Бюджет қатынастары мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының
орталықтандырылған қорында - бюджет қорында заттанады. Нәтижесiнде қоғамда
жүрiп жатқан нақты экономикалық (бөлiс) процестерi мемлекет жұмылдырып
пайдаланатын қаражат тасқынынан көрiнедi.
Бюджет қоры - қоғамдық өнiм мен ұлттық табыстың құндық бөлiнiсiнiң
тиiстi кезеңдерiнен өтiп, ұдайы өндiрiстi ұлғайту халыққа әлеуметтiк–мәдени
қызмет көрсету, қорғаныс, басқару жөнiндегi қажеттердi қанағаттандыру үшін
мемлекет қарамағына түскен бөлiгiнiң объективтi алғы шарты бар экономикалық
формасы. Бюджет қорын қалыптастыру мен пайдалану, бөлу және қайта бөлуге
байланысты болатын құн қозғалысыныңпроцесiн бiлдiредi.
Экономикалық категория ретiнде мемлекеттiк бюджет қоғамдық өнiм
құнының мемлекеттiң орталықтандырылған қаражат қорын құру жолымен жоспарлы
түрде бөлу, қайта бөлу процесiнде және оны ұдайы өндiрiстi ұлғайту,
қоғамдық қажеттердi қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекетпен
қоғамдық өндiрiске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша
қатынастарын бейнелейдi.
Бюджет экономикаға бюджет механизмi арқылы ықпал етедi. Мұнда
бюджеттiң бүкіл экономикаға ықпал құралы ретiндегi ролi көрiнедi.
Бюджет механизмi – мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының
орталықтандырылған қорын құру және пайдалану формалары мен әдiстерiнiң
жиынтығы. Экономиканы реттеу орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн
белгiлеу, оны құру, пайдалану формаларымен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру
және орындау процесiндегi қаржы ресурстарын қайта бөлiсiп салу жолымен
жүзеге асырылады.
Өндiрiс құрал-жабдықтарына мемлекетiк меншiктiң әзiрше, басым болуы
шаруашылықты үлестерiне жүргізудi қажет етедi мұның өзi бюджет
қатынастарының жұмыс iстеуiнiң жоспарлы мақсатын алдын-ала айқындайды.
Бюджет байланыстарының мақсатты сипаты, мемлекеттiң ақшалай
қаражаттарының орталықтандырылған қоры қозғалысының осыған ұқсас формасы
бюджет байланыстарын тиiстi қаржы құжаты елдiң негiзгi қаржы жоспарында
бейнеленетiндегi жеткiзедi. Онда бюджеттiң экономикалық мазмұнын құрайтын
бөлiс процестерi қарастырылады. Кiрiстер және шғыстардың баптары
мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру
көздерiмен жұмсалу бағыттарын көрсетедi. Негiзгi қаржы жоспары –
мемлекеттiң жоспары қызметiнiң нәтижесi, онда қоғамның барлық мүлiктерiнiң
мүддесiнен бейнелейтiн мемлекет еркi бейнелейдi. Мемлекеттiң негiзгi қаржы
жоспарының көрсеткiштерi республика Парламентінің жыл сайын қабылдайтын
“Мемлекеттiк бюджет” туралы заңына сәйкес мiндеттi түрде орындалуы тиiс.
Қоғамдық ұдайы өндiрiстегi мемлекеттiк бюджеттiң рөлi, ең алдымен,
өндiрiлген Ұлттық табыстың 39 процентiнiң жалпы қоғамдық өнiмнiң 18
процентiнiң бөлiгi және қайта бөлуге түсуiнен көрiнедi. Ол жоғарыда атап
өтiлгендей қаражатты елдiң халық шаруашылығы салалары, қоғамдық қызмет
саласы, өндiрiс секторлары, экономикалық аудандарымен аумақтары арасында
бөлiнедi.
Бүкіл халық шаруашылығының бюджетi болғандықтан, мемлекеттiк бюджет
экономикаға тұтас ықпал жасайды.
Мемлекеттiк бюджет материалдық өндiрiс саласында оның өсуiнiң
ретiнде зор роль атқарады. Бюджет қаржысы жеке (жеке кәсiпорындар
шеңберiнде) және қоғамдық (бүкіл халық шаруашылығы ауқымында) қорлар
қозғалысын. Кәсiпорындағы күрделi жұмсалымдары мен айналым қаржысын
бюджеттен қаржыландыру, операциялық және басқа шығындарын жабу бюджетке
жеке кәсiпорындардың өзiндiк айналым қорларына қосылып оның, iркіліссiз бiр
қалыпты жүруiне мүмкіндiк бередi.
Өндiрiстен тыс салалардағы бюджет қаржысы олардың қызметiнiң одан
әрi дамуының басты көзi. Бұл салалардағы мекемелер мен ұйымдардың басым
көпшiлiгi өздерiнiң табыс көздерi жоқ болғандықтан, мемлекеттiк бюджеттен
қаржылындырылады. Бiлiм беру, денсаулық сақтау, әлеуметтiк қамсыздандыру,
ғылым, мәдениет, әдебиет және өнер салаларындағы мемлекеттiң шығындары
-жалпы мемлекеттiк ауқымдағы әлеуметтiк мәдени шараларды жүзеге асыруға
мүмкіндiк беретiн қаржы базасы. Өндiрiстiк емес салалардың қызметiн қаржы
ресурстарымен қамтамасыз ете отырып, мемлекет бюджет арқылы тұтыну қорының
нақты көлемiн қалыптастыруға, оны пайдалану да аудандық пропорцияға, оны
пайдалануда аудандық пропорцияға әсер етуi мүмкін.
Бюджет жүйесi экономикалық қатынастармен заң нормасына негiзделген
өз алдына жеке бюджеттердiң жиынтығы.
Бюджет құрылысы дегенiмiз – бюджет жүйесiн құрудың принциптерi,
оның буындарын өзара байланыстырудың ұйымдық формалары.
Бюджет жүйесiнiң құрылымы елдiң Ұлттық, мемлекеттiк құрылысымен
анықталады. Мемлекеттiк федеративтiк және унитарлық құрылыстры болуы
мүмкін; бiрiншiсiнде үш буынды бюджет жүйесi қолданылады. Ортақ бюджет
федералдық, республикалық, федерация, мүшелерiнiң республика, жер штат және
т.б. бюджеттерi.
Екiншi екi буынды бюджет жүйесi қолданылады: орталық бюджет және
жергiлiктi бюджеттер. Екеуiне де бюджеттердiң белгiлi бiр дәрежеде
дербестiгi мен бөлектенуi бар бiрақ орталық төлемдерiн орталықтандыру және
әлеуметтiк-экономикалық процестердi басқару деңгейiне қарай реттеп отырады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесiнiң құрылымына мыналар
кiредi:
-Республикалық бюджет;
-Жергiлiктi бюлджет.
Жергiлiктi бюджеттер: облыстық, аудандық, қалалық, қалалардағы
аудандық бюджеттер.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы сияқты
бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың іс қимылы,
мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған айрықшылығымен
айқындалады.
Бөлгіштік функцияның іс-әрекетінің өзіндік ерекшелігі сол, қоғамдық
өнімнің құны қоғамдық өндірістің сфералары, ұлттық шаруашылықтың
секторлары, аумақтар, салалар, жеке шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасында бөлінеді.
Мемлекеттік бюджет арқылы бүгінде Қазақстанда жалпы қоғамдық өнімнің
шамамен 10% және жалпы ішкі өнімнің 20% бөлінеді.
Сонымен бірге мемлекет қаржысының негізгі буыны ретінде мемлекеттік
бюджет бөлгіштік функция шеңберінде қосалқы функцияларды, атап айтқанда:
• ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлу; экономиканы
мемлекеттік реттеу және ынталандыру;
• әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
• ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау және
пайдалануға бақылау жасау сияқты сипатты функцияларды
орындайды.
Бақылау функциясы бюджет қорларын бөлудің сандық үйлесімдеріне,
олардың қоғамдық өндіріс дамуының қажеттіліктеріне сай келетіндігіне,
бөлудің ұнамсыз барысынан ауытқуын анықтау және оларды жою мүмкіндігіне
көрінеді.
Мемлекеттің бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек
экономикалық категория және мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры
ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары,әлеуметтік-
экономикалық процестерді реттеу механизмінің жиынтық ұғымы ретінде қарауға
болады. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық
процестер бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары-
салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар
және т.б. өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлеттің
негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады.
Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға жасалынады, бюджеттің
кірістерін, шығындарын, орталықтандырылған қаржы ресурстарының шешуші
бөлігінің қозғалысын анықтайды.
Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты
қайта бөлудегі маңызды орнын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы өндірістегі айрықша
рөлін айқындайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет ұлтттық экономиканы басқарудың басты
механизмдерінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал
етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді.Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау,оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекет заңдарының
бірі болып табылады (мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заң).
Сөйтіп, бюджетті осы жоғарыда айтылғандардың жиынтығы ретінде
қараған жөн (1 сызбаны қараңыз).
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің
қаражаттары ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді
мақсатты бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық
әлеуетті арттыруға, әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың табысы аз
жіктерін (зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған отбастарын) қолдау,
сондай-ақ денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ ҚОНДЫРМА БӨЛІГІ
(СУБЪЕКТИВТІ ЖАҒЫ)
МЕМЛЕКЕТ ЗАҢЫ
ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДЫ БАСҚАРУ
МЕХАНИЗМІ
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ
БАЗИС МЕМЛЕКЕТТІҢ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН
БӨЛІГІ АҚША ҚОРЫ РЕСУРСТАР
(ОБЪЕКТИВТІ
ЖАҒЫ)
ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ
ҚАТЫНАСТАР
1 сызба. Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы
Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады.
Қаржылық жоспарлау процесінде бюджет ұлттық шаруашылықтың салаларына
және өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал етеді.
Мемлекеттің ақша қорын жасау және пайдаланудың негізгі қаржы жоспары бола
отырып, бюджет барлық шаруашылық жүргізуші субъектілермен және ұжымдармен
етене байланысқан.
1.2. Республикалық бюджеттердiң кiрiс мен шығыстары және оның
құрылымы
Мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын
жасаумен және пайдаланумен байланысты бюджеттiң қызметi айрықша
экономикалық формалар арқылы атқарылады. Олар құндық бөлiнiстiң жеке
көздерiн көрсетедi.
Екi категорияда объективтi және бюджет секiлдi өздерiнiң арнайы
қоғамдық мiндеттерi бар: кiрiстер мемлекетке қажеттi қаражатпен қамтамасыз
етсе, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды тиiстi мемлекеттiк қажеттерге
бөледi.
Кiрiстер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы мемлекеттiң нақты
әлеуметтiк-экономикалық тарихи жағдайда жүзеге асыратын бюджет және салық
саясатын iске асыру бағыттарына байланысты. Соның өзiнде мемлекет
кiрiстердi қалыптастырып шығындарды жұмсаудың нақты жағдайға сәйкес
формалары мен әдiстерiн пайдаланады.
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар – бюджетің кірістері мен шығыстары арқылы болып
отырады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпымемлекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі. Бюджеттің түсімдері кірістер, бюджеттік
кредиттерді өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер,
сондай-ақ мемлекеттік қарыздар, ал оның шығыстары шығындар, бюджеттік
кредиттер, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша негізгі борышты
өтеу болып табылады.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде
мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды
жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Нарықтық қатынастарға көшкенге дейін КСРО-ның мемлекеттік бюджетінің
кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша жинақтарына негізделіп келді. Ол
бюджет кірістерінің жалпы сомасының 90% құрады және негізінен екі төлемнен
– айналым салығы мен пайдададан алынатын төлемдерден тұрды. Бұл жүйе 1930
жылдан 1990 жылға дейін өмір сүрді. 1980 жылдары енгізілген өндірістік
қорлар, еңбек ресурстары және басқалары үшін ақы түрінде пайдадан алынатын
нормативті төлемдер жүйесін өзгертпеді және жеке кәсіпорындар қызметінің
жеке-дара нәтижелеріне бағытталып отырды.
Дағдыдағыдай, кірістердің көзі салықтар немесе оларға барабар
төлемдер болып табылады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті
кірістерінің құрамы мен құрылымы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен
және салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың
түсімдерінен айқындалады.
Мемлекеттiк бюджет кiрiстерiнiң көздерi, әдетте, салықтар немесе
төлемдер болып табылады. Мысалы, бұрынғы кеңес одағында мемлекеттiк
бюджетке қаржы түсімдерiнiң басты көзi кәсiпорындар мен ұйымдар пайдасынан
алынатын төлемдермен айналым салығының түсімдерi болып келедi.
Бұл төлемдер экономикалық мәнi жағынан салықтық түсiмдер болып
табылғанымен, ресми түрде олай санамайтын едi. Сол сияқты 1991 жылға дейiн
формальды түрде салықтар қатарына жатпағанымен, iс жүзiнде өнiм мен оны
өткiзу бағасының құрылымына енетiн, жанама түрде халақ төлейтiн әлеуметтiк
сияқтандыруға (10 процентке дейiн) бөлiнген қаражаттар бюджетке түсетiн.
Халық шаруашылығының дамуының қазiргi кезеңде республикалық
бюджеттiң кiрiсi мыналардың есебiне қалыптасып отыр:
-қосылған құнға салынатын салық;
-акциздер;
-меншiк формаларына қарамастан кәсiпорындық, бiрлестiктер мен
Ұйымдардың, соның iшiнде шетелдiк және (бiрлескен кәсiпорындардың пайдасына
салынатын салық);
-жер салығы;
-тiркелген (ренталық) төлемдер;
-құнды қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық;
-Қазақстан Республикасының 1992 жылғы мемлекеттiк iшкi ұтыс
қазыналық бақылауларын өткiзуден түскен табыстар;
-қысқа мерзiмдi қазыналық векселдердi аукционда сатудан алынған
табыстар;
-мемлекеттiк мүлiктi өткiзуден түскен түсімдер;
-басқа да жалпы республикалық салықтар, алымдар мен салық алынбайтын
әр түрлі төлемдер;
-сыртқы экономикалық қызметiмен түсетiн табыстар (экспорттық және
импорттық барлық салығы, импорт бойынша сатып алынған бiрiншi қажеттегi
тауаларды сатудан түскен түсімдер).
Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншiк
фирмасындағы кәсiпорындар, бiрлестiктермен шаруашылық жүргізушi субъектiлер
республикалық бюджетке, кеден тарифтерiне сәйке Ұлттық валютамен экспорттың
және импорттың бар салықтарын төлейдi.
Мына қорларға түсетiн және олардан аударылатын қаражат республикалық
бюджет кiрiсi құрамында ескерiледi:
• Жер қойнауын қорғау және минералдық шикiзат базасын ұдайы
толықтыру қоры.
• Экономиканы толықтыру қоры;
• Жол қоры;
• Жұмыспен қамтуға жәрдемдесудiң мемлекеттiк қоры;
• Кәсiпкерлiктi қолдану және зейнетақы қоры.
.
Мемлекеттiк бюджеттiң шығыс бөлiгi көптеген бағыттарды қамтиды. Олар
iрiлендiрiлiп, былай бiрiктiрiледi. Халық шаруашылығының қаржыландыруға
бөлiнетiн қаржы бүкіл шығыстардың 15 процентiн құрайды, әлеуметтiк мәдени
шаруаларды қаржыландыруға бөлiнетiн қаржы – 6 проценттен құрайды.
Қалған қаржы мемлекеттiк өнiммен, мемлекеттiк басқару, сот органдары
мен прокуратураны, құқық қорғау органдарын ұстауға, қорғанысқа жұмсалады.
Қаржының бiр бөлiгi министрлер кабинетiнiң резерв қорын құрауға
мемлекеттiк борышты ақтауға және басқаларға жұмсалады.
Республика бюджетiнiң шығыс бөлiгiнiң құрамы мен құрылымын
әлеуметтiк-экономикалық бағыты бөлекше: әлеуметтiк-мәдени шараларды
қаржыландыруға – 8,4 процент мемлекеттiк өкiмет органдарын, сот органдарын
және прокуратураның ұстауға – 0,8 процент.
Қаржы резервтерiн құру және мемлекеттiк борышты ақтауға шығындар
қарастырылады. Халық шаруашылығының және әлеуметтiк–мәдени шараларды
қаржыландыру шығындарының едәуiр бөлiгi субвенция формасында төменгi
бюджеттерге жiберiледi.
Кәсiпорындар, мен мекемелердi ұйымдарды қаржыландыруға тараулар
бойынша жүргізiледi.
2-сызба. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бюджетi
Кiрiстер мен шығыстардың тәптiштелеген тiзiмi мен топтамасы бюджет
жiктемесiнен айқындалады.
Бюджет жiктемесi – бұл мемлекеттiң қаржы органдардың бүкіл бюджеттiк
қызметiнiң негiзiн қалайтын бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстарының жүйеленген
экономикалық топтамасы.
Бюджет жiктемесi мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк дамуының
жоспары, болжамдары және бағдарламалары мен министрлер мен ведомствалар,
ұйымдар мен мемлекеттердiң қаржы жоспарларының бюджеттiң байланысын
қамтамасыз етедi; жеке сметалармен қаржы жоспарларын жиынтық сметаларға
және жоспарларға бiрiктiруге мүмкіндiк бередi, жиынтық жоспарлармен бюджет
жазбаларының байланысын қамтамасыз етедi.
Бюджет жiктемесiнiң бөлiм, параграф, тарау және баптары болады.
Кәсiпорындар мекемелер мен ұйымдар үшін кiрiстердi есептейдi және
бөлiмдер мен параграфтар тұрғысынан шығындарды қаржыландыруға тараулар
бойынша жүргізiледi.
Кәсiпорындар мен мекемелердi ұйымдарды қаржыландыру шығындардың жеке
түрлерiн анықтайтын баптар бойынша жүргізiледi: еңбек ақы қоры, жалақы
есебi, кеңес және шаруашылық шығындары, құрал-жабдықтар сатып алу, күрделi
жұмсалым, күрделi ғимараттарды жөндеу және тағы басқалар.
Бюджет кiрiсi мемлекет кiрiсiне қарағанда барынша тар мағынада болып
келедi. Бюджеттiң барлық деңгейдегi билiктiң қаржылық қаражатынан бөтен
мемлекеттiң бюджетiнен тыс қорлармен бүкіл мемлекеттiк сектордың
ресурстарын да қамтиды.
Кездейсоқ жағдайлар болғанда салықтық төлемдер алуға мүмкіндiгi
болмағанда қағаз ақша эмиссиясына жүгiнедi.
Бюджеттiң табыстары түрлі белгiлерi бойынша жіктеледi. Құрылу
көздерi бойынша олар заңды тұлғалардың салықтарына, халықтан алынатын
салыққа, заемдерге, мемлекеттiк меншiктi сатудан түскен түсімдерге және т.б
бөлiнедi.
Алу әдiстерi бойынша – салықтық, салықтық емес; салық түрлерi
бойынша – акциздерге, қосымша құн салығына, табыс салығына, кiрiс салығына
және т.б бөлiнедi.
Қоғамның экономикалық өмiрiнде бюджеттiк шығындардың рөлi мен мәнiн
айқындау үшін олардың айқын белгiлерiне қарай жiктейдi. Теория мен
тәжірибеде бюджет шығындарын жiктеудiң бiрнеше белгiлерi бар.
Ең алдымен бюджет шығындарын экономикалық жiктеу қолданылады,
олардың ұлғайған ұдайы өндiрiстiң барысына әсерiн көрсетедi. Бұл жағдайда
ағымдық және капиталдық бюджет шығындарына бөлiнедi. Ақша қаражаты
бағытталған қызмет саласын көрсететiн бюджет шығындарының қызметтiк
жiктелуiнiң мәнi зор.
Ведомствалық жiктеуi бюджеттiк ассигования алатын заңды тұлғаларды
немесе мемлекеттiк мекемелердi сай келерлiк министрлiктерге бөлуге
мүмкіндiк бередi. Бюджет шығындарын бұлай жiктеу, басқару жүйесiнiң
өзгеруiмен байланысты, шығындар құрылымындағы үлкен өзгерiсттердi
көрсетедi.
Мақсаттық бағытына қарай, яғни жұмсалуының нақты түрiне қарай
шығындарын жiктеу, бюджет қаражатын тиiмдi қолдану үшін алдын–ала жағдай
туғызады. Бюджеттiк ассигнованияны қолдануды ықпалды түрде бақылау мен
тиiмдi жүзеге асыру үшін қажеттi база болып келедi.
Шығындарын аумақтық жiктеу
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк басқару деңгейiне сай
бюджеттiк шығындарды мемлекеттiк бюджет және жергiлiктi бюджет шығындарына
бөлiнедi.
Облыс бюджетi – бiр–бiрiнiң арасына өзара жатқызылатын операциялар
есебiнсiз жасалатын облыстық, қалалық және аудандық бюджеттiң жиынтығы.
Бюджеттiк бағдарлама – айқын бiр мемлекеттiк қызметтi орындау
бойынша iс шаралар жиынтығы.
Бюджеттiк процедура – бюджеттi жасау, қарау, бекiту, қолдану
бойынша оның орындалуын бақылау және бюджеттiң орындалуы бойынша есебiн
бекiтудегi мемлекеттiк органдар мен қызметтiк тұлғалардың қызметтерiн заң
актілерiмен белгiлеу.
Үкiметпен кепiлдендiрiлген қарыз – Қазақстан Республикасының
Үкiметiнiң кепiлдiгi бар, айқын бiр уақытта игерiлген сома және
қайтарылмаған, өтелмеген заемдар.
Мемлекеттiк құнды қағаздар – үкiметтiң және жергiлiктi атқарушы
органдардың шығарған құнды қағаздары немесе Қазақстан Республикасы Ұлттық
банктiң құнды қағаздары.
Мемлекеттiк бюджет – бiр–бiрiмен өзара жатыстыру есебiнсiз,
республикалық және жергiлiктi бюджеттер жиынтығы.
Бюджет тапшылығы – шығыстар көмегiнiң бюджеттегi қайтарымды негiзде
бөлiнген кридиттердi бюджетке түсетiн түсімдердi жалпы сомасынан асып
түсу. Бекiтiлген республикалық бюджет тапшылығының мөлшерi Ұлттық валютамен
және iшкi жалпы өнiмге қатысты процентпен ал жергiлiктi бюджеттiң тапшылығы
көрсетiледi.
Қазақстан Республикасындағы бюджет құрылымының негiзгi ережелерi
және оның құрылымы.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесi түрлі деңгейдегi бюджеттiң
жасалуы барысындағы қалыптасатын қатынастарды реттейдi, республикалық және
жергiлiктi бюджеттердiң орындалуын бақылауды және орындалуын, бекiтуiн,
қаралуын, жасалу тәртiбiн реттейдi.
Бюджет - мемлекеттегi орталықтандырылған ақшалай қоры, заңмен
немесе жергiлiктi өкiлеттi органдарының шешімiмен бекiтiлген, заң
актлерiмен қаралған салық есебiнен, төлемдердегi басқада мiндеттi
төлемдерге капиталмен жүргiзiлген операциялар табысынан салықтық және басқа
да түсімдерден құрылған және мемлекеттегi өз қызметiн атқаруды қамтамасыз
етуiне тағайындалған ақшалай қор болып келедi.
Бюджеттiк өтiнiм – Қазақстан Республикасының Қаржы
Министiрлiктерiнiң бекiткен формасы бойынша олардың администраторларына
берген бюджеттiк бағдарламаларының қаржылық негiздемелерi.
Бюджеттiк алу – облыстық бюджеттердегi және Алматы, Астана
қалаларының бюджетiнен республикалық бюджетке заңмен айқындалған сомада
берiлетiн заңды тарнсферттер немесе жергiлiктi маслихаттың шешiмiмен
айқындалған сомада аудан және қала бюджеттерiнен облыстық бюджетке
берiлетiн заңды трансферттер.
Бюджеттiк жiктелу – қызметтiк, ведомствалық және экономикалық сипаты
бойынша Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлiктерi бекiткен бюджетке
түсу және бюджеттен жұмсалу топтамалары болып келедi.
Бюджет кiрiстерi – салықтардан, алымдар мен бюджетке төленетiн басқа
да мiндеттi төлемдердегi алынатын түсімдердi салыққа жатпайтын және өзге де
түсімдердiң, сондай–ақ бюджетке қайтарылмайтын негiзге келiп түсетiн
капиталмен жасалынатын операциялардан түсетiн кiрiстердiң көлемi.
Бюджеттiгi профецитiн пайдалану – борыштың негiзгi соммасын
қайтаруға жiберiлетiн бюджет профецитiнiң заем қаражаттары түсімi
шегерлеген көлемi.
Кредиттеу – заңды және жеке тұлғаларға бюджеттен қайтарымды негiзде
ақша қаражатын бөлу.
Жергiлiктi бюджеттiк бағдарламалар – жергiлiктi атқарушы органдар
әзiрлеп, жергiлiктi өкiлдi органдар бекiтетiн және жергiлiктi бюджеттерге
қаржыландырылатын бағдарламалар. Мемлекеттiк инвестициялар бағдарламасын –
үкіметтiк және үкімет тарпынан берiлген қаражаттарды экономикалық басым
секторлары бойынша инвестициялардың Қазақстан Республикасының Үкіметi
бекiтетiн бағдарламасы.
Бюджет профицитi – бюджетке келiп түсетiн кiрiстер мен ресми
трансферттер түсімдерiнiң және бұрын бюджеттен берiлген кредиттер бойынша
негiзгi борышты өтеудiң жалпы сомасының жалпы шығыстар көлемiнен және
қайтарымды негiзде бөлiнетiн кредиттердiң асып түсуi.
Бекiтiлетiн бюджет – профицитiне мөлшерi Ұлттық валютамен және жалпы
iшкi өнiмге процентпен есептеледi.
Бюджет шығыстары – бекiтiлген бюджет негiзде қайтарылмайтын негiзде
бөлiнетiн қаражат. Республикалық қаражат – Қазақстан Республикасының
заңымен бекiтiлген түсімдер мен бюджет тапшылығының қаржыландыру есебiнен
қалыптастырылатын және өзiне Қазақстан Республикасының Конституциясымен заң
актiлерi жүктеген мiндеттердi жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасының
Үкiметi белгiлейтiн республикаллық бюджет бағдарламаларының қаржыландыруға
арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Секвестр – бюджеттiң атқарылуы кезiнде бюджет тапшылығының
белгiленген деңгейiнен артып кететiн не кiрiс көздерiне түсетiн түсімдер
қысқартылатын, соның салдарынан бюджетке көзделген бюджеттiк
бағдарламаларды толық көлемде қаржыландыру мүмкін болмайтын жағдайларда
енгiзiлетiн қаражатын белгiленген шекте жұмсалуына тыйым салынуын көздейтiн
арнаулы механизм.
Бекiтiлген бюджет - Қазақстан Республикасының Парламентi немесе
тиiстi жергiлiктi өкiлеттi органдар бекiткен, тиiстi қаржы жылына арналған
бюджет.
Нақтыланған бюджет – Қазақстан Республикасының Парламентi немесе
тиiстi жергiлiктi өкiлдi органдар бюджеттiң атқарылуы барысында енгiзiлген
өзгерiстердi ескере отырып бекiткен, ағымдағы қаржы жылына арналған бюджет.
Бюджет тапшыылығын қаржыландыру – борыштың негiзгi сомасын қайтаруды
шегергеннен кейiн бюджетке түсетiн заемдар қаражаты түсімiнiң көлемi.
Бюджет тиiстi қаржы жылына арнап үкімет қабылдаған Қазақстан
Республикасының әлеуметтiк–экономикалық дамуының индикативтiк жоспарының
негiзiнде Қазақстан Республикасы Президентiнiң жыл сайынғы жолдауын ескере
ортырып қалыптастырылады. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесi
экономикалық қатынастарға және тиiстi құқықтық нормаларға негiзделген әр
түрлі деңгейдегi бюджеттердi қамтиды. Қазақстан Республикасы жиынтығында
мемлекеттiк бюджеттi құрайтын республикалық бюджетпен жергiлiктi бюджеттер
дербес жұмыс iстейдi.
Бюджет жүйесiнiң жұмыс iстеуi – бюджеттiң әр түрлі деңгейiнiң өзара
байланысына негiзделген және оларды әзiрлеу, қарау, бекiту, атқару, бақылау
тәртiбiнiң, сондай–ақ республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы
туралы есеппен қамтамасыз етiледi.
II. Бюджеттiң кірісі мен шығысы түсімдеріне экономикалық талдау жасау
1. Республикалық бюджеттiң кірісі мен шығысының түсімдері
Мемлекеттiк бюджет бұл мемлекеттiк өкiмет органдарының қызметiн
қамтамасыз ету үшін ақшалай қаражатты қалыптастыру және жұмсалудың негiзгi
қаржы жоспары. Мемлекеттiк бюджет республикалық және жергiлiктi
бюджеттердi бiрiктiредi.
Бюджеттiң табысы – салық және салыққа жатпайтын түсімдер мен
алымдар көлемi, сондай-ақ қайтарылмайтын негiзде бюджетке түсетiн
капиталмен жасалған операциялардан түсетiн табыстардан тұрады.
Мемлекеттiк бюджеттiң табысы:
Салық түсімдерiнен:
-заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы
-жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы
-әлеуметтiк салық
-қосылған құн салығы
-акциздер
-меншiк салықтары
оның iшiнде:
-мүлiк салығы
-жер салығы
- көлік салығы
Салықтық емес түсімдер
- Капитал операцияларынан түскен табыс
- Алынған ресми трансферттер
- Бюджеттен бұрын берiлген несие бойынша негiзгi борышты өтеуден
тұрады.
“Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне” сәйкес республикалық
бюджетке түсетін кірістер мыналар болып табылады:
1) салықтық түсімдер алымдар және корпорациялық табыс салығы,
қосылған құнға салынатын салық, соның ішінде Қазақстан Республикасының
аумағында өндірілген тауарларға, орындалған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтерге және Қазақстанның аумағында импортталатын тауарларға салынатын
қосылған құн салығы, импортталатын тауарларға акциздер, газ конденсатын
қоса алғанда, шикі мұнайға салынатын акциздер, жер қойнауын
пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері, экспортқа шығарылатын
шикі мұнайға салынатын рента салығы, Қазақстан Республикасының аумағы
бойынша автокөлік құралдарының жүріп өткені үшін алым, телевизиялық және
радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұхсат бергені үшін
алынатын алым, теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді, азаматтық
әуе кемелерін, радиоэлктрондық құралдырды және жиілігі жоғары құрылғыларды,
дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым, қалааралық және
(немесе) халықаралық телефон байланысын бергені үшін, радиожиілік спектрін,
кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төленетін төлем, әкелінетін және
әкелетін тауарларға кеден баждары, отандық тауар өндірушілерді қорғау
шаралары ретінде алынатын баждар, консулдық алым, Қазақстан Республикасы
азаматтарының паспортттары мен жеке куәліктерін бергені үшін мемлекеттік
баж, жүргізуші куәліктерін және көлік құралдарын мемлекеттік тіркеу туралы
куәліктер бергені үшін алынатын мемлекеттік баж, мемлекеттік нотариат
кеңселері нотариустарының нотариаттық іс-әрекет жасағаны үшін алынатын
мемлекеттік баж және басқа алымдар мен төлемдер;
2) салықтық емес түсімдер республикалық меншіктен алынатын кірістер
(республикалық мемлекеттік кәсіпорындар мен Ұлттық банктің таза табысы
бөлігінің түсімдері, республикалық меншіктегі: акциялар пакеттеріне
дивиденттер, заңды тұлғаларға қатысу үлесіне кірістер, мүлікті жалға
беруден алынатын кірістер, Үкіметтің депозиттері, екінші деңгей банктерінің
шоттарында орналастырылған мемлекеттік сыртқы қарыздар, республикалық
бюджеттен берілген кредиттер бойынша сыйақылар (мүдделер), қару-жарақ пен
әскери техниканы стаудан түсетін кірістер, республикалық меншіктен түсетін
басқа да кірістер); республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік
мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуден
түсетін түсімдер және осы мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттік сатып
алуларды өткізуден түсетін ақша түсімдері; мемлекеттік мекемелер салатын
айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар, өндіріп алулар және республикалық
бюджетке түсетін басқа да салыққа жатпайтын түсімдер);
3) негізгі капиталды сатудан түсетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
I. Мемлекеттік бюджеттiң атқарымдылығы және оны жүзеге асыру
1.1. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мазмұны мен мәнi ... ... ... ...6
2. Республикалық бюджеттердiң кiрiс мен шығыстары және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12
II. Бюджеттiң кірісі мен шығысы түсімдеріне экономикалық талдау жасау
2.1 Республикалық бюджеттiң кірісі мен шығысының түсімдері ... ... ... ..19
2. Бюджет балансы және бюджет тапшылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 26
III. Мемлекетті басқарудың негізгі нысаны ретінде бюджетті жетілдіру
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 33
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Кiрiспе
Бюджет - мемлекеттiк билiктiң қызметiн қамтамасыз ету үшін ақша
қаражатын құру және жұмсау түрiн бiлдiредi. Бюджеттiк қатынастардың
объективтiк сипаты мемлекеттiң қолында мемлекет үшін маңызды мiндеттердi
шешуге қажеттi Ұлттық еңбек бөлiгiн мемлекет жолына шағындандыруымен
бюджеттiк қатынастың объективтiк сипаты болып келедi.
Бюджет екi бағытта әрекет етедi:
1) ел экономикасын басқарудың, жоспарлаудың, реттеудiң(немесе қажет
болған жағдайда аймақтық өзiн-өзi басқаруына қажет болған жағдайда)
экономикалық темптiгi ретiнде;
2) территория мен сала арасында Ұлттық табысты тарату оныңкөмегiмен
жүзеге асырылатын ақша қатынастарын Ұйымдастыру және қаржылық
ресурстарды басқару механизмi.
Бiрiншi бағыттағы бюджеттi қолдану, бұл бюджет ел немесе аймақтық
қаржылық жоспары екендiгiн бiлдiредi.
Екiншi бағыты - бұл бюджеттiңмемлекеттiңқаржылық жүйесiнiң тобы
екендiгiн бiлдiредi. Бюджеттi қолдану мемлекеттiң қаржылық саясымен
айқындалады, бюджеттiк саясат оның бiр бөлiгi болып келедi. Бюджеттiк
саясат – бұл бюджеттi құру, бюджет барысын реттеу, бюджет тапшылығын
басқару және бюджеттiк бақылауды Ұйымдастыру бойынша заңдық, экономикалық,
Ұйымдастырушылық шаралардыңжиынтығы болып келедi. Бұл жұмыста мемлекеттiк
бюджеттiңэкономикалық мәнi мен мемлекеттiк бюджет тапшылығыныңмәселелерi
қаралып отыр. Бюджеттiңреттеушiлiк ролiнiңартуы оны қаржылық шаруашылық
жоспары ретiнде қарауға негiз болды, ол экономикалық тұрақтылыққа
қолжеткiзу және құрылған тұрақтандырушыкөбiнесе бюджеттiк механизмныңмұндай
тағайындалуы көп жазылған табыстық бөлiгiнiңқалыптасу сыпатына және
шығыныңбағытталуыныңкөздерiне байланысты болып қаралады, ол түсімнiңмынадай
негiзгi тұрлерiнен құралады: табыстық салық, кәсiпорындар мен корпарациялар
салығы, әлеуметтiк сақтандыру жарнасынан, акциздерден, тұтыныс
заттарыныңсалығынан құралады.
Меншiктiк табыстарына жататындары салықтар мен жиындары сол бюджетке
түсетiндерi, сонымен қатар мүлiктi жекешелендiруге және оны сатудан түскен
табыс, жердi жалға бергеннен және басқа да мүлiктi жалға бергеннен,
айыппұлдар мен т.б. түскендерi жасады.
Табысты жоспарлау – бұл сай келерлiк бюджетке толығымен немесе
тиянақты белгiленген ұлесте тұрақты немесе ұзақ уақыттық негiзде бекiтiлген
тәртiппен түсуi болып келедi.
Жұмыстың аналитикалық бөлiмiнде қазiргi жағдайы оның тапшылық
мәселерi мен одан шығу жолдары қарастырылады. Барлық деңгейден бюджеттің
шығындары бюджетке еңгiзiлген ағымдық шығындарға бөлiнедi және дамуға
бөлiнген жұмсалулары да бюджетке енгiзiледi.
Одан әрiде бұған толығырақ тоқталамыз. Бюджет табысы оның шығынына
теңелуi қажет. Шығындарының табыстың артып кетуi бюджет артылуын тудырады,
яғни қаражаттың бос қалуын туындайды. Ол алып тастауға жатпайды.
Шығындардың табыстан артып кетуi бюджеттiң тапшылығын құрайды.
Бюджеттiң тапшылығы бәрiмiзге белгiлi болып отырғандай қажетсiз-ақ.
Ол аймақты қаржылық қолдау қорына қаражатынан, дотация, субвенция
есебiнен, сонымен қатар несиелер мен займдар шығару есебiене жабылады. Егер
бюджеттi орындау барысында тапшылықпен бекiтiлген деңгеймен артып кетсе,
онда шығынды секвестерлеу механизмi еңгiзiледi. Мұның не екендiгiн жұмыс
барысында бiздiң елiмiздiң бюджеттiк жүйесi қаралады. Өйткенi бюджет
республикамыздың әлеуметтiк-экономикалық жағдайын көрсетедi. Бюджеттiк
қаражаттардың қалай орындалуын, қалыптасып және жұмсалынып жатудың маңызын
бiлген жөн. Республиканың бюджетiнiң қалыптасуы мен орындалуы ҚР “Бюджет
жүйесi” жайлы заңына сай негiзделiнедi.
Бұл жұмыс барысында бiз толығырақ түрде әрбiр тарауын аша отырып,
оның iшiнде бюджет жайлы және бюджеттiк тапшылық, Қазақстан Республикасының
бюджеттiк жүйесi жайлы, бюджеттiк саланың тапшылығы оны жою бойынша
жүргізiлген шаралар жайлы, елдегi қаржылық тұрақтылық және дұрыс
макроэкономикалық тенденцияларды бекiтуге толығырақ тоқталамыз.
I. Мемлекеттік бюджеттің атқарымдылығы және оны жүзеге асыру
1. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мазмұны мен мәнi
Сан алуан қаржы байланыстарында жекелеген ерекшелiктерiн бiлдiретiн
айрықша салалары бар. Мәселен, мемлекеттiң кәсiпорындармен, мекемелермен
және халықпен қалыптасатын қаржы қатынастары қоғамдық өнiмдi құндық
бөлудiңайрықша саласын құрайды. Бұл қатынастарға қоғамдық қажеттердi өтеуге
арнаған. Орталықтандырылған қаражат қорын құрап, пайдалануға байланысты.
Бұл процесс мемлекеттiң тiкелей қатынастарынан түзеуге асырылып
отырады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы “мемлекеттiк бюджет” деп аталған
ұғымның экономикалық мазмұнын құрайды.
Мемлекеттiк бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы ретiнде
объективтiк сипатқа ие. Оны бөлудiң дербес саласы ретiнде өмiр сүруiн
қоғамдық өндiрiстiң өзi айқындайды.
Оны жоспарлы дамыту орталықтандырылған ресурстарды қажет етедi.
Қаражатты орталықтандыру халық шаруашылығы ауқымында қорлардың үздiксiз
айналымын ұйымдастыру үшін, жалпы экономиканың жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету
үшін қажет. Арнаулы бюджет саласының құндық бөлiнiсi мемлекеттiң табиғаты
мен қызметiнен туындайды. Мемлекет қаржыландыруға, бүкіл қоғам ауқымында
әлеуметтiк-мәдени шаралар өткiзуге, қорғаныс мiндеттерiн шешуге,
мемлекеттiк басқарудың жалпы шығындарын жабуға орталықтандырылған қаржыны
қажет етедi.
Сөйтiп мемлекеттiк бюджет ұдайы өндiрiстiң қажеттерiнен мемлекеттiң
табиғатынан объективтi қажеттiлiк туындайтын болып табылады.
Қаржы қатынастарының белгілі бір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажыратататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді. Сонымен бірге, бюджет қатынастарына белгілі бір өзіндік
ерекшелік тән, алайда ол қаржымен ортақ өзгеше белгілердің шеңберінен
шықпайды.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет
мына өзгеше белгілермен сипатталады:
1) мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен
және оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны болып табылады;
2) құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан жеке құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес сфера
қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы, ол ұлттық шарушылықтың
салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық қызметтің сфералары
арасында құнды қайта бөлуге арналған;
3) қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және одан белгілі
үзілісте жүзеге асырылады, ал қаржы қатынастары материалдық өндірісте де,
өндірістік емес сферада да тауар-ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып
жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттай түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында-бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық (бөлгіштік) процестер
мемлекеттің жұмылдыратын және пайдаланатын ақшаның ағынында өзінің
көрінісін табады. Бюджеттік қор-бұл қоғамдық өніммен ұлттық табыстың құндық
бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа
әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Экономика қазiргi жағдайда орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салық және аумақтық
құрылымдар мүмкіндiк бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен
қаражат экономиканың басты учаскелерiнде шоғырландырып, мемлекеттiң
экономикалық және әлеуметтiк саясатын жүзеге асыруға жағдай жасайды.
Сөйтiп құндық бөлiністiң айрықша бөлiгi ретiнде мемлекеттiк бюджет
айрықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк қажеттiлiктердi
қанағаттандыруға қызмет етедi.
Нақты, объективтi бөлiстiң қатынастардың формасы болғандықтан
айрықша қоғамдық арналымды орындай отырып, мемлекеттiк бюджет экономикалық
категория ретiнде көрiнедi.
Қаржы қатынастарының жиынтығы ретiнде мемлекеттiк бюджетте қаржы
категориясында мән сипаттар бар: бюджет қатынастары бөлiстiк сипатта
мақсатты ақша қорларын құрап, пайдалану арқылы жүредi. Сонымен қатар
бюджеттiк қатынастардың белгiлi бiр ерекшелiктерi болады. Бiрақ ол
ерекшелiк қаржыға тән сипат шегiнен шықпайды. Мемлекеттiк бюджет құн
бөлiнiсiнiң айрықша саласы ретiнде мыналармен сипатталады.
Жиынтық қоғамдық өкiмiнiң мемлекеттiң қасында жинақталып, қоғамдық
қажеттердi өтеумен байланысты бөлiс қатынастарының айрықша экономикалық
формасы болып табылады.
Құнды жасап, оны тұтыну процесiн бедерлейтiн материалдық өндiрiс
қаржысы мен құнды тұтынуға қызмет ететiн өндiрiстен тыс сала қаржысынан
айырмашылығы бюджет халық шаруашылығы салалары, аумақтар экономика
секторлары қоғамдық қызмет салалары. Арасында құнды қайта бөлiкке салуға
арналған.
Қоғамдық өнiмнiң тауар формасындағы қозғалысымен тiкелей байланысы
жоқ құнды бөлiсiн, одан алшақтау жүзеге асырылады, ал материалдық өндiрiс
пен өндiрiстен тыс салаларды қаржы қатынастары тауар-ақша қатынастарымен
астасып жатады.
Кез-келген басқа экономикалық категория сияқты, мемлекеттiк бюджет
өндiрiстiк қатынастарды бейнелеп, ссудалық операцияларға лайық материалдық-
заттық көрiнiс табады.
Бюджет қатынастары мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының
орталықтандырылған қорында - бюджет қорында заттанады. Нәтижесiнде қоғамда
жүрiп жатқан нақты экономикалық (бөлiс) процестерi мемлекет жұмылдырып
пайдаланатын қаражат тасқынынан көрiнедi.
Бюджет қоры - қоғамдық өнiм мен ұлттық табыстың құндық бөлiнiсiнiң
тиiстi кезеңдерiнен өтiп, ұдайы өндiрiстi ұлғайту халыққа әлеуметтiк–мәдени
қызмет көрсету, қорғаныс, басқару жөнiндегi қажеттердi қанағаттандыру үшін
мемлекет қарамағына түскен бөлiгiнiң объективтi алғы шарты бар экономикалық
формасы. Бюджет қорын қалыптастыру мен пайдалану, бөлу және қайта бөлуге
байланысты болатын құн қозғалысыныңпроцесiн бiлдiредi.
Экономикалық категория ретiнде мемлекеттiк бюджет қоғамдық өнiм
құнының мемлекеттiң орталықтандырылған қаражат қорын құру жолымен жоспарлы
түрде бөлу, қайта бөлу процесiнде және оны ұдайы өндiрiстi ұлғайту,
қоғамдық қажеттердi қанағаттандыруға пайдалану барысында мемлекетпен
қоғамдық өндiрiске басқа да қатысушылардың арасында қалыптасқан ақша
қатынастарын бейнелейдi.
Бюджет экономикаға бюджет механизмi арқылы ықпал етедi. Мұнда
бюджеттiң бүкіл экономикаға ықпал құралы ретiндегi ролi көрiнедi.
Бюджет механизмi – мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының
орталықтандырылған қорын құру және пайдалану формалары мен әдiстерiнiң
жиынтығы. Экономиканы реттеу орталықтандырылған қаражат қорының көлемiн
белгiлеу, оны құру, пайдалану формаларымен әдiстерiн реттеу, бюджеттi құру
және орындау процесiндегi қаржы ресурстарын қайта бөлiсiп салу жолымен
жүзеге асырылады.
Өндiрiс құрал-жабдықтарына мемлекетiк меншiктiң әзiрше, басым болуы
шаруашылықты үлестерiне жүргізудi қажет етедi мұның өзi бюджет
қатынастарының жұмыс iстеуiнiң жоспарлы мақсатын алдын-ала айқындайды.
Бюджет байланыстарының мақсатты сипаты, мемлекеттiң ақшалай
қаражаттарының орталықтандырылған қоры қозғалысының осыған ұқсас формасы
бюджет байланыстарын тиiстi қаржы құжаты елдiң негiзгi қаржы жоспарында
бейнеленетiндегi жеткiзедi. Онда бюджеттiң экономикалық мазмұнын құрайтын
бөлiс процестерi қарастырылады. Кiрiстер және шғыстардың баптары
мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру
көздерiмен жұмсалу бағыттарын көрсетедi. Негiзгi қаржы жоспары –
мемлекеттiң жоспары қызметiнiң нәтижесi, онда қоғамның барлық мүлiктерiнiң
мүддесiнен бейнелейтiн мемлекет еркi бейнелейдi. Мемлекеттiң негiзгi қаржы
жоспарының көрсеткiштерi республика Парламентінің жыл сайын қабылдайтын
“Мемлекеттiк бюджет” туралы заңына сәйкес мiндеттi түрде орындалуы тиiс.
Қоғамдық ұдайы өндiрiстегi мемлекеттiк бюджеттiң рөлi, ең алдымен,
өндiрiлген Ұлттық табыстың 39 процентiнiң жалпы қоғамдық өнiмнiң 18
процентiнiң бөлiгi және қайта бөлуге түсуiнен көрiнедi. Ол жоғарыда атап
өтiлгендей қаражатты елдiң халық шаруашылығы салалары, қоғамдық қызмет
саласы, өндiрiс секторлары, экономикалық аудандарымен аумақтары арасында
бөлiнедi.
Бүкіл халық шаруашылығының бюджетi болғандықтан, мемлекеттiк бюджет
экономикаға тұтас ықпал жасайды.
Мемлекеттiк бюджет материалдық өндiрiс саласында оның өсуiнiң
ретiнде зор роль атқарады. Бюджет қаржысы жеке (жеке кәсiпорындар
шеңберiнде) және қоғамдық (бүкіл халық шаруашылығы ауқымында) қорлар
қозғалысын. Кәсiпорындағы күрделi жұмсалымдары мен айналым қаржысын
бюджеттен қаржыландыру, операциялық және басқа шығындарын жабу бюджетке
жеке кәсiпорындардың өзiндiк айналым қорларына қосылып оның, iркіліссiз бiр
қалыпты жүруiне мүмкіндiк бередi.
Өндiрiстен тыс салалардағы бюджет қаржысы олардың қызметiнiң одан
әрi дамуының басты көзi. Бұл салалардағы мекемелер мен ұйымдардың басым
көпшiлiгi өздерiнiң табыс көздерi жоқ болғандықтан, мемлекеттiк бюджеттен
қаржылындырылады. Бiлiм беру, денсаулық сақтау, әлеуметтiк қамсыздандыру,
ғылым, мәдениет, әдебиет және өнер салаларындағы мемлекеттiң шығындары
-жалпы мемлекеттiк ауқымдағы әлеуметтiк мәдени шараларды жүзеге асыруға
мүмкіндiк беретiн қаржы базасы. Өндiрiстiк емес салалардың қызметiн қаржы
ресурстарымен қамтамасыз ете отырып, мемлекет бюджет арқылы тұтыну қорының
нақты көлемiн қалыптастыруға, оны пайдалану да аудандық пропорцияға, оны
пайдалануда аудандық пропорцияға әсер етуi мүмкін.
Бюджет жүйесi экономикалық қатынастармен заң нормасына негiзделген
өз алдына жеке бюджеттердiң жиынтығы.
Бюджет құрылысы дегенiмiз – бюджет жүйесiн құрудың принциптерi,
оның буындарын өзара байланыстырудың ұйымдық формалары.
Бюджет жүйесiнiң құрылымы елдiң Ұлттық, мемлекеттiк құрылысымен
анықталады. Мемлекеттiк федеративтiк және унитарлық құрылыстры болуы
мүмкін; бiрiншiсiнде үш буынды бюджет жүйесi қолданылады. Ортақ бюджет
федералдық, республикалық, федерация, мүшелерiнiң республика, жер штат және
т.б. бюджеттерi.
Екiншi екi буынды бюджет жүйесi қолданылады: орталық бюджет және
жергiлiктi бюджеттер. Екеуiне де бюджеттердiң белгiлi бiр дәрежеде
дербестiгi мен бөлектенуi бар бiрақ орталық төлемдерiн орталықтандыру және
әлеуметтiк-экономикалық процестердi басқару деңгейiне қарай реттеп отырады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесiнiң құрылымына мыналар
кiредi:
-Республикалық бюджет;
-Жергiлiктi бюлджет.
Жергiлiктi бюджеттер: облыстық, аудандық, қалалық, қалалардағы
аудандық бюджеттер.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы сияқты
бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың іс қимылы,
мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған айрықшылығымен
айқындалады.
Бөлгіштік функцияның іс-әрекетінің өзіндік ерекшелігі сол, қоғамдық
өнімнің құны қоғамдық өндірістің сфералары, ұлттық шаруашылықтың
секторлары, аумақтар, салалар, жеке шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасында бөлінеді.
Мемлекеттік бюджет арқылы бүгінде Қазақстанда жалпы қоғамдық өнімнің
шамамен 10% және жалпы ішкі өнімнің 20% бөлінеді.
Сонымен бірге мемлекет қаржысының негізгі буыны ретінде мемлекеттік
бюджет бөлгіштік функция шеңберінде қосалқы функцияларды, атап айтқанда:
• ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімді қайта бөлу; экономиканы
мемлекеттік реттеу және ынталандыру;
• әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
• ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын жасау және
пайдалануға бақылау жасау сияқты сипатты функцияларды
орындайды.
Бақылау функциясы бюджет қорларын бөлудің сандық үйлесімдеріне,
олардың қоғамдық өндіріс дамуының қажеттіліктеріне сай келетіндігіне,
бөлудің ұнамсыз барысынан ауытқуын анықтау және оларды жою мүмкіндігіне
көрінеді.
Мемлекеттің бюджеттің сан қырлы маңызын ескере отырып, оны тек
экономикалық категория және мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры
ретінде ғана емес, сонымен бірге негізгі қаржы жоспары,әлеуметтік-
экономикалық процестерді реттеу механизмінің жиынтық ұғымы ретінде қарауға
болады. Мәселен, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық
процестер бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары-
салықтар, мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар
және т.б. өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлеттің
негізгі қаржы жоспары ретінде сипатталады.
Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға жасалынады, бюджеттің
кірістерін, шығындарын, орталықтандырылған қаржы ресурстарының шешуші
бөлігінің қозғалысын анықтайды.
Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты
қайта бөлудегі маңызды орнын, сондай-ақ қоғамдық ұдайы өндірістегі айрықша
рөлін айқындайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Елдің негізгі қаржы жоспарының көрсеткіштері республика
Парламентінің жыл сайын қабылдайтын Республикалық бюджет туралы заңына
сәйкес сөзсіз орындауға жатады.
Мемлекеттік бюджет ұлтттық экономиканы басқарудың басты
механизмдерінің бірі. Ол экономикаға мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорын жасау мен пайдаланудың нысандары мен әдістерінің жиынтығы болып
табылатын бюджеттік механизм арқылы ықпал етеді. Жалпы экономикаға ықпал
етудің құралы ретіндегі бюджеттің рөлі осында көрінеді.Экономиканы реттеу
орталықтандырылған ақша қорының сандық көлемін анықтау,оны жасау мен
бөлудің нысандары мен әдістерін реттеу, бюджеттің атқарылу процесінде қаржы
ресурстарын қайта бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Ақырында, мемлекеттік бюджет орындалуы міндетті мемлекет заңдарының
бірі болып табылады (мысалы, келесі қаржы жылына арналған республикалық
бюджет туралы заң).
Сөйтіп, бюджетті осы жоғарыда айтылғандардың жиынтығы ретінде
қараған жөн (1 сызбаны қараңыз).
Нарықтық механизмге көшу жағдайында мемлекеттік бюджеттің
қаражаттары ең алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді
мақсатты бюджеттік бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық
әлеуетті арттыруға, әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың табысы аз
жіктерін (зейнеткерлерді, мүгедектерді, аз қамтылған отбастарын) қолдау,
сондай-ақ денсаулық сақтау, білім беру және мәдениет мекемелерін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ ҚОНДЫРМА БӨЛІГІ
(СУБЪЕКТИВТІ ЖАҒЫ)
МЕМЛЕКЕТ ЗАҢЫ
ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДЫ БАСҚАРУ
МЕХАНИЗМІ
МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ
БАЗИС МЕМЛЕКЕТТІҢ ОРТАЛЫҚТАНДЫРЫЛҒАН
БӨЛІГІ АҚША ҚОРЫ РЕСУРСТАР
(ОБЪЕКТИВТІ
ЖАҒЫ)
ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ
ҚАТЫНАСТАР
1 сызба. Мемлекеттік бюджеттің сапалық сипаттамасы
Шығындар мен салықтар арқылы бюджет экономика мен инвестицияларды
реттеудің және ынталандырудың, өндіріс тиімділігін арттырудың маңызды
құралы болып табылады.
Қаржылық жоспарлау процесінде бюджет ұлттық шаруашылықтың салаларына
және өндірістік емес сфераның мекемелеріне айтарлықтай ықпал етеді.
Мемлекеттің ақша қорын жасау және пайдаланудың негізгі қаржы жоспары бола
отырып, бюджет барлық шаруашылық жүргізуші субъектілермен және ұжымдармен
етене байланысқан.
1.2. Республикалық бюджеттердiң кiрiс мен шығыстары және оның
құрылымы
Мемлекеттiң ақшалай қаражаттарының орталықтандырылған қорын
жасаумен және пайдаланумен байланысты бюджеттiң қызметi айрықша
экономикалық формалар арқылы атқарылады. Олар құндық бөлiнiстiң жеке
көздерiн көрсетедi.
Екi категорияда объективтi және бюджет секiлдi өздерiнiң арнайы
қоғамдық мiндеттерi бар: кiрiстер мемлекетке қажеттi қаражатпен қамтамасыз
етсе, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды тиiстi мемлекеттiк қажеттерге
бөледi.
Кiрiстер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы мемлекеттiң нақты
әлеуметтiк-экономикалық тарихи жағдайда жүзеге асыратын бюджет және салық
саясатын iске асыру бағыттарына байланысты. Соның өзiнде мемлекет
кiрiстердi қалыптастырып шығындарды жұмсаудың нақты жағдайға сәйкес
формалары мен әдiстерiн пайдаланады.
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар – бюджетің кірістері мен шығыстары арқылы болып
отырады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпымемлекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі. Бюджеттің түсімдері кірістер, бюджеттік
кредиттерді өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер,
сондай-ақ мемлекеттік қарыздар, ал оның шығыстары шығындар, бюджеттік
кредиттер, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша негізгі борышты
өтеу болып табылады.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде
мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды
жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Нарықтық қатынастарға көшкенге дейін КСРО-ның мемлекеттік бюджетінің
кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша жинақтарына негізделіп келді. Ол
бюджет кірістерінің жалпы сомасының 90% құрады және негізінен екі төлемнен
– айналым салығы мен пайдададан алынатын төлемдерден тұрды. Бұл жүйе 1930
жылдан 1990 жылға дейін өмір сүрді. 1980 жылдары енгізілген өндірістік
қорлар, еңбек ресурстары және басқалары үшін ақы түрінде пайдадан алынатын
нормативті төлемдер жүйесін өзгертпеді және жеке кәсіпорындар қызметінің
жеке-дара нәтижелеріне бағытталып отырды.
Дағдыдағыдай, кірістердің көзі салықтар немесе оларға барабар
төлемдер болып табылады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті
кірістерінің құрамы мен құрылымы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен
және салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың
түсімдерінен айқындалады.
Мемлекеттiк бюджет кiрiстерiнiң көздерi, әдетте, салықтар немесе
төлемдер болып табылады. Мысалы, бұрынғы кеңес одағында мемлекеттiк
бюджетке қаржы түсімдерiнiң басты көзi кәсiпорындар мен ұйымдар пайдасынан
алынатын төлемдермен айналым салығының түсімдерi болып келедi.
Бұл төлемдер экономикалық мәнi жағынан салықтық түсiмдер болып
табылғанымен, ресми түрде олай санамайтын едi. Сол сияқты 1991 жылға дейiн
формальды түрде салықтар қатарына жатпағанымен, iс жүзiнде өнiм мен оны
өткiзу бағасының құрылымына енетiн, жанама түрде халақ төлейтiн әлеуметтiк
сияқтандыруға (10 процентке дейiн) бөлiнген қаражаттар бюджетке түсетiн.
Халық шаруашылығының дамуының қазiргi кезеңде республикалық
бюджеттiң кiрiсi мыналардың есебiне қалыптасып отыр:
-қосылған құнға салынатын салық;
-акциздер;
-меншiк формаларына қарамастан кәсiпорындық, бiрлестiктер мен
Ұйымдардың, соның iшiнде шетелдiк және (бiрлескен кәсiпорындардың пайдасына
салынатын салық);
-жер салығы;
-тiркелген (ренталық) төлемдер;
-құнды қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық;
-Қазақстан Республикасының 1992 жылғы мемлекеттiк iшкi ұтыс
қазыналық бақылауларын өткiзуден түскен табыстар;
-қысқа мерзiмдi қазыналық векселдердi аукционда сатудан алынған
табыстар;
-мемлекеттiк мүлiктi өткiзуден түскен түсімдер;
-басқа да жалпы республикалық салықтар, алымдар мен салық алынбайтын
әр түрлі төлемдер;
-сыртқы экономикалық қызметiмен түсетiн табыстар (экспорттық және
импорттық барлық салығы, импорт бойынша сатып алынған бiрiншi қажеттегi
тауаларды сатудан түскен түсімдер).
Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан барлық меншiк
фирмасындағы кәсiпорындар, бiрлестiктермен шаруашылық жүргізушi субъектiлер
республикалық бюджетке, кеден тарифтерiне сәйке Ұлттық валютамен экспорттың
және импорттың бар салықтарын төлейдi.
Мына қорларға түсетiн және олардан аударылатын қаражат республикалық
бюджет кiрiсi құрамында ескерiледi:
• Жер қойнауын қорғау және минералдық шикiзат базасын ұдайы
толықтыру қоры.
• Экономиканы толықтыру қоры;
• Жол қоры;
• Жұмыспен қамтуға жәрдемдесудiң мемлекеттiк қоры;
• Кәсiпкерлiктi қолдану және зейнетақы қоры.
.
Мемлекеттiк бюджеттiң шығыс бөлiгi көптеген бағыттарды қамтиды. Олар
iрiлендiрiлiп, былай бiрiктiрiледi. Халық шаруашылығының қаржыландыруға
бөлiнетiн қаржы бүкіл шығыстардың 15 процентiн құрайды, әлеуметтiк мәдени
шаруаларды қаржыландыруға бөлiнетiн қаржы – 6 проценттен құрайды.
Қалған қаржы мемлекеттiк өнiммен, мемлекеттiк басқару, сот органдары
мен прокуратураны, құқық қорғау органдарын ұстауға, қорғанысқа жұмсалады.
Қаржының бiр бөлiгi министрлер кабинетiнiң резерв қорын құрауға
мемлекеттiк борышты ақтауға және басқаларға жұмсалады.
Республика бюджетiнiң шығыс бөлiгiнiң құрамы мен құрылымын
әлеуметтiк-экономикалық бағыты бөлекше: әлеуметтiк-мәдени шараларды
қаржыландыруға – 8,4 процент мемлекеттiк өкiмет органдарын, сот органдарын
және прокуратураның ұстауға – 0,8 процент.
Қаржы резервтерiн құру және мемлекеттiк борышты ақтауға шығындар
қарастырылады. Халық шаруашылығының және әлеуметтiк–мәдени шараларды
қаржыландыру шығындарының едәуiр бөлiгi субвенция формасында төменгi
бюджеттерге жiберiледi.
Кәсiпорындар, мен мекемелердi ұйымдарды қаржыландыруға тараулар
бойынша жүргізiледi.
2-сызба. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бюджетi
Кiрiстер мен шығыстардың тәптiштелеген тiзiмi мен топтамасы бюджет
жiктемесiнен айқындалады.
Бюджет жiктемесi – бұл мемлекеттiң қаржы органдардың бүкіл бюджеттiк
қызметiнiң негiзiн қалайтын бюджеттiң кiрiстерi мен шығыстарының жүйеленген
экономикалық топтамасы.
Бюджет жiктемесi мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк дамуының
жоспары, болжамдары және бағдарламалары мен министрлер мен ведомствалар,
ұйымдар мен мемлекеттердiң қаржы жоспарларының бюджеттiң байланысын
қамтамасыз етедi; жеке сметалармен қаржы жоспарларын жиынтық сметаларға
және жоспарларға бiрiктiруге мүмкіндiк бередi, жиынтық жоспарлармен бюджет
жазбаларының байланысын қамтамасыз етедi.
Бюджет жiктемесiнiң бөлiм, параграф, тарау және баптары болады.
Кәсiпорындар мекемелер мен ұйымдар үшін кiрiстердi есептейдi және
бөлiмдер мен параграфтар тұрғысынан шығындарды қаржыландыруға тараулар
бойынша жүргізiледi.
Кәсiпорындар мен мекемелердi ұйымдарды қаржыландыру шығындардың жеке
түрлерiн анықтайтын баптар бойынша жүргізiледi: еңбек ақы қоры, жалақы
есебi, кеңес және шаруашылық шығындары, құрал-жабдықтар сатып алу, күрделi
жұмсалым, күрделi ғимараттарды жөндеу және тағы басқалар.
Бюджет кiрiсi мемлекет кiрiсiне қарағанда барынша тар мағынада болып
келедi. Бюджеттiң барлық деңгейдегi билiктiң қаржылық қаражатынан бөтен
мемлекеттiң бюджетiнен тыс қорлармен бүкіл мемлекеттiк сектордың
ресурстарын да қамтиды.
Кездейсоқ жағдайлар болғанда салықтық төлемдер алуға мүмкіндiгi
болмағанда қағаз ақша эмиссиясына жүгiнедi.
Бюджеттiң табыстары түрлі белгiлерi бойынша жіктеледi. Құрылу
көздерi бойынша олар заңды тұлғалардың салықтарына, халықтан алынатын
салыққа, заемдерге, мемлекеттiк меншiктi сатудан түскен түсімдерге және т.б
бөлiнедi.
Алу әдiстерi бойынша – салықтық, салықтық емес; салық түрлерi
бойынша – акциздерге, қосымша құн салығына, табыс салығына, кiрiс салығына
және т.б бөлiнедi.
Қоғамның экономикалық өмiрiнде бюджеттiк шығындардың рөлi мен мәнiн
айқындау үшін олардың айқын белгiлерiне қарай жiктейдi. Теория мен
тәжірибеде бюджет шығындарын жiктеудiң бiрнеше белгiлерi бар.
Ең алдымен бюджет шығындарын экономикалық жiктеу қолданылады,
олардың ұлғайған ұдайы өндiрiстiң барысына әсерiн көрсетедi. Бұл жағдайда
ағымдық және капиталдық бюджет шығындарына бөлiнедi. Ақша қаражаты
бағытталған қызмет саласын көрсететiн бюджет шығындарының қызметтiк
жiктелуiнiң мәнi зор.
Ведомствалық жiктеуi бюджеттiк ассигования алатын заңды тұлғаларды
немесе мемлекеттiк мекемелердi сай келерлiк министрлiктерге бөлуге
мүмкіндiк бередi. Бюджет шығындарын бұлай жiктеу, басқару жүйесiнiң
өзгеруiмен байланысты, шығындар құрылымындағы үлкен өзгерiсттердi
көрсетедi.
Мақсаттық бағытына қарай, яғни жұмсалуының нақты түрiне қарай
шығындарын жiктеу, бюджет қаражатын тиiмдi қолдану үшін алдын–ала жағдай
туғызады. Бюджеттiк ассигнованияны қолдануды ықпалды түрде бақылау мен
тиiмдi жүзеге асыру үшін қажеттi база болып келедi.
Шығындарын аумақтық жiктеу
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк басқару деңгейiне сай
бюджеттiк шығындарды мемлекеттiк бюджет және жергiлiктi бюджет шығындарына
бөлiнедi.
Облыс бюджетi – бiр–бiрiнiң арасына өзара жатқызылатын операциялар
есебiнсiз жасалатын облыстық, қалалық және аудандық бюджеттiң жиынтығы.
Бюджеттiк бағдарлама – айқын бiр мемлекеттiк қызметтi орындау
бойынша iс шаралар жиынтығы.
Бюджеттiк процедура – бюджеттi жасау, қарау, бекiту, қолдану
бойынша оның орындалуын бақылау және бюджеттiң орындалуы бойынша есебiн
бекiтудегi мемлекеттiк органдар мен қызметтiк тұлғалардың қызметтерiн заң
актілерiмен белгiлеу.
Үкiметпен кепiлдендiрiлген қарыз – Қазақстан Республикасының
Үкiметiнiң кепiлдiгi бар, айқын бiр уақытта игерiлген сома және
қайтарылмаған, өтелмеген заемдар.
Мемлекеттiк құнды қағаздар – үкiметтiң және жергiлiктi атқарушы
органдардың шығарған құнды қағаздары немесе Қазақстан Республикасы Ұлттық
банктiң құнды қағаздары.
Мемлекеттiк бюджет – бiр–бiрiмен өзара жатыстыру есебiнсiз,
республикалық және жергiлiктi бюджеттер жиынтығы.
Бюджет тапшылығы – шығыстар көмегiнiң бюджеттегi қайтарымды негiзде
бөлiнген кридиттердi бюджетке түсетiн түсімдердi жалпы сомасынан асып
түсу. Бекiтiлген республикалық бюджет тапшылығының мөлшерi Ұлттық валютамен
және iшкi жалпы өнiмге қатысты процентпен ал жергiлiктi бюджеттiң тапшылығы
көрсетiледi.
Қазақстан Республикасындағы бюджет құрылымының негiзгi ережелерi
және оның құрылымы.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесi түрлі деңгейдегi бюджеттiң
жасалуы барысындағы қалыптасатын қатынастарды реттейдi, республикалық және
жергiлiктi бюджеттердiң орындалуын бақылауды және орындалуын, бекiтуiн,
қаралуын, жасалу тәртiбiн реттейдi.
Бюджет - мемлекеттегi орталықтандырылған ақшалай қоры, заңмен
немесе жергiлiктi өкiлеттi органдарының шешімiмен бекiтiлген, заң
актлерiмен қаралған салық есебiнен, төлемдердегi басқада мiндеттi
төлемдерге капиталмен жүргiзiлген операциялар табысынан салықтық және басқа
да түсімдерден құрылған және мемлекеттегi өз қызметiн атқаруды қамтамасыз
етуiне тағайындалған ақшалай қор болып келедi.
Бюджеттiк өтiнiм – Қазақстан Республикасының Қаржы
Министiрлiктерiнiң бекiткен формасы бойынша олардың администраторларына
берген бюджеттiк бағдарламаларының қаржылық негiздемелерi.
Бюджеттiк алу – облыстық бюджеттердегi және Алматы, Астана
қалаларының бюджетiнен республикалық бюджетке заңмен айқындалған сомада
берiлетiн заңды тарнсферттер немесе жергiлiктi маслихаттың шешiмiмен
айқындалған сомада аудан және қала бюджеттерiнен облыстық бюджетке
берiлетiн заңды трансферттер.
Бюджеттiк жiктелу – қызметтiк, ведомствалық және экономикалық сипаты
бойынша Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлiктерi бекiткен бюджетке
түсу және бюджеттен жұмсалу топтамалары болып келедi.
Бюджет кiрiстерi – салықтардан, алымдар мен бюджетке төленетiн басқа
да мiндеттi төлемдердегi алынатын түсімдердi салыққа жатпайтын және өзге де
түсімдердiң, сондай–ақ бюджетке қайтарылмайтын негiзге келiп түсетiн
капиталмен жасалынатын операциялардан түсетiн кiрiстердiң көлемi.
Бюджеттiгi профецитiн пайдалану – борыштың негiзгi соммасын
қайтаруға жiберiлетiн бюджет профецитiнiң заем қаражаттары түсімi
шегерлеген көлемi.
Кредиттеу – заңды және жеке тұлғаларға бюджеттен қайтарымды негiзде
ақша қаражатын бөлу.
Жергiлiктi бюджеттiк бағдарламалар – жергiлiктi атқарушы органдар
әзiрлеп, жергiлiктi өкiлдi органдар бекiтетiн және жергiлiктi бюджеттерге
қаржыландырылатын бағдарламалар. Мемлекеттiк инвестициялар бағдарламасын –
үкіметтiк және үкімет тарпынан берiлген қаражаттарды экономикалық басым
секторлары бойынша инвестициялардың Қазақстан Республикасының Үкіметi
бекiтетiн бағдарламасы.
Бюджет профицитi – бюджетке келiп түсетiн кiрiстер мен ресми
трансферттер түсімдерiнiң және бұрын бюджеттен берiлген кредиттер бойынша
негiзгi борышты өтеудiң жалпы сомасының жалпы шығыстар көлемiнен және
қайтарымды негiзде бөлiнетiн кредиттердiң асып түсуi.
Бекiтiлетiн бюджет – профицитiне мөлшерi Ұлттық валютамен және жалпы
iшкi өнiмге процентпен есептеледi.
Бюджет шығыстары – бекiтiлген бюджет негiзде қайтарылмайтын негiзде
бөлiнетiн қаражат. Республикалық қаражат – Қазақстан Республикасының
заңымен бекiтiлген түсімдер мен бюджет тапшылығының қаржыландыру есебiнен
қалыптастырылатын және өзiне Қазақстан Республикасының Конституциясымен заң
актiлерi жүктеген мiндеттердi жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасының
Үкiметi белгiлейтiн республикаллық бюджет бағдарламаларының қаржыландыруға
арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Секвестр – бюджеттiң атқарылуы кезiнде бюджет тапшылығының
белгiленген деңгейiнен артып кететiн не кiрiс көздерiне түсетiн түсімдер
қысқартылатын, соның салдарынан бюджетке көзделген бюджеттiк
бағдарламаларды толық көлемде қаржыландыру мүмкін болмайтын жағдайларда
енгiзiлетiн қаражатын белгiленген шекте жұмсалуына тыйым салынуын көздейтiн
арнаулы механизм.
Бекiтiлген бюджет - Қазақстан Республикасының Парламентi немесе
тиiстi жергiлiктi өкiлеттi органдар бекiткен, тиiстi қаржы жылына арналған
бюджет.
Нақтыланған бюджет – Қазақстан Республикасының Парламентi немесе
тиiстi жергiлiктi өкiлдi органдар бюджеттiң атқарылуы барысында енгiзiлген
өзгерiстердi ескере отырып бекiткен, ағымдағы қаржы жылына арналған бюджет.
Бюджет тапшыылығын қаржыландыру – борыштың негiзгi сомасын қайтаруды
шегергеннен кейiн бюджетке түсетiн заемдар қаражаты түсімiнiң көлемi.
Бюджет тиiстi қаржы жылына арнап үкімет қабылдаған Қазақстан
Республикасының әлеуметтiк–экономикалық дамуының индикативтiк жоспарының
негiзiнде Қазақстан Республикасы Президентiнiң жыл сайынғы жолдауын ескере
ортырып қалыптастырылады. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесi
экономикалық қатынастарға және тиiстi құқықтық нормаларға негiзделген әр
түрлі деңгейдегi бюджеттердi қамтиды. Қазақстан Республикасы жиынтығында
мемлекеттiк бюджеттi құрайтын республикалық бюджетпен жергiлiктi бюджеттер
дербес жұмыс iстейдi.
Бюджет жүйесiнiң жұмыс iстеуi – бюджеттiң әр түрлі деңгейiнiң өзара
байланысына негiзделген және оларды әзiрлеу, қарау, бекiту, атқару, бақылау
тәртiбiнiң, сондай–ақ республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы
туралы есеппен қамтамасыз етiледi.
II. Бюджеттiң кірісі мен шығысы түсімдеріне экономикалық талдау жасау
1. Республикалық бюджеттiң кірісі мен шығысының түсімдері
Мемлекеттiк бюджет бұл мемлекеттiк өкiмет органдарының қызметiн
қамтамасыз ету үшін ақшалай қаражатты қалыптастыру және жұмсалудың негiзгi
қаржы жоспары. Мемлекеттiк бюджет республикалық және жергiлiктi
бюджеттердi бiрiктiредi.
Бюджеттiң табысы – салық және салыққа жатпайтын түсімдер мен
алымдар көлемi, сондай-ақ қайтарылмайтын негiзде бюджетке түсетiн
капиталмен жасалған операциялардан түсетiн табыстардан тұрады.
Мемлекеттiк бюджеттiң табысы:
Салық түсімдерiнен:
-заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы
-жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы
-әлеуметтiк салық
-қосылған құн салығы
-акциздер
-меншiк салықтары
оның iшiнде:
-мүлiк салығы
-жер салығы
- көлік салығы
Салықтық емес түсімдер
- Капитал операцияларынан түскен табыс
- Алынған ресми трансферттер
- Бюджеттен бұрын берiлген несие бойынша негiзгi борышты өтеуден
тұрады.
“Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне” сәйкес республикалық
бюджетке түсетін кірістер мыналар болып табылады:
1) салықтық түсімдер алымдар және корпорациялық табыс салығы,
қосылған құнға салынатын салық, соның ішінде Қазақстан Республикасының
аумағында өндірілген тауарларға, орындалған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтерге және Қазақстанның аумағында импортталатын тауарларға салынатын
қосылған құн салығы, импортталатын тауарларға акциздер, газ конденсатын
қоса алғанда, шикі мұнайға салынатын акциздер, жер қойнауын
пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері, экспортқа шығарылатын
шикі мұнайға салынатын рента салығы, Қазақстан Республикасының аумағы
бойынша автокөлік құралдарының жүріп өткені үшін алым, телевизиялық және
радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұхсат бергені үшін
алынатын алым, теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді, азаматтық
әуе кемелерін, радиоэлктрондық құралдырды және жиілігі жоғары құрылғыларды,
дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым, қалааралық және
(немесе) халықаралық телефон байланысын бергені үшін, радиожиілік спектрін,
кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төленетін төлем, әкелінетін және
әкелетін тауарларға кеден баждары, отандық тауар өндірушілерді қорғау
шаралары ретінде алынатын баждар, консулдық алым, Қазақстан Республикасы
азаматтарының паспортттары мен жеке куәліктерін бергені үшін мемлекеттік
баж, жүргізуші куәліктерін және көлік құралдарын мемлекеттік тіркеу туралы
куәліктер бергені үшін алынатын мемлекеттік баж, мемлекеттік нотариат
кеңселері нотариустарының нотариаттық іс-әрекет жасағаны үшін алынатын
мемлекеттік баж және басқа алымдар мен төлемдер;
2) салықтық емес түсімдер республикалық меншіктен алынатын кірістер
(республикалық мемлекеттік кәсіпорындар мен Ұлттық банктің таза табысы
бөлігінің түсімдері, республикалық меншіктегі: акциялар пакеттеріне
дивиденттер, заңды тұлғаларға қатысу үлесіне кірістер, мүлікті жалға
беруден алынатын кірістер, Үкіметтің депозиттері, екінші деңгей банктерінің
шоттарында орналастырылған мемлекеттік сыртқы қарыздар, республикалық
бюджеттен берілген кредиттер бойынша сыйақылар (мүдделер), қару-жарақ пен
әскери техниканы стаудан түсетін кірістер, республикалық меншіктен түсетін
басқа да кірістер); республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік
мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуден
түсетін түсімдер және осы мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттік сатып
алуларды өткізуден түсетін ақша түсімдері; мемлекеттік мекемелер салатын
айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар, өндіріп алулар және республикалық
бюджетке түсетін басқа да салыққа жатпайтын түсімдер);
3) негізгі капиталды сатудан түсетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz