Қазақстан Республикасының жер және өзге заңдары бойынша ауылшаруашылығы мақсатындағы жер нарығының құқықтық табиғатын қарастыру
КIРIСПЕ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАҚСАТЫНДАҒЫ ЖЕРЛЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Ауылшаруашылық мақсатындағы жерлердiң түсiнiгi, түрлерi және құрамы
1.2 Ауылшаруашылығы жер нарығы туралы заңдардың даму тарихы: құқықтық аспект.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ЖЕР НАРЫҒЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасында жердi жеке меншiкке немесе пайдалану құқығына беру (сату) үшiн ақы төлеудi құқықтық реттеу мәселелерi
2.2 Жердi жалдау ақысын құқықтық реттеу мәселелерi
2.3 Жер учаскесінің нарықтық құны
2.4 Ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлерді сауда.саттықта сатуды құқықтық реттеу мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАҚСАТЫНДАҒЫ ЖЕРЛЕРДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Ауылшаруашылық мақсатындағы жерлердiң түсiнiгi, түрлерi және құрамы
1.2 Ауылшаруашылығы жер нарығы туралы заңдардың даму тарихы: құқықтық аспект.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ЖЕР НАРЫҒЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Қазақстан Республикасында жердi жеке меншiкке немесе пайдалану құқығына беру (сату) үшiн ақы төлеудi құқықтық реттеу мәселелерi
2.2 Жердi жалдау ақысын құқықтық реттеу мәселелерi
2.3 Жер учаскесінің нарықтық құны
2.4 Ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлерді сауда.саттықта сатуды құқықтық реттеу мәселелері
ҚОРЫТЫНДЫ
Адам қоғамының барлық өмiрiнде, оның қалыптасуы мен дамуында жер өте маңызды роль атқарған. Жер адам баласының барлық мұқтаждықтары үшiн керек бiрден-бiр арсенал болған.
Жер – табиғаттың берген сыйы ретiнде, адам қоғамының пайда болуына дейiн болған. Бiрақ, жер өзiнiң еңбектiң жалпы заты қызметiн атқаруы үшiн мiндеттi түрде оны бiреу иемденуi қажет және өндiрiстiк процесiн жүзеге асыруы қажет.
Қазақстан Республикасы өз алдында егемендi ел болғалы қоғамдық қатынастар, соның iшiнде жер қатынастары Қазақстан Республикасының негiзгi заңының нормаларына сай дами бастады. Яғни тәуелсiз жас мемлекетiмiздiң әлеуметтiк-экономикалық, саяси және құқықтық қатынастарының жаңа өмiр талабына сай, дамуы өзiмiз үшiн және болашақ ұрпақ үшiн жоғарыда аталған мемлекетiмiздiң негiзгi қатынастарын қайта реттеп, экономикалық, құқықтық реформаларды қазiргi өмiр талабына сай жүргiзудi талап еттi. Қазақстан Республикасы Президентiнiң айтуы бойынша басты саяси мақсат тұрғысында, әсiресе өтпелi кезеңде экономикалық реформаларды ойдағыдай жүзеге асырудың қажеттi шарты ретiнде тұрақтылықты қамтамасыз ету болып табылады. Сонымен бiрге, өз халқына жолдауында жаңадан қабылданған жер туралы заңның халықты өркениеттi нарыққа алып келмегенiн және аталған заңда жiберiлген кемшiлiктердi тез арада жойып жөнге келтiру керек екендiгiн атап көрсеткен болатын [1]. Мемлекетiмiзде жер қатынастарының дұрыс дамуы елiмiздiң әлеуметтiк-экономикалық, құқықтық дамуына зор ықпалын тигiзетiнiн ұмытпағанымыз жөн. Сол себептi жер қатынастарының реттелуiн мемлекеттен ажыратып алуға болмайды. Мемлекет жер қатынастарын тек құқықпен ғана реттеп отырады, яғни, жер құқық саласы осы жер қатынастарын реттеуде мемлекеттiң негiзгi құралы болып табылады. Қазiргi нарықтық қатынастарға байланысты, жердiң мемлекет меншiгiнен жеке меншiкке өтуi және жеке меншiктегi жерлердiң азаматтық құқықтық мәмiлелер арқылы сатылуы, жалға берiлуi сияқты жүргiзiлiп жатқан қатынастардың барлығы да тек ақылы негiзде жүзеге асырылады. Бұл дамыған нарықтық қоғамның талабынан туындаған заңды құбылыс болып табылады және бұл өте орынды. Себебi, жердiң мемлекет меншiгiнен жеке меншiкке өтуi азаматтардың өздерiнiң рухани-материалдық қажеттiлiктерiн қанағаттандыру болып табылады. Жеке меншiктегi жер учаскесiн әр тұлға заңда көрсетiлгендей иелену, пайдалану және билiк ету құқығын жүзеге асыра отырып, азаматтық мәмiлеге түсу арқылы сатып, өзiне сатып ала алады және шарт бойынша жалға бере алады. Бұл қатынастың барлығыда ерiктi негiзде шарт негiзiнде ақылы түрде жүзеге асырылады. Ал, мемлекет болса сол жеке меншiкке берiлген (сатылған) жер арқылы өзiн қаржыландырса және сонымен қатар, мәжбүрлi түрде салық салу арқылы қаржылық шаруашылығы қызметiн реттеп, жергiлiктi бюджеттердi қаржыландырып отырады. Мемлекет меншiгiндегi жер учаскелерiнiң жеке меншiкке сатылуы бұл тұрғыдан алғанда мемлекетке экономикалық және әлеуметтiк жағынан тиiмдi болып табылады.
Жер – табиғаттың берген сыйы ретiнде, адам қоғамының пайда болуына дейiн болған. Бiрақ, жер өзiнiң еңбектiң жалпы заты қызметiн атқаруы үшiн мiндеттi түрде оны бiреу иемденуi қажет және өндiрiстiк процесiн жүзеге асыруы қажет.
Қазақстан Республикасы өз алдында егемендi ел болғалы қоғамдық қатынастар, соның iшiнде жер қатынастары Қазақстан Республикасының негiзгi заңының нормаларына сай дами бастады. Яғни тәуелсiз жас мемлекетiмiздiң әлеуметтiк-экономикалық, саяси және құқықтық қатынастарының жаңа өмiр талабына сай, дамуы өзiмiз үшiн және болашақ ұрпақ үшiн жоғарыда аталған мемлекетiмiздiң негiзгi қатынастарын қайта реттеп, экономикалық, құқықтық реформаларды қазiргi өмiр талабына сай жүргiзудi талап еттi. Қазақстан Республикасы Президентiнiң айтуы бойынша басты саяси мақсат тұрғысында, әсiресе өтпелi кезеңде экономикалық реформаларды ойдағыдай жүзеге асырудың қажеттi шарты ретiнде тұрақтылықты қамтамасыз ету болып табылады. Сонымен бiрге, өз халқына жолдауында жаңадан қабылданған жер туралы заңның халықты өркениеттi нарыққа алып келмегенiн және аталған заңда жiберiлген кемшiлiктердi тез арада жойып жөнге келтiру керек екендiгiн атап көрсеткен болатын [1]. Мемлекетiмiзде жер қатынастарының дұрыс дамуы елiмiздiң әлеуметтiк-экономикалық, құқықтық дамуына зор ықпалын тигiзетiнiн ұмытпағанымыз жөн. Сол себептi жер қатынастарының реттелуiн мемлекеттен ажыратып алуға болмайды. Мемлекет жер қатынастарын тек құқықпен ғана реттеп отырады, яғни, жер құқық саласы осы жер қатынастарын реттеуде мемлекеттiң негiзгi құралы болып табылады. Қазiргi нарықтық қатынастарға байланысты, жердiң мемлекет меншiгiнен жеке меншiкке өтуi және жеке меншiктегi жерлердiң азаматтық құқықтық мәмiлелер арқылы сатылуы, жалға берiлуi сияқты жүргiзiлiп жатқан қатынастардың барлығы да тек ақылы негiзде жүзеге асырылады. Бұл дамыған нарықтық қоғамның талабынан туындаған заңды құбылыс болып табылады және бұл өте орынды. Себебi, жердiң мемлекет меншiгiнен жеке меншiкке өтуi азаматтардың өздерiнiң рухани-материалдық қажеттiлiктерiн қанағаттандыру болып табылады. Жеке меншiктегi жер учаскесiн әр тұлға заңда көрсетiлгендей иелену, пайдалану және билiк ету құқығын жүзеге асыра отырып, азаматтық мәмiлеге түсу арқылы сатып, өзiне сатып ала алады және шарт бойынша жалға бере алады. Бұл қатынастың барлығыда ерiктi негiзде шарт негiзiнде ақылы түрде жүзеге асырылады. Ал, мемлекет болса сол жеке меншiкке берiлген (сатылған) жер арқылы өзiн қаржыландырса және сонымен қатар, мәжбүрлi түрде салық салу арқылы қаржылық шаруашылығы қызметiн реттеп, жергiлiктi бюджеттердi қаржыландырып отырады. Мемлекет меншiгiндегi жер учаскелерiнiң жеке меншiкке сатылуы бұл тұрғыдан алғанда мемлекетке экономикалық және әлеуметтiк жағынан тиiмдi болып табылады.
1. Қазақстан Республикасы Президентінің халқына жолдауы. Алматы 2004., Жеке басылым.
2. Трошихин М.В. Состояние и перспективы развития экологического, природоресурсного и аграрного законодательства Республики Казахстан // Выступление депутата Мажилиса Парламента Республики Казахстан на международной научно-практической конференции «Проблемы развития и унификации экологического и аграрного законодательства Казахстана и стран СНГ в контексте интеграционных процессов». – Алматы: LEM, 2006. – С. 219-236.
3. Б.В.Ерофеев. Земельное право России. Москва, Профобразование, 2001 год. С.418.
4. Бектурганов А.Е. Земельные правоотношения в Республике Казахстан. - Алматы: Жеты Жаргы, 1998. С.12.
5. Быстрое Г.Е. Правовые проблемы земельной и аграрной реформы в зарубежных странах: теория, практика, итоги, перспективы. -Минск, 2001. С.98.
6. Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан Алматы 1997 г
7. Абдраимов Б.Ж., Боголюбов С.А. Земельное право России и Казахстана: проблемы развития, процессуальные формы реализации. –М.: Юристъ, 2007.454 с.
8. Есимкулов С.Т. Правовые проблемы обеспечения рационального использования земель сельскохозяйственного назначения в условиях перехода Казахстана к рынку: Дис. канд. юрид. наук. - Алматы, 1997. – 148 с.
9. Абдраимов Б.И. Практика разрешения земельных споров в современных условиях // Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения: Материалы семинаров. – Алматы, 2002. – Т.2. - С. 228-234.
10. Крассов О.И. Земельное право. – М.: Юристъ, 2004. – 671с.
11. Ларионов Г.Н., Улюкаев В.Х., Макаров О.Н. Земельное право России. – М., 1997. – 356 с.
12. Земельное право. Учебник для вузов / Под ред. С.А. Боголюбова. – М.: Норма-Инфра, 1999. – 400 с.
13. Гагамейстер Ю.А. Розыскания о финансах древней России. – М., 1883.– 536 с.
14. Қазақстан Республикасы. Салық және бюджетке төленетін өзге міндетті төлемдер туралы: 12 шілде 2001 жылғы заңы // Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
15. Еркинбаева Л.К. Правовое регулирование возмещения вреда земле: Дис. канд. юрид. наук. – Алматы, 1995. – 156 с.
16. Қазақстан Республикасы. Міндетті экологиялық сақтандыру туралы: 2005 жылғы 13 желтоқсан заңы // Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
17. Гришаев С. Страхование недвижимости // Хозяйство и право. - 2000. - №11. – С. 97-103.
18. Қазақстан Республикасының Жер кодексі 20 маусым 2003 жыл // Жеке басылым. Алматы. – 2007
19. Кемел М. Частная собственность на землю: мировой опыт, этапы реформы, перспективы // АльПари. – 2002. - № 4-5. – С. 27-34.
20. Абдраимов Б.Ж. Земельное законодательство и судебная практика // Земельное законодательство Республики Казахстан: Сборник нормативно-правовых актов (с комментариями) / Сост.: Байсалов С.Б., Стамкулов А.С. и др. – Алматы: Жеті Жарғы, 1998. – С.166-177.
21. Хаджиев А.Х. Земельное право Республики Казахстан (Общая часть). – Алматы: Данекер, 2001. – 372с.
22. Қазақстан Республикасы Үкіметі. Бiр әкiмшiлiк ауданның аумағында шаруа \фермер\ қожалықтарын жүргiзу үшiн Қазақстан Республикасы азаматтарының жеке меншiгiнде болуы мүмкiн, тауарлы ауылшаруашылық өндiрiсiн жүргiзу үшiн мемлекеттiк емес заңды тұлғаның және олармен тең құқылы тұлғалардың жеке меншiгiнде болуы мүмкiн, сондай-ақ тауарлы ауыл шаруашылық өндiрiсiн жүргiзу үшiн шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалардың уақытша жер пайдалану құқығында болуы мүмкiн жер учаскелерiнiң шектi мөлшерiн бекіту туралы: 22 қазан 2003 жылғы қаулысы // Земельное законодательство: Сборник нормативных актов. – Алматы: Юрист, 2004. – 95-101 бб.
23. Хаджиев А.Х. Заключение на проект Земельного кодекса Республики Казахстан // Проект Земельного кодекса: оценки и выводы. Материалы круглого стола. – Алматы: Lem, 2003. – С. 69-77.
24. Оспанов Б.С. Проект Земельного кодекса: оценки и выводы // Материалы круглого стола. – Алматы: Lem, 2003. – С. 9-16.
25. Дегтярев И.В., Осипов Л.И. Земельное право и земельный кадастр. – М.: юридическая литература, 1986. – С. 126-127.
26. Жариков Ю.Г. Комментарий к земельному законодательству Россииской Федерации // Государство и право. – 1998. - №13. – С. 253-254.
27. Қазақстан Республикасы Үкіметі. Жер учаскелерін жеке меншікке берілген немесе мемлекеттік жер пайдаланушылар жалға берген кезде олар үшін төлемақының базалық ставкаларын бекіту туралы: 2003 жылы 2 қыркүйектегі қаулысы // Земельное законодательство: Сборник нормативных актов. – Алматы: Юрист, 2004. – 6-13бб.
28. Боголюбов А.Г. Земельное право., Москва 1998 год.
29. Бринчук М.М. Экологическое право России (право окружающей среды)., Москва 1999 год.
30. Байдельдинов Д.Л. Бекишева С.Д Экологическое право Республики Казахстан Алматы 2004 год.
31. Кондрашова А.Н. Рынок аренды нежилых помещений // Аренда. - М., 2002. – С. 59-72.
32. Қазақстан Республикасы. Азаматтық Кодексі: 1 қаңтар 1995 жыл // Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
33. Қазақстан Республикасы. Бағалау қызметі туралы: 2000 жылғы 30 қараша заңы // Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
34. "Бюро Кадастра Таганрога" // Оценка земли и инженерной инфраструктуры как средство эффективного развития городской территории. – М., 2006 // http: // www. arkmarket.ru / content.
35. Юровский Л.К. К проблеме плана и равновесия в советской хозяйственной системе // Коммунист. – 1990. - №8. – С. 66-69
36. Алимжанов Б.Р. Проблемы правового регулирования рынка земли в Республике Казахстан: Дис. канд. юрид. наук. – Алматы, 2002. – 141 с.
37. Стамкулов А.С. Бектурганов А.Е. Некоторые вопросы права собственности на землю в Республике Казахстан // Вестник Министерства юстиции РК. - 1995. - №2. – С. 12-13.
38. Қазақстан Республикасының Үкіметі. Жер учаскесін немесе жер учаскесін жалдау құқығын сату жөніндегі сауда саттықты /конкурстарды, аукциондарды/ ұйымдастыру және өткізу ережесін бекіту туралы: 2003 жылғы 13 қарашадағы қаулысы // Земельное законодательство: Сборник нормативных актов. – Алматы: Юрист, 2004. – 43-55бб.
39. Қазақстан Республикасы Президентi. Жекешелендiру туралы: 1995 жылы 23 желтоқсан заң күшi бар жарлығы // Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
40. Петров В.В. Новый земельный строй России: формы собственности на землю и ее приватизации // Вестник МГУ. Серия право. - 1992. - №1. – С. 56-65.
41. Иконицкая И. Право предпринимателя на землю // Закон. – 1999. - №6. – С. 15-25.
42. Государственный комитет Республики Казахстан по приватизации Государственный комитет Республики Казахстан по земельным отношениям и землеустройству. О порядке взаимодействия органов Государственного комитета Республики Казахстан по приватизации и Государственного комитета Республики Казахстан по земельным отношениям и землеустройству по передаче земельных участков на право собственности, предоставлении прав землепользования объектов приватизации, выставляемых на продажу: Постановление от 24 апреля 1996 года // Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
43. Қазақстан Республикасы Үкiметi. 2000-2003 жылдарға арналған жерге құқықтарды қамтамасыз ету бағдарламасын бекiту туралы 2000 жылы 16 ақпан қабылданған қаулысы // Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
44. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 13 қарашадағы N 1140 қаулысымен бекiтiлген Жер учаскесiн немесе жер учаскесiн жалдау құқығын сату жөніндегі сауда-саттықты (конкурстарды, аукциондарды) ұйымдастыру және өткiзу ережесi// Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
45. Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару агенттігі төрағасының 2005 жылғы 25 ақпандағы N 24-ө бірлескен бұйрығымен бекітілген Жер учаскелерін ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін жалға беру конкурстарын ұйымдастырудың және өткізудің ережесі // Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
2. Трошихин М.В. Состояние и перспективы развития экологического, природоресурсного и аграрного законодательства Республики Казахстан // Выступление депутата Мажилиса Парламента Республики Казахстан на международной научно-практической конференции «Проблемы развития и унификации экологического и аграрного законодательства Казахстана и стран СНГ в контексте интеграционных процессов». – Алматы: LEM, 2006. – С. 219-236.
3. Б.В.Ерофеев. Земельное право России. Москва, Профобразование, 2001 год. С.418.
4. Бектурганов А.Е. Земельные правоотношения в Республике Казахстан. - Алматы: Жеты Жаргы, 1998. С.12.
5. Быстрое Г.Е. Правовые проблемы земельной и аграрной реформы в зарубежных странах: теория, практика, итоги, перспективы. -Минск, 2001. С.98.
6. Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан Алматы 1997 г
7. Абдраимов Б.Ж., Боголюбов С.А. Земельное право России и Казахстана: проблемы развития, процессуальные формы реализации. –М.: Юристъ, 2007.454 с.
8. Есимкулов С.Т. Правовые проблемы обеспечения рационального использования земель сельскохозяйственного назначения в условиях перехода Казахстана к рынку: Дис. канд. юрид. наук. - Алматы, 1997. – 148 с.
9. Абдраимов Б.И. Практика разрешения земельных споров в современных условиях // Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения: Материалы семинаров. – Алматы, 2002. – Т.2. - С. 228-234.
10. Крассов О.И. Земельное право. – М.: Юристъ, 2004. – 671с.
11. Ларионов Г.Н., Улюкаев В.Х., Макаров О.Н. Земельное право России. – М., 1997. – 356 с.
12. Земельное право. Учебник для вузов / Под ред. С.А. Боголюбова. – М.: Норма-Инфра, 1999. – 400 с.
13. Гагамейстер Ю.А. Розыскания о финансах древней России. – М., 1883.– 536 с.
14. Қазақстан Республикасы. Салық және бюджетке төленетін өзге міндетті төлемдер туралы: 12 шілде 2001 жылғы заңы // Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
15. Еркинбаева Л.К. Правовое регулирование возмещения вреда земле: Дис. канд. юрид. наук. – Алматы, 1995. – 156 с.
16. Қазақстан Республикасы. Міндетті экологиялық сақтандыру туралы: 2005 жылғы 13 желтоқсан заңы // Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
17. Гришаев С. Страхование недвижимости // Хозяйство и право. - 2000. - №11. – С. 97-103.
18. Қазақстан Республикасының Жер кодексі 20 маусым 2003 жыл // Жеке басылым. Алматы. – 2007
19. Кемел М. Частная собственность на землю: мировой опыт, этапы реформы, перспективы // АльПари. – 2002. - № 4-5. – С. 27-34.
20. Абдраимов Б.Ж. Земельное законодательство и судебная практика // Земельное законодательство Республики Казахстан: Сборник нормативно-правовых актов (с комментариями) / Сост.: Байсалов С.Б., Стамкулов А.С. и др. – Алматы: Жеті Жарғы, 1998. – С.166-177.
21. Хаджиев А.Х. Земельное право Республики Казахстан (Общая часть). – Алматы: Данекер, 2001. – 372с.
22. Қазақстан Республикасы Үкіметі. Бiр әкiмшiлiк ауданның аумағында шаруа \фермер\ қожалықтарын жүргiзу үшiн Қазақстан Республикасы азаматтарының жеке меншiгiнде болуы мүмкiн, тауарлы ауылшаруашылық өндiрiсiн жүргiзу үшiн мемлекеттiк емес заңды тұлғаның және олармен тең құқылы тұлғалардың жеке меншiгiнде болуы мүмкiн, сондай-ақ тауарлы ауыл шаруашылық өндiрiсiн жүргiзу үшiн шетел азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалардың уақытша жер пайдалану құқығында болуы мүмкiн жер учаскелерiнiң шектi мөлшерiн бекіту туралы: 22 қазан 2003 жылғы қаулысы // Земельное законодательство: Сборник нормативных актов. – Алматы: Юрист, 2004. – 95-101 бб.
23. Хаджиев А.Х. Заключение на проект Земельного кодекса Республики Казахстан // Проект Земельного кодекса: оценки и выводы. Материалы круглого стола. – Алматы: Lem, 2003. – С. 69-77.
24. Оспанов Б.С. Проект Земельного кодекса: оценки и выводы // Материалы круглого стола. – Алматы: Lem, 2003. – С. 9-16.
25. Дегтярев И.В., Осипов Л.И. Земельное право и земельный кадастр. – М.: юридическая литература, 1986. – С. 126-127.
26. Жариков Ю.Г. Комментарий к земельному законодательству Россииской Федерации // Государство и право. – 1998. - №13. – С. 253-254.
27. Қазақстан Республикасы Үкіметі. Жер учаскелерін жеке меншікке берілген немесе мемлекеттік жер пайдаланушылар жалға берген кезде олар үшін төлемақының базалық ставкаларын бекіту туралы: 2003 жылы 2 қыркүйектегі қаулысы // Земельное законодательство: Сборник нормативных актов. – Алматы: Юрист, 2004. – 6-13бб.
28. Боголюбов А.Г. Земельное право., Москва 1998 год.
29. Бринчук М.М. Экологическое право России (право окружающей среды)., Москва 1999 год.
30. Байдельдинов Д.Л. Бекишева С.Д Экологическое право Республики Казахстан Алматы 2004 год.
31. Кондрашова А.Н. Рынок аренды нежилых помещений // Аренда. - М., 2002. – С. 59-72.
32. Қазақстан Республикасы. Азаматтық Кодексі: 1 қаңтар 1995 жыл // Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
33. Қазақстан Республикасы. Бағалау қызметі туралы: 2000 жылғы 30 қараша заңы // Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
34. "Бюро Кадастра Таганрога" // Оценка земли и инженерной инфраструктуры как средство эффективного развития городской территории. – М., 2006 // http: // www. arkmarket.ru / content.
35. Юровский Л.К. К проблеме плана и равновесия в советской хозяйственной системе // Коммунист. – 1990. - №8. – С. 66-69
36. Алимжанов Б.Р. Проблемы правового регулирования рынка земли в Республике Казахстан: Дис. канд. юрид. наук. – Алматы, 2002. – 141 с.
37. Стамкулов А.С. Бектурганов А.Е. Некоторые вопросы права собственности на землю в Республике Казахстан // Вестник Министерства юстиции РК. - 1995. - №2. – С. 12-13.
38. Қазақстан Республикасының Үкіметі. Жер учаскесін немесе жер учаскесін жалдау құқығын сату жөніндегі сауда саттықты /конкурстарды, аукциондарды/ ұйымдастыру және өткізу ережесін бекіту туралы: 2003 жылғы 13 қарашадағы қаулысы // Земельное законодательство: Сборник нормативных актов. – Алматы: Юрист, 2004. – 43-55бб.
39. Қазақстан Республикасы Президентi. Жекешелендiру туралы: 1995 жылы 23 желтоқсан заң күшi бар жарлығы // Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
40. Петров В.В. Новый земельный строй России: формы собственности на землю и ее приватизации // Вестник МГУ. Серия право. - 1992. - №1. – С. 56-65.
41. Иконицкая И. Право предпринимателя на землю // Закон. – 1999. - №6. – С. 15-25.
42. Государственный комитет Республики Казахстан по приватизации Государственный комитет Республики Казахстан по земельным отношениям и землеустройству. О порядке взаимодействия органов Государственного комитета Республики Казахстан по приватизации и Государственного комитета Республики Казахстан по земельным отношениям и землеустройству по передаче земельных участков на право собственности, предоставлении прав землепользования объектов приватизации, выставляемых на продажу: Постановление от 24 апреля 1996 года // Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
43. Қазақстан Республикасы Үкiметi. 2000-2003 жылдарға арналған жерге құқықтарды қамтамасыз ету бағдарламасын бекiту туралы 2000 жылы 16 ақпан қабылданған қаулысы // Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
44. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 13 қарашадағы N 1140 қаулысымен бекiтiлген Жер учаскесiн немесе жер учаскесiн жалдау құқығын сату жөніндегі сауда-саттықты (конкурстарды, аукциондарды) ұйымдастыру және өткiзу ережесi// Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
45. Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару агенттігі төрағасының 2005 жылғы 25 ақпандағы N 24-ө бірлескен бұйрығымен бекітілген Жер учаскелерін ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін жалға беру конкурстарын ұйымдастырудың және өткізудің ережесі // Параграф ақпараттық жүйесі 2010.
КIРIСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Адам қоғамының барлық өмiрiнде, оның
қалыптасуы мен дамуында жер өте маңызды роль атқарған. Жер адам баласының
барлық мұқтаждықтары үшiн керек бiрден-бiр арсенал болған.
Жер – табиғаттың берген сыйы ретiнде, адам қоғамының пайда болуына дейiн
болған. Бiрақ, жер өзiнiң еңбектiң жалпы заты қызметiн атқаруы үшiн
мiндеттi түрде оны бiреу иемденуi қажет және өндiрiстiк процесiн жүзеге
асыруы қажет.
Қазақстан Республикасы өз алдында егемендi ел болғалы қоғамдық
қатынастар, соның iшiнде жер қатынастары Қазақстан Республикасының негiзгi
заңының нормаларына сай дами бастады. Яғни тәуелсiз жас мемлекетiмiздiң
әлеуметтiк-экономикалық, саяси және құқықтық қатынастарының жаңа өмiр
талабына сай, дамуы өзiмiз үшiн және болашақ ұрпақ үшiн жоғарыда аталған
мемлекетiмiздiң негiзгi қатынастарын қайта реттеп, экономикалық, құқықтық
реформаларды қазiргi өмiр талабына сай жүргiзудi талап еттi. Қазақстан
Республикасы Президентiнiң айтуы бойынша басты саяси мақсат тұрғысында,
әсiресе өтпелi кезеңде экономикалық реформаларды ойдағыдай жүзеге асырудың
қажеттi шарты ретiнде тұрақтылықты қамтамасыз ету болып табылады. Сонымен
бiрге, өз халқына жолдауында жаңадан қабылданған жер туралы заңның халықты
өркениеттi нарыққа алып келмегенiн және аталған заңда жiберiлген
кемшiлiктердi тез арада жойып жөнге келтiру керек екендiгiн атап көрсеткен
болатын [1]. Мемлекетiмiзде жер қатынастарының дұрыс дамуы елiмiздiң
әлеуметтiк-экономикалық, құқықтық дамуына зор ықпалын тигiзетiнiн
ұмытпағанымыз жөн. Сол себептi жер қатынастарының реттелуiн мемлекеттен
ажыратып алуға болмайды. Мемлекет жер қатынастарын тек құқықпен ғана реттеп
отырады, яғни, жер құқық саласы осы жер қатынастарын реттеуде мемлекеттiң
негiзгi құралы болып табылады. Қазiргi нарықтық қатынастарға байланысты,
жердiң мемлекет меншiгiнен жеке меншiкке өтуi және жеке меншiктегi
жерлердiң азаматтық құқықтық мәмiлелер арқылы сатылуы, жалға берiлуi сияқты
жүргiзiлiп жатқан қатынастардың барлығы да тек ақылы негiзде жүзеге
асырылады. Бұл дамыған нарықтық қоғамның талабынан туындаған заңды құбылыс
болып табылады және бұл өте орынды. Себебi, жердiң мемлекет меншiгiнен жеке
меншiкке өтуi азаматтардың өздерiнiң рухани-материалдық қажеттiлiктерiн
қанағаттандыру болып табылады. Жеке меншiктегi жер учаскесiн әр тұлға заңда
көрсетiлгендей иелену, пайдалану және билiк ету құқығын жүзеге асыра
отырып, азаматтық мәмiлеге түсу арқылы сатып, өзiне сатып ала алады және
шарт бойынша жалға бере алады. Бұл қатынастың барлығыда ерiктi негiзде шарт
негiзiнде ақылы түрде жүзеге асырылады. Ал, мемлекет болса сол жеке
меншiкке берiлген (сатылған) жер арқылы өзiн қаржыландырса және сонымен
қатар, мәжбүрлi түрде салық салу арқылы қаржылық шаруашылығы қызметiн
реттеп, жергiлiктi бюджеттердi қаржыландырып отырады. Мемлекет меншiгiндегi
жер учаскелерiнiң жеке меншiкке сатылуы бұл тұрғыдан алғанда мемлекетке
экономикалық және әлеуметтiк жағынан тиiмдi болып табылады.
Бiздiң елiмiзде жүргiзiлiп жатқан реформалардың мақсаты – жердi
өндiрiстiң бiрден-бiр құралы ретiнде пайдалану тиiмдiлiгiн жоғарлату,
сонымен бiрге, жердi қорғау шараларын жүргiзудi жоғарғы дәрежеде
ынталандыру. Яғни, осы мақсатқа жетудiң бiрден-бiр шарасы жерге ақы төлеу.
Жердi және жер ресурстарына ақы төлеу мәселесiн орнату жерге мемлекеттiк
меншiктiң бiртiндеп жойылуына және жер учаскелерiн сату-сатып алу және
азаматтық құқықтық мәмiлелердiң объектiсi ретiнде қарауға мүмкiндiк
туғызады. Яғни, жер учаскесін қоршаған ортаның бір элементі ретінде танудан
басқа, жердің белгілі бір экономикалық құндылық екені жер реформасының
нарық талабына сай дамуының нәтижесі екені нақты анықталып отыр. Бүгінгі
күнде елімізде меншіктің барлық нысанының тең құқықты дамуы үшін барлық
жағдайлар жасалған және жер жылжымайтын мүлігінің нарығы да белсенді түрде
дамып отыр. Мысалы: қазіргі таңда Қазақстан Республикасының жалпы жер
қорының 589,9 га жерді алып жатқан 3 млн. жер учаскесі Қазақстан
Республикасы азаматтарының және мемлекеттік емес заңды тұлғаларының жеке
меншігінде. 2005 жылдың 1 қарашасына берілген мәліметтер бойынша
ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерден 3,2 млрд. тенгеге 6,4 мың гектар жер
учаскесі жеке меншікке берілген. Бір гектардың орта бағасы 20,2 мың теңгені
құрап отыр. Қазақстан Республикасы Жер кодексі қабылданып ауылшаруашылық
мақсатындағы жерлерге жеке меншік құқығын заңдастырғаннан бері екі жыл
ішінде ауылшаруашылық мақсатындағы жер қорының небары 0,17 пайызы сатылған
[2]. Әрине бұл төмен көрсеткішті сәйкес деңгейге көтеру үшін жер
айналымының дамуына барлық құқықтық, экономикалық жағдайлар жасалуы тиіс.
Жағдай жасаудың алғышарты жеке меншікке берілетін жер учаскесінің
экономикалық құндылығын анықтау. Жердiң шаруашылық құндылығын анықтау
мәселесi жер учаскесі үшін төленетін төлемақының мөлшеріне де тікелей
байланысты болып отыр. Мұның барлығы жердi пайдалану мен қорғау үшiн ақы
төлеудi құқықтық реттеудi қамтамасыз ететiн жер заңдарының дамуына
объективтi түрде әсер ететiн факторлардың бiрi болып отыр. Сонымен бiрге,
қазiргi таңдағы нарық жағдайында жерге ақы төлеу мәселесi кез-келген
тұлғаны алаңдатар шаралардың бiрi. Сол себептi, жазылған нақты жұмыстың
өзектiлiгi - Қазақстан Республикасында жердi пайдалану мен қорғау үшiн ақы
төлеудi құқықтық реттеу қажеттiлiгiнiң туындауымен байланысты.
Тақырыптың зерттелу деңгейi. Отандық заң ғылымында жер құқығы
қатынастарының мәселесін Б.Ж. Әбдірайымов, С.Б. Байсалов,
Д.Л. Байделдинов, А.Е. Бектұрғанов, А.Е. Еренов, Н.Б. Мұхитдинов,
М.С. Сахипов, А.С. Стамқұлов, С.Ш. Тюлеубекова, К.А. Шайбеков зерттеді.
Шетел азаматтары мен ұйымдарының жерді пайдалану мен қорғау құқығының
жекелеген сұрақтары А.Е. Бектұрғановтың, Н.Б. Мухитдиновтың, Д.Л.
Байдельдиновтың және өзге отандық ғалымдардың жұмысында қарастырылған.
Жер реформасының қазіргі мәселелері Л.К. Еркінбаеваның, С.Т.
Күлтелеевтің, Л.Н. Насырованың, А. Төкеевтің, Е.Ш. Рахметовтың, А.Х.
Хаджиевтің еңбектерінде көрініс тапты. Қазақстан Республикасында жерді
сақтап қоюды құқықтық ретту мәселелеріне арналған кешенді монографиялық
деңгейдегі еңбектер жоқтың қасы.
Дипломдық жұмыс объектісі жерді сақтап қоюды құқықтық реттеу аясындағы
қоғамдық қатынастары болып табылады.
Дипломдық жұмыс пәні ретінде жерді сақтап қоюды жүзеге асырудың
құқықтық тетігі танылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізіне қоғам мен табиғаттың өзара
әрекеті, мемлекет пен құқық туралы ілімдер, жалпы танылған жер заңдарының
қағидалары мен жерді пайдалану мен қорғау ережелері, жер қатынастары
саласындағы конституциялық ережелер қызмет етеді. Дипломдық жұмыс
нәтижелерін қол жеткізу үшін ғылыми-танымдық сипаттағы салыстырмалы-
құқықтық, қисындық, жүйелік, тарихи және басқа әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы Қазақстан Республикасы
Конституциясы, Қазақстанның жер және өзге де қолданыстағы заңдары, зерттеу
тақырыбына қатысы бар нормативтік құқықтық актілерді қамтиды.
Нақты жұмыстың мақсаты болып, Қазақстан Республикасының жер және өзге
заңдары бойынша ауылшаруашылығы мақсатындағы жер нарығының құқықтық
табиғатын қарастыру болып табылады.
Жұмыстың мақсатына сәйкес, оларға жету үшін келесідей міндеттер
қойылған:
• Қазақстан Республикасында ауылшаруашылығы жер аукциондарының
көрінісі болып табылаты жер нарығының түсінігі және құқықтық
белгілерін анықтау;
• Жер нарығының құрамдас бөліктері болып табылатын жердің кадастрлық
бағалалу құнын, жердің нарықтық құнын және жерді жалдау ақысын
құқықтық реттеу мәселелерін айқындау;
• Жер аукциондарының түрлерін және олардың ерекшеліктерін анықтау.
Диплом жұмысы кіріспе, негізі екі тараудан және қорытынды бөлімнен
тұрады. Қорытынды бөлімде дипломдық жұмыс бойынша осы саладағы заңдарды
жетілдіру мақсатында өз ұсыныстары мен пікірлерін берген.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАҚСАТЫНДАҒЫ ЖЕРЛЕРДІҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1. Ауылшаруашылық мақсатындағы жерлердiң түсiнiгi, түрлерi және құрамы
Жер – тұтастай алғандағы адамзат үшін қажетті және басты материалдық
ресурс болып табылады. Аталған бұл термин көп қырлы болып табылады және
бірнеше мағынада қолданылады:
1. Жер кең мағынада алғанда Жер шары ретінде түсініледі.
2. Жер адамның өмір сүретін ортасы және табиғи байлықтардан, жер
бедерінен, ландшафттардан құралатын Жер шарының қабаты ретінде.
3. Жер жер құқығының реттеу пәні ретінде. Бұл тұста біз жер деген
түсініктің астарынан табиғи ресурстарды, ауыл және орман шаруашылық
өндірістерінің басты өндіріс құралы, құрылыстар, құрылымдар және
басқа да объектілер салу үшін қажет болып табылатын кеңістіктің
базис деген мағыналарды көре аламыз.
Табиғаттың бір бөлшегі бола отырып жер басқа да табиғи объектілер
секілді жердің құнарлылығы мен өнімділігі секілді ерекше биопотенциалға ие
болып табылады және бұл халықтың баға жетпес құндылығы - деп көрсетеді
Б.В.Ерофеев өз еңбегінде [3]. Мүмкін сондықтан да болар жер құқығы барлық
жер пайдаланушылар мен жерге деген меншік құқығын иеленушілерге оларға
берілген жер учаскелерін тиімді және ұқыпты пайдалануға міндеттейді.
Қазақстан Республикасының Жер кодексінің 97-бабы ауылшаруашылығы
мақсатындағы жерлерді ауыл шаруашылығының қажеттері үшін берілген немесе
осы мақсаттарға арналған жерлер ретінде бекітіп берген. Бұл жер
санаттарының ішіндегі ең негізгі жер санаты болып табылады. Оның басты
ерекшелігі болып жердің өндіріс шикізаттары мен адамдар мен жан-жануарларға
қажетті азықтардың басты құралы болып табылатындығында.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер өздерінің асқан бір маңыздылығына
орай ерекше қорғалуды қажетсінеді. Осы аталған жерлердің құқықтық режимін
қарастырмас бұрын, жердің құқықтық режимі дегеннің өзі не екендігін
анықтап алу өте бір үлкен маңыздылыққа ие болып табылады.
Ерекше құқықтық режим объектісі болып ауыл шаруашылық мақсатындағы
жерлер, босалқы жерлер, су қоры жерлері, орман қорының жерлері, өнеркәсіп,
көлік, байланыс, қорғаныс жері және ауыл шаруашылығынан өзге мақсатқа
арналған жер, елді мекен жерлері, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлері
танылады.
Жалпы және ерекше режим деп жерлерді бөлуге байланысты жердің белгілі
бір санатында оның мақсатына сай келмейтін басқа да алқаптардың болуы
мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын жерлердің
аумағында ауыл шаруашылық сипатына жатпайтын жерлер де болуы мүмкін
(мысалы, көлік, байланыс және т.б. жерлер), ал ауыл шаруашылығы сипатына
жатпайтын жерлерде – ауыл шаруашылығы жерлері орналасуы мүмкін [4].
Ресей жер құқығы теориясының көрнекті болып табылатын өкілдерінің бірі
Б.В.Ерофеевтің көзқарасы бойынша мұндай жағдайларда құқықтық реттеудің
ерекшелігі келесідей болуы тиіс: қарама-қарсы мақсатта пайдаланылатын
жерлердің үлесіне келетін жер алқаптарына сол алқаптың құқықтық режимі
таралады. Мысалы, ауыл шаруашылық пайдаланудағы жерлерге ауыл шаруашылық
мақсатындағы жерлердің артықшылықтары таралмайды, себебі қала шеңберіндегі
ауыл шаруашылық алқаптары сол қаланың режиміне бағынады және де қаланың Бас
жоспарына сәйкес кез келген жағдайда қала құрылысы үшін пайдаланып кетуі
мүмкін.
Біздің ойымызша, құқықтық режимнің келесі объектісі ретінде жерді
пайдаланудың мемлекеттік реттеу тәртібін атау орынды болып табылады.
Құқықтық режимнің элементінің қатарына сонымен қатар мемлекеттің
бекіткен жер режимін сақтауға міндетті болып табылатын жер қатынастарының
субъектілерінің ортасын қосуға болады.
Құқықтық режимнің басты элементі болып осы режимнің өзін құқық
бұзушылықтардан сақтайтын шаралардың жүйесі танылады.
Сонымен, құқықтық режим дегеннің астарынан жердің заңмен бекітілген
оларды есепке алу, мониторинг, пайдалану және қорғаудың тәртібін түсінуіміз
керек.
Ауыл шаруашылық мақсатында пайдаланылатын жерлердің құқықтық режиміне
келер болсақ, ол бірнеше элементтердің бірігуінен тұрады. Олардың бірі –
осы тәртіп таралатын құқықтық реттеу объектісі болып табылады. Ол,
әдеттегідей, жалпы, тектік және нақты болып бөлінеді.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер, біз жоғарыда атап кеткендей, ауыл
шаруашылығының қажеттері үшін берілген немесе осы мақсаттарға арналған
жерлер болып табылады.
Жердің мақсатына сәйкес пайдаланылуы ретінде осы санаттағы жерлердің
негізгі пайдаланылу мақсатын айтамыз. Осыған қарамастан, бұл санаттағы
жерлерге ауыл шаруашылығын жүргізу үшін қажетті болып табылатын құрылыстар
салуға жол беріледі (мысалы, өңдейтін өнеркәсіптер, шаруашылық
техникаларының қажетіне салынған гараждар және т.б.).
Жер алқаптары құқықтық реттеудің нақты объектісі болып табылады. Ол
дегеніміз тікелей мақсатына сәйкес пайдаланылатын жер учаскесін білдіреді.
Ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын жерлердің мақсатына сәйкес
қолданылуы туралы айта отырып, біз нақты мақсатына сәйкес пайдалану деген
терминді айналып өте алмаймыз. Оның астарынан біз жерді шаруашылық
пайдаланудың басқа нысандарына жол бермей отырып пайдалану деген мағынаны
түсінеміз. Бұндай жерлерде жоғарыда атағандай ауыл шаруашылық объектілерін,
құрылыстарын салуға жол берілмейді, себебі бұл жерлер ерекше ауыл
шаруашылығы өнімдерін егуге және олардың жаңа тұқымдарын алуға арналған.
Ауыл шаруашылық жерлердің құрамына белгілі бір шаруашылық мақсаттарға
қолдануға болатын жерлер: жайылым, жайлау, шабындық және т.б. жерлер
кіреді. Осы аталғандардың барлығы ауыл шаруашылық жерлерінің маңызды
тұстарын көрсететіні анық.
Ары қарай айтар болсақ, ауыл шаруашылық мақсатында пайдаланылатын
жерлердің қатарына ауыл шаруашылық объектілері орналасқан жерлерді айтуға
болады. Олар: фермалардың, ферма қожалықтарының және тағы басқа ауыл
шаруашылық ұйымдарының шаруашылығын жүргізуге қажет болып табылатын жерлер.
Соңғысы, жердің бұл санатында сонымен қатар жыра, балшықты жерлер
сияқты жерлердің болуы да әбден мүмкін. Бұндай жерлердің құнарлылықтарын
арттыру қажет, мемлекет ол жерлерді өнімді жер қатарынан шығарып алмас үшін
бірқатар іс-шаралар жасайды. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің жердің
басқа санаттарына өтіп кетпесі үшін жасалатын іс-шаралардың маңыздылығы күн
өткен сайын артуда.
Жерді өнімді жер қылатын құрамы – ерекше құрылыс типіне ие жердің беткі
қабаты болып табылады. Жердің беткі қабаттарының құрамында құнарлы
заттардың (мысалы, гумус және т.б.) болуына қатысты олардың құнарлылығы да
өзгеріп отырады. Сәйкесінше, құнарлылығына байланысты ол жерлердің сапасы,
өнімділігі, сонымен қатар бағасы түрлі болатындығы рас. Жердің сапалық
бағасы жөніндегі мәліметтер жер кадастрында орын алады.
Өкінішке орай Қазақстан Республикасындағы қазіргі жағдайға сәйкес
жылдан жылға ауыл шаруашылық мақсатындағы жердің көлемі қысқаруда. Бір
уақытта бұзылуға ұшыраған жерлердің шеңбері кеңеюде. Сондықтан да осы ауыл
шаруашылық жерлерінің сақталуын бақылау, оны шаруашылық пайдаланудың
тәртіптерін сақтау, жер қабатының құнарлылығын арттыру бойынша жұмыстар
жүргізу, жер заңнамасын қатаң сақтауды қадағалау ерекше маңызға ие болып
отыр [5].
Ауыл шаруашылық мақсатында пайдаланылатын жерлердің құқықтық жағдайына
тоқталып кетейік. Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге қатысты бекітілген
құқықтық режимнің негізгі мақсаты ауыл шаруашылық айналымынын осы жердің
шығып кетуіне жол бермеу, оны анағұрлым тиімді түрде шаруашылық мақсатта
пайдалана отырып, оның өнімділігін арттыру және көлемін ұлғайту болып
табылады.
Қазақстан Республикасының 2003 жыл 20-шілдеде қабылданған Жер
кодексінің анықтайтын ең басты қағидасы: жер кадастрының берген
мәліметтеріне сәйкес ауыл шаруашылығына жарамды деп танылған жерлер ең
біріншіден ауыл шаруашылығының пайдаланылуына берілуге жатады (бұл жерде
уәкілетті жергілікті мемлекеттік органдардың пайдалануға, жалға, өмірбойлық
иеленуіне, меншігіне беруге байланысты сөз қозғалып отыр).
Заң шығарушы ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын жерлердің
табиғи құрылымына және экономикалық мақсаттылығына сәйкес оларды бірнеше
түрге бөлуді көздегендігін айту керек. Ауыл шаруашылығы алқаптарына
егістіктер, тыңайған жер, көп жылдық екпелер егілген жер, шабындықтар мен
жайылымдар жатады. Ауыл шаруашылығы алқаптарының бұл құрамындағы жерлердің
арасынан сонымен қатар сол аймақ үшін ерекше құнды болып табылатын жерлер
және де ғылыми-зерттеу мекемелерінің, оқу орындарының тәжірибе жүргізу
жерлерін де бөліп қарастыруға болады.
Ауыл шаруашылық алқаптарына жер заңнамасында берілген түсініктерге
тоқталып кетейік. Қазақстан Республикасының Жер кодексінің 97-бабының 4-
бөлімінде осы түсініктер бекітілген.
Егістік – жүйелі түрде өңделетін және көп жылдық шөптердің егістігін
қоса алғанда, ауыл шаруашылығы дақылдарының егістігіне пайдаланылатын жер
учаскелері, сондай-ақ сүрі жер. Алдын ала егілетін дақылдардың егістігі
орналасқан (үш жылдан аспайтын уақыт аралығында), түбегейлі жақсарту
мақсатында жыртылған шабындықтар мен жайылымдардың жер учаскелері, сондай-
ақ басқа бақтардың егіске пайдаланылатын қатар аралығы егістікке жатпайды.
Тыңайған жер – бұрын егістік құрамында болған және күзден бастап бір
жылдан аса ауыл шаруашылығы дақылдарын егуге пайдаланылмайтын және пар
айдауға әзірленбеген жер учаскесі.
Көп жылдық екпелер – жеміс-жидек, техникалық және дәрі-дәрмек
өнімдерінің түсімін алуға, сондай-ақ аумақты сәндеп безендіруге арналып
қолдан отырғызылған көп жылдық ағаш, бұта екпелеріне пайдаланылатын жер
учаскелері.
Табиғи шабындықтар мен жайылымдар – шөп егу арқылы жаңадан отайған
шабындық және жайылым учаскелері.
Суландырылған жайылымдар – тиісті мал басын сапасы ойдағыдай сумен
қамтамасыз ете алатын су көздері (көлдер, өзендер, тоғандар, апандар, суару
және суландыру каналдары, құбырлы немесе шегінді құдықтар) бар жайылымдар.
Қазақстан Республикасында соңғы мәлiметтер бойынша, ауылшаруашылығы
мақсатындағы жер мемлекет жер қорының 180,8 млн. гектар жерiн немес 67
пайызын алып жатыр [6].
2. Ауылшаруашылығы жер нарығы туралы заңдардың даму тарихы: құқықтық
аспект.
Көп елдерде жер нарығ5ы жы және оның құқықтық реттелуінің санғасырлық
тарихы бар. Жер айналысының құқықтық реттелуіне кез келген дамыған қоғамда
әрдайым үлкен мән берілген. Шынайы ғылыми-құқықтық зерттеу міндетті түрде
теоретикалық ережелерді тарихи зерттеу, заңи құрылымдар және құқық қолдану
тәжірибесіне негізделуі тиіс. Бұл мәселеде жер нарығының құқықтық реттелуі
ерекшеленбейді. Құқықтық ғылым жиналған тәжірибенің ішіндегі ең жақсысын
анализдеу мен синтездеусіз өмір сүре алмайды. Бай заңи мұраны терең
шығармашылық түсіну, сөз жоқ, қазіргі заманғы ғылымның маңызды, қажетті
және міндетті мақсаты болып табылады. Жер құқығының ары қарай дамуына, жаңа
білімдерді алуға, қоғамдық қаынастарды құқықтық реттеуді жүйелендіруге, жер
нарығының құқықтық реттеудің функциялануы мен дамуының заңдылықтарын
анықтауға тарихи білімдер қажетті.
Аталғанның барлығы жер нарығының тарихи зерттелуінің қажеттілігін
анықтайды. Жер құқығының көрнекті маманы Абдраимов Б.Ж. –дің айтуы бойынша:
Жер даулары өткір сипатта блады, олардың дұрыс және уақытылы шешілуіне кез
келген қоғамның дамуы және көркеюі байланысты болады. Олар әрдайым тек
заңгер-ғалымдардың ғана емес, мемлекеттік және қоғамдық қызметкерлердің
назарын аударды [7].
Қазақстанның Ресей құрамына кіргенге дейінгі жер айналысы. Қазақстанда
жер айналысын реттеудің үлкен тарихы бар. Жер айналысының сипатына, оның
мәніне, нысанына түрлі факторлар – табиғи-климаттық жағдайлар, мемлекеттің
географиялық-кеңістіктік орналасуы, өндірістік қатынастардың дамуының
деңгейі, және т. б. әсер еткен және әлі де әсерін тигізуде. Мұның бәрі
Ресей құрамына енгенге дейнгі Қазақстанда бар болған жер айналысына да әсер
етті. Аталған кезеңдегі жер айналысының негізгі әсер етуші факторы болып
қазақтардың көшпенді өмір сүруі табылады. Қазақтардың заңдық көзқарастары
бойынша жерге жеке меншік құқығы 19-шы ғасырға дейін болмады. Жер заңдық
тұрғыдан рулар мен қауымдастықтардың ортақ меншігі деп есептелген. Шын
мәнінде жердің нағыз иегерлері болып билер және басқа да феодалдар табылды,
18-ші ғасырдың өзінде қыстаулар жеке феодалдардың жеке меншігінде болды.
Кез келген қоғамда, өндірістік қатынастардың дамуы деңгейіне тәуелсіз,
ең маңызды мәселелердің бірі болып жерге меншік туралы мәселе табылды. Бұл
Қазақстанға да тән.
Қазақ қоғамының бүкіл тарихында ең жақсы жайылымдар үшін таласта
руаралық тартыстарды және әлеуметтік қарама-қайшылықтарды тудырған
өндірістің жалғыз және басты шарты жер болған. Мәлім болғандай, Сырым
Датұлының бастауымен болған халық көтерілісінің және Ішкі Ордадағы шаруалар
көтерілісінің негізгі себептерінің бірі болып аграрлық қатынастар табылды.
Қазақстанда жерге жеке меншік болды ма? Болса, оның сипаты қандай болды?
Әдебиеттерде бұл мәселе бойынша әртүрлі көзқарастар кездеседі. В.Ф.Шахматов
және С.Т.Толыбековтың пікірінше, жерге жеке меншік таралмады, жер
ешкімдікі болмады. Басқа ғалым М.П. Вяткин, ұқсас пікірлес болып,
көшпенді мал шаруашылығы жағдайында жерге жеке меншік феодалдық меншікке
тән нысанда да қалыптаса алмады [8], деп мәлімдеді. Олардың позициясын
өнім беретін жерлерді сол кезде иегерлер-феодалдардың атымен атау да
қостады. Жер дауларын шешкенде соттар жер атауын оның иегерін анықтау үшін
пайдаланған. Су көздері бар ең жақсы жер учаскелері феодалдардың қолдарында
болды. Бұл жағдайда көптеген қарапайым көшпенділер өзен суын қолдану
кезінің өзінде қарсылықтарды кездестірді. Ол үшін, көп жағдайда, ханның
немесе өзенге жанасып жатқан учаскенің иегерінің арнайы рұксаты қажет
болды. Анық болғандай, егер су көздері бар жайылымдар қауымдық меншікте
болған болса, осындай рұқсат алудың қажеттілігі болмас еді.
Қазақстан Республикасында жер нарығының қалыптасып, дамуының құқықтық
шарттары. Жердің нарықтық айналысының қалыптасуы өте күрделі және қиын
процесс, оны зерттеуді тек кешенді жолмен жүргізу мүмкін. Тәжірибе
көрсеткендей, жер нарығының қалыптасуының аспектілері үлкен мәселелермен
қатар жүреді.
Әлі күнге дейін ғылымда Қазақстанда жер нарығы бар ма, жоқ па деген
сұраққа біріңғай көзқарас жоқ.
Шетел мемлекеттерінің және біздің мемлекеттегі тарихи қайта құрулардың
тәжірибесі көрсететіндей, жерлердің қайта бөлінуінің ең қолайлы шарасы
болып жер нарығы табылады. Белгілі болғандай, кез келген қоғамның
экономикасы, бәрінен бұрын, тиімді қызмет етуі үшін барлық элементтері
обьективті қажет болатын біртұтас жүйе. Қоғамның қызметінің жеке-жеке
салаларын қамтитын түрлі нарықтардың өзара байланысты жиынтықтарынан
тұратын нарықтық экономиканың қажетті және міндетті құрылымдық элементі
болып жер нарығы табылады. Бүгінгі заманғы экономикалық мәдениет
қалыптастырған әдістер мен тетіктер арқылы реттелетін өркениетті жер
нарығынсыз жерлердің әлеуметтік әділетті қайта бөлінуін қарастыру мүмкін
емес. Жер нарығын құқықтық реттеудің қалыптасып, дамуының қажеттілігі жер
қарама-қайшылықтарын шешуге қоғамдық қажеттілігінің себебінен пайда болды.
Өндірістік ауыл шаруашылық жер пайдалану жер оның нағыз иелері – адал
ниетті шаруалардың қолында шоғырлануы жағдайында ғана мүмкін. Жер нарығын
құқықтық реттеуді дұрыс ұйымдастыру арқылы ғана осы мақсатқа қол жеткізе
аламыз.
Сонымен, жер нарығы қазіргі заманғы шаруашылық механизмнің қажетті және
ажырамайтын элементі болып табылады, себебі тек ол ғана жер қатынастарының
жаңаруының ең жақсы әдісі және адамдардың жер қызметінің белсенділігін
арттырудың мінсіз құралы.
Нарықтық жер айналысының дамуына негізгі кедергілердің бірі - қауымдық
жерге меншік құқығына заңды тұлғалар сияқты иеленген шаруалық
қауымдастықтардың (селолық қоғамдастық) болуы. 1906 жылдың 9 қарашасындағы
Жарлық шаруаларға қауымдастықтан шығуға мүмкіндік, және өзінің үлестік
жерін жеке меншікке бекітуіне талап ету құқығын берді. Аталған жерлердің
айналысы азаматтық және жер құқығының нораларымен реттелді, ол бұл жерлерге
жер нарығының обьектісі болуына мүмкіндікті иеленуін қамтамасыз етті [9].
Қазақстандағы нарықтық-жер қатынастары столыпиндік реформа кезеңінде
жалпыимпериалық заңнамамен қатаң реттелді, ол өзінің мәні бойынша Ресейдің
колониалдық саясатының көрінісі болды.
Жер ресурстары үшін төлем жеке меншікке берілетін жер учаскелері
үшін, жер ресурстарын пайдаланғаны үшін алынатын төлемақылардан тұрады және
жер учаскесінің меншік иелерінен және жер пайдаланушылардан жер
пайдаланудың жекелеген түрлері көзделген жалпы мемлекеттік салықтар, арнайы
төлемақылар және салықтар түрінде алынады. Жалпы жер ресурстарын
пайдаланғаны үшін төленетін ақылардың нысанын анықтау саласында жер құқық
ғалымдарының арасында бірыңғай көзқарас жоқ. Ресей ғалымы О.И. Крассов:
жерге ақы төлеудің екі ғана нысаны бар деген пікірді айтады. Олар: жер
салығы және жалдау ақысы. Жер меншік иелері, жер пайдаланушылар жыл сайын
жер салығын төлеп отырады, ал жалдау ақысы жалға берілген жерлер үшін
төленеді. Ал жерді жеке меншікке берген кездегі алынатын ақы, яғни жердің
нормативтік құны өз табиғаты бойынша жер учаскелерін пайдаланғаны үшін
төлейтін ақыны есептеу әдісі деген болатын [10]. Ресей жер құқық ғалымы
Ларионовтың пікірі бойынша: жер салығы және жалдау ақысы - жерге ақы
төлеудің нысандары ретінде белгіленеді [11]. Жер салығы мен жалдау ақысын
төлеушілер болып, жеке меншігіне немесе пайдалануына (жалдауды қоса
алғанда) жер учаскесі берілген тұлғалар танылады. Ал жердің нормативтік
құны болса, жер нарық қатынастарын реттеуге мемлекеттің қатысу тәсілдерінің
бірі болып табылады. Жердің нормативтік құны дегеніміз – мемлекеттің
мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында заңды түрде белгіленген жердің құны
болып табылады. Заңгер С.А. Боголюбовтың көзқарасы бойынша жерге ақы
төлеуді жерді ұтымды пайдалану мен қорғаудың экономикалық механизмінің
негізгі элементі болып табылады және жерге ақы төлеудің нысандары ретінде
жер салығын, жалдау ақысын және жердің нормативтік құнын атайды [12]. Жер
салығының және жалдау ақысының объектілері ретінде ауылшаруашылық өндірісі
үшін пайдаланылатын, қосалқы үй шаруашылығын жүргізу үшін, жеке және
ұжымдық құрылыс үшін, бау-бақша, мал шаруашылығы, кәсіпкерлік қызмет және
өзге де мақсаттар үшін пайдаланылатын жер учаскелері саналады. Сонымен
қатар, жердің нормативтік құны – белгілі бір аймақта орналасқан, белгілі
бір сападағы жер учаскесінің құнын сипаттайтын көрсеткіш және аталған
көрсеткіш жер учаскесін меншікке берген, жерге меншіктің ұжымдық үлесін
анықтаған, мұрагерлікке берген, жер учаскесін сыйға тартқан, жер учаскесін
кепілге қоя отырып банк несиесін алған жағдайда туындаған жер қатынастарын
экономикалық тұрғыдан реттеп отыру үшін қолданылады.
Отандық заңгер И.Г. Архипов жерге ақы төлеудің түрлері ретінде:
А) жеке меншікке сатылатын немесе мемлекетпен жер пайдалануға берілген
жерлер үшін ақы ставкалары түріндегі жердің нормативтік құны;
Б) жерді немесе жер пайдалану құқығын сату-сатып алу шарты және заңға
қайшы келмейтін өзге мәмілелерді жасау барысындағы шартты құны;
В) жер салығы және жалдау ақысын;- айтқан болатын.
А.Х. Хаджиевтың пікірі бойынша, Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес, жерге төленетін төлемақылардың келесі түрлері әрекет етеді:
А) жер салығы, сонымен бірге, шаруа (фермер) қожалықтары төлейтін
бірыңғай жер салығы;
Б) жерді жалдау ақысы;
В) жердің нормативтік құны, яғни жерді бағалау құны, сонымен бірге,
жалдау құқығын сатқаны үшін алынатын төлемақы;
Жер учаскесі мемлекетпен ақылы негізде жеке меншікке берілген
жағдайда және мемлекетпен немесе мемлекеттік жер пайдаланушымен жалға
берілген кезде жердің нормативтік бағасы қолданылады. Ал жер учаскелерін
жеке меншік құқығында немесе жер пайдалану құқығында пайдаланған кезде жер
салығы және жалдау ақысы туралы нормалар әрекет етеді. Жер меншік иелері
және жер пайдаланушылар жер салығын төлейді, ал жер учаскелерін жалдаушылар
жалдау ақысын төлейді деген пікірін білдіреді. Жоғарыда айтылған пікірлерді
ескере отырып, жер заңдарын басшылыққа ала отырып, жерге ақы төлеудің
түрлерін келесідей нысанда көрсетуге болады:
а) Жер салығы; меншіктегі, тұрақты жер пайдаланудағы немесе бастапқы
уақытша өтеулі жер пайдаланудағы жер учаскелеріне Қазақстан Республикасының
салық заңдарына сәйкес, жер салығы салынады.
б) Жалдау ақысы; Мемлекет уақытша өтеулі пайдалануға (жалға) берген кезде
жер учаскелері үшін жер учаскелерін пайдалану төлемақысы алынады. Жер
учаскелерін пайдалану төлемақысын есептеу және жергілікті бюджеттің
кірісіне төлеу тәртібі Қазақстан Республикасының салық заңдарына сәйкес
анықталады. Егер жалға алушы тұлға шетел мемлекеттері болған жағдайда, жер
учаскелерін пайдалану төлемақысының мөлшері Қазақстан Республикасы бекіткен
халықаралық шарттарда айқындалады.
в) Жер учаскесінің кадастрлық (бағалау) құны немесе жердің нормативтік
құны; Бұл жағдайда жер учаскесінің кадастрлық (бағалау) құнын жер
ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық орган мемлекеттің жеке меншікке
өтеулі негізде беретін жер учаскелері үшін төлемақының базалық ставкаларына
сәйкес, оған түзету коэффициенттерін қолдана отырып белгілейді.
г) Жер учаскесінің нарықтық құны; Яғни меншік иесі жер учаскесін сатқан
немесе жалға берген кезде, мемлекеттік емес жер пайдаланушы өзіне тиесілі
жер пайдалану құқығын басқа тұлғаларға сатқан кезде, сондай-ақ ол жер
учаскесін кейінгі жер пайдаланушыларға жалға берген кезде жер учаскелері
үшін төлемақының мөлшері Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарына
сәйкес сату-сатып алу немесе мүлік жалдау шарттарымен айқындалады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 385, 438, 546-баптарына
сәйкес, шарттың орындалуы тараптардың келісімімен белгіленген баға бойынша
төленеді деген.
Жер ресурстарын пайдалағаны үшін ақы төлеудің жекелеген аталған
түрлеріне қысқаша тоқталып кететін болсақ, жер салық салудың алғашқы
объектілерінің бірі болып табылады. Жер салығы – ежелгі салықтардың бірі.
Бастапқыда жер салықтары негізінен заттай нысанда төленген және ежелгі
дүние және орта ғасыр мемлекеттерінің салық жүйесінде орталық орындалған.
Русьта үнемі салынып отырған алғашқы салықтар туралы Нестордың
жазбаларында айтылады. Салықтарды әскер жорықтардан демалған кезде қыс
айларында князьдар жинаған. 988 жылға дейін салықтардың негізгі түрлері
болып дани (подати), оброк табылған. Олар заттай көбіне мыс, құн және тіпті
қылыштар, көгершін, торғаймен төленген [13].
Салық салудың эволюциясы таза табысқа салық салу және жер табысына
қатысушы тұлғаларды – меншік иесі мен жер пайдаланушыларды шектеу бағытында
жүрді. Жер салығы тек жердің меншік иесіне ғана емес, жер пайдаланушылардан
да алынды. Сонымен қатар, жерге салық салудың тарихи даму барысында оның
негіздері жер алаңы, жалпы өнім және таза жер рентасы болған.
Егеменді Қазақстанда жер салығы 1991 жылғы 17 желтоқсандағы Жер
салығы туралы арнайы заңмен енгізілген.
Қазіргі кезде жер салығы жер пайдаланушылардың барлығынан бірдей
алынбайды. Салық салудың субъектілері болып 12 маусым 2001 жылғы Қазақстан
Республикасының салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы кодексінің (Салық кодексі) 324-бабына сәйкес мынадай:
Жеке меншік құқығындағы ;
Тұрақты жер пайдалану құқығындағы;
Бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салу
объектілері бар жеке және заңды тұлғалар табылады.
Салық кодексінің 328-бабына сәйкес, жер салығын анықтау үшін салық
базасы болып, жер учаскесінің алаңы табылады. Ал салық кодексінің 323-
бабының 4-бөлігіне сәйкес жер салығының мөлшері жер иеленушілер мен жер
пайдаланушылардың шаруашылық қызметінің нәтижелеріне байланысты болмайды.
Салық кодексінің 323-бабының 3-бөлігіне сәйкес жердің мынадай
санаттары салық салуға жатпайды:
• Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерлері;
• Орман қорының жерлері;
• Су қорының жерлері;
• Босалқы жерлер.
Осыған орай салық салуға:
• Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер;
• Елді мекендер жерлері. Салық салу мақсатында олар мынадай екі
топқа бөлінген: а) тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың
жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жерлерді
қоспағанда елді мекендер жерлері; б) тұрғын үй қоры, соның
ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан
жерлер;
• Өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жерлері және өзге де ауыл
шаруашылық мақсатына арналмаған жерлер жатады [14].
Жоғарыда аталған жер санаттарындағы жер учаскелерінің тағы да, барлығы
бірдей салық салуға жатпайды. Жер кодексінің 9-бабына сай жер салығы
Қазақстан Республикасының салық заңдарына сәйкес меншіктегі, тұрақты жер
пайдаланудағы немесе бастапқы уақытша өтеусіз жер пайдаланудағы жер
учаскелеріне салынады.
Мемлекет уақытша өтеулі пайдалануға (жалға) берген жер үшін жалдау
төлемақысы оны жергілікті бюджетке төлеу тәртібімен алынады.
Қазақстан Республикасының аумағында басқа мемлекеттерге жер учаскесі
жалға берілген кезде жалдау төлемақысының мөлшері Қазақстан Республикасы
бекіткен халықаралық шарттарда айқындалады.
Жер кодексінің қабылдануы еліміздің салық заңдарын да жетілдіруді
қажет етеді. Өйткені, өзіміз көріп отырғандай ол жетілдірілмеген және
бүгінгі күннің талаптарына жауап бермейді. Жерді жекешелендірудің жаңа
кезеңі жағдайында біз жер қатынастары саласындағы салық салу қағидалары
қайта қаралуы керек деп санаймыз.
Қолданыстағы заңдар бойынша жер салығының мөлшері жер учаскесінің
алаңы, орналасқан жері, сапасы және сумен қамтамасыз етілуімен байланысты.
Біз салық салудың жаңа қағидаларын, ал нақты айтсақ, жеке меншіктегі жер
учаскесіне салынатын салықтың мөлшері жылжымайтын мүліктің өзге түрлеріне
салынатын салықтың мөлшері сияқты оның кадастрлық бағалау құнына байланысты
деген қағидасы заң тұрғысынан қарастыруды ұсынамыз. Біздің көзқарасымыз
бойынша бұл жердің бағалануы тиіс байлық екендігін сездіретін әрекет ететін
салықтық шара болады. Бұл ереже жер өндірістің негізгі құралы болып
табылатын тұлғалардан алынатын бірыңғай жер салығына қатысты болмауы керек.
Жерге ақы төлеудің келесі түрі мемлекет жеке меншікке беретін жер
учаскелері үшін төленетін ақы.
Жер кодексінің 9-бабының 3-бөлігіне сәйкес жер учаскесін мемлекеттік
меншіктен жеке меншікке беру өтеулі негізде облыстың (республикалық маңызы
бар қаланың, астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті
атқарушы органының жер учаскесін беру жөніндегі өз құзіреті шегіндегі
шешімі бойынша ақысы бірден төленіп не төлеу мерзімін ұзартып сатып алу
арқылы жүргізіледі. Жер учаскесін жеке меншікке өтеусіз беру жағдайлары да
заң тұрғысынан қарастырылғанын есепке алған жөн. Оларға мынадай негіздер
жатады:
Қазақстан Республикасының азаматтарына - тұрғын үйдің меншік иелеріне
кондоминиум объектілеріндегі қонымды жер үлесі ретінде;
Қазақстан Республикасының азаматтарына белгіленген нормалар шегінде
өзіндік үй (қосалқы) шаруашылығын жүргізу, бағбандық, жеке тұрғын үй және
саяжай құрылысы үшін;
Қолданыстағы заңдармен көзделген өзге де жағдайлар.
Жер кодексінің жаңалығы жер учаскесіне жеке меншік құқығын немесе
уақытша өтеулі жер пайдалану құқығын өтеулі түрде беру (сату) төлемақысы
жер учаскелері үшін төлемақының базалық ставкаларына түзету коэффиценттерін
қолдану арқылы шығарылатын кадастрлық (бағалау) құны негізінде есептеледі
деген ереже болды. Бұрын сондай-ақ өзіндік үй (қосалқы) шаруашылығын
жүргізу, бағбандық, жеке тұрғын үй және саяжай құрылысы үшін өтеусіз
берілген жер учаскелерінің нысаналы мақсаты мақсаты өзгерген жағдайда жер
учаскесінің меншік иесі жер учаскесінің өзгерген нысаналы мақсаты үшін
Қазақстан Республикасының заңына көзделген кадастарлық (бағалау) құнына тең
болатын соманы жергілікті бюджеттің кірісіне төлеуге міндетті екендігі
көзделмеген болатын. Бұл норма біздің көзқарасымыз бойынша әрі өз
уақытысында, әрі экономикалық жағынан негізделген. Жер кодексін қабылдау
кезінде мемлекеттің ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді жеке меншікке
сатқаннан түсетін қаражаттың тағдыры туралы мәселе көбірек келіспеушіліктер
туғызды. Қолданыстағы Жер кодексіне сәйкес, олар Ұлттық қорға аударылады
және заңдарда белгіленген тәртіппен пайдаланылады. Қазақстан
Республикасының Бюджеттік кодексінің 23-бап 1-тармағына сәйкес,
ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерді сатқаннан түсетін қаражат есебінен
анықталатын жергілікті бюджеттен ресми трансферттер Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорының кіріс көзі ретінде танылған.
Нақты жер учаскесінің бағалау құны жер ресурстарын басқару жөніндегі
уәкілетті органмен мемлекеттің жеке меншікке беретін жер учаскелері үшін
төлемақының барлық ставкаларына сәйкес анықталады. Жеке меншікке берілген
елді мекендегі жер учаскелерінің бағалау құны базалық ставкаларға түзету
(арттыратын немесе кемітетін) коэффиценттерін қолдана отырып анықталады.
Түзету коэффиценттерімен аймақтардың шекаралары аудандық маңызы бар
қалаларда, кенттер мен селолық елді мекендерде - аудандық атқарушы
органдардың ұсынысы бойынша аудандық өкілді органдардың, ал облыстық маңызы
бар қалаларда (Астана және Алматы қалаларында) облыстық (Астана және Алматы
қалалық) атқарушы органдарының ұсынысы бойынша облыстық (Астана және Алматы
қалалық) өкілді органдардың шешімімен бекітіледі.
Қазақстан Республикасының азаматтарына жеке меншікке өзіндік үй
(қосалқы) шаруашылығын жүргізу, бағбандық және саяжай құрылысы үшін тегін
берудің белгіленген нормаларынан артық берілген қосымша жер учаскелерінің
бағалау құны бағаланатын учаскелерге неғұрлым жақын орналасқан ауылдық елді
мекендердің жер учаскелері үшін төлемақының базалық ставкаларына негізделе
отырып, айқындалады.
Елді мекендердің шегінен тыс орналасқан, азаматтарға және мемлекеттік
емес заңды тұлғаларға құрылыс жүргізу үшін берілген (берілетін) немесе
үйлер (құрылыстар, ғимараттар) мен олардың кешендері салынған жер
учаскелері бойынша, үйлердің (құрылыстардың, ғимараттардың) пайдаланылу
мақсатына сәйкес қызмет көрсетуге арналған жерлерді қоса алғанда оларды
бағалау құны облыстық маңызы бар қалаларда аталған мақсаттар үшін берілген
(берілетін) жер учаскелері үшін төлемақының базалық ставкаларының он
проценті мөлшеріне негізделе отырып, айқындалады.
Меншік иесі жер учаскесін сатқан немесе жалға берген кезде,
мемлекеттік емес жер пайдаланушы өзіне тиесілі жер пайдалану құқығын басқа
тұлғаға сатқан кезде, сондай-ақ ол жер учаскесін кейінгі жер
пайдаланушыларға жалға берген кезде жер учаскелері үшін төлемақының
мөлшері, мерзімдері мен нысаны Қазақстан Республикасының азаматтық
заңдарына сәйкес сатып алу-сату немесе мүлік жалдау шарттарымен
айқындалады.
Жерге ақы төлеудің бұл түрлеріне тереңірек тоқталу зерттеу
жұмысымыздың келесі тарауларында жүзеге асырылады.
3. Жерді ластағаны үшін төлемақыны белгілеу және алу.
Жерді ластағаны үшін төлемақы жерге өндіріс және тұтыну қалдықтарын
орналастырғаны үшін ұйымдар мен азаматтардан алынады. Табиғи ресурс
ретіндегі жерлерді ластағаны үшін төленетін ақылар жер салығынан
ерекшеленеді. Алайда, қазіргі салық заңдары салық және басқа да міндетті
төлемдер деген ұғымдардың арасындағы айырмашылықтарды көрсетпеген сияқты
жер салығы және қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем деген ұғымдардың
да арасындағы нақты айырмашылықтарды бермейді. 12 маусым 2001 жылғы
Қазақстан Республикасының салық және бюджетке төлетін басқа да міндетті
төлемдер туралы кодексінің (салық кодексі) 10-бабына сәйкес, салықтар деп
мемлекет бір жақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде
жүргізілетін, қайтарымсыз өтеусіз сипатта болатын бдюжетке төленетін
міндетті ақшалай төлемдерді, ал басқа да міндетті төлемдер деп бюджетке
белгілі бір мөлшерде жүргізілетін міндетті ақша аударымдарын (алымдар,
баждар, төлемақылар мен төлемдер) түсіндірген. Айырмашылық неде?
Біріншіден, нысаналы мақсаты. Жер салығы ең алдымен фискальді салық,
мемлекеттік қазынаны толтыруға бағытталған. Жерлерді ластағаны үшін
төлемақылар бұл мақсатты көздемейді, олардың негізгі тағайымы – қоршаған
ортаны қорғау.
Екіншіден, салық салу объектілері әр түрлі. Жер салығын салудың
объектісі – жер учаскесі не жер үлесі, ал жерді ластағаны үшін төлемақы
кезінде – ластағыш заттарды тастаудың (авариялық тастауды қоса алғанда),
өндіріс және тұтыну қалдықтарын орналастырудың нақты көлемі.
Үшіншіден, есептеу тәртібі әр түрлі. Жер салығының базалық ставкалары
Салық кодексімен заң деңгейінде белгіленген.
Жергілікті өкілді органдар жерлерді аймақтарға бөлу жобалары
(схемалары) негізінде салық ставкаларын түзетуі мүмкін. Жер салығы
сомаларын салық базасына тиісті салық ставкасын қолдану арқылы заңды
тұлғалар дербес, ал жеке тұлғаларға қатысты салық органдары есептейді.
Жерді ластағаны үшін төлемақылардың ставкаларын қоршаған ортаны қорғау
саласындағы уәкілетті орган жасаған есептер негізінде жергілікті өкілді
органдар жыл сайын белгілеп отырады. Қоршаған ортаны белгілеген лимиттерден
тыс ластағаны үшін қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті органның
келісімімен жергілікті өкілді органдар бекіткен төлемақы ставкалары он есе
ұлғайтылады.
Төлемақы сомасын салық төлеушілер қоршаған орта ластанылуының және
белгіленген ставкалардың нақты көлемін негізге ала отырып, дербес
есептейді.
Төртіншіден, төлемақының есептелуінің дұрыстығын және олардың уақтылы
төленуін бақылайтын субъектілер әр кезде сәйкес келе бермейді. Жер
салығының төленуіне бақылауды салық қызметінің органдары жүзеге асырады,
жерді ластағаны үшін төлемақының төленуін тек осы органдар ғана емес,
жергілікті атқарушы органдар мен Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны
қорғау Министрлігінің органдары да бақылайды.
4. Жердің сапасын қорғау және молықтыру үшін төлемақы.
Жер сапасын қорғау және молықтыру үшін төлемақы жер учаскесінің
меншік иелері мен жер пайдаланушылардан аталған қызметті жүзеге асыруға
арналған бюджет шығындарының орнын толтыруды өтеу ретінде алынады. Мысалы,
ауыл шаруашылығын жүргізуге байланысты емес мақсаттарға пайдалану үшін ауыл
шаруашылық алқаптарын алып қоюдан туындаған ауыл шаруашылық өндірісіндегі
шығасы, ауыл шаруашылық алқаптарының көлемімен олардың сапасын қалпына
келтіру арқылы ауыл шаруашылық өндірісінің деңгейін сақтау мақсатында
өтелуге жатады [15]. Бұл шығасы шығындардың орнын толтырудан тыс өтеледі.
Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі шығасыны ауыл шаруашылығын жүргізуге
байланысты емес қажеттіліктер үшін ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерден
жер учаскелері берілген тұлғалар, сондай-ақ күзет, санитарлық және қорғау
аймақтары белгіленген тұлғалар өтейді.
5. Жерді пайдалану және қорғау жөніндегі іс шараларды экономикалық
жағынан ынталандыру.
Жерді ұтымды пайдалану және қорғауды қамтамасыз ету үшін экономикалық
ынталандырудың маңызы зор болуы керек, онсыз жоспарлар мен бағдарламалардың
орындалуы мүмкін емес.
Ынталандыру термині (латынның stimulus деген сөзінен) сөзбе сөз
аударғанда – жануарларды айдайтын үшкір басты таяқты білдіреді. Басқа
сөзбен айтсақ, ынталандыру – белгілі бір әрекетті жасауға ниетті тудыратын
құбылыс.
Экономикалық ынталандырудың мәні жер пайдалануда жерді ұтымды
пайдалануға оның ішінде қорғауға деген тікелей мүддені туғызуда.
Соңғы жылдары ынталандыруға көп көңіл бөлінеді, өйткені тек жазалау
санкциялармен ғана жер пайдалануды басқару мүмкін емес. Қазақстан
Республикасының қоршаған орта бойынша іс әрекеттерінің Ұлттық жоспарында
және 2005-2007 жылдарға арналған ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерді
ұтымды пайдалану бағдарламасында мынадай міндет қойылған - жерлерді немесе
өзге табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануды экономикалық жағынан
ынталандырудың ғылыми негіздерін әзірлеу. Сонымен қатар, табиғатты қорғау
қызметін ынталандырудың жалпы қағидаларын әзірлеудің халықаралық маңызы
бар, өйткені ол 8 ақпан 1992 жылғы ТМД мемлекеттерінің көп жақты
келісімінен туындайды.
Жерді қорғау жөніндегі іс-шараларды экономикалық жағынан ынталандыру
жерді қорғауды тиімді жүзеге асыратын жер пайдаланушы заңды тұлғаларға
субсидиялар беру саясатымен ынталандыратын сипаттағы өзге де шаралар арқылы
жүзеге асырылады.
Экономикалық ынталандыру іс-шараларын жүзеге асыруға азаматтардың
көпшілігін тарту мақсатында Қазақстан Республикасының 24 қаңтар 2001 жылғы
Жер туралы заңымен, бұдан әрі Жер кодексімен де жер учаскесі Қазақстан
Республикасының азаматтарының меншігіне өзіндік үй (қосалқы) шаруашылығын
жүргізу, бағбандық, жеке тұрғын үй және саяжай құрылысы үшін белгіленген
нормалар шегінде өтеусіз негізде беріледі деген шара көзделген. Сонымен
қатар, қолданыстағы Жер Кодексінде ең алғаш заңнамалық тұрғыдан, жер
учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың жерді ұтымды
пайдалану мен қорғауға мүдделігін арттыру мақсатында бюджет заңдарында және
салық туралы заңдарда белгіленген тәртіппен жерді қорғау мен пайдалануға
экономикалық ынталандыру жүзеге асырылуы тиістігін анықтаған экономикалық
ынталандыруға байланысты арнайы бап бекітілді. Ал, табиғат қорғау
функцияларын орындаған жер пайдаланушылар үшін жеңілдікпен салық салу
көзделген. Қазақстан Республикасының Салық Кодексіне сәйкес қызметінің
негізгі түрі орманның өртке қарсы құрылғысы, өртке қарсы, орман зиянкестері
мен ауруларына қарсы күрес, табиғи биологиялық ресурстарды ұдайы молайту
және орманның экологиялық әлеуетін арттыру жөніндегі жұмыстарды орындау
болып табылатын мемлекеттік кәсіпорындар, табиғат қорғау мекемелерінің
мәртебесі бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтар үшін салықты есептемеген
кезде тиісті ставкаға 0,1 коэффиценті қолданылады, яғни осы жер
пайдаланушылар үшін салық ставкалары басқалар үшін белгіленген ставкалардан
айтарлықтай төмен. Мәселен, Ресей мемлекетінде жерді ұтымыды пайдалану мен
қорғауды экономикалық ынталандыру шаралары тікелей Жер кодексінде көрініс
тапқан. Олар: жерді пайдаланушының кінәсінсіз бүлінген жерді мемлекеттік
бюджет есебінен қалпына келтіру, ауылшаруашылық игеру кезеңіндегі жер
учаскелерін пайдаланғаны үшін төленетін төлемнен босату, орман қорлары
жерлерінің сапасын жақсарту және топырағының құнарлығы мен өнімділігін
арттыруға бағытталған іс-шараларды жүзеге асырған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Адам қоғамының барлық өмiрiнде, оның
қалыптасуы мен дамуында жер өте маңызды роль атқарған. Жер адам баласының
барлық мұқтаждықтары үшiн керек бiрден-бiр арсенал болған.
Жер – табиғаттың берген сыйы ретiнде, адам қоғамының пайда болуына дейiн
болған. Бiрақ, жер өзiнiң еңбектiң жалпы заты қызметiн атқаруы үшiн
мiндеттi түрде оны бiреу иемденуi қажет және өндiрiстiк процесiн жүзеге
асыруы қажет.
Қазақстан Республикасы өз алдында егемендi ел болғалы қоғамдық
қатынастар, соның iшiнде жер қатынастары Қазақстан Республикасының негiзгi
заңының нормаларына сай дами бастады. Яғни тәуелсiз жас мемлекетiмiздiң
әлеуметтiк-экономикалық, саяси және құқықтық қатынастарының жаңа өмiр
талабына сай, дамуы өзiмiз үшiн және болашақ ұрпақ үшiн жоғарыда аталған
мемлекетiмiздiң негiзгi қатынастарын қайта реттеп, экономикалық, құқықтық
реформаларды қазiргi өмiр талабына сай жүргiзудi талап еттi. Қазақстан
Республикасы Президентiнiң айтуы бойынша басты саяси мақсат тұрғысында,
әсiресе өтпелi кезеңде экономикалық реформаларды ойдағыдай жүзеге асырудың
қажеттi шарты ретiнде тұрақтылықты қамтамасыз ету болып табылады. Сонымен
бiрге, өз халқына жолдауында жаңадан қабылданған жер туралы заңның халықты
өркениеттi нарыққа алып келмегенiн және аталған заңда жiберiлген
кемшiлiктердi тез арада жойып жөнге келтiру керек екендiгiн атап көрсеткен
болатын [1]. Мемлекетiмiзде жер қатынастарының дұрыс дамуы елiмiздiң
әлеуметтiк-экономикалық, құқықтық дамуына зор ықпалын тигiзетiнiн
ұмытпағанымыз жөн. Сол себептi жер қатынастарының реттелуiн мемлекеттен
ажыратып алуға болмайды. Мемлекет жер қатынастарын тек құқықпен ғана реттеп
отырады, яғни, жер құқық саласы осы жер қатынастарын реттеуде мемлекеттiң
негiзгi құралы болып табылады. Қазiргi нарықтық қатынастарға байланысты,
жердiң мемлекет меншiгiнен жеке меншiкке өтуi және жеке меншiктегi
жерлердiң азаматтық құқықтық мәмiлелер арқылы сатылуы, жалға берiлуi сияқты
жүргiзiлiп жатқан қатынастардың барлығы да тек ақылы негiзде жүзеге
асырылады. Бұл дамыған нарықтық қоғамның талабынан туындаған заңды құбылыс
болып табылады және бұл өте орынды. Себебi, жердiң мемлекет меншiгiнен жеке
меншiкке өтуi азаматтардың өздерiнiң рухани-материалдық қажеттiлiктерiн
қанағаттандыру болып табылады. Жеке меншiктегi жер учаскесiн әр тұлға заңда
көрсетiлгендей иелену, пайдалану және билiк ету құқығын жүзеге асыра
отырып, азаматтық мәмiлеге түсу арқылы сатып, өзiне сатып ала алады және
шарт бойынша жалға бере алады. Бұл қатынастың барлығыда ерiктi негiзде шарт
негiзiнде ақылы түрде жүзеге асырылады. Ал, мемлекет болса сол жеке
меншiкке берiлген (сатылған) жер арқылы өзiн қаржыландырса және сонымен
қатар, мәжбүрлi түрде салық салу арқылы қаржылық шаруашылығы қызметiн
реттеп, жергiлiктi бюджеттердi қаржыландырып отырады. Мемлекет меншiгiндегi
жер учаскелерiнiң жеке меншiкке сатылуы бұл тұрғыдан алғанда мемлекетке
экономикалық және әлеуметтiк жағынан тиiмдi болып табылады.
Бiздiң елiмiзде жүргiзiлiп жатқан реформалардың мақсаты – жердi
өндiрiстiң бiрден-бiр құралы ретiнде пайдалану тиiмдiлiгiн жоғарлату,
сонымен бiрге, жердi қорғау шараларын жүргiзудi жоғарғы дәрежеде
ынталандыру. Яғни, осы мақсатқа жетудiң бiрден-бiр шарасы жерге ақы төлеу.
Жердi және жер ресурстарына ақы төлеу мәселесiн орнату жерге мемлекеттiк
меншiктiң бiртiндеп жойылуына және жер учаскелерiн сату-сатып алу және
азаматтық құқықтық мәмiлелердiң объектiсi ретiнде қарауға мүмкiндiк
туғызады. Яғни, жер учаскесін қоршаған ортаның бір элементі ретінде танудан
басқа, жердің белгілі бір экономикалық құндылық екені жер реформасының
нарық талабына сай дамуының нәтижесі екені нақты анықталып отыр. Бүгінгі
күнде елімізде меншіктің барлық нысанының тең құқықты дамуы үшін барлық
жағдайлар жасалған және жер жылжымайтын мүлігінің нарығы да белсенді түрде
дамып отыр. Мысалы: қазіргі таңда Қазақстан Республикасының жалпы жер
қорының 589,9 га жерді алып жатқан 3 млн. жер учаскесі Қазақстан
Республикасы азаматтарының және мемлекеттік емес заңды тұлғаларының жеке
меншігінде. 2005 жылдың 1 қарашасына берілген мәліметтер бойынша
ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерден 3,2 млрд. тенгеге 6,4 мың гектар жер
учаскесі жеке меншікке берілген. Бір гектардың орта бағасы 20,2 мың теңгені
құрап отыр. Қазақстан Республикасы Жер кодексі қабылданып ауылшаруашылық
мақсатындағы жерлерге жеке меншік құқығын заңдастырғаннан бері екі жыл
ішінде ауылшаруашылық мақсатындағы жер қорының небары 0,17 пайызы сатылған
[2]. Әрине бұл төмен көрсеткішті сәйкес деңгейге көтеру үшін жер
айналымының дамуына барлық құқықтық, экономикалық жағдайлар жасалуы тиіс.
Жағдай жасаудың алғышарты жеке меншікке берілетін жер учаскесінің
экономикалық құндылығын анықтау. Жердiң шаруашылық құндылығын анықтау
мәселесi жер учаскесі үшін төленетін төлемақының мөлшеріне де тікелей
байланысты болып отыр. Мұның барлығы жердi пайдалану мен қорғау үшiн ақы
төлеудi құқықтық реттеудi қамтамасыз ететiн жер заңдарының дамуына
объективтi түрде әсер ететiн факторлардың бiрi болып отыр. Сонымен бiрге,
қазiргi таңдағы нарық жағдайында жерге ақы төлеу мәселесi кез-келген
тұлғаны алаңдатар шаралардың бiрi. Сол себептi, жазылған нақты жұмыстың
өзектiлiгi - Қазақстан Республикасында жердi пайдалану мен қорғау үшiн ақы
төлеудi құқықтық реттеу қажеттiлiгiнiң туындауымен байланысты.
Тақырыптың зерттелу деңгейi. Отандық заң ғылымында жер құқығы
қатынастарының мәселесін Б.Ж. Әбдірайымов, С.Б. Байсалов,
Д.Л. Байделдинов, А.Е. Бектұрғанов, А.Е. Еренов, Н.Б. Мұхитдинов,
М.С. Сахипов, А.С. Стамқұлов, С.Ш. Тюлеубекова, К.А. Шайбеков зерттеді.
Шетел азаматтары мен ұйымдарының жерді пайдалану мен қорғау құқығының
жекелеген сұрақтары А.Е. Бектұрғановтың, Н.Б. Мухитдиновтың, Д.Л.
Байдельдиновтың және өзге отандық ғалымдардың жұмысында қарастырылған.
Жер реформасының қазіргі мәселелері Л.К. Еркінбаеваның, С.Т.
Күлтелеевтің, Л.Н. Насырованың, А. Төкеевтің, Е.Ш. Рахметовтың, А.Х.
Хаджиевтің еңбектерінде көрініс тапты. Қазақстан Республикасында жерді
сақтап қоюды құқықтық ретту мәселелеріне арналған кешенді монографиялық
деңгейдегі еңбектер жоқтың қасы.
Дипломдық жұмыс объектісі жерді сақтап қоюды құқықтық реттеу аясындағы
қоғамдық қатынастары болып табылады.
Дипломдық жұмыс пәні ретінде жерді сақтап қоюды жүзеге асырудың
құқықтық тетігі танылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізіне қоғам мен табиғаттың өзара
әрекеті, мемлекет пен құқық туралы ілімдер, жалпы танылған жер заңдарының
қағидалары мен жерді пайдалану мен қорғау ережелері, жер қатынастары
саласындағы конституциялық ережелер қызмет етеді. Дипломдық жұмыс
нәтижелерін қол жеткізу үшін ғылыми-танымдық сипаттағы салыстырмалы-
құқықтық, қисындық, жүйелік, тарихи және басқа әдістер қолданылды.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы Қазақстан Республикасы
Конституциясы, Қазақстанның жер және өзге де қолданыстағы заңдары, зерттеу
тақырыбына қатысы бар нормативтік құқықтық актілерді қамтиды.
Нақты жұмыстың мақсаты болып, Қазақстан Республикасының жер және өзге
заңдары бойынша ауылшаруашылығы мақсатындағы жер нарығының құқықтық
табиғатын қарастыру болып табылады.
Жұмыстың мақсатына сәйкес, оларға жету үшін келесідей міндеттер
қойылған:
• Қазақстан Республикасында ауылшаруашылығы жер аукциондарының
көрінісі болып табылаты жер нарығының түсінігі және құқықтық
белгілерін анықтау;
• Жер нарығының құрамдас бөліктері болып табылатын жердің кадастрлық
бағалалу құнын, жердің нарықтық құнын және жерді жалдау ақысын
құқықтық реттеу мәселелерін айқындау;
• Жер аукциондарының түрлерін және олардың ерекшеліктерін анықтау.
Диплом жұмысы кіріспе, негізі екі тараудан және қорытынды бөлімнен
тұрады. Қорытынды бөлімде дипломдық жұмыс бойынша осы саладағы заңдарды
жетілдіру мақсатында өз ұсыныстары мен пікірлерін берген.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МАҚСАТЫНДАҒЫ ЖЕРЛЕРДІҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1. Ауылшаруашылық мақсатындағы жерлердiң түсiнiгi, түрлерi және құрамы
Жер – тұтастай алғандағы адамзат үшін қажетті және басты материалдық
ресурс болып табылады. Аталған бұл термин көп қырлы болып табылады және
бірнеше мағынада қолданылады:
1. Жер кең мағынада алғанда Жер шары ретінде түсініледі.
2. Жер адамның өмір сүретін ортасы және табиғи байлықтардан, жер
бедерінен, ландшафттардан құралатын Жер шарының қабаты ретінде.
3. Жер жер құқығының реттеу пәні ретінде. Бұл тұста біз жер деген
түсініктің астарынан табиғи ресурстарды, ауыл және орман шаруашылық
өндірістерінің басты өндіріс құралы, құрылыстар, құрылымдар және
басқа да объектілер салу үшін қажет болып табылатын кеңістіктің
базис деген мағыналарды көре аламыз.
Табиғаттың бір бөлшегі бола отырып жер басқа да табиғи объектілер
секілді жердің құнарлылығы мен өнімділігі секілді ерекше биопотенциалға ие
болып табылады және бұл халықтың баға жетпес құндылығы - деп көрсетеді
Б.В.Ерофеев өз еңбегінде [3]. Мүмкін сондықтан да болар жер құқығы барлық
жер пайдаланушылар мен жерге деген меншік құқығын иеленушілерге оларға
берілген жер учаскелерін тиімді және ұқыпты пайдалануға міндеттейді.
Қазақстан Республикасының Жер кодексінің 97-бабы ауылшаруашылығы
мақсатындағы жерлерді ауыл шаруашылығының қажеттері үшін берілген немесе
осы мақсаттарға арналған жерлер ретінде бекітіп берген. Бұл жер
санаттарының ішіндегі ең негізгі жер санаты болып табылады. Оның басты
ерекшелігі болып жердің өндіріс шикізаттары мен адамдар мен жан-жануарларға
қажетті азықтардың басты құралы болып табылатындығында.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер өздерінің асқан бір маңыздылығына
орай ерекше қорғалуды қажетсінеді. Осы аталған жерлердің құқықтық режимін
қарастырмас бұрын, жердің құқықтық режимі дегеннің өзі не екендігін
анықтап алу өте бір үлкен маңыздылыққа ие болып табылады.
Ерекше құқықтық режим объектісі болып ауыл шаруашылық мақсатындағы
жерлер, босалқы жерлер, су қоры жерлері, орман қорының жерлері, өнеркәсіп,
көлік, байланыс, қорғаныс жері және ауыл шаруашылығынан өзге мақсатқа
арналған жер, елді мекен жерлері, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлері
танылады.
Жалпы және ерекше режим деп жерлерді бөлуге байланысты жердің белгілі
бір санатында оның мақсатына сай келмейтін басқа да алқаптардың болуы
мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын жерлердің
аумағында ауыл шаруашылық сипатына жатпайтын жерлер де болуы мүмкін
(мысалы, көлік, байланыс және т.б. жерлер), ал ауыл шаруашылығы сипатына
жатпайтын жерлерде – ауыл шаруашылығы жерлері орналасуы мүмкін [4].
Ресей жер құқығы теориясының көрнекті болып табылатын өкілдерінің бірі
Б.В.Ерофеевтің көзқарасы бойынша мұндай жағдайларда құқықтық реттеудің
ерекшелігі келесідей болуы тиіс: қарама-қарсы мақсатта пайдаланылатын
жерлердің үлесіне келетін жер алқаптарына сол алқаптың құқықтық режимі
таралады. Мысалы, ауыл шаруашылық пайдаланудағы жерлерге ауыл шаруашылық
мақсатындағы жерлердің артықшылықтары таралмайды, себебі қала шеңберіндегі
ауыл шаруашылық алқаптары сол қаланың режиміне бағынады және де қаланың Бас
жоспарына сәйкес кез келген жағдайда қала құрылысы үшін пайдаланып кетуі
мүмкін.
Біздің ойымызша, құқықтық режимнің келесі объектісі ретінде жерді
пайдаланудың мемлекеттік реттеу тәртібін атау орынды болып табылады.
Құқықтық режимнің элементінің қатарына сонымен қатар мемлекеттің
бекіткен жер режимін сақтауға міндетті болып табылатын жер қатынастарының
субъектілерінің ортасын қосуға болады.
Құқықтық режимнің басты элементі болып осы режимнің өзін құқық
бұзушылықтардан сақтайтын шаралардың жүйесі танылады.
Сонымен, құқықтық режим дегеннің астарынан жердің заңмен бекітілген
оларды есепке алу, мониторинг, пайдалану және қорғаудың тәртібін түсінуіміз
керек.
Ауыл шаруашылық мақсатында пайдаланылатын жерлердің құқықтық режиміне
келер болсақ, ол бірнеше элементтердің бірігуінен тұрады. Олардың бірі –
осы тәртіп таралатын құқықтық реттеу объектісі болып табылады. Ол,
әдеттегідей, жалпы, тектік және нақты болып бөлінеді.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер, біз жоғарыда атап кеткендей, ауыл
шаруашылығының қажеттері үшін берілген немесе осы мақсаттарға арналған
жерлер болып табылады.
Жердің мақсатына сәйкес пайдаланылуы ретінде осы санаттағы жерлердің
негізгі пайдаланылу мақсатын айтамыз. Осыған қарамастан, бұл санаттағы
жерлерге ауыл шаруашылығын жүргізу үшін қажетті болып табылатын құрылыстар
салуға жол беріледі (мысалы, өңдейтін өнеркәсіптер, шаруашылық
техникаларының қажетіне салынған гараждар және т.б.).
Жер алқаптары құқықтық реттеудің нақты объектісі болып табылады. Ол
дегеніміз тікелей мақсатына сәйкес пайдаланылатын жер учаскесін білдіреді.
Ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын жерлердің мақсатына сәйкес
қолданылуы туралы айта отырып, біз нақты мақсатына сәйкес пайдалану деген
терминді айналып өте алмаймыз. Оның астарынан біз жерді шаруашылық
пайдаланудың басқа нысандарына жол бермей отырып пайдалану деген мағынаны
түсінеміз. Бұндай жерлерде жоғарыда атағандай ауыл шаруашылық объектілерін,
құрылыстарын салуға жол берілмейді, себебі бұл жерлер ерекше ауыл
шаруашылығы өнімдерін егуге және олардың жаңа тұқымдарын алуға арналған.
Ауыл шаруашылық жерлердің құрамына белгілі бір шаруашылық мақсаттарға
қолдануға болатын жерлер: жайылым, жайлау, шабындық және т.б. жерлер
кіреді. Осы аталғандардың барлығы ауыл шаруашылық жерлерінің маңызды
тұстарын көрсететіні анық.
Ары қарай айтар болсақ, ауыл шаруашылық мақсатында пайдаланылатын
жерлердің қатарына ауыл шаруашылық объектілері орналасқан жерлерді айтуға
болады. Олар: фермалардың, ферма қожалықтарының және тағы басқа ауыл
шаруашылық ұйымдарының шаруашылығын жүргізуге қажет болып табылатын жерлер.
Соңғысы, жердің бұл санатында сонымен қатар жыра, балшықты жерлер
сияқты жерлердің болуы да әбден мүмкін. Бұндай жерлердің құнарлылықтарын
арттыру қажет, мемлекет ол жерлерді өнімді жер қатарынан шығарып алмас үшін
бірқатар іс-шаралар жасайды. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің жердің
басқа санаттарына өтіп кетпесі үшін жасалатын іс-шаралардың маңыздылығы күн
өткен сайын артуда.
Жерді өнімді жер қылатын құрамы – ерекше құрылыс типіне ие жердің беткі
қабаты болып табылады. Жердің беткі қабаттарының құрамында құнарлы
заттардың (мысалы, гумус және т.б.) болуына қатысты олардың құнарлылығы да
өзгеріп отырады. Сәйкесінше, құнарлылығына байланысты ол жерлердің сапасы,
өнімділігі, сонымен қатар бағасы түрлі болатындығы рас. Жердің сапалық
бағасы жөніндегі мәліметтер жер кадастрында орын алады.
Өкінішке орай Қазақстан Республикасындағы қазіргі жағдайға сәйкес
жылдан жылға ауыл шаруашылық мақсатындағы жердің көлемі қысқаруда. Бір
уақытта бұзылуға ұшыраған жерлердің шеңбері кеңеюде. Сондықтан да осы ауыл
шаруашылық жерлерінің сақталуын бақылау, оны шаруашылық пайдаланудың
тәртіптерін сақтау, жер қабатының құнарлылығын арттыру бойынша жұмыстар
жүргізу, жер заңнамасын қатаң сақтауды қадағалау ерекше маңызға ие болып
отыр [5].
Ауыл шаруашылық мақсатында пайдаланылатын жерлердің құқықтық жағдайына
тоқталып кетейік. Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге қатысты бекітілген
құқықтық режимнің негізгі мақсаты ауыл шаруашылық айналымынын осы жердің
шығып кетуіне жол бермеу, оны анағұрлым тиімді түрде шаруашылық мақсатта
пайдалана отырып, оның өнімділігін арттыру және көлемін ұлғайту болып
табылады.
Қазақстан Республикасының 2003 жыл 20-шілдеде қабылданған Жер
кодексінің анықтайтын ең басты қағидасы: жер кадастрының берген
мәліметтеріне сәйкес ауыл шаруашылығына жарамды деп танылған жерлер ең
біріншіден ауыл шаруашылығының пайдаланылуына берілуге жатады (бұл жерде
уәкілетті жергілікті мемлекеттік органдардың пайдалануға, жалға, өмірбойлық
иеленуіне, меншігіне беруге байланысты сөз қозғалып отыр).
Заң шығарушы ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын жерлердің
табиғи құрылымына және экономикалық мақсаттылығына сәйкес оларды бірнеше
түрге бөлуді көздегендігін айту керек. Ауыл шаруашылығы алқаптарына
егістіктер, тыңайған жер, көп жылдық екпелер егілген жер, шабындықтар мен
жайылымдар жатады. Ауыл шаруашылығы алқаптарының бұл құрамындағы жерлердің
арасынан сонымен қатар сол аймақ үшін ерекше құнды болып табылатын жерлер
және де ғылыми-зерттеу мекемелерінің, оқу орындарының тәжірибе жүргізу
жерлерін де бөліп қарастыруға болады.
Ауыл шаруашылық алқаптарына жер заңнамасында берілген түсініктерге
тоқталып кетейік. Қазақстан Республикасының Жер кодексінің 97-бабының 4-
бөлімінде осы түсініктер бекітілген.
Егістік – жүйелі түрде өңделетін және көп жылдық шөптердің егістігін
қоса алғанда, ауыл шаруашылығы дақылдарының егістігіне пайдаланылатын жер
учаскелері, сондай-ақ сүрі жер. Алдын ала егілетін дақылдардың егістігі
орналасқан (үш жылдан аспайтын уақыт аралығында), түбегейлі жақсарту
мақсатында жыртылған шабындықтар мен жайылымдардың жер учаскелері, сондай-
ақ басқа бақтардың егіске пайдаланылатын қатар аралығы егістікке жатпайды.
Тыңайған жер – бұрын егістік құрамында болған және күзден бастап бір
жылдан аса ауыл шаруашылығы дақылдарын егуге пайдаланылмайтын және пар
айдауға әзірленбеген жер учаскесі.
Көп жылдық екпелер – жеміс-жидек, техникалық және дәрі-дәрмек
өнімдерінің түсімін алуға, сондай-ақ аумақты сәндеп безендіруге арналып
қолдан отырғызылған көп жылдық ағаш, бұта екпелеріне пайдаланылатын жер
учаскелері.
Табиғи шабындықтар мен жайылымдар – шөп егу арқылы жаңадан отайған
шабындық және жайылым учаскелері.
Суландырылған жайылымдар – тиісті мал басын сапасы ойдағыдай сумен
қамтамасыз ете алатын су көздері (көлдер, өзендер, тоғандар, апандар, суару
және суландыру каналдары, құбырлы немесе шегінді құдықтар) бар жайылымдар.
Қазақстан Республикасында соңғы мәлiметтер бойынша, ауылшаруашылығы
мақсатындағы жер мемлекет жер қорының 180,8 млн. гектар жерiн немес 67
пайызын алып жатыр [6].
2. Ауылшаруашылығы жер нарығы туралы заңдардың даму тарихы: құқықтық
аспект.
Көп елдерде жер нарығ5ы жы және оның құқықтық реттелуінің санғасырлық
тарихы бар. Жер айналысының құқықтық реттелуіне кез келген дамыған қоғамда
әрдайым үлкен мән берілген. Шынайы ғылыми-құқықтық зерттеу міндетті түрде
теоретикалық ережелерді тарихи зерттеу, заңи құрылымдар және құқық қолдану
тәжірибесіне негізделуі тиіс. Бұл мәселеде жер нарығының құқықтық реттелуі
ерекшеленбейді. Құқықтық ғылым жиналған тәжірибенің ішіндегі ең жақсысын
анализдеу мен синтездеусіз өмір сүре алмайды. Бай заңи мұраны терең
шығармашылық түсіну, сөз жоқ, қазіргі заманғы ғылымның маңызды, қажетті
және міндетті мақсаты болып табылады. Жер құқығының ары қарай дамуына, жаңа
білімдерді алуға, қоғамдық қаынастарды құқықтық реттеуді жүйелендіруге, жер
нарығының құқықтық реттеудің функциялануы мен дамуының заңдылықтарын
анықтауға тарихи білімдер қажетті.
Аталғанның барлығы жер нарығының тарихи зерттелуінің қажеттілігін
анықтайды. Жер құқығының көрнекті маманы Абдраимов Б.Ж. –дің айтуы бойынша:
Жер даулары өткір сипатта блады, олардың дұрыс және уақытылы шешілуіне кез
келген қоғамның дамуы және көркеюі байланысты болады. Олар әрдайым тек
заңгер-ғалымдардың ғана емес, мемлекеттік және қоғамдық қызметкерлердің
назарын аударды [7].
Қазақстанның Ресей құрамына кіргенге дейінгі жер айналысы. Қазақстанда
жер айналысын реттеудің үлкен тарихы бар. Жер айналысының сипатына, оның
мәніне, нысанына түрлі факторлар – табиғи-климаттық жағдайлар, мемлекеттің
географиялық-кеңістіктік орналасуы, өндірістік қатынастардың дамуының
деңгейі, және т. б. әсер еткен және әлі де әсерін тигізуде. Мұның бәрі
Ресей құрамына енгенге дейнгі Қазақстанда бар болған жер айналысына да әсер
етті. Аталған кезеңдегі жер айналысының негізгі әсер етуші факторы болып
қазақтардың көшпенді өмір сүруі табылады. Қазақтардың заңдық көзқарастары
бойынша жерге жеке меншік құқығы 19-шы ғасырға дейін болмады. Жер заңдық
тұрғыдан рулар мен қауымдастықтардың ортақ меншігі деп есептелген. Шын
мәнінде жердің нағыз иегерлері болып билер және басқа да феодалдар табылды,
18-ші ғасырдың өзінде қыстаулар жеке феодалдардың жеке меншігінде болды.
Кез келген қоғамда, өндірістік қатынастардың дамуы деңгейіне тәуелсіз,
ең маңызды мәселелердің бірі болып жерге меншік туралы мәселе табылды. Бұл
Қазақстанға да тән.
Қазақ қоғамының бүкіл тарихында ең жақсы жайылымдар үшін таласта
руаралық тартыстарды және әлеуметтік қарама-қайшылықтарды тудырған
өндірістің жалғыз және басты шарты жер болған. Мәлім болғандай, Сырым
Датұлының бастауымен болған халық көтерілісінің және Ішкі Ордадағы шаруалар
көтерілісінің негізгі себептерінің бірі болып аграрлық қатынастар табылды.
Қазақстанда жерге жеке меншік болды ма? Болса, оның сипаты қандай болды?
Әдебиеттерде бұл мәселе бойынша әртүрлі көзқарастар кездеседі. В.Ф.Шахматов
және С.Т.Толыбековтың пікірінше, жерге жеке меншік таралмады, жер
ешкімдікі болмады. Басқа ғалым М.П. Вяткин, ұқсас пікірлес болып,
көшпенді мал шаруашылығы жағдайында жерге жеке меншік феодалдық меншікке
тән нысанда да қалыптаса алмады [8], деп мәлімдеді. Олардың позициясын
өнім беретін жерлерді сол кезде иегерлер-феодалдардың атымен атау да
қостады. Жер дауларын шешкенде соттар жер атауын оның иегерін анықтау үшін
пайдаланған. Су көздері бар ең жақсы жер учаскелері феодалдардың қолдарында
болды. Бұл жағдайда көптеген қарапайым көшпенділер өзен суын қолдану
кезінің өзінде қарсылықтарды кездестірді. Ол үшін, көп жағдайда, ханның
немесе өзенге жанасып жатқан учаскенің иегерінің арнайы рұксаты қажет
болды. Анық болғандай, егер су көздері бар жайылымдар қауымдық меншікте
болған болса, осындай рұқсат алудың қажеттілігі болмас еді.
Қазақстан Республикасында жер нарығының қалыптасып, дамуының құқықтық
шарттары. Жердің нарықтық айналысының қалыптасуы өте күрделі және қиын
процесс, оны зерттеуді тек кешенді жолмен жүргізу мүмкін. Тәжірибе
көрсеткендей, жер нарығының қалыптасуының аспектілері үлкен мәселелермен
қатар жүреді.
Әлі күнге дейін ғылымда Қазақстанда жер нарығы бар ма, жоқ па деген
сұраққа біріңғай көзқарас жоқ.
Шетел мемлекеттерінің және біздің мемлекеттегі тарихи қайта құрулардың
тәжірибесі көрсететіндей, жерлердің қайта бөлінуінің ең қолайлы шарасы
болып жер нарығы табылады. Белгілі болғандай, кез келген қоғамның
экономикасы, бәрінен бұрын, тиімді қызмет етуі үшін барлық элементтері
обьективті қажет болатын біртұтас жүйе. Қоғамның қызметінің жеке-жеке
салаларын қамтитын түрлі нарықтардың өзара байланысты жиынтықтарынан
тұратын нарықтық экономиканың қажетті және міндетті құрылымдық элементі
болып жер нарығы табылады. Бүгінгі заманғы экономикалық мәдениет
қалыптастырған әдістер мен тетіктер арқылы реттелетін өркениетті жер
нарығынсыз жерлердің әлеуметтік әділетті қайта бөлінуін қарастыру мүмкін
емес. Жер нарығын құқықтық реттеудің қалыптасып, дамуының қажеттілігі жер
қарама-қайшылықтарын шешуге қоғамдық қажеттілігінің себебінен пайда болды.
Өндірістік ауыл шаруашылық жер пайдалану жер оның нағыз иелері – адал
ниетті шаруалардың қолында шоғырлануы жағдайында ғана мүмкін. Жер нарығын
құқықтық реттеуді дұрыс ұйымдастыру арқылы ғана осы мақсатқа қол жеткізе
аламыз.
Сонымен, жер нарығы қазіргі заманғы шаруашылық механизмнің қажетті және
ажырамайтын элементі болып табылады, себебі тек ол ғана жер қатынастарының
жаңаруының ең жақсы әдісі және адамдардың жер қызметінің белсенділігін
арттырудың мінсіз құралы.
Нарықтық жер айналысының дамуына негізгі кедергілердің бірі - қауымдық
жерге меншік құқығына заңды тұлғалар сияқты иеленген шаруалық
қауымдастықтардың (селолық қоғамдастық) болуы. 1906 жылдың 9 қарашасындағы
Жарлық шаруаларға қауымдастықтан шығуға мүмкіндік, және өзінің үлестік
жерін жеке меншікке бекітуіне талап ету құқығын берді. Аталған жерлердің
айналысы азаматтық және жер құқығының нораларымен реттелді, ол бұл жерлерге
жер нарығының обьектісі болуына мүмкіндікті иеленуін қамтамасыз етті [9].
Қазақстандағы нарықтық-жер қатынастары столыпиндік реформа кезеңінде
жалпыимпериалық заңнамамен қатаң реттелді, ол өзінің мәні бойынша Ресейдің
колониалдық саясатының көрінісі болды.
Жер ресурстары үшін төлем жеке меншікке берілетін жер учаскелері
үшін, жер ресурстарын пайдаланғаны үшін алынатын төлемақылардан тұрады және
жер учаскесінің меншік иелерінен және жер пайдаланушылардан жер
пайдаланудың жекелеген түрлері көзделген жалпы мемлекеттік салықтар, арнайы
төлемақылар және салықтар түрінде алынады. Жалпы жер ресурстарын
пайдаланғаны үшін төленетін ақылардың нысанын анықтау саласында жер құқық
ғалымдарының арасында бірыңғай көзқарас жоқ. Ресей ғалымы О.И. Крассов:
жерге ақы төлеудің екі ғана нысаны бар деген пікірді айтады. Олар: жер
салығы және жалдау ақысы. Жер меншік иелері, жер пайдаланушылар жыл сайын
жер салығын төлеп отырады, ал жалдау ақысы жалға берілген жерлер үшін
төленеді. Ал жерді жеке меншікке берген кездегі алынатын ақы, яғни жердің
нормативтік құны өз табиғаты бойынша жер учаскелерін пайдаланғаны үшін
төлейтін ақыны есептеу әдісі деген болатын [10]. Ресей жер құқық ғалымы
Ларионовтың пікірі бойынша: жер салығы және жалдау ақысы - жерге ақы
төлеудің нысандары ретінде белгіленеді [11]. Жер салығы мен жалдау ақысын
төлеушілер болып, жеке меншігіне немесе пайдалануына (жалдауды қоса
алғанда) жер учаскесі берілген тұлғалар танылады. Ал жердің нормативтік
құны болса, жер нарық қатынастарын реттеуге мемлекеттің қатысу тәсілдерінің
бірі болып табылады. Жердің нормативтік құны дегеніміз – мемлекеттің
мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында заңды түрде белгіленген жердің құны
болып табылады. Заңгер С.А. Боголюбовтың көзқарасы бойынша жерге ақы
төлеуді жерді ұтымды пайдалану мен қорғаудың экономикалық механизмінің
негізгі элементі болып табылады және жерге ақы төлеудің нысандары ретінде
жер салығын, жалдау ақысын және жердің нормативтік құнын атайды [12]. Жер
салығының және жалдау ақысының объектілері ретінде ауылшаруашылық өндірісі
үшін пайдаланылатын, қосалқы үй шаруашылығын жүргізу үшін, жеке және
ұжымдық құрылыс үшін, бау-бақша, мал шаруашылығы, кәсіпкерлік қызмет және
өзге де мақсаттар үшін пайдаланылатын жер учаскелері саналады. Сонымен
қатар, жердің нормативтік құны – белгілі бір аймақта орналасқан, белгілі
бір сападағы жер учаскесінің құнын сипаттайтын көрсеткіш және аталған
көрсеткіш жер учаскесін меншікке берген, жерге меншіктің ұжымдық үлесін
анықтаған, мұрагерлікке берген, жер учаскесін сыйға тартқан, жер учаскесін
кепілге қоя отырып банк несиесін алған жағдайда туындаған жер қатынастарын
экономикалық тұрғыдан реттеп отыру үшін қолданылады.
Отандық заңгер И.Г. Архипов жерге ақы төлеудің түрлері ретінде:
А) жеке меншікке сатылатын немесе мемлекетпен жер пайдалануға берілген
жерлер үшін ақы ставкалары түріндегі жердің нормативтік құны;
Б) жерді немесе жер пайдалану құқығын сату-сатып алу шарты және заңға
қайшы келмейтін өзге мәмілелерді жасау барысындағы шартты құны;
В) жер салығы және жалдау ақысын;- айтқан болатын.
А.Х. Хаджиевтың пікірі бойынша, Қазақстан Республикасының заңдарына
сәйкес, жерге төленетін төлемақылардың келесі түрлері әрекет етеді:
А) жер салығы, сонымен бірге, шаруа (фермер) қожалықтары төлейтін
бірыңғай жер салығы;
Б) жерді жалдау ақысы;
В) жердің нормативтік құны, яғни жерді бағалау құны, сонымен бірге,
жалдау құқығын сатқаны үшін алынатын төлемақы;
Жер учаскесі мемлекетпен ақылы негізде жеке меншікке берілген
жағдайда және мемлекетпен немесе мемлекеттік жер пайдаланушымен жалға
берілген кезде жердің нормативтік бағасы қолданылады. Ал жер учаскелерін
жеке меншік құқығында немесе жер пайдалану құқығында пайдаланған кезде жер
салығы және жалдау ақысы туралы нормалар әрекет етеді. Жер меншік иелері
және жер пайдаланушылар жер салығын төлейді, ал жер учаскелерін жалдаушылар
жалдау ақысын төлейді деген пікірін білдіреді. Жоғарыда айтылған пікірлерді
ескере отырып, жер заңдарын басшылыққа ала отырып, жерге ақы төлеудің
түрлерін келесідей нысанда көрсетуге болады:
а) Жер салығы; меншіктегі, тұрақты жер пайдаланудағы немесе бастапқы
уақытша өтеулі жер пайдаланудағы жер учаскелеріне Қазақстан Республикасының
салық заңдарына сәйкес, жер салығы салынады.
б) Жалдау ақысы; Мемлекет уақытша өтеулі пайдалануға (жалға) берген кезде
жер учаскелері үшін жер учаскелерін пайдалану төлемақысы алынады. Жер
учаскелерін пайдалану төлемақысын есептеу және жергілікті бюджеттің
кірісіне төлеу тәртібі Қазақстан Республикасының салық заңдарына сәйкес
анықталады. Егер жалға алушы тұлға шетел мемлекеттері болған жағдайда, жер
учаскелерін пайдалану төлемақысының мөлшері Қазақстан Республикасы бекіткен
халықаралық шарттарда айқындалады.
в) Жер учаскесінің кадастрлық (бағалау) құны немесе жердің нормативтік
құны; Бұл жағдайда жер учаскесінің кадастрлық (бағалау) құнын жер
ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық орган мемлекеттің жеке меншікке
өтеулі негізде беретін жер учаскелері үшін төлемақының базалық ставкаларына
сәйкес, оған түзету коэффициенттерін қолдана отырып белгілейді.
г) Жер учаскесінің нарықтық құны; Яғни меншік иесі жер учаскесін сатқан
немесе жалға берген кезде, мемлекеттік емес жер пайдаланушы өзіне тиесілі
жер пайдалану құқығын басқа тұлғаларға сатқан кезде, сондай-ақ ол жер
учаскесін кейінгі жер пайдаланушыларға жалға берген кезде жер учаскелері
үшін төлемақының мөлшері Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарына
сәйкес сату-сатып алу немесе мүлік жалдау шарттарымен айқындалады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 385, 438, 546-баптарына
сәйкес, шарттың орындалуы тараптардың келісімімен белгіленген баға бойынша
төленеді деген.
Жер ресурстарын пайдалағаны үшін ақы төлеудің жекелеген аталған
түрлеріне қысқаша тоқталып кететін болсақ, жер салық салудың алғашқы
объектілерінің бірі болып табылады. Жер салығы – ежелгі салықтардың бірі.
Бастапқыда жер салықтары негізінен заттай нысанда төленген және ежелгі
дүние және орта ғасыр мемлекеттерінің салық жүйесінде орталық орындалған.
Русьта үнемі салынып отырған алғашқы салықтар туралы Нестордың
жазбаларында айтылады. Салықтарды әскер жорықтардан демалған кезде қыс
айларында князьдар жинаған. 988 жылға дейін салықтардың негізгі түрлері
болып дани (подати), оброк табылған. Олар заттай көбіне мыс, құн және тіпті
қылыштар, көгершін, торғаймен төленген [13].
Салық салудың эволюциясы таза табысқа салық салу және жер табысына
қатысушы тұлғаларды – меншік иесі мен жер пайдаланушыларды шектеу бағытында
жүрді. Жер салығы тек жердің меншік иесіне ғана емес, жер пайдаланушылардан
да алынды. Сонымен қатар, жерге салық салудың тарихи даму барысында оның
негіздері жер алаңы, жалпы өнім және таза жер рентасы болған.
Егеменді Қазақстанда жер салығы 1991 жылғы 17 желтоқсандағы Жер
салығы туралы арнайы заңмен енгізілген.
Қазіргі кезде жер салығы жер пайдаланушылардың барлығынан бірдей
алынбайды. Салық салудың субъектілері болып 12 маусым 2001 жылғы Қазақстан
Республикасының салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы кодексінің (Салық кодексі) 324-бабына сәйкес мынадай:
Жеке меншік құқығындағы ;
Тұрақты жер пайдалану құқығындағы;
Бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салу
объектілері бар жеке және заңды тұлғалар табылады.
Салық кодексінің 328-бабына сәйкес, жер салығын анықтау үшін салық
базасы болып, жер учаскесінің алаңы табылады. Ал салық кодексінің 323-
бабының 4-бөлігіне сәйкес жер салығының мөлшері жер иеленушілер мен жер
пайдаланушылардың шаруашылық қызметінің нәтижелеріне байланысты болмайды.
Салық кодексінің 323-бабының 3-бөлігіне сәйкес жердің мынадай
санаттары салық салуға жатпайды:
• Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерлері;
• Орман қорының жерлері;
• Су қорының жерлері;
• Босалқы жерлер.
Осыған орай салық салуға:
• Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер;
• Елді мекендер жерлері. Салық салу мақсатында олар мынадай екі
топқа бөлінген: а) тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың
жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жерлерді
қоспағанда елді мекендер жерлері; б) тұрғын үй қоры, соның
ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан
жерлер;
• Өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жерлері және өзге де ауыл
шаруашылық мақсатына арналмаған жерлер жатады [14].
Жоғарыда аталған жер санаттарындағы жер учаскелерінің тағы да, барлығы
бірдей салық салуға жатпайды. Жер кодексінің 9-бабына сай жер салығы
Қазақстан Республикасының салық заңдарына сәйкес меншіктегі, тұрақты жер
пайдаланудағы немесе бастапқы уақытша өтеусіз жер пайдаланудағы жер
учаскелеріне салынады.
Мемлекет уақытша өтеулі пайдалануға (жалға) берген жер үшін жалдау
төлемақысы оны жергілікті бюджетке төлеу тәртібімен алынады.
Қазақстан Республикасының аумағында басқа мемлекеттерге жер учаскесі
жалға берілген кезде жалдау төлемақысының мөлшері Қазақстан Республикасы
бекіткен халықаралық шарттарда айқындалады.
Жер кодексінің қабылдануы еліміздің салық заңдарын да жетілдіруді
қажет етеді. Өйткені, өзіміз көріп отырғандай ол жетілдірілмеген және
бүгінгі күннің талаптарына жауап бермейді. Жерді жекешелендірудің жаңа
кезеңі жағдайында біз жер қатынастары саласындағы салық салу қағидалары
қайта қаралуы керек деп санаймыз.
Қолданыстағы заңдар бойынша жер салығының мөлшері жер учаскесінің
алаңы, орналасқан жері, сапасы және сумен қамтамасыз етілуімен байланысты.
Біз салық салудың жаңа қағидаларын, ал нақты айтсақ, жеке меншіктегі жер
учаскесіне салынатын салықтың мөлшері жылжымайтын мүліктің өзге түрлеріне
салынатын салықтың мөлшері сияқты оның кадастрлық бағалау құнына байланысты
деген қағидасы заң тұрғысынан қарастыруды ұсынамыз. Біздің көзқарасымыз
бойынша бұл жердің бағалануы тиіс байлық екендігін сездіретін әрекет ететін
салықтық шара болады. Бұл ереже жер өндірістің негізгі құралы болып
табылатын тұлғалардан алынатын бірыңғай жер салығына қатысты болмауы керек.
Жерге ақы төлеудің келесі түрі мемлекет жеке меншікке беретін жер
учаскелері үшін төленетін ақы.
Жер кодексінің 9-бабының 3-бөлігіне сәйкес жер учаскесін мемлекеттік
меншіктен жеке меншікке беру өтеулі негізде облыстың (республикалық маңызы
бар қаланың, астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті
атқарушы органының жер учаскесін беру жөніндегі өз құзіреті шегіндегі
шешімі бойынша ақысы бірден төленіп не төлеу мерзімін ұзартып сатып алу
арқылы жүргізіледі. Жер учаскесін жеке меншікке өтеусіз беру жағдайлары да
заң тұрғысынан қарастырылғанын есепке алған жөн. Оларға мынадай негіздер
жатады:
Қазақстан Республикасының азаматтарына - тұрғын үйдің меншік иелеріне
кондоминиум объектілеріндегі қонымды жер үлесі ретінде;
Қазақстан Республикасының азаматтарына белгіленген нормалар шегінде
өзіндік үй (қосалқы) шаруашылығын жүргізу, бағбандық, жеке тұрғын үй және
саяжай құрылысы үшін;
Қолданыстағы заңдармен көзделген өзге де жағдайлар.
Жер кодексінің жаңалығы жер учаскесіне жеке меншік құқығын немесе
уақытша өтеулі жер пайдалану құқығын өтеулі түрде беру (сату) төлемақысы
жер учаскелері үшін төлемақының базалық ставкаларына түзету коэффиценттерін
қолдану арқылы шығарылатын кадастрлық (бағалау) құны негізінде есептеледі
деген ереже болды. Бұрын сондай-ақ өзіндік үй (қосалқы) шаруашылығын
жүргізу, бағбандық, жеке тұрғын үй және саяжай құрылысы үшін өтеусіз
берілген жер учаскелерінің нысаналы мақсаты мақсаты өзгерген жағдайда жер
учаскесінің меншік иесі жер учаскесінің өзгерген нысаналы мақсаты үшін
Қазақстан Республикасының заңына көзделген кадастарлық (бағалау) құнына тең
болатын соманы жергілікті бюджеттің кірісіне төлеуге міндетті екендігі
көзделмеген болатын. Бұл норма біздің көзқарасымыз бойынша әрі өз
уақытысында, әрі экономикалық жағынан негізделген. Жер кодексін қабылдау
кезінде мемлекеттің ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді жеке меншікке
сатқаннан түсетін қаражаттың тағдыры туралы мәселе көбірек келіспеушіліктер
туғызды. Қолданыстағы Жер кодексіне сәйкес, олар Ұлттық қорға аударылады
және заңдарда белгіленген тәртіппен пайдаланылады. Қазақстан
Республикасының Бюджеттік кодексінің 23-бап 1-тармағына сәйкес,
ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерді сатқаннан түсетін қаражат есебінен
анықталатын жергілікті бюджеттен ресми трансферттер Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорының кіріс көзі ретінде танылған.
Нақты жер учаскесінің бағалау құны жер ресурстарын басқару жөніндегі
уәкілетті органмен мемлекеттің жеке меншікке беретін жер учаскелері үшін
төлемақының барлық ставкаларына сәйкес анықталады. Жеке меншікке берілген
елді мекендегі жер учаскелерінің бағалау құны базалық ставкаларға түзету
(арттыратын немесе кемітетін) коэффиценттерін қолдана отырып анықталады.
Түзету коэффиценттерімен аймақтардың шекаралары аудандық маңызы бар
қалаларда, кенттер мен селолық елді мекендерде - аудандық атқарушы
органдардың ұсынысы бойынша аудандық өкілді органдардың, ал облыстық маңызы
бар қалаларда (Астана және Алматы қалаларында) облыстық (Астана және Алматы
қалалық) атқарушы органдарының ұсынысы бойынша облыстық (Астана және Алматы
қалалық) өкілді органдардың шешімімен бекітіледі.
Қазақстан Республикасының азаматтарына жеке меншікке өзіндік үй
(қосалқы) шаруашылығын жүргізу, бағбандық және саяжай құрылысы үшін тегін
берудің белгіленген нормаларынан артық берілген қосымша жер учаскелерінің
бағалау құны бағаланатын учаскелерге неғұрлым жақын орналасқан ауылдық елді
мекендердің жер учаскелері үшін төлемақының базалық ставкаларына негізделе
отырып, айқындалады.
Елді мекендердің шегінен тыс орналасқан, азаматтарға және мемлекеттік
емес заңды тұлғаларға құрылыс жүргізу үшін берілген (берілетін) немесе
үйлер (құрылыстар, ғимараттар) мен олардың кешендері салынған жер
учаскелері бойынша, үйлердің (құрылыстардың, ғимараттардың) пайдаланылу
мақсатына сәйкес қызмет көрсетуге арналған жерлерді қоса алғанда оларды
бағалау құны облыстық маңызы бар қалаларда аталған мақсаттар үшін берілген
(берілетін) жер учаскелері үшін төлемақының базалық ставкаларының он
проценті мөлшеріне негізделе отырып, айқындалады.
Меншік иесі жер учаскесін сатқан немесе жалға берген кезде,
мемлекеттік емес жер пайдаланушы өзіне тиесілі жер пайдалану құқығын басқа
тұлғаға сатқан кезде, сондай-ақ ол жер учаскесін кейінгі жер
пайдаланушыларға жалға берген кезде жер учаскелері үшін төлемақының
мөлшері, мерзімдері мен нысаны Қазақстан Республикасының азаматтық
заңдарына сәйкес сатып алу-сату немесе мүлік жалдау шарттарымен
айқындалады.
Жерге ақы төлеудің бұл түрлеріне тереңірек тоқталу зерттеу
жұмысымыздың келесі тарауларында жүзеге асырылады.
3. Жерді ластағаны үшін төлемақыны белгілеу және алу.
Жерді ластағаны үшін төлемақы жерге өндіріс және тұтыну қалдықтарын
орналастырғаны үшін ұйымдар мен азаматтардан алынады. Табиғи ресурс
ретіндегі жерлерді ластағаны үшін төленетін ақылар жер салығынан
ерекшеленеді. Алайда, қазіргі салық заңдары салық және басқа да міндетті
төлемдер деген ұғымдардың арасындағы айырмашылықтарды көрсетпеген сияқты
жер салығы және қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем деген ұғымдардың
да арасындағы нақты айырмашылықтарды бермейді. 12 маусым 2001 жылғы
Қазақстан Республикасының салық және бюджетке төлетін басқа да міндетті
төлемдер туралы кодексінің (салық кодексі) 10-бабына сәйкес, салықтар деп
мемлекет бір жақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде
жүргізілетін, қайтарымсыз өтеусіз сипатта болатын бдюжетке төленетін
міндетті ақшалай төлемдерді, ал басқа да міндетті төлемдер деп бюджетке
белгілі бір мөлшерде жүргізілетін міндетті ақша аударымдарын (алымдар,
баждар, төлемақылар мен төлемдер) түсіндірген. Айырмашылық неде?
Біріншіден, нысаналы мақсаты. Жер салығы ең алдымен фискальді салық,
мемлекеттік қазынаны толтыруға бағытталған. Жерлерді ластағаны үшін
төлемақылар бұл мақсатты көздемейді, олардың негізгі тағайымы – қоршаған
ортаны қорғау.
Екіншіден, салық салу объектілері әр түрлі. Жер салығын салудың
объектісі – жер учаскесі не жер үлесі, ал жерді ластағаны үшін төлемақы
кезінде – ластағыш заттарды тастаудың (авариялық тастауды қоса алғанда),
өндіріс және тұтыну қалдықтарын орналастырудың нақты көлемі.
Үшіншіден, есептеу тәртібі әр түрлі. Жер салығының базалық ставкалары
Салық кодексімен заң деңгейінде белгіленген.
Жергілікті өкілді органдар жерлерді аймақтарға бөлу жобалары
(схемалары) негізінде салық ставкаларын түзетуі мүмкін. Жер салығы
сомаларын салық базасына тиісті салық ставкасын қолдану арқылы заңды
тұлғалар дербес, ал жеке тұлғаларға қатысты салық органдары есептейді.
Жерді ластағаны үшін төлемақылардың ставкаларын қоршаған ортаны қорғау
саласындағы уәкілетті орган жасаған есептер негізінде жергілікті өкілді
органдар жыл сайын белгілеп отырады. Қоршаған ортаны белгілеген лимиттерден
тыс ластағаны үшін қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті органның
келісімімен жергілікті өкілді органдар бекіткен төлемақы ставкалары он есе
ұлғайтылады.
Төлемақы сомасын салық төлеушілер қоршаған орта ластанылуының және
белгіленген ставкалардың нақты көлемін негізге ала отырып, дербес
есептейді.
Төртіншіден, төлемақының есептелуінің дұрыстығын және олардың уақтылы
төленуін бақылайтын субъектілер әр кезде сәйкес келе бермейді. Жер
салығының төленуіне бақылауды салық қызметінің органдары жүзеге асырады,
жерді ластағаны үшін төлемақының төленуін тек осы органдар ғана емес,
жергілікті атқарушы органдар мен Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны
қорғау Министрлігінің органдары да бақылайды.
4. Жердің сапасын қорғау және молықтыру үшін төлемақы.
Жер сапасын қорғау және молықтыру үшін төлемақы жер учаскесінің
меншік иелері мен жер пайдаланушылардан аталған қызметті жүзеге асыруға
арналған бюджет шығындарының орнын толтыруды өтеу ретінде алынады. Мысалы,
ауыл шаруашылығын жүргізуге байланысты емес мақсаттарға пайдалану үшін ауыл
шаруашылық алқаптарын алып қоюдан туындаған ауыл шаруашылық өндірісіндегі
шығасы, ауыл шаруашылық алқаптарының көлемімен олардың сапасын қалпына
келтіру арқылы ауыл шаруашылық өндірісінің деңгейін сақтау мақсатында
өтелуге жатады [15]. Бұл шығасы шығындардың орнын толтырудан тыс өтеледі.
Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі шығасыны ауыл шаруашылығын жүргізуге
байланысты емес қажеттіліктер үшін ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерден
жер учаскелері берілген тұлғалар, сондай-ақ күзет, санитарлық және қорғау
аймақтары белгіленген тұлғалар өтейді.
5. Жерді пайдалану және қорғау жөніндегі іс шараларды экономикалық
жағынан ынталандыру.
Жерді ұтымды пайдалану және қорғауды қамтамасыз ету үшін экономикалық
ынталандырудың маңызы зор болуы керек, онсыз жоспарлар мен бағдарламалардың
орындалуы мүмкін емес.
Ынталандыру термині (латынның stimulus деген сөзінен) сөзбе сөз
аударғанда – жануарларды айдайтын үшкір басты таяқты білдіреді. Басқа
сөзбен айтсақ, ынталандыру – белгілі бір әрекетті жасауға ниетті тудыратын
құбылыс.
Экономикалық ынталандырудың мәні жер пайдалануда жерді ұтымды
пайдалануға оның ішінде қорғауға деген тікелей мүддені туғызуда.
Соңғы жылдары ынталандыруға көп көңіл бөлінеді, өйткені тек жазалау
санкциялармен ғана жер пайдалануды басқару мүмкін емес. Қазақстан
Республикасының қоршаған орта бойынша іс әрекеттерінің Ұлттық жоспарында
және 2005-2007 жылдарға арналған ауылшаруашылық мақсатындағы жерлерді
ұтымды пайдалану бағдарламасында мынадай міндет қойылған - жерлерді немесе
өзге табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануды экономикалық жағынан
ынталандырудың ғылыми негіздерін әзірлеу. Сонымен қатар, табиғатты қорғау
қызметін ынталандырудың жалпы қағидаларын әзірлеудің халықаралық маңызы
бар, өйткені ол 8 ақпан 1992 жылғы ТМД мемлекеттерінің көп жақты
келісімінен туындайды.
Жерді қорғау жөніндегі іс-шараларды экономикалық жағынан ынталандыру
жерді қорғауды тиімді жүзеге асыратын жер пайдаланушы заңды тұлғаларға
субсидиялар беру саясатымен ынталандыратын сипаттағы өзге де шаралар арқылы
жүзеге асырылады.
Экономикалық ынталандыру іс-шараларын жүзеге асыруға азаматтардың
көпшілігін тарту мақсатында Қазақстан Республикасының 24 қаңтар 2001 жылғы
Жер туралы заңымен, бұдан әрі Жер кодексімен де жер учаскесі Қазақстан
Республикасының азаматтарының меншігіне өзіндік үй (қосалқы) шаруашылығын
жүргізу, бағбандық, жеке тұрғын үй және саяжай құрылысы үшін белгіленген
нормалар шегінде өтеусіз негізде беріледі деген шара көзделген. Сонымен
қатар, қолданыстағы Жер Кодексінде ең алғаш заңнамалық тұрғыдан, жер
учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың жерді ұтымды
пайдалану мен қорғауға мүдделігін арттыру мақсатында бюджет заңдарында және
салық туралы заңдарда белгіленген тәртіппен жерді қорғау мен пайдалануға
экономикалық ынталандыру жүзеге асырылуы тиістігін анықтаған экономикалық
ынталандыруға байланысты арнайы бап бекітілді. Ал, табиғат қорғау
функцияларын орындаған жер пайдаланушылар үшін жеңілдікпен салық салу
көзделген. Қазақстан Республикасының Салық Кодексіне сәйкес қызметінің
негізгі түрі орманның өртке қарсы құрылғысы, өртке қарсы, орман зиянкестері
мен ауруларына қарсы күрес, табиғи биологиялық ресурстарды ұдайы молайту
және орманның экологиялық әлеуетін арттыру жөніндегі жұмыстарды орындау
болып табылатын мемлекеттік кәсіпорындар, табиғат қорғау мекемелерінің
мәртебесі бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтар үшін салықты есептемеген
кезде тиісті ставкаға 0,1 коэффиценті қолданылады, яғни осы жер
пайдаланушылар үшін салық ставкалары басқалар үшін белгіленген ставкалардан
айтарлықтай төмен. Мәселен, Ресей мемлекетінде жерді ұтымыды пайдалану мен
қорғауды экономикалық ынталандыру шаралары тікелей Жер кодексінде көрініс
тапқан. Олар: жерді пайдаланушының кінәсінсіз бүлінген жерді мемлекеттік
бюджет есебінен қалпына келтіру, ауылшаруашылық игеру кезеңіндегі жер
учаскелерін пайдаланғаны үшін төленетін төлемнен босату, орман қорлары
жерлерінің сапасын жақсарту және топырағының құнарлығы мен өнімділігін
арттыруға бағытталған іс-шараларды жүзеге асырған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz