Коммерциялық банктердің тұтынушылық несиелеу қызметінің теориялық негізі
Кіріспе
1 Бөлім Коммерциялық банктердің тұтынушылық несиелеу қызметінің теориялық негізі
1.1 Тұтынушылық несиелеудің экономикалық мәні мен түрлері
1.2 Тұтынушылық несиелеу механизмі, оның құрылымдық элементтері
1.3 Шетел тәжірибесіндегі тұтынушылық несиелеудің ерекшеліктері
2 Бөлім Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің тұтынушылық несилеу жағдайы мен даму үрдісі
2.1 Қазақстандағы тұтыну несиесінің дамуын талдау
2.2 Халықты автомобильдік несиелеу шарттары мен тәжірибесі
2.3 Халықты ипотекалық несиелеу механизмінің қызметін бағалау
3 Бөлім Қазақстандағы тұтынушылық несилеу механизмін жетілдіру жолдары
3.1 Халықты ипотекалық несиелеуді қаржыландыру көздерін жетілдіру
3.2 Халықты ипотекалық несиелеуді дамыту
3.3 Жеке тұлғалардың несиелік қабілетін бағалауды жетілдіру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Бөлім Коммерциялық банктердің тұтынушылық несиелеу қызметінің теориялық негізі
1.1 Тұтынушылық несиелеудің экономикалық мәні мен түрлері
1.2 Тұтынушылық несиелеу механизмі, оның құрылымдық элементтері
1.3 Шетел тәжірибесіндегі тұтынушылық несиелеудің ерекшеліктері
2 Бөлім Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің тұтынушылық несилеу жағдайы мен даму үрдісі
2.1 Қазақстандағы тұтыну несиесінің дамуын талдау
2.2 Халықты автомобильдік несиелеу шарттары мен тәжірибесі
2.3 Халықты ипотекалық несиелеу механизмінің қызметін бағалау
3 Бөлім Қазақстандағы тұтынушылық несилеу механизмін жетілдіру жолдары
3.1 Халықты ипотекалық несиелеуді қаржыландыру көздерін жетілдіру
3.2 Халықты ипотекалық несиелеуді дамыту
3.3 Жеке тұлғалардың несиелік қабілетін бағалауды жетілдіру
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Тақырыптың өзектілігі. Әлемдік қаржы дағдарысына қарсы таяу арада қабылданған ҚР Үкіметі, Қазақстан Ұлттық банкі және ҚР-ғы қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының қызметін реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігінің 2009-2010 жж арналған экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыруға байланысты бірлескен шаралар жоспарын іске асыру механизмдерінде қарастырылған ең басты шара қаржы секторының тұрақтылығын және ипотекалық нарықтың дамуын қолдау шаралары болып табылады.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең бастысы ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тұтынушылық несиелеу шарттарының бүгінгі күнге сай еместігін және оның тиімсіздігін нақты көрсетіп отыр.
АҚШ-та басталған ипотекалық дағдарыс Қазақстандағы халықты ипотекалық несиелеу нарығын да айналып өтпегені белгілі. Дағдарыстың салдарын бірінші болып қазақстанның ірі банктері шекті, нәтижесінде олардың тұрғын үй құрылыс нарығына беретін қаржылары қысқарды. 2007 жылдан бастап, кейбір ірі екінші деңгейдегі банктеріміз өздерінің несиелеу шарттарын қайта қарап, он қатаңдатуға дейін барды. Соның салдарынан отандық құрылысқа баратын қаражат көздері барған сайын қысқара түсті. Сөйтіп, олар ипотекалық несие есебінен салмақшы болған құрылыс объектілерін аяқтаусыз қалдырды. Нәтижесінде бірнеше үлескер пәтерсіз қалып, салынбаған пәтерін кепілге қойғандар банктерге төлейтін несиелерін төлеуден бас тартты.
Ең басты мәселе отандық банктердің халықтың тұтыну мақсатына экспресс несиелер беру барысында да туындағандығы жасырын емес. 2005-2007 жж берілген экспресс несиелері қамтамасыз етілмеген жағдайда берілген болатын. Банктердің тұтынушылық несилеуге аса мүдделі болуы негізінен сол жылдардағы Қазақстандағы тұрғын үй бағасының шексіз өсуімен және оған деген негізделмеген сұраныстың болуымен түсінідіріледі.
Сонымен қатар, ондай несиелерді беруде кейбір «Альянс банкі» АҚ және «БТА банк» АҚ сияқты банктеріміз табыстың расталуынсыз несиелерді орналастыруға барды. Міне осындай халыққа есепсіз берілген несиелер бүгінгі күні қайтарылмау үстінде. Бұл дегеніміз банктердің алдында несиелік тәуекелдің барлығын жоққа шығармайды.
Жоғарыда айталған мәселелердің барлығы бүгінгі күні отандық тұтынушылық несилеу тетіктерін қайта қарап, оны жетілдіру жолдарын қарастыруды қажет етуде.
Демек, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тұтынушылық несиелеу жағдайын жетілдіруді мақсат етіп қойған бұл зерттеу жұмысының тақырыбы ең өзекті тақырыптардың қатарынан орын алатыны ешқандай да күмән тудырмайды.
Сондай-ақ ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тұтынушылық несиелеумен байланысты тәуекелдерді басқару әдістерін жетілдірумен байланысты өзекті мәселелері диплом жұмысының мақсаты болып және басты міндеттерін анықтап отыр.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең бастысы ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тұтынушылық несиелеу шарттарының бүгінгі күнге сай еместігін және оның тиімсіздігін нақты көрсетіп отыр.
АҚШ-та басталған ипотекалық дағдарыс Қазақстандағы халықты ипотекалық несиелеу нарығын да айналып өтпегені белгілі. Дағдарыстың салдарын бірінші болып қазақстанның ірі банктері шекті, нәтижесінде олардың тұрғын үй құрылыс нарығына беретін қаржылары қысқарды. 2007 жылдан бастап, кейбір ірі екінші деңгейдегі банктеріміз өздерінің несиелеу шарттарын қайта қарап, он қатаңдатуға дейін барды. Соның салдарынан отандық құрылысқа баратын қаражат көздері барған сайын қысқара түсті. Сөйтіп, олар ипотекалық несие есебінен салмақшы болған құрылыс объектілерін аяқтаусыз қалдырды. Нәтижесінде бірнеше үлескер пәтерсіз қалып, салынбаған пәтерін кепілге қойғандар банктерге төлейтін несиелерін төлеуден бас тартты.
Ең басты мәселе отандық банктердің халықтың тұтыну мақсатына экспресс несиелер беру барысында да туындағандығы жасырын емес. 2005-2007 жж берілген экспресс несиелері қамтамасыз етілмеген жағдайда берілген болатын. Банктердің тұтынушылық несилеуге аса мүдделі болуы негізінен сол жылдардағы Қазақстандағы тұрғын үй бағасының шексіз өсуімен және оған деген негізделмеген сұраныстың болуымен түсінідіріледі.
Сонымен қатар, ондай несиелерді беруде кейбір «Альянс банкі» АҚ және «БТА банк» АҚ сияқты банктеріміз табыстың расталуынсыз несиелерді орналастыруға барды. Міне осындай халыққа есепсіз берілген несиелер бүгінгі күні қайтарылмау үстінде. Бұл дегеніміз банктердің алдында несиелік тәуекелдің барлығын жоққа шығармайды.
Жоғарыда айталған мәселелердің барлығы бүгінгі күні отандық тұтынушылық несилеу тетіктерін қайта қарап, оны жетілдіру жолдарын қарастыруды қажет етуде.
Демек, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тұтынушылық несиелеу жағдайын жетілдіруді мақсат етіп қойған бұл зерттеу жұмысының тақырыбы ең өзекті тақырыптардың қатарынан орын алатыны ешқандай да күмән тудырмайды.
Сондай-ақ ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тұтынушылық несиелеумен байланысты тәуекелдерді басқару әдістерін жетілдірумен байланысты өзекті мәселелері диплом жұмысының мақсаты болып және басты міндеттерін анықтап отыр.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Әлемдік қаржы дағдарысына қарсы таяу арада
қабылданған ҚР Үкіметі, Қазақстан Ұлттық банкі және ҚР-ғы қаржы нарығы мен
қаржы ұйымдарының қызметін реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігінің
2009-2010 жж арналған экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыруға
байланысты бірлескен шаралар жоспарын іске асыру механизмдерінде
қарастырылған ең басты шара қаржы секторының тұрақтылығын және ипотекалық
нарықтың дамуын қолдау шаралары болып табылады.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең
бастысы ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тұтынушылық несиелеу шарттарының
бүгінгі күнге сай еместігін және оның тиімсіздігін нақты көрсетіп отыр.
АҚШ-та басталған ипотекалық дағдарыс Қазақстандағы халықты ипотекалық
несиелеу нарығын да айналып өтпегені белгілі. Дағдарыстың салдарын бірінші
болып қазақстанның ірі банктері шекті, нәтижесінде олардың тұрғын үй
құрылыс нарығына беретін қаржылары қысқарды. 2007 жылдан бастап, кейбір ірі
екінші деңгейдегі банктеріміз өздерінің несиелеу шарттарын қайта қарап, он
қатаңдатуға дейін барды. Соның салдарынан отандық құрылысқа баратын қаражат
көздері барған сайын қысқара түсті. Сөйтіп, олар ипотекалық несие есебінен
салмақшы болған құрылыс объектілерін аяқтаусыз қалдырды. Нәтижесінде
бірнеше үлескер пәтерсіз қалып, салынбаған пәтерін кепілге қойғандар
банктерге төлейтін несиелерін төлеуден бас тартты.
Ең басты мәселе отандық банктердің халықтың тұтыну мақсатына экспресс
несиелер беру барысында да туындағандығы жасырын емес. 2005-2007 жж
берілген экспресс несиелері қамтамасыз етілмеген жағдайда берілген болатын.
Банктердің тұтынушылық несилеуге аса мүдделі болуы негізінен сол
жылдардағы Қазақстандағы тұрғын үй бағасының шексіз өсуімен және оған деген
негізделмеген сұраныстың болуымен түсінідіріледі.
Сонымен қатар, ондай несиелерді беруде кейбір Альянс банкі АҚ және
БТА банк АҚ сияқты банктеріміз табыстың расталуынсыз несиелерді
орналастыруға барды. Міне осындай халыққа есепсіз берілген несиелер бүгінгі
күні қайтарылмау үстінде. Бұл дегеніміз банктердің алдында несиелік
тәуекелдің барлығын жоққа шығармайды.
Жоғарыда айталған мәселелердің барлығы бүгінгі күні отандық
тұтынушылық несилеу тетіктерін қайта қарап, оны жетілдіру жолдарын
қарастыруды қажет етуде.
Демек, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тұтынушылық несиелеу
жағдайын жетілдіруді мақсат етіп қойған бұл зерттеу жұмысының тақырыбы ең
өзекті тақырыптардың қатарынан орын алатыны ешқандай да күмән тудырмайды.
Сондай-ақ ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тұтынушылық несиелеумен
байланысты тәуекелдерді басқару әдістерін жетілдірумен байланысты өзекті
мәселелері диплом жұмысының мақсаты болып және басты міндеттерін анықтап
отыр.
Диплом жұмысының мақсаты - әлемдік қаржы дағдарысы тұсында қазіргі
кездегі ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тұтынушылық несиелеу жағдайына
терең талдау жасай отырып, ондағы орын алған мәселелердің нақты себептерін
анықтау және оларды теориялық және практикалық тұрғыдан шешу жолдарын
іздестіру болып табылады.
Көзделген мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешуді қажет етеді:
- тұтынушылық несиелеудің экономикалық мәнін ашу және түрлерін
қарастыру;
- тұтынушылық несиелеу нарығының құрылымы мен қатысушыларын қарастыру;
- шетел тәжірибесіндегі тұтынушылық несиелеу ерекшеліктерін зерделеу;
- ҚР-ғы ЕДБ-дің тұтынушылық несиелеу қызметіне талдау жасау және баға
беру;
- нарыққа сай келетін тұтынушылық несиелеудің жетілдірілген әдістерін
ұсыну;
- тұтынушылық несиелеудегі тәуекелді басқаруды жетілдіру жолдарын
іздестеру.
Зерттеу обектісіне ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тұтынушылық
несиелеу қызметі жатады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негізіне қазіргі кездегі
отандық және шетелдік экономистердің тұтынушылық несиелеуге орын алатын
мәселелері туралы зерттеулері пайдаланылды.
Статистикалық және ақпараттар базасы ретінде ҚР Ұлттық банктің және ҚР
қаржылық қадағалау агенттігінің ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық
және есептік деректері, нормативтік құжаттары, ҚР-ғы екінші деңгейдегі
банктерінің жылдық есеп деректері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік
конференция материалдары, сондай-ақ тұтынушылық несилеу жайлы сұрақтарды
қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және т.с.с.
пайдаланылды.
Құқықтық негізіне ҚР Президентінің заңдары мен заң күші бар жарлықтары,
ҚР Ұлттық банктің және ҚР қаржылық қадағалау агенттігінің нормативтік
құжаттары мен актілері және әр түрлі әдістемелік нұсқаулары жатады.
Дипломы жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Бөлім Коммерциялық банктердің тұтынушылық несиелеу қызметінің
теориялық негізі
1. Тұтынушылық несиелеудің экономикалық мәні мен түрлері
Тұтынушылық несиелеу бұл ең көп тараған несиелік қатынастардың формасы
болып табылады. тұтынушылық несилеуде несие беруші: банк және арнайы қаржы
мекемелері болса, ал қарыз алушылар ретінде: кәсіпкерлікпен немесе
бизнеспен шұғылданатын немесе ақша қаражатына деген сұранысы бар кез келген
жеке тұлға бола алады.
Тұтыну несиесі - бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін
және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несиені білдіреді.
Тұтыну несиесінің басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды
ынталандыруға бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты:
бір жағынан тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі өседі, сонымен
қатар, тауарды несиеге алу сұранысы туындайды; екінші жағынан, тұтынушылық
несилеудің өсуі, сұраныстың төлем қабілеттігін ұлғайтады. Мұндай
тәуелділік, әсіресе бүгінгі тауарлар нарығын толтыру жағдайында пайда
болуда. [1;20б]
Тұтыну несиесінің дамуы әр түрлі елдерде әр қалай дәрежеде қалыптасуда.
Италия мен Жапонияда халықтың қарызының жалпы сомасы, сол елдің ішкі
жиынтық өнімінің 20%-ын, Германия мен Францияда -50%-ын, ал, Ұлыбритания
мен АҚШ-та 70%-ын құрайды екен. Бұл елдердің тәжірибелерінде тұтыну
несиесін ең қымбат тауарларды: автомобиль, электр тұрмыстық құралдарды,
жиhаздарды және т.с.с. сатып алу барысында жиі пайдаланады. Бұл елдердің
тұтыну несиесінің жартысынан көп бөлігі автомобилдерді сату үлесіне тиеді.
Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесі банктік несиенің бір бөлігі
ретінде, оның басты бағыты тек жеке тұлғалармен тікелей байланысты болып
келеді. Сондықтан да, несиенің бұл формасының экономикасы дамыған елдерде
кеңінен пайдалануының екі түрлі себебі бар: біріншісі, субъективті, яғни
бұл несие халыққа ең жоғарғы деңгейде материалдық игіліктерге қол жеткізуге
қолайлы жағдай жасаса; екіншісі, объективті, яғни кез келген қоғамның
дамуының басты бір экономикалық мәселесі - бұл дайын өнімді өткізу десек,
ендеше тұтыну несиесін қолдану аталған мәселені шешуге мүмкіндік береді.
Тұтыну несиесі көптеген елдердің экономикасында маңызды рол атқарады,
сондықтан да, оны мемлекеттік ұйымдар тарапынан белсенді түрде реттеп отыру
қажет. Мұндай реттеуді екі түрге бөледі: берілу және пайдалану деңгейінде
реттеу. Берілу деңгейінде мемлекет тұтынушыларды ынталандыруға тиіс.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі тұтыну несиелерін
береді. Оларды мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
І. Тұтыну мақсатына қарай:
- ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берілетін несие;
- тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін несие;
- аса қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу және т.с.с) берілетін несие
2. Мерзіміне қарай:
- қысқа мерзімді тұтыну несиесі (1 жылға дейін);
- орта мерзімді тұтыну несиесі (1 жылдан 3 –5 жылға дейін);
- ұзақ мерзімді тұтыну несиесі (5 жылдан жоғары).
3. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
- Қамтамасыз етілген:
- Кепіл затымен,
- кепілдемемен;
- Сақтандырылған.
- Қамтамасыз етілмеген:
- эспресс несиесі.
1. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1. Стандартты несие - қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында
ешқандай күмән жоқ несиелер;
2. Күмәнді несиелер - қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған
активтердің жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер ішінара бөлінеді: 1-
санатты күмәнді, 2-санатты күмәнді, 3-санатты күмәнді, 4-санатты күмәнді, 5-
санатты күмәнді.
3. Үмітсіз несиелер - қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен
несиелер шотына жазылған несиелер.
I. Валютамен берілуіне қарай:
- ұлттық валютамен;
- шетел валютасында.
Қазақстан банктік тәжірибесіндегі халықты тұтынушылық несилеудің
мынадай түрлерге бөлінуге болалады:
- Ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берілетін несие
- Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін несие
- Аса қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу және т.с.с) берілетін несие;
- экспресс несиесі
- автомобильдік несиелеу;
- ипотекалық несиелеу.
Ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады:
1. жиһаз;
2. сантехника;
3. аудио-видео-және тұрмыстық техникалар;
4. компьютер және оргтехника;
5. басқа да тұтыну тауарлары.
Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына: үйдің ішінде және сыртында құрылыс және
басқа да жөндеу жұмыстарын жүргізу жатады.
Автомобильдік несиелеу бұл халыққа автомобильді тұтыну мақсатына
беретін несиелерді білдіреді.
Автомобильдік несиені бір жағынан тұтынушылық несиесі ретінде
қарастыруға болады. Себебі мұның несиелеу мерзімі жағынан сәйкестік бар. Ал
қарыз алушылар жағынан қарасақ, оған тек жеке тұлғалар емес сондай ақ
кәсіпорындар мен мекемелер де жатады.
Автомобильдік несиелеуде несиелеу объектісіне қарай түрлерге болады,
атап айтсақ, жаңа немесе ұсталынған көлікті несиелеу және жеңіл немес жүк
көлектерін несиелеу, отандық немесе шетелдік көліктерді несиелеу т.с.с.
Тұтыну несиесінің бір түріне ипотекалық несиені жатқызуға болады.
Ал ипотекалық несиелеу бұл қарыз алушыларына қарай жеке және заңды
тұлғаны несиелеуге бөлінеді. Мұндағы жеке тұлғаларға берілетін несиелеу
көбіне жер тілімшелерін немесе тұрғын үйді сатып алу мақсатында берілсе, ал
заңды тұлғаға өндіріс ғимаратын, жер тілімшесін және құрылыс салу
мақсатында берілуі мүмкін.
Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несие.
Ипотекалық несие – қозғалмайтын мүлікті (жерді, өндірістік
ғимараттарды, тұрғын үйді және т.с.с.) кепілге ала отырып, берілетін ұзақ
мерзімді несие.
Бұл жерде де барлық өндірістік ғимараттар ипотекалық несиелеуде кепіл
заты бола алмайтындығын айта кету керек.
Халыққа берілетін ипотекалық несиені үш түрге бөлуге болады:
1. тұрғын үй құрылысына арналған жерді сатып алуға берілетін ипотекалық
несиелер;
2. тұрғын үй құрылысына және қайта құруға берілетін ипотекалық
несиелер;
3. тұрғын үйді сатып алуға берілетін ипотекалық несиелер.
Көптеген экономист-ғалымдар “ипотека” терминін нарықтық экономикасы
дамыған елдерде пайда болған қазіргі терминдердің бірі ретінде санайды.
Соңғы жылдардағы біздің еліміздегі ипотеканың пайда болуын шетел
инвестицияларымен байланыстыратындар да аз емес. Бұл негізінен бастапқыда
халықтың арасында кең таралмағандықтан және еліміздегі ипотекалық несиенің
қызмет етуінің экономикалық-құқықтық жағынан толық қамтамсыз
етілмегендігімен байланысты болып отыр.
Тарихқа жүгінсек, “ипотека” сөзі алғаш рет б.э.д. VІ ғасырда Грецияда
пайда болған (оны архонт Солон енгізген) және сол уақытта ол, қарыз
алушының несие беруші алдындағы жауапкершілігін жер бөлімшелермен
қамтамасыз етуін білдірген.[4]
Б.э.д. 594 жылы Солон өзінің белгілі реформасын жүргізе отырып, жер
бойынша несиелерын алып тастап, оның орнына мұраға беруді енгізеді. Жеке
басының жауапкершілігін мүліктік жауапкершілікке ауыстыру мақсатында Солон,
борышқордың атына мына жер белгілі бір соманы өтеуді қамтамасыз етуге
арналған деген жазуы бар “тіреу” қоюды ұсынады. Мұндай “тіреу” кейіннен
ипотека деп аталады.
Грек сөзінде "hypotetheca" – тіреу қою, кепіл беру деген ұғымды
білдіреді. Ол тіреуде жер иесінің белгілі бір қарыз сомасы жазылады. Мұндай
тіреу қарыз беруші кепілге қойылған жер бөлімшесінің шекарасына апарып
қояды және ол қарыз алушының мүліктік жауапкершілігін куәландырады.
Кейіннен осындай мақсатқа арнайы кітапшалар қолданыла бастайды және оларды
да ипотека деп атайды.
Ипотека сөзі біртіндеп орта ғасырлық еуропа заңдылықтарына енеді.
Германияда ол XІV ғасырда, ал Францияда XVІ ғасырда дамиды. Орта ғасырлық
кодекстердегі берілген анықтамаларда ипотека өзінің жаратылысы жағынан
бөлінбейтін зат, ол қанағаттанарлық алу құқына негізделген деп
қарастыралады.
Өзге мемлекеттерде ипотека кеңінен дами бастаған. Пруссияда 1783 жылы,
1811 жылы Австрияда және 1843 жылы Саксонияда ипотекалық жүйе енгізілді.
1770 жылы Силезияда алғашқы банк құрылған. Бұл ірі шаруа қожалықтарына
қаржылай көмек беретін мемлекеттік банк болды. Қаражат тарту мақсатында
банк ипотекалық облигация шығарды.
Германияда алғашқы ипотекалық банктер торабы 1900 жылдан бастап қызмет
етуде. Содан бері олардың бірі де қызметін тоқтатпаған көрінеді. Сонымен
қатар бірінші және екінші дүниежүзілік соғыс тұсында салымшыларға
ипотекалық облигациялар бойынша пайыз төлеген. XVІІІ ғасырдың соңында
контрактілік жинақтың классикалық нысаны ретінде құрылыс-жинақ кассалары
пайда болды. Қазіргі осындай құрылыс жинақ-кассалары Германиядағы тұрғын үй
саласын инвестициялайтын басты мекемелар болып табылады.
Франция мен Ұлыбританияда контрактілік тұрғын үй жинақтарының өзге де
үлгілері қызмет етуде. Францияда екі тұрғын үй жинақ шоттары бар:
біріншісінде (жинақ кітапшасы деп аталады) 100 мың франкке дейін жинақтап,
кейін 150 мың франк тұрғын үй несиесін жеңілдікпен 3,75 % жылдық
мөлшерлемеде алуға болады, мұндай жағдайда мақсатты салымға жылына 7,5 мың
франк мөлшерінде мемлекеттік сыйақы қосылады; екінші тұрғын үй жинақ шоты
(PEL шоты – тұрғын үй жинақтарының жоспары деп аталады), онда 400 мың
франкіге дейін жинақтап, кейін 600 мың франкке дейінгі сомада тұрғын үй
несиесін жеңілдікпен 4,8 % жылдық мөлшерлемеде алуға болады. Мұндай
несиелер бойынша пайыз мөлшерлемелері нарықтық пайыздан 4-5 пайызға төмен
болып келеді. Ірі жер банкі (Креди фонсье де Франс) және оның филиалдары
жер иелеріне және тұрғын үй мен өнеркәсіп құрылысына арнап құрылыс
компанияларына ссудалар береді. Мұндай ипотекалық несиелердің берілу
мерзімдері – 3 жылдан 20 жылға дейінгі мерзімді құрайды.
Ұлыбританияда өткен ғасырдан бастап, құрылыс қоғамдарының жүйлері
қызмет етуде. Олардың жұмыс жасау механизмдері Германиялықтармен ұқсас,
бірақ тұрғын үй несиесін алу үшін құрылыс қоғамының салым иесі болу
міндетті емес.
Соңғы жылдары банктік заңдылықтардың ырықтандырылу нәтижесінде құрылыс
жинақ қоғамдарының қызметі коммерциялық банктердің қызметімен ұштасып
отырады.
АҚШ-та Ф.Рузвельт тұсында тұрғын үй құрылысын ипотекалық несиелеу және
тұрғын үйді сатып алу жүйесі қалыптасты. АҚШ заңдылықтарына сәйкес тұрғын
үй ипотекалық несиесі – сатып алған тұрғын үйді қамтамасыз ету заты
ретінде кепілге алып, жеке тұлғаға берген банктің не банктік емес мекеменің
тұрғын үй ипотекалық несиесін білдіреді. АҚШ-тың бүгінгі тұрғын үйді
қаржыландыру жүйесінде ипотекалық банктер, жинақ және несие бірлестіктері,
коммерциялық және жинақ банктер, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары
және т.б. мекемелар қызмет етуде.
Қазақстанда ипотекалық несие ұғымы 1994 жылғы ҚР Президентінің жаңа
тұрғын үй саясаты, оны іске асыру механизмдері туралы жарлығына байланысты
пайда болды. Ол 1995 жылғы 23 желтоқсандағы № 2723 “Жылжымайтын мүлік
ипотекасы туралы” ҚР заңына сәйкес енгізілді. Осы жарлыққа сәйкес, “ипотека
– кепіл берушінің немесе үшінші бір тұлғаның иелігінде және пайдалануында
болатын кепілге салынған жылжымайтын мүлік” деп берілген.
Ипотека – бұл салынған мүліктің несие берушіде емес, қарыз алушының
қолында қалатын кепілдің түрі.
Классикалық түсінікте, ипотека – бұл тек несие беру ғана емес, сондай-
ақ салынған мүлік туралы актілермен қамтамасыз етілген облигациялар
шығарумен байланысты қосымша несиелік ресурстар тарту тәсілін білдіреді.
Жалпы әдебиеттерде ипотекалық несиеге байланысты да әр түрлі пікірлер
қалыптасқан. Бір әдебиетте оны жеке несие түрі ретінде қарастырса, кейбір
әдебиеттерде оны тұтыну несиесінің түріне жатқызады.
В.А. Кудрявцев пен Е.В. Кудрявцевалардың жеке ғылыми еңбектерінде
ипотекаға қатысты екі пікір қалыптасқан: біріншісі ипотекалық несиені
шартты түрде тұтыну несиесі деп атауға болатынын, екіншісі – кәсіби
тұрғыдан алғанда ипотекалық несие бұл жекелеген несие емес, ол қаржы
нарығының ішкі жүйесі ретінде, яғни оның ерекшелігін алғашқы және қайталама
салынған мүлік туралы актілер нарығында пайда болатынымен байланыстырады.
Әрине, мұндай көзқарастармен толық келісу қиын себебі, ипотека бұл
ипотекалық несие деген толық ұғымды білдірмейді. Ол туралы осы пункттің
басында айтылған және ипотека салынған мүлік туралы актілер нарығын
құрамайды, ол нарық тек ипотекалық несиелердің даму барысында пайда болады
20.
1995 жылғы 23 желтоқсандағы № 2723 “Жылжымайтын мүлік ипотекасы
туралы” ҚР заңына сәйкес, ипотекалық заем – жылжымайтын мүлік ипотекасымен
қамтамасыз етілген банктік заем деп түсіндірледі. Мұндағы жылжымайтын мүлік
кешенді түсінікті береді, себебі бұл жерде жылжымайтын мүлікке қозғалыссыз
тұрған кез келген мақсаттағы объектілерді де жатқызуға болады. Бірақ ондай
объектілердің барлығы ипотекалық несиелеудің объектісіне жатпайтынын ескеру
қажет. Әсіресе, мемлекеттік орман және жер қорлары, тарихи-мәдени және
табиғатты қорғау мақсатындағы қорықтар және заңмен тыйым салынған, сол
сияқты өзге объектілерді жылжымайтын мүлік түріне жатқанымен, кепіл
қатынастарына жатпайды.
2000 жылғы 21 тамыздағы Қазақстан Республикасындағы ипотекалық
несиелеу жүйесін дамыту және тұрғын үй құрылысын ұзақ мерзімді қаржыландыру
тұжырымдамасы туралы ҚР Үкіметінің қаулысына сәйкес, ипотекалық несие –
жылжымайтын мүлікті кепілдікке алып, банктен берілетін ұзақ мерзімді несие,
меншік құқығы ғана несиелеу уақытына, несие берушіге беріліп, мүліктің өзі
қарыз алушының пайдалануына болады делінген.
Ғ.С. Сейтқасымовтың жетекшілігімен дайындалған оқулықта, ипотекалық
несие – жылжымайтын мүліктерді: жерді, тұрғын үй және өндірістік
ғимараттарды кепілдікке ала отырып, берілетін қарыз делінген. Онда
ипотекалық несиені тұтыну несиесінің бір түрі ретінде қарастырып кетеді.
С.Б.Мақыштың пікірінше: ипотекалық несие – қозғалмайтын мүлікті (жерді,
өндірістік ғимараттарды, тұрғын үйді және т.с.с.) кепілге ала отырып,
берілетін ұзақ мерзімді несие деп түсіндіреді. Бұл жерде де барлық
өнідірістік ғимараттар ипотекалық несиелеуде кепіл заты бола алмайтындығын
айта кету керек.
Ш.Р. Әбділманованың пікірінше: ипотекалық несие тұтыну несиесінің түрі
бола алмайды, себебі тұтыну несиесі мен ипотекалық несиеге ортақ нәрсе бұл
олардың жеке тұлғаны несиелеуге бағытталуында. Осындай ерекшеліктері ғана
оны тұтыну несиесінің қатарына жатқызуға негіз болуы мүмкін. Бірақ ол екі
несиенің қамтамасыз ету формалары әр түрлі болуы мүмкін. Сондай-ақ
ипотекалық несие тек жеке тұлғаға арналмаған, оны кәсіпкерлік фирмаларға,
ауыл шаруашылығы және құрылыс саласына кеңінен пайдалануға болады деген
ойларымен бөліседі. Біз де бұл айтылған пікірге қосыла отыра, тұтыну
несиесінен ипотекалық несиенің келесі бір айырмашылығы бұл оның берілу
мерзімдеріне байланысты екендігін айта кету керек, тұтыну несиесі тек қысқа
және орта мерзімді несие, ал ипотекалық несие бұл орта немесе ұзақ
мерзімді.
Жоғары айтылғандарды қорытындылай келе, біз мынадай тұжырым жасаймыз:
ипотекалық несие – жерді, өндіріс және тұрғын үй құрылысы мақсатындағы
жылжымайтын мүліктерді кепілге алып, ұзақ мерзімге берілетін несиені
білдіреді.
Ипотекалық несиелеудің біршама қарапайым және біршама жетілген үлгісін
шартты түрде айтсақ - ”қарапайым-ашық үлгі”. Бұл үлгінің бастапқы
принциптік сипатына тоқталсақ, ипотекалық ссудаларға деген барлық
клиенттердің жалпы өтініші банктің меншікті және сырттан тартылған
қаражаттары: депозиттерде жатқан клиенттердің қаражаттары, банкаралық
несиелер және т.с.с. есебінен қамтамасыз етіледі.
Қарапайым-ашық үлгінің екінші бір принциптік сипаты ипотекалық ссудалар
бойынша белгіленетін пайыз мөлшерлері елдегі несие-қаржы нарығындағы жалпы
жағдайға тікелей тәуелді болып табылады. Бұл тәуелділік банктердің
ипотекалық несиелеуге байланысты олардың активтеріне және ауқымына мәнді
әсер етеді. Бұл үлгі негізінде ипотекалық несиелеуді ұйымдастыру, әсіресе
қаржы нарығы мен бағалы қағаздар нарығы толық қалыптасып болмаған көптеген
елдерде іс жүзінде кеңінен таралған.
Бұл қарастырылған үлгіден ажыратылатын келесі үлгі “кеңейтілген ашық
үлгі” деп аталады. Бұл үлгі бойынша банктердегі ипотекалық несиелеу жүйесі
үшін несиелік ресурстардың қалыптасуы арнайы ұйымдастырылатын, жылжымайтын
мүліктермен қамтамасыз етілген екінші реттегі бағалы қағаздар нарығы арқылы
жүзеге асырылады. Кеңейтілген ашық үлгісі тек кеңейтілген ипотекалық нарық
құрылымының құрылған жағдайында, екінші нарықта айналыста жүретін бағалы
қағаздардың эмиссиясына мемлекет тарапынан көмек көрсетілетін және жиі
бақылауға алу жағдайында ғана іске асырылады. Бұл үлгі іс жүзінде тұрақты
экономикасы бар елдерде кеңінен таралған. Әсіресе, бұл үлгінің дамуы АҚШ-та
қанат жайды. Осындай себептерге байланысты бұл үлгіні көбіне “ипотеканың
американдық үлгісі” деп атап кеткен.
Американдық үлгінің қағидасы бойынша белгілі әр жылдық табысы бар адам,
тұрғын үйдің құнын жартылай нақты ақшамен, ал қалған бөлігін клиенттің
иелігінде бар немесе сатып алғалы отырған жылжымайтын мүлікті кепілге ала
отырып, берген арнайы ипотекалық банктің ссудасы есебінен төлеп, бірден
тұрғын үй ала алады. Мұндай несиенің қайтарылуы ипотеканың типіне және
қарыз алушының әр жылдық табысына байланысты 15-30 жылдың ішінде жүзеге
асырылады. Бұл үлгі сызба түрінде 1-суретте келесі бетте көрсетіледі.
Бұл тұрғын үйді қаржыландыруды ұйымдастыру үлгісінің дамуы берілген
ипотекалық салынған мүлік актілерін сатуға мүмкін болатын нарықтың болуын
талап етеді. Ипотекалық эмиссиондық компаниялардың американдық үлгісі ұзақ
мерзімді қаржылық тәуекел мәселесін шешетін қолайлы тәсіл болып
табылатындықтан да, көптеген банктерді өзіне тартады.
Қарапайым-ашық және кеңейтілген-ашық үлгілердің сипатты белгісі яғни
олар таза нарықтық ипотекалық несиелеу механизмін білдіреді. Мұндай
жағдайда, ақшаға деген сұраным мен ұсыным балансы және ауқымы көбіне екі
өзара байланысты көрсеткіштермен реттеледі: 1) ссудалар бойынша банктік
пайыз мөлшері және екінші нарықта орналасқан бағалы қағаздардың
табыстылығына байланысты анықталатын несиелік ресурстар бағасымен; 2)
сақтандыру компанияларын қоса алғандағы ипотекалық нарықтың барлық кәсіби
қатысушыларының қызметтеріне төленетін аударымдар мөлшерімен.
Бірақ та, бұл балансталған автономиялық үлгінің өзіндік артықшылығы да
бар, яғни, бұл үлгі өзінің автономиялылық күшіне байланысты жалпы қаржы-
несие нарығының жағдайына тәуелсіз. Балансталған автономиялы үлгінің іске
асырылуы барысында ипотекалық банк үшін, қай жерден және қандай бағада
несиелік ресурс табу сұрағы мазаламайды, банкке тек өзінің көрсететін
қызметі үшін ақыл-ойға сыйымды маржаны белгілеуі ғана қажет. Демек, бұл
үлгі қарызға алатын ақшалардың нарықтық бағасына да, сол сияқты бұл бағаның
жалпы деңгейіне тәуелсіз болып табылады. Балансталған автономиялық үлгінің
бұл сапасы экономикасы тұрақсыз елдерде ипотекалық несиелеудің дамуы үшін
аса маңызды.
Р1
Несие үшін төленетін
3
пайыз (7-9% жылдық)
Р
2
Ипотекалық несие
(70-75% үйдің
бағасынан)
Бір мезгілдік бастапқы
1
салым (25-30%)
Сурет 1 - Ипотекалық несиелеудің американдық үлгісі-*
0 15-30
Р – нарықтан тұрғын үйді сатып алу бағасы;
Р1 – несиені есепке алғандағы тұрғын үйдің нақты құны.
Абсцсисса осінде - баға, ординат осінде - жылдар.
Ипотекалық несиелеудің келесі бір үшінші үлгісі – бұл ”балансталған
автономды үлгі”.
Бұл үлгінің ең басты белгісі оның қызметінің жинақ-ссуда принципіне
негізделуінен көрінеді. Мұндай прицип барысында банктердің жиынтық несиелік
портфелі капиталдардың ашық нарығынан қарызға алу арқылы емес, оның орнына
өзара кассалық көмек принципі бойынша болашақ қарыз алушының қаражаттарын
тарту есебінен құралады. Бұл үлгіде қарыз алушының ссуда алуға деген құқығы
егер де ол, алдын-ала өзінің уақытша бос қаражаттарын сұрайтын несиесінің
жартылай сомасы мөлшерінде сол жүйеге бағыттаған жағдайда ғана туындайды.
Бірақ та, бұл жерде барлық өзара есеп-айырысулар еркін ауымастырылатын
валютада жүргізілгенді қалайды. Сондай-ақ аталған үлгінің тағы да бір
артықшылығы, мұнда несие беруші несиенің қайтарылуында ең төменгі тәуекелге
барады.
Қазіргі кезде Германияда бұл үлгі іс жүзінде кеңінен қолданылуда. Мұнда
қорлану (құрылыс қаражаттары) механизмімен нақты азаматтарды несиелеу
механизміндегі сондай-ақ тұрғын үй жағдайын жақсартуға мақсатты қаражат
жинақтау және пайдаланумен байланысты болатын азаматтардың инициативасына
қаржылық қолдау көрсетуге байланысты мемлекеттік механиздердегі
сейкестіктерді ескеретін барлық елді қамтыған “құрылыс жинақтарының жүйесі”
құрылған.
Р1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Несие үшін
төленетін
пайыз (5-9%
4
жылдық)
P ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ипотекалық несие
3
(45-50% үйдің
бағасынан)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Мемлекеттік
2
дотация
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1
Мақсатты
салым (45-50%
үйдің бағасынан)
0 2-10 жыл тұрғын үй сатып 7-8 жыл
алу уақыты
Р – нарықтан тұрғын үйді сатып алу бағасы;
Р1 – несиені есепке алғандағы тұрғын үйдің нақты құны.
Абсцисса осінде – баға, ординат осінде – жылдар.
Сурет 2 - Германияның бұл үлгісін сызба түрінде көруге болады*
Тұрғын үй алғысы келген азамат, тұрғын үйді сатып алатын уақыттан бұрын
яғни, 2-10 жыл бұрынырақ арнайы қаржы-несие жүйесімен өзара қатынасқа
түседі. Өзінің мүмкіндігіне қарай арнайы банктерге немесе жинақ кассаларына
(Bausparkasse, Schwabіsch Hall және т.б. құрылымдарға кіретін) болашақта
сатып алатын үйдің 45% -ін жинақтайды. Содан кейін барып, ол мемлекеттік
дотация алуға (үйдің құнының 10%-і шамасында) және қалған төлейтін
бөлігінің шамасында банктен жеңілдікпен 10-15 жылға несие алуға құқылы
болып табылады.
Бірінші кезеңде мақсатты салымдар есебінен жинақталған қаржылық
ресурстарды банк бұл осы жүйемен ертерек қатынас орнатып, несие алу
кезеңіне өткендерге, яғни ссуда сұрап отырған клиенттер үшін пайдаланады.
Басқаша айтқанда, Германияның құрылыс қаражаттарын жинақтау үлгісі
жылжымайтын мүліктердің салынған мүлік туралы актілермен қамтамасыз етіліп
шығарылатын бағалы қағаздардың екінші нарығымен байланыспайды және оған
тәуелді емес.
Германияның құрылыс қаражаттары жүйесінің ең басты бір артықшылығы,
оның шегінде пайдаланылатын мақсаты құрылыс қаражаттарына, берілетін
несиеге байланысты есептелетін пайыз мөлшері автономиялық болғандықтан да,
несие-қаржы нарығының жалпы жағдайынан тәуелсіз болып табылады. Бұл
сызбаның басты сипаты, оның шектеулігін көрсетеді, яғни несиенің берілу
көзі ретінде құрылыс қаражаттарын жинақтау келісімшартына қатынасушы-салым
иелерімен жинақталатын қаражаттардың қолданылуынан байқауға боладыБұл
жүйені пайдаланатын банктер мақсатты салымдар бойынша нарықтан төменгі
жағдайда, пайыз төлеумен қатар, нарықтан төменгі жағдайда несиелер беруге
мүмкіндігі бар.
Құрылыс жинақ жүйесіне Германияда мемлекет тарапынан қолдау бар.
Мемлекет меншікті капиталдың жинақталуына тұрғын үй құрылысына сыйақылар
беру немесе салықтық жеңілдіктер жасау арқылы ынталандырып отырады. Салым
иесінің ынталандыру түрін таңдауға құқы бар.
Қазақстан тұрғын үй құрылыс-жинақ банкі АҚ арқылы халықты ипотекалық
несиелеу қазіргі дағдарыс жағдайында бірден-бір тиімді несиелеу түріне
жатады.
1.2 Тұтынушылық несиелеу механизмі, оның құрылымдық элементтері
Тұтынушылық несиелеу механизмі – нарықтық қатынастарға сай
экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ететін тұтыну несие түрлерінен,
тұтынушылық несиелеу қағидаттарынан, тұтынушылық несиелеу әдістері мен
тәсілдерінен және тұтынушылық несиелік тәуекелді басқарудан тұратын
несиелік механизмнің құрамдас бөлігі.
Тұтынушылық несиелеу механизмі несиелік механизмнің бір бөлігі ретінде
бола отырып, іс жүзінде тұтынушылық несилеу қызметінің жүйесін нақты және
кешенді түрде бейнелейді. Нарықтық экономика жағдайында тұтынушылық
несилеудің дамуы және қызмет етуі үшін пайдаланылатын тұтынушылық
несилеудің механизмі өзінің негізі және құрылымы бойынша объективті сипатқа
ие. Олай болмаса тұтынушылық несилеудің механизмі несиесінің экономикалық
категория ретіндегі қызмет етуін жеткізе және тура бейнелей алмай, сондай-
ақ оның қозғалысының объективті негізінен айырылып қалар еді.
Тұтынушылық несиелеудің механизмі тұтыну несиесін беруді ұйымдастыру
қатынастарының белгілі бір қабатын, яғни несиелік қатынастардың жоғарғы
буынын білдіреді. Мұндағы буын ретінде тұтынушылық несилеудің объективті
сипатын және тұтыну несиесін ұйымдастыруға байланысты банктің қызметінің
өзара іс әрекеті түсіндіріледі.
Тұтынушылық несиелеу механизміне тұтынушылық несилеудің мазмұны және
өзіндік ерекшеліктерін сипаттайтын қатынастары және олардың пайда болу
әдістері, тәсілдері және формалары жатады.
Кез келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір
элементінің қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының қозғалуы мен өзгеруіне
ықпал ететін элементтер жиынтығынан тұрады.
Олай болса, тұтынушылық несилеу механизмінің құрамы мынадай құрамдас
бөліктерден тұрады:
- тұтынушылық несилеу түрлері
- тұтынушылық несилеу субъектілері
- тұтынушылық несилеу объектілері
- тұтынушылық несиелеу шарты және принциптері
- тұтынушылық несиелеу бойынша несиелік мәмілені құжаттау.
- тұтынушылық несиелеу мөлшерін белгілеу.
- тұтынушылық несиелеу процессі.
- тұтынушылық несиелеу процесіне жасалатын бақылау.
Кепіл заттарын бағалау және іске асыру.
Тұтынушылық несиелеу түрлеріне: автомобилдік несие; ұзақ мерзімде
пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берілетін несие; тұрғын үйді жөндеу
жұмыстарына берілетін несие; аса қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу және
т.с.с) берілетін несие; тұрғын үй сатып алуға (ипотекалық несие).
Тұтынушылық несиелеу субъектелеріне тұтыну және ипотекалық несиене
беруші банктер және банкті емес мекмелер, қарыз алушылар – жеке тұлғалар
жатады.
Несиелеу объектісі - бұл несиенің пайдалану заты, яғни несиенің іске
асырылу аясы деп түсінуге болады.
Тұтынушылық несиелеу объектісіне автомобиль, жиһаз; сантехника; аудио-
видео-және тұрмыстық техникалар; компьютер және оргтехника; басқа да тұтыну
тауарлары және тұрғын үй жатады.
Несиелеу шарты - деп несиелеудің базалық элементтері, несиелеу
субъектілері мен объектілері және несиенің қамтамасыз етілуіне қойылатын
талаптар деп түсінуге болады.
Несиелеу шарты, біріншіден, несиелік мәміле жасайтын екі жақтың
мүдделерін ескереді. Банктер - халықтың қажеттілігінің мүдделеріне сай,
қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталады. Несиелеу шарты, сондай-ақ несие
беруші - банктердің мүдделерінің қорғалуын да көздейді.
Несиелеу шарты, екіншіден, несиелеу принциптері: мақсаттылық
мерзімділік және қамтамасыз етілуімен байланысты. Егер де, клиент аталған
принциптердің біреуін бұзатын болса, онда несиелеу мәмілесі жасалмайды.
Несиелеу шарты үшіншіден, банктің коммерциялық мүддесі сақталатын
негізде жүзеге асырылады. Несиелеу ақылы түрде жүргізіледі. Оның ақысы
көбіне несиелік тәуекелге, орталық банктің сыйақы мөлшерінің деңгейіне,
нарықтағы несиеге деген сұраныс пен ұсыныстың жалпы жағдайына байланысты
анықталады.
Несиелеудің төртінші шарты, банк пен қарыз алушы арасындағы жасалатын
несиелік келісімді қамтиды. Несиелеу, несиелік мәмілеге қатынасатын
жақтардың белгілі бір міндеттемелері мен құқықтарын, сондай-ақ экономикалық
жауапкершілігін көздейтін келісім негізінде іске асырылады.
Несиелеу қағидаттары (принциптері) несиенің мәнін және қызметтерін,
сондай-ақ несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті
экономикалық заңдардың талаптарын бейнелейді.
Тұтынушылық несиелеу ұйымдастыру қағидаттарына байланысты банктік
несиелердің берілуінің басты шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі,
олардың қаражаттар айналымы шеңберінде қатынасу нәтижелілігі және т.б.
анықталады.
Тұтынушылық несиелеу ұйымдастыру қағидаттарына мыналар жатады:
- несиенің мерзімділігі;
- несиенің қайтарымдылығы;
- несиенің төлемділігі;
- несиенің қамтамасыз етілуі.
Мерзімділік – белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай
қайтарылуға тиістілігімен қорытындыланады. Осыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық қағидаты туындайды.
Несиенің қайтарылымдылығы оның экономикалық категория ретінде басқа да
тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатын
ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан да,
қайтарымдылық - несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеудің бұл
қағидатына ерекше мән берілген. Біріншіден, оның сақталуына байланысты
ұдайы өндірісте ақшалай қаражаттармен бірқалыпты қамтамасыз етілуі тәуелді.
Екіншіден, бұл қағидатты сақтау коммерциялық банктердің өтімділігін
қамтамасыз ету үшін қажет. Олардың жұмысын ұйымдастыру қағидаттары
тартылатын несиелік ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдарға салынуына жол
бермейді. Үшіншіден, әр жекелеген қарыз алушы үшін бұл принциптің сақталуы
банктен жаңа несие алуға мүмкіндік береді.
Несиенің берілуі сияқты несиені қайтарудың бірегей жасалған үлгісі жоқ.
Тәжірибеде несиені қайтарудың көптеген варианттары болады, соның ішінде:
1. мерзімді міндеттемелер негізінде эпизодтық қайтару;
2. меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп-айырысу
шотынан қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
3. алдын-ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
4. түскен түсімді бірден ссудалық қарызды жабуға есептеу;
5. несиенің қайтарылуын созу;
6. мерзімі өткен қарызды “Мерзімі өткен несиелер” шотына аудару;
7. банк резерві есебінен мерзімі өткен ссудаларды шегеру.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы жасауға да, жасамауға да
болады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін құжаттарға: клиенттің жазбаша
үкімін, банктің өзінің үкімін, соттың бұйрықтары жатады. Клиенттің өзінің
шотынан ақшалай қаражаттарды шегеру туралы берген үкімі жазбаша да және
ауызша да болады.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы
(пайыз) түрінде беріледі.
Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы деп те атайды.
Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы мөлшерлемесі
несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.
Қазіргі банктердің несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде ескеретін
басты факторларына мыналар жатады:
- орталық банктің коммерциялық банктерге беретін ссудалары
(мүдделендіру) бойынша белгіленетін сыйақысының базалық мөлшерлемесі(
- банкаралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі(
- өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сыйақы
мөлшері(
- банктің несиелік ресурстарының құрылымы тартылған (қаражаттар үлесі
қаншалықты жоғары болса, несие бағасы соғұрлым қымбат болуға тиіс)(
- несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса, несие бағасы да арзан болады)(
- несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк үшін оның
қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі(
- еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (инфляция қарқыны қаншалықты
жоғары болса, соған сәйкес несие үшін төленетін сыйақыда жоғары болуға
тиіс, себебі, инфляция жағдайындағы ақшаның құнсыздануынан банктің ресурсын
жоғалту тәуекелі артады).
Cонымен қатар, пайыз мөлшерлемесіне объективтік және экономикалық, сол
сияқты субъективтік факторлар да әсер етеді. Шын мәнісінде, заңды және жеке
тұлғалардан тартатын несиелік ресустар қаншалықты қымбатқа түссе, соғұрлым
несиенің бағасы жоғары келеді.
Тұтынушылық несиелеудің келесі бір қағидаты - берілетін несиелердің
материалдық жағынан қамтамасыз етілуі. Бұл қағидатты пайда болуы негізінен
несиенің экономикалық категория ретінде шығуымен бірге келеді. Бірақ та,
уақыт өте келе, бұл қағидаттың мазмұны толығымен өзгерген.
Ал, бүгінгі несиенің қамтамасыз етілуі ретінде кепіл, кепілдеме,
сақтандыру міндеттемелері қолданылуда.
Енді осы несиенің қамтамасыз етілу тәсілдеріне тоқталайық.
Кепілге берілетін ссуда – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие. Кепілге берілетін активтер қарыз алушының иелігінде қалып,
оның пайдалануында болады.
Экономикасы жақсы дамыған елдердегі қарыз алушының жағдайы жақсы болып
келген жағдайларда несие қамтамасыз етілмеуі де мүмкін.
Несие берушінің кейбір активтерді анықтаудағы нақты мәселелері
кездеседі. Сондықтан кепілге берілетін кейбір активтердің төмендегідей
сипатта болуы:
Біріншіден, кепілге несие берілуі туралы шешім қабылдағанға дейін
жеңіл бағаланатын болуға тиіс.
Екіншіден, кепілге алынатын мүліктің нарықтағы қозғалыс мүмкіндігін
үнемі тексеріп отыру қажет.
Үшіншіден, кепілдің өтімділік дәрежесін есепке алу өте маңызды, басқаша
айтсақ, кепілге алынатын зат көп уақыт өтпей нақты ақшаға айналуға тиісті.
Төртіншіден, кепіл туралы келісім жасасқанда, кепілдің амортизациясын
немесе моральдық тозу жақтарын ескеру қажет. Өйткені, кейбір активтер
басқаларына қарағанда өзінің бастапқы құнын тез жоғалтады.
Несиелерді қамтамасыз етудің келесі бір жолы – несиелерді сақтандыру.
Банктердің тәжірибесінде қолданылатын тұтынушылық несилеу процесінің
өзіндік кезеңдері болады. Әр кезеңде пайдаланатын несиелеу процессінің
элементтері несиелік операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың
жүзеге асырылу техникасын білдіреді.
Несиелеу процессі келесідей негізгі кезеңдерді қамтиды:
- несиеге деген өтінішті қарау;
- қарыз алушының несиелік қабілетін талдау,
- несиелік және кепіл туралы келісімшарт жасасу,
- несиені беру,
- несиелік мәміленің орындалуына мониторинг жасау.
Қарыз алушыларға несие беру барысында банктер "Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы" 30.03. 1995 ж. және "Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызметтер туралы" 30.08.1995 ж. ҚР
заңдарын, сондай-ақ банктің Жарлығы мен нұсқауларын басшылыққа алады.
Несиелер төлем қабілеті бар қарыз алушыларға несиені қайтарудың нақты
көздерінің және тұрақты қамтамасыз ету формаларының бар болуына қарай
беріледі.
1. І кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау. Кез
келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда
қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты,
мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі
көрсетіледі. Банктің қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша,
яғни несиелік операциялар сипатына байланысты құжаттар беріледі.
Клиенттердің әр түрлі топтары үшін әртүрлі құжаттар пакеті әзірленуі
мүмкін.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз
ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап етеді. Сонымен қатар,
банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір
құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке несие алуға өтініш
жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін
есеп карточкесін толтыруы мүмкін. Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену
барысында банк қарыз алушының алған несиесін қайтару қабілетін бағалауда
шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
2- кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі, яғни оның
ссуда бойынша қарызды уақытылы және толық көлемде қайтару қабілетін
бағалауды білдіреді. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың
әсерінен болуы мүмкін, сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешім
қабылдаудан бұрын оның несиелік қабілетілігін талдайды. Бұл көрсеткіш
банктің өтімділігіне ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілетілігін талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
1. Ссудаға қатысты қабілеттігі.
2. Қарыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі
бар деп қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана
түсінбейді, сондай-ақ келісім шартқа байланысты барлық
міндеттемелерді орындауы түсіндіріледі.
3. Табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының несиені қайтаруға
жеткілікті қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Табыс алу көздеріне мыналар кіреді:
- негізгі жұмыс орыны бойынша алатын жалақы;
- қосымша істейтін жұмысынан алатын жалақы;
- дивидент түріндегі табысы;
- салымдары бойынша сыйақы түріндегі табыстары және сақтандыру
төлемдері;
- зейнетақы және стипендия;
- жалгерлік ақы формасындағы таза табысы;
- алимент және балаларға арналаған жәрдем ақы;
Сонымен қатар, ай сайынғы шығыстарға да мән беріледі. Несиелік
қаражаттарға сатып алатын тұрғын үйге байланысты айсайынғы шығыстарға
мыналар жатады:
- несие бойынша ай сайынғы төлемдер (негізгі қарызды және сыйақыны
қайтару);
- сақтандыруға байланысты ай сайынғы төлемдер (қарыз алушының өмірін
сақтандыру, тұрғын үйді сақтандыру)
- ай сайынғы мүлікке салынатын салық (сатып алынған тұрғын үйге
байланысты);
- айсайынғы коммуналдық төлемдер.
Тұтыну заттарын сатып алуға байланыссыз ай сайынғы шығыстар:
- алимент бойынша ай сайынғы төлемдер;
- басқа несиелерді қайтару (осы ипотекалық несиеден басқа);
- міндетті салықтық төлемдер (өзге мүлікке салынатын салықтар, көлік
құралдарына салық);
- өзге де міндетті ай сайынғы шығыстар (тұрғын үйді жалдау,
автомобильді ұстау, өзге де жылжитын және жылжымайтын мүліктерді
ұстау, қызмет көрсету, сақтандырумен байланысты шығыстар; қосымша
медициналық сақтандыру);
Барлық тұрақты шығыстардың (тұрғын үймен байланысты және байланыссыз
жоғарыда айтылған) отбасының табыстына қатынасы 40(-дан аспауы тиіс.
3-кезең. Несиелік және кепілдік келісімшарт жасасу. Қазіргі несиелеудің
басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін тексеріп
болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен қатынасқа
түседі. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда банк пен қарыз алушы
келісім шарт негізінде шешеді.
Несиелік келісім шарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда: несиелеу мақсаты және объектісі,
несиенің мөлшері, ссуданы беру мерзімі және қайтару шарттары; несиені
қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы мөлшері; несиенің
қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау ұшін қарыз алушының
беретін құжаттарының тізімі; олардың берілу мерзімдері, сондай-ақ несиелеу
процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.
Несиелік келісімшарттың мазмұнын келісуші жақтардың өздері анықтайды.
Бұл жерде екінші деңгейлі банктер оның типтік формаларын пайдаланады.
Несиелік келісімшарттың мазмұнында несиелеу механизмі, оның негізгі
элементтері (несие түрлері және объектілері, сомасы, несиенің бағасы,
несиелеу әдістері және ссудалық шоттар түрлері, ссуданың қаматамасыз етілу
және қайтарылу тәсілдері, банк бақылауы) және банк ссудаларының қозғалысы
қарастырылады. Бұл элементтердің банктің жұмысында қалай, қай вариантта
қолданылуынан және қалай үйлесетіндігінен, көбіне несиелеу тиімділігі
байланысты болып келеді. Бұл механизм негізіне несиелеу принциптері жатады.
Кепілдік келісімшарт бұл банк пен кепіл беруші арасында жасалатын
құжат. Яғни кепіл беруші ретінде мұнда не қарыз алушы немесе өзге бір
үшінші тұлға болуы мүмкін. Кепіл беруші бұл кепілге қоятын мүліктің немесе
құндылықтың иесі болуға тиіс. Кепіл затына кепіл туралы келісімштың
негізінде қарыз алушының банк алдындағы міндеттемесінің орындалуна дейін
арест жасалады.
Несиелеу принциптеріндегі мәселелер әлі күнге шейін бір шешімге келген
емес (теориялық зерттеу жоспарында жалғасуда). Несиелеу процесінің үшінші
кезеңіндегі (сол сияқты басқа кезеңдерде де) несиелік келісім шарт жасасу
барысында несиелеу принциптерінің орындалуы екінші деңгейдегі банктер мен
қарыз алушылардың тиімді қызметінің маңызды алғы шарттары болып табылады.
Демек, несиелік келісім шарттың экномикалық мәні несиелеу принциптерінің
орындалуына негізделеді.
4- кезең. Несие беру кезеңі. Бұл кезең ссудалық шот формасын, ссуданы
беруді құжаттау тәртібін (қосымша құжаттар толтырылуы мүмкін), ссуданы беру
тәсілін анықтайтын, несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын
қамтиды.
Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады.
Біріншісі – несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған
жағдайларда жұмсалынады. Екіншісі – несие алуға құқығы қосымша қаражаттарға
деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске асады. Үшінші -
белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола отырып, ол оны алудан бас
тартады (мысалға, артық сыйақы төлегісі келмейді).
Несиенің мөлшері оны беру барысында несиелеу ережелеріне сәйкес
анықталады.
5- кезең. Несиені және оған сыйақы төлеуіне мониторинг жүргізу –
несиелік операцияның маңызды кезеңі. Несиені қайтару және оған сыйақы
төлеуді бақылауға арналған кесте жалады және ол кесте бойынша несиелік
менеджер тарапынан несиелік мониторинг жүзеге асырырылады. Несиелік
мониторинг – несиені берген күннен бастап, оны толық қайтарғанға дейін
бақылауды және қарыз алушының несиелік қабілетінің өзгерісін үнемі талдап
отыруды, несие сапасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Әлемдік қаржы дағдарысына қарсы таяу арада
қабылданған ҚР Үкіметі, Қазақстан Ұлттық банкі және ҚР-ғы қаржы нарығы мен
қаржы ұйымдарының қызметін реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігінің
2009-2010 жж арналған экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыруға
байланысты бірлескен шаралар жоспарын іске асыру механизмдерінде
қарастырылған ең басты шара қаржы секторының тұрақтылығын және ипотекалық
нарықтың дамуын қолдау шаралары болып табылады.
Аталмыш жоспарды іске асыру мақсатында белгіленген шаралардың ең
бастысы ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тұтынушылық несиелеу шарттарының
бүгінгі күнге сай еместігін және оның тиімсіздігін нақты көрсетіп отыр.
АҚШ-та басталған ипотекалық дағдарыс Қазақстандағы халықты ипотекалық
несиелеу нарығын да айналып өтпегені белгілі. Дағдарыстың салдарын бірінші
болып қазақстанның ірі банктері шекті, нәтижесінде олардың тұрғын үй
құрылыс нарығына беретін қаржылары қысқарды. 2007 жылдан бастап, кейбір ірі
екінші деңгейдегі банктеріміз өздерінің несиелеу шарттарын қайта қарап, он
қатаңдатуға дейін барды. Соның салдарынан отандық құрылысқа баратын қаражат
көздері барған сайын қысқара түсті. Сөйтіп, олар ипотекалық несие есебінен
салмақшы болған құрылыс объектілерін аяқтаусыз қалдырды. Нәтижесінде
бірнеше үлескер пәтерсіз қалып, салынбаған пәтерін кепілге қойғандар
банктерге төлейтін несиелерін төлеуден бас тартты.
Ең басты мәселе отандық банктердің халықтың тұтыну мақсатына экспресс
несиелер беру барысында да туындағандығы жасырын емес. 2005-2007 жж
берілген экспресс несиелері қамтамасыз етілмеген жағдайда берілген болатын.
Банктердің тұтынушылық несилеуге аса мүдделі болуы негізінен сол
жылдардағы Қазақстандағы тұрғын үй бағасының шексіз өсуімен және оған деген
негізделмеген сұраныстың болуымен түсінідіріледі.
Сонымен қатар, ондай несиелерді беруде кейбір Альянс банкі АҚ және
БТА банк АҚ сияқты банктеріміз табыстың расталуынсыз несиелерді
орналастыруға барды. Міне осындай халыққа есепсіз берілген несиелер бүгінгі
күні қайтарылмау үстінде. Бұл дегеніміз банктердің алдында несиелік
тәуекелдің барлығын жоққа шығармайды.
Жоғарыда айталған мәселелердің барлығы бүгінгі күні отандық
тұтынушылық несилеу тетіктерін қайта қарап, оны жетілдіру жолдарын
қарастыруды қажет етуде.
Демек, ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тұтынушылық несиелеу
жағдайын жетілдіруді мақсат етіп қойған бұл зерттеу жұмысының тақырыбы ең
өзекті тақырыптардың қатарынан орын алатыны ешқандай да күмән тудырмайды.
Сондай-ақ ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тұтынушылық несиелеумен
байланысты тәуекелдерді басқару әдістерін жетілдірумен байланысты өзекті
мәселелері диплом жұмысының мақсаты болып және басты міндеттерін анықтап
отыр.
Диплом жұмысының мақсаты - әлемдік қаржы дағдарысы тұсында қазіргі
кездегі ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тұтынушылық несиелеу жағдайына
терең талдау жасай отырып, ондағы орын алған мәселелердің нақты себептерін
анықтау және оларды теориялық және практикалық тұрғыдан шешу жолдарын
іздестіру болып табылады.
Көзделген мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешуді қажет етеді:
- тұтынушылық несиелеудің экономикалық мәнін ашу және түрлерін
қарастыру;
- тұтынушылық несиелеу нарығының құрылымы мен қатысушыларын қарастыру;
- шетел тәжірибесіндегі тұтынушылық несиелеу ерекшеліктерін зерделеу;
- ҚР-ғы ЕДБ-дің тұтынушылық несиелеу қызметіне талдау жасау және баға
беру;
- нарыққа сай келетін тұтынушылық несиелеудің жетілдірілген әдістерін
ұсыну;
- тұтынушылық несиелеудегі тәуекелді басқаруды жетілдіру жолдарын
іздестеру.
Зерттеу обектісіне ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктердің тұтынушылық
несиелеу қызметі жатады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негізіне қазіргі кездегі
отандық және шетелдік экономистердің тұтынушылық несиелеуге орын алатын
мәселелері туралы зерттеулері пайдаланылды.
Статистикалық және ақпараттар базасы ретінде ҚР Ұлттық банктің және ҚР
қаржылық қадағалау агенттігінің ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық
және есептік деректері, нормативтік құжаттары, ҚР-ғы екінші деңгейдегі
банктерінің жылдық есеп деректері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік
конференция материалдары, сондай-ақ тұтынушылық несилеу жайлы сұрақтарды
қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және т.с.с.
пайдаланылды.
Құқықтық негізіне ҚР Президентінің заңдары мен заң күші бар жарлықтары,
ҚР Ұлттық банктің және ҚР қаржылық қадағалау агенттігінің нормативтік
құжаттары мен актілері және әр түрлі әдістемелік нұсқаулары жатады.
Дипломы жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Бөлім Коммерциялық банктердің тұтынушылық несиелеу қызметінің
теориялық негізі
1. Тұтынушылық несиелеудің экономикалық мәні мен түрлері
Тұтынушылық несиелеу бұл ең көп тараған несиелік қатынастардың формасы
болып табылады. тұтынушылық несилеуде несие беруші: банк және арнайы қаржы
мекемелері болса, ал қарыз алушылар ретінде: кәсіпкерлікпен немесе
бизнеспен шұғылданатын немесе ақша қаражатына деген сұранысы бар кез келген
жеке тұлға бола алады.
Тұтыну несиесі - бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін
және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несиені білдіреді.
Тұтыну несиесінің басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды
ынталандыруға бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты:
бір жағынан тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі өседі, сонымен
қатар, тауарды несиеге алу сұранысы туындайды; екінші жағынан, тұтынушылық
несилеудің өсуі, сұраныстың төлем қабілеттігін ұлғайтады. Мұндай
тәуелділік, әсіресе бүгінгі тауарлар нарығын толтыру жағдайында пайда
болуда. [1;20б]
Тұтыну несиесінің дамуы әр түрлі елдерде әр қалай дәрежеде қалыптасуда.
Италия мен Жапонияда халықтың қарызының жалпы сомасы, сол елдің ішкі
жиынтық өнімінің 20%-ын, Германия мен Францияда -50%-ын, ал, Ұлыбритания
мен АҚШ-та 70%-ын құрайды екен. Бұл елдердің тәжірибелерінде тұтыну
несиесін ең қымбат тауарларды: автомобиль, электр тұрмыстық құралдарды,
жиhаздарды және т.с.с. сатып алу барысында жиі пайдаланады. Бұл елдердің
тұтыну несиесінің жартысынан көп бөлігі автомобилдерді сату үлесіне тиеді.
Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесі банктік несиенің бір бөлігі
ретінде, оның басты бағыты тек жеке тұлғалармен тікелей байланысты болып
келеді. Сондықтан да, несиенің бұл формасының экономикасы дамыған елдерде
кеңінен пайдалануының екі түрлі себебі бар: біріншісі, субъективті, яғни
бұл несие халыққа ең жоғарғы деңгейде материалдық игіліктерге қол жеткізуге
қолайлы жағдай жасаса; екіншісі, объективті, яғни кез келген қоғамның
дамуының басты бір экономикалық мәселесі - бұл дайын өнімді өткізу десек,
ендеше тұтыну несиесін қолдану аталған мәселені шешуге мүмкіндік береді.
Тұтыну несиесі көптеген елдердің экономикасында маңызды рол атқарады,
сондықтан да, оны мемлекеттік ұйымдар тарапынан белсенді түрде реттеп отыру
қажет. Мұндай реттеуді екі түрге бөледі: берілу және пайдалану деңгейінде
реттеу. Берілу деңгейінде мемлекет тұтынушыларды ынталандыруға тиіс.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі тұтыну несиелерін
береді. Оларды мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
І. Тұтыну мақсатына қарай:
- ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берілетін несие;
- тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін несие;
- аса қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу және т.с.с) берілетін несие
2. Мерзіміне қарай:
- қысқа мерзімді тұтыну несиесі (1 жылға дейін);
- орта мерзімді тұтыну несиесі (1 жылдан 3 –5 жылға дейін);
- ұзақ мерзімді тұтыну несиесі (5 жылдан жоғары).
3. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
- Қамтамасыз етілген:
- Кепіл затымен,
- кепілдемемен;
- Сақтандырылған.
- Қамтамасыз етілмеген:
- эспресс несиесі.
1. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1. Стандартты несие - қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында
ешқандай күмән жоқ несиелер;
2. Күмәнді несиелер - қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған
активтердің жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер ішінара бөлінеді: 1-
санатты күмәнді, 2-санатты күмәнді, 3-санатты күмәнді, 4-санатты күмәнді, 5-
санатты күмәнді.
3. Үмітсіз несиелер - қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен
несиелер шотына жазылған несиелер.
I. Валютамен берілуіне қарай:
- ұлттық валютамен;
- шетел валютасында.
Қазақстан банктік тәжірибесіндегі халықты тұтынушылық несилеудің
мынадай түрлерге бөлінуге болалады:
- Ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берілетін несие
- Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына берілетін несие
- Аса қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу және т.с.с) берілетін несие;
- экспресс несиесі
- автомобильдік несиелеу;
- ипотекалық несиелеу.
Ұзақ мерзімде пайдаланылатын тауарларға мыналар жатады:
1. жиһаз;
2. сантехника;
3. аудио-видео-және тұрмыстық техникалар;
4. компьютер және оргтехника;
5. басқа да тұтыну тауарлары.
Тұрғын үйді жөндеу жұмыстарына: үйдің ішінде және сыртында құрылыс және
басқа да жөндеу жұмыстарын жүргізу жатады.
Автомобильдік несиелеу бұл халыққа автомобильді тұтыну мақсатына
беретін несиелерді білдіреді.
Автомобильдік несиені бір жағынан тұтынушылық несиесі ретінде
қарастыруға болады. Себебі мұның несиелеу мерзімі жағынан сәйкестік бар. Ал
қарыз алушылар жағынан қарасақ, оған тек жеке тұлғалар емес сондай ақ
кәсіпорындар мен мекемелер де жатады.
Автомобильдік несиелеуде несиелеу объектісіне қарай түрлерге болады,
атап айтсақ, жаңа немесе ұсталынған көлікті несиелеу және жеңіл немес жүк
көлектерін несиелеу, отандық немесе шетелдік көліктерді несиелеу т.с.с.
Тұтыну несиесінің бір түріне ипотекалық несиені жатқызуға болады.
Ал ипотекалық несиелеу бұл қарыз алушыларына қарай жеке және заңды
тұлғаны несиелеуге бөлінеді. Мұндағы жеке тұлғаларға берілетін несиелеу
көбіне жер тілімшелерін немесе тұрғын үйді сатып алу мақсатында берілсе, ал
заңды тұлғаға өндіріс ғимаратын, жер тілімшесін және құрылыс салу
мақсатында берілуі мүмкін.
Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несие.
Ипотекалық несие – қозғалмайтын мүлікті (жерді, өндірістік
ғимараттарды, тұрғын үйді және т.с.с.) кепілге ала отырып, берілетін ұзақ
мерзімді несие.
Бұл жерде де барлық өндірістік ғимараттар ипотекалық несиелеуде кепіл
заты бола алмайтындығын айта кету керек.
Халыққа берілетін ипотекалық несиені үш түрге бөлуге болады:
1. тұрғын үй құрылысына арналған жерді сатып алуға берілетін ипотекалық
несиелер;
2. тұрғын үй құрылысына және қайта құруға берілетін ипотекалық
несиелер;
3. тұрғын үйді сатып алуға берілетін ипотекалық несиелер.
Көптеген экономист-ғалымдар “ипотека” терминін нарықтық экономикасы
дамыған елдерде пайда болған қазіргі терминдердің бірі ретінде санайды.
Соңғы жылдардағы біздің еліміздегі ипотеканың пайда болуын шетел
инвестицияларымен байланыстыратындар да аз емес. Бұл негізінен бастапқыда
халықтың арасында кең таралмағандықтан және еліміздегі ипотекалық несиенің
қызмет етуінің экономикалық-құқықтық жағынан толық қамтамсыз
етілмегендігімен байланысты болып отыр.
Тарихқа жүгінсек, “ипотека” сөзі алғаш рет б.э.д. VІ ғасырда Грецияда
пайда болған (оны архонт Солон енгізген) және сол уақытта ол, қарыз
алушының несие беруші алдындағы жауапкершілігін жер бөлімшелермен
қамтамасыз етуін білдірген.[4]
Б.э.д. 594 жылы Солон өзінің белгілі реформасын жүргізе отырып, жер
бойынша несиелерын алып тастап, оның орнына мұраға беруді енгізеді. Жеке
басының жауапкершілігін мүліктік жауапкершілікке ауыстыру мақсатында Солон,
борышқордың атына мына жер белгілі бір соманы өтеуді қамтамасыз етуге
арналған деген жазуы бар “тіреу” қоюды ұсынады. Мұндай “тіреу” кейіннен
ипотека деп аталады.
Грек сөзінде "hypotetheca" – тіреу қою, кепіл беру деген ұғымды
білдіреді. Ол тіреуде жер иесінің белгілі бір қарыз сомасы жазылады. Мұндай
тіреу қарыз беруші кепілге қойылған жер бөлімшесінің шекарасына апарып
қояды және ол қарыз алушының мүліктік жауапкершілігін куәландырады.
Кейіннен осындай мақсатқа арнайы кітапшалар қолданыла бастайды және оларды
да ипотека деп атайды.
Ипотека сөзі біртіндеп орта ғасырлық еуропа заңдылықтарына енеді.
Германияда ол XІV ғасырда, ал Францияда XVІ ғасырда дамиды. Орта ғасырлық
кодекстердегі берілген анықтамаларда ипотека өзінің жаратылысы жағынан
бөлінбейтін зат, ол қанағаттанарлық алу құқына негізделген деп
қарастыралады.
Өзге мемлекеттерде ипотека кеңінен дами бастаған. Пруссияда 1783 жылы,
1811 жылы Австрияда және 1843 жылы Саксонияда ипотекалық жүйе енгізілді.
1770 жылы Силезияда алғашқы банк құрылған. Бұл ірі шаруа қожалықтарына
қаржылай көмек беретін мемлекеттік банк болды. Қаражат тарту мақсатында
банк ипотекалық облигация шығарды.
Германияда алғашқы ипотекалық банктер торабы 1900 жылдан бастап қызмет
етуде. Содан бері олардың бірі де қызметін тоқтатпаған көрінеді. Сонымен
қатар бірінші және екінші дүниежүзілік соғыс тұсында салымшыларға
ипотекалық облигациялар бойынша пайыз төлеген. XVІІІ ғасырдың соңында
контрактілік жинақтың классикалық нысаны ретінде құрылыс-жинақ кассалары
пайда болды. Қазіргі осындай құрылыс жинақ-кассалары Германиядағы тұрғын үй
саласын инвестициялайтын басты мекемелар болып табылады.
Франция мен Ұлыбританияда контрактілік тұрғын үй жинақтарының өзге де
үлгілері қызмет етуде. Францияда екі тұрғын үй жинақ шоттары бар:
біріншісінде (жинақ кітапшасы деп аталады) 100 мың франкке дейін жинақтап,
кейін 150 мың франк тұрғын үй несиесін жеңілдікпен 3,75 % жылдық
мөлшерлемеде алуға болады, мұндай жағдайда мақсатты салымға жылына 7,5 мың
франк мөлшерінде мемлекеттік сыйақы қосылады; екінші тұрғын үй жинақ шоты
(PEL шоты – тұрғын үй жинақтарының жоспары деп аталады), онда 400 мың
франкіге дейін жинақтап, кейін 600 мың франкке дейінгі сомада тұрғын үй
несиесін жеңілдікпен 4,8 % жылдық мөлшерлемеде алуға болады. Мұндай
несиелер бойынша пайыз мөлшерлемелері нарықтық пайыздан 4-5 пайызға төмен
болып келеді. Ірі жер банкі (Креди фонсье де Франс) және оның филиалдары
жер иелеріне және тұрғын үй мен өнеркәсіп құрылысына арнап құрылыс
компанияларына ссудалар береді. Мұндай ипотекалық несиелердің берілу
мерзімдері – 3 жылдан 20 жылға дейінгі мерзімді құрайды.
Ұлыбританияда өткен ғасырдан бастап, құрылыс қоғамдарының жүйлері
қызмет етуде. Олардың жұмыс жасау механизмдері Германиялықтармен ұқсас,
бірақ тұрғын үй несиесін алу үшін құрылыс қоғамының салым иесі болу
міндетті емес.
Соңғы жылдары банктік заңдылықтардың ырықтандырылу нәтижесінде құрылыс
жинақ қоғамдарының қызметі коммерциялық банктердің қызметімен ұштасып
отырады.
АҚШ-та Ф.Рузвельт тұсында тұрғын үй құрылысын ипотекалық несиелеу және
тұрғын үйді сатып алу жүйесі қалыптасты. АҚШ заңдылықтарына сәйкес тұрғын
үй ипотекалық несиесі – сатып алған тұрғын үйді қамтамасыз ету заты
ретінде кепілге алып, жеке тұлғаға берген банктің не банктік емес мекеменің
тұрғын үй ипотекалық несиесін білдіреді. АҚШ-тың бүгінгі тұрғын үйді
қаржыландыру жүйесінде ипотекалық банктер, жинақ және несие бірлестіктері,
коммерциялық және жинақ банктер, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары
және т.б. мекемелар қызмет етуде.
Қазақстанда ипотекалық несие ұғымы 1994 жылғы ҚР Президентінің жаңа
тұрғын үй саясаты, оны іске асыру механизмдері туралы жарлығына байланысты
пайда болды. Ол 1995 жылғы 23 желтоқсандағы № 2723 “Жылжымайтын мүлік
ипотекасы туралы” ҚР заңына сәйкес енгізілді. Осы жарлыққа сәйкес, “ипотека
– кепіл берушінің немесе үшінші бір тұлғаның иелігінде және пайдалануында
болатын кепілге салынған жылжымайтын мүлік” деп берілген.
Ипотека – бұл салынған мүліктің несие берушіде емес, қарыз алушының
қолында қалатын кепілдің түрі.
Классикалық түсінікте, ипотека – бұл тек несие беру ғана емес, сондай-
ақ салынған мүлік туралы актілермен қамтамасыз етілген облигациялар
шығарумен байланысты қосымша несиелік ресурстар тарту тәсілін білдіреді.
Жалпы әдебиеттерде ипотекалық несиеге байланысты да әр түрлі пікірлер
қалыптасқан. Бір әдебиетте оны жеке несие түрі ретінде қарастырса, кейбір
әдебиеттерде оны тұтыну несиесінің түріне жатқызады.
В.А. Кудрявцев пен Е.В. Кудрявцевалардың жеке ғылыми еңбектерінде
ипотекаға қатысты екі пікір қалыптасқан: біріншісі ипотекалық несиені
шартты түрде тұтыну несиесі деп атауға болатынын, екіншісі – кәсіби
тұрғыдан алғанда ипотекалық несие бұл жекелеген несие емес, ол қаржы
нарығының ішкі жүйесі ретінде, яғни оның ерекшелігін алғашқы және қайталама
салынған мүлік туралы актілер нарығында пайда болатынымен байланыстырады.
Әрине, мұндай көзқарастармен толық келісу қиын себебі, ипотека бұл
ипотекалық несие деген толық ұғымды білдірмейді. Ол туралы осы пункттің
басында айтылған және ипотека салынған мүлік туралы актілер нарығын
құрамайды, ол нарық тек ипотекалық несиелердің даму барысында пайда болады
20.
1995 жылғы 23 желтоқсандағы № 2723 “Жылжымайтын мүлік ипотекасы
туралы” ҚР заңына сәйкес, ипотекалық заем – жылжымайтын мүлік ипотекасымен
қамтамасыз етілген банктік заем деп түсіндірледі. Мұндағы жылжымайтын мүлік
кешенді түсінікті береді, себебі бұл жерде жылжымайтын мүлікке қозғалыссыз
тұрған кез келген мақсаттағы объектілерді де жатқызуға болады. Бірақ ондай
объектілердің барлығы ипотекалық несиелеудің объектісіне жатпайтынын ескеру
қажет. Әсіресе, мемлекеттік орман және жер қорлары, тарихи-мәдени және
табиғатты қорғау мақсатындағы қорықтар және заңмен тыйым салынған, сол
сияқты өзге объектілерді жылжымайтын мүлік түріне жатқанымен, кепіл
қатынастарына жатпайды.
2000 жылғы 21 тамыздағы Қазақстан Республикасындағы ипотекалық
несиелеу жүйесін дамыту және тұрғын үй құрылысын ұзақ мерзімді қаржыландыру
тұжырымдамасы туралы ҚР Үкіметінің қаулысына сәйкес, ипотекалық несие –
жылжымайтын мүлікті кепілдікке алып, банктен берілетін ұзақ мерзімді несие,
меншік құқығы ғана несиелеу уақытына, несие берушіге беріліп, мүліктің өзі
қарыз алушының пайдалануына болады делінген.
Ғ.С. Сейтқасымовтың жетекшілігімен дайындалған оқулықта, ипотекалық
несие – жылжымайтын мүліктерді: жерді, тұрғын үй және өндірістік
ғимараттарды кепілдікке ала отырып, берілетін қарыз делінген. Онда
ипотекалық несиені тұтыну несиесінің бір түрі ретінде қарастырып кетеді.
С.Б.Мақыштың пікірінше: ипотекалық несие – қозғалмайтын мүлікті (жерді,
өндірістік ғимараттарды, тұрғын үйді және т.с.с.) кепілге ала отырып,
берілетін ұзақ мерзімді несие деп түсіндіреді. Бұл жерде де барлық
өнідірістік ғимараттар ипотекалық несиелеуде кепіл заты бола алмайтындығын
айта кету керек.
Ш.Р. Әбділманованың пікірінше: ипотекалық несие тұтыну несиесінің түрі
бола алмайды, себебі тұтыну несиесі мен ипотекалық несиеге ортақ нәрсе бұл
олардың жеке тұлғаны несиелеуге бағытталуында. Осындай ерекшеліктері ғана
оны тұтыну несиесінің қатарына жатқызуға негіз болуы мүмкін. Бірақ ол екі
несиенің қамтамасыз ету формалары әр түрлі болуы мүмкін. Сондай-ақ
ипотекалық несие тек жеке тұлғаға арналмаған, оны кәсіпкерлік фирмаларға,
ауыл шаруашылығы және құрылыс саласына кеңінен пайдалануға болады деген
ойларымен бөліседі. Біз де бұл айтылған пікірге қосыла отыра, тұтыну
несиесінен ипотекалық несиенің келесі бір айырмашылығы бұл оның берілу
мерзімдеріне байланысты екендігін айта кету керек, тұтыну несиесі тек қысқа
және орта мерзімді несие, ал ипотекалық несие бұл орта немесе ұзақ
мерзімді.
Жоғары айтылғандарды қорытындылай келе, біз мынадай тұжырым жасаймыз:
ипотекалық несие – жерді, өндіріс және тұрғын үй құрылысы мақсатындағы
жылжымайтын мүліктерді кепілге алып, ұзақ мерзімге берілетін несиені
білдіреді.
Ипотекалық несиелеудің біршама қарапайым және біршама жетілген үлгісін
шартты түрде айтсақ - ”қарапайым-ашық үлгі”. Бұл үлгінің бастапқы
принциптік сипатына тоқталсақ, ипотекалық ссудаларға деген барлық
клиенттердің жалпы өтініші банктің меншікті және сырттан тартылған
қаражаттары: депозиттерде жатқан клиенттердің қаражаттары, банкаралық
несиелер және т.с.с. есебінен қамтамасыз етіледі.
Қарапайым-ашық үлгінің екінші бір принциптік сипаты ипотекалық ссудалар
бойынша белгіленетін пайыз мөлшерлері елдегі несие-қаржы нарығындағы жалпы
жағдайға тікелей тәуелді болып табылады. Бұл тәуелділік банктердің
ипотекалық несиелеуге байланысты олардың активтеріне және ауқымына мәнді
әсер етеді. Бұл үлгі негізінде ипотекалық несиелеуді ұйымдастыру, әсіресе
қаржы нарығы мен бағалы қағаздар нарығы толық қалыптасып болмаған көптеген
елдерде іс жүзінде кеңінен таралған.
Бұл қарастырылған үлгіден ажыратылатын келесі үлгі “кеңейтілген ашық
үлгі” деп аталады. Бұл үлгі бойынша банктердегі ипотекалық несиелеу жүйесі
үшін несиелік ресурстардың қалыптасуы арнайы ұйымдастырылатын, жылжымайтын
мүліктермен қамтамасыз етілген екінші реттегі бағалы қағаздар нарығы арқылы
жүзеге асырылады. Кеңейтілген ашық үлгісі тек кеңейтілген ипотекалық нарық
құрылымының құрылған жағдайында, екінші нарықта айналыста жүретін бағалы
қағаздардың эмиссиясына мемлекет тарапынан көмек көрсетілетін және жиі
бақылауға алу жағдайында ғана іске асырылады. Бұл үлгі іс жүзінде тұрақты
экономикасы бар елдерде кеңінен таралған. Әсіресе, бұл үлгінің дамуы АҚШ-та
қанат жайды. Осындай себептерге байланысты бұл үлгіні көбіне “ипотеканың
американдық үлгісі” деп атап кеткен.
Американдық үлгінің қағидасы бойынша белгілі әр жылдық табысы бар адам,
тұрғын үйдің құнын жартылай нақты ақшамен, ал қалған бөлігін клиенттің
иелігінде бар немесе сатып алғалы отырған жылжымайтын мүлікті кепілге ала
отырып, берген арнайы ипотекалық банктің ссудасы есебінен төлеп, бірден
тұрғын үй ала алады. Мұндай несиенің қайтарылуы ипотеканың типіне және
қарыз алушының әр жылдық табысына байланысты 15-30 жылдың ішінде жүзеге
асырылады. Бұл үлгі сызба түрінде 1-суретте келесі бетте көрсетіледі.
Бұл тұрғын үйді қаржыландыруды ұйымдастыру үлгісінің дамуы берілген
ипотекалық салынған мүлік актілерін сатуға мүмкін болатын нарықтың болуын
талап етеді. Ипотекалық эмиссиондық компаниялардың американдық үлгісі ұзақ
мерзімді қаржылық тәуекел мәселесін шешетін қолайлы тәсіл болып
табылатындықтан да, көптеген банктерді өзіне тартады.
Қарапайым-ашық және кеңейтілген-ашық үлгілердің сипатты белгісі яғни
олар таза нарықтық ипотекалық несиелеу механизмін білдіреді. Мұндай
жағдайда, ақшаға деген сұраным мен ұсыным балансы және ауқымы көбіне екі
өзара байланысты көрсеткіштермен реттеледі: 1) ссудалар бойынша банктік
пайыз мөлшері және екінші нарықта орналасқан бағалы қағаздардың
табыстылығына байланысты анықталатын несиелік ресурстар бағасымен; 2)
сақтандыру компанияларын қоса алғандағы ипотекалық нарықтың барлық кәсіби
қатысушыларының қызметтеріне төленетін аударымдар мөлшерімен.
Бірақ та, бұл балансталған автономиялық үлгінің өзіндік артықшылығы да
бар, яғни, бұл үлгі өзінің автономиялылық күшіне байланысты жалпы қаржы-
несие нарығының жағдайына тәуелсіз. Балансталған автономиялы үлгінің іске
асырылуы барысында ипотекалық банк үшін, қай жерден және қандай бағада
несиелік ресурс табу сұрағы мазаламайды, банкке тек өзінің көрсететін
қызметі үшін ақыл-ойға сыйымды маржаны белгілеуі ғана қажет. Демек, бұл
үлгі қарызға алатын ақшалардың нарықтық бағасына да, сол сияқты бұл бағаның
жалпы деңгейіне тәуелсіз болып табылады. Балансталған автономиялық үлгінің
бұл сапасы экономикасы тұрақсыз елдерде ипотекалық несиелеудің дамуы үшін
аса маңызды.
Р1
Несие үшін төленетін
3
пайыз (7-9% жылдық)
Р
2
Ипотекалық несие
(70-75% үйдің
бағасынан)
Бір мезгілдік бастапқы
1
салым (25-30%)
Сурет 1 - Ипотекалық несиелеудің американдық үлгісі-*
0 15-30
Р – нарықтан тұрғын үйді сатып алу бағасы;
Р1 – несиені есепке алғандағы тұрғын үйдің нақты құны.
Абсцсисса осінде - баға, ординат осінде - жылдар.
Ипотекалық несиелеудің келесі бір үшінші үлгісі – бұл ”балансталған
автономды үлгі”.
Бұл үлгінің ең басты белгісі оның қызметінің жинақ-ссуда принципіне
негізделуінен көрінеді. Мұндай прицип барысында банктердің жиынтық несиелік
портфелі капиталдардың ашық нарығынан қарызға алу арқылы емес, оның орнына
өзара кассалық көмек принципі бойынша болашақ қарыз алушының қаражаттарын
тарту есебінен құралады. Бұл үлгіде қарыз алушының ссуда алуға деген құқығы
егер де ол, алдын-ала өзінің уақытша бос қаражаттарын сұрайтын несиесінің
жартылай сомасы мөлшерінде сол жүйеге бағыттаған жағдайда ғана туындайды.
Бірақ та, бұл жерде барлық өзара есеп-айырысулар еркін ауымастырылатын
валютада жүргізілгенді қалайды. Сондай-ақ аталған үлгінің тағы да бір
артықшылығы, мұнда несие беруші несиенің қайтарылуында ең төменгі тәуекелге
барады.
Қазіргі кезде Германияда бұл үлгі іс жүзінде кеңінен қолданылуда. Мұнда
қорлану (құрылыс қаражаттары) механизмімен нақты азаматтарды несиелеу
механизміндегі сондай-ақ тұрғын үй жағдайын жақсартуға мақсатты қаражат
жинақтау және пайдаланумен байланысты болатын азаматтардың инициативасына
қаржылық қолдау көрсетуге байланысты мемлекеттік механиздердегі
сейкестіктерді ескеретін барлық елді қамтыған “құрылыс жинақтарының жүйесі”
құрылған.
Р1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . Несие үшін
төленетін
пайыз (5-9%
4
жылдық)
P ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ипотекалық несие
3
(45-50% үйдің
бағасынан)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Мемлекеттік
2
дотация
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1
Мақсатты
салым (45-50%
үйдің бағасынан)
0 2-10 жыл тұрғын үй сатып 7-8 жыл
алу уақыты
Р – нарықтан тұрғын үйді сатып алу бағасы;
Р1 – несиені есепке алғандағы тұрғын үйдің нақты құны.
Абсцисса осінде – баға, ординат осінде – жылдар.
Сурет 2 - Германияның бұл үлгісін сызба түрінде көруге болады*
Тұрғын үй алғысы келген азамат, тұрғын үйді сатып алатын уақыттан бұрын
яғни, 2-10 жыл бұрынырақ арнайы қаржы-несие жүйесімен өзара қатынасқа
түседі. Өзінің мүмкіндігіне қарай арнайы банктерге немесе жинақ кассаларына
(Bausparkasse, Schwabіsch Hall және т.б. құрылымдарға кіретін) болашақта
сатып алатын үйдің 45% -ін жинақтайды. Содан кейін барып, ол мемлекеттік
дотация алуға (үйдің құнының 10%-і шамасында) және қалған төлейтін
бөлігінің шамасында банктен жеңілдікпен 10-15 жылға несие алуға құқылы
болып табылады.
Бірінші кезеңде мақсатты салымдар есебінен жинақталған қаржылық
ресурстарды банк бұл осы жүйемен ертерек қатынас орнатып, несие алу
кезеңіне өткендерге, яғни ссуда сұрап отырған клиенттер үшін пайдаланады.
Басқаша айтқанда, Германияның құрылыс қаражаттарын жинақтау үлгісі
жылжымайтын мүліктердің салынған мүлік туралы актілермен қамтамасыз етіліп
шығарылатын бағалы қағаздардың екінші нарығымен байланыспайды және оған
тәуелді емес.
Германияның құрылыс қаражаттары жүйесінің ең басты бір артықшылығы,
оның шегінде пайдаланылатын мақсаты құрылыс қаражаттарына, берілетін
несиеге байланысты есептелетін пайыз мөлшері автономиялық болғандықтан да,
несие-қаржы нарығының жалпы жағдайынан тәуелсіз болып табылады. Бұл
сызбаның басты сипаты, оның шектеулігін көрсетеді, яғни несиенің берілу
көзі ретінде құрылыс қаражаттарын жинақтау келісімшартына қатынасушы-салым
иелерімен жинақталатын қаражаттардың қолданылуынан байқауға боладыБұл
жүйені пайдаланатын банктер мақсатты салымдар бойынша нарықтан төменгі
жағдайда, пайыз төлеумен қатар, нарықтан төменгі жағдайда несиелер беруге
мүмкіндігі бар.
Құрылыс жинақ жүйесіне Германияда мемлекет тарапынан қолдау бар.
Мемлекет меншікті капиталдың жинақталуына тұрғын үй құрылысына сыйақылар
беру немесе салықтық жеңілдіктер жасау арқылы ынталандырып отырады. Салым
иесінің ынталандыру түрін таңдауға құқы бар.
Қазақстан тұрғын үй құрылыс-жинақ банкі АҚ арқылы халықты ипотекалық
несиелеу қазіргі дағдарыс жағдайында бірден-бір тиімді несиелеу түріне
жатады.
1.2 Тұтынушылық несиелеу механизмі, оның құрылымдық элементтері
Тұтынушылық несиелеу механизмі – нарықтық қатынастарға сай
экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ететін тұтыну несие түрлерінен,
тұтынушылық несиелеу қағидаттарынан, тұтынушылық несиелеу әдістері мен
тәсілдерінен және тұтынушылық несиелік тәуекелді басқарудан тұратын
несиелік механизмнің құрамдас бөлігі.
Тұтынушылық несиелеу механизмі несиелік механизмнің бір бөлігі ретінде
бола отырып, іс жүзінде тұтынушылық несилеу қызметінің жүйесін нақты және
кешенді түрде бейнелейді. Нарықтық экономика жағдайында тұтынушылық
несилеудің дамуы және қызмет етуі үшін пайдаланылатын тұтынушылық
несилеудің механизмі өзінің негізі және құрылымы бойынша объективті сипатқа
ие. Олай болмаса тұтынушылық несилеудің механизмі несиесінің экономикалық
категория ретіндегі қызмет етуін жеткізе және тура бейнелей алмай, сондай-
ақ оның қозғалысының объективті негізінен айырылып қалар еді.
Тұтынушылық несиелеудің механизмі тұтыну несиесін беруді ұйымдастыру
қатынастарының белгілі бір қабатын, яғни несиелік қатынастардың жоғарғы
буынын білдіреді. Мұндағы буын ретінде тұтынушылық несилеудің объективті
сипатын және тұтыну несиесін ұйымдастыруға байланысты банктің қызметінің
өзара іс әрекеті түсіндіріледі.
Тұтынушылық несиелеу механизміне тұтынушылық несилеудің мазмұны және
өзіндік ерекшеліктерін сипаттайтын қатынастары және олардың пайда болу
әдістері, тәсілдері және формалары жатады.
Кез келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір
элементінің қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының қозғалуы мен өзгеруіне
ықпал ететін элементтер жиынтығынан тұрады.
Олай болса, тұтынушылық несилеу механизмінің құрамы мынадай құрамдас
бөліктерден тұрады:
- тұтынушылық несилеу түрлері
- тұтынушылық несилеу субъектілері
- тұтынушылық несилеу объектілері
- тұтынушылық несиелеу шарты және принциптері
- тұтынушылық несиелеу бойынша несиелік мәмілені құжаттау.
- тұтынушылық несиелеу мөлшерін белгілеу.
- тұтынушылық несиелеу процессі.
- тұтынушылық несиелеу процесіне жасалатын бақылау.
Кепіл заттарын бағалау және іске асыру.
Тұтынушылық несиелеу түрлеріне: автомобилдік несие; ұзақ мерзімде
пайдаланылатын тауарлар сатып алуға берілетін несие; тұрғын үйді жөндеу
жұмыстарына берілетін несие; аса қажеттіліктерге (оқу, емделу, демалу және
т.с.с) берілетін несие; тұрғын үй сатып алуға (ипотекалық несие).
Тұтынушылық несиелеу субъектелеріне тұтыну және ипотекалық несиене
беруші банктер және банкті емес мекмелер, қарыз алушылар – жеке тұлғалар
жатады.
Несиелеу объектісі - бұл несиенің пайдалану заты, яғни несиенің іске
асырылу аясы деп түсінуге болады.
Тұтынушылық несиелеу объектісіне автомобиль, жиһаз; сантехника; аудио-
видео-және тұрмыстық техникалар; компьютер және оргтехника; басқа да тұтыну
тауарлары және тұрғын үй жатады.
Несиелеу шарты - деп несиелеудің базалық элементтері, несиелеу
субъектілері мен объектілері және несиенің қамтамасыз етілуіне қойылатын
талаптар деп түсінуге болады.
Несиелеу шарты, біріншіден, несиелік мәміле жасайтын екі жақтың
мүдделерін ескереді. Банктер - халықтың қажеттілігінің мүдделеріне сай,
қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталады. Несиелеу шарты, сондай-ақ несие
беруші - банктердің мүдделерінің қорғалуын да көздейді.
Несиелеу шарты, екіншіден, несиелеу принциптері: мақсаттылық
мерзімділік және қамтамасыз етілуімен байланысты. Егер де, клиент аталған
принциптердің біреуін бұзатын болса, онда несиелеу мәмілесі жасалмайды.
Несиелеу шарты үшіншіден, банктің коммерциялық мүддесі сақталатын
негізде жүзеге асырылады. Несиелеу ақылы түрде жүргізіледі. Оның ақысы
көбіне несиелік тәуекелге, орталық банктің сыйақы мөлшерінің деңгейіне,
нарықтағы несиеге деген сұраныс пен ұсыныстың жалпы жағдайына байланысты
анықталады.
Несиелеудің төртінші шарты, банк пен қарыз алушы арасындағы жасалатын
несиелік келісімді қамтиды. Несиелеу, несиелік мәмілеге қатынасатын
жақтардың белгілі бір міндеттемелері мен құқықтарын, сондай-ақ экономикалық
жауапкершілігін көздейтін келісім негізінде іске асырылады.
Несиелеу қағидаттары (принциптері) несиенің мәнін және қызметтерін,
сондай-ақ несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті
экономикалық заңдардың талаптарын бейнелейді.
Тұтынушылық несиелеу ұйымдастыру қағидаттарына байланысты банктік
несиелердің берілуінің басты шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі,
олардың қаражаттар айналымы шеңберінде қатынасу нәтижелілігі және т.б.
анықталады.
Тұтынушылық несиелеу ұйымдастыру қағидаттарына мыналар жатады:
- несиенің мерзімділігі;
- несиенің қайтарымдылығы;
- несиенің төлемділігі;
- несиенің қамтамасыз етілуі.
Мерзімділік – белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай
қайтарылуға тиістілігімен қорытындыланады. Осыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық қағидаты туындайды.
Несиенің қайтарылымдылығы оның экономикалық категория ретінде басқа да
тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатын
ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан да,
қайтарымдылық - несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеудің бұл
қағидатына ерекше мән берілген. Біріншіден, оның сақталуына байланысты
ұдайы өндірісте ақшалай қаражаттармен бірқалыпты қамтамасыз етілуі тәуелді.
Екіншіден, бұл қағидатты сақтау коммерциялық банктердің өтімділігін
қамтамасыз ету үшін қажет. Олардың жұмысын ұйымдастыру қағидаттары
тартылатын несиелік ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдарға салынуына жол
бермейді. Үшіншіден, әр жекелеген қарыз алушы үшін бұл принциптің сақталуы
банктен жаңа несие алуға мүмкіндік береді.
Несиенің берілуі сияқты несиені қайтарудың бірегей жасалған үлгісі жоқ.
Тәжірибеде несиені қайтарудың көптеген варианттары болады, соның ішінде:
1. мерзімді міндеттемелер негізінде эпизодтық қайтару;
2. меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп-айырысу
шотынан қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
3. алдын-ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
4. түскен түсімді бірден ссудалық қарызды жабуға есептеу;
5. несиенің қайтарылуын созу;
6. мерзімі өткен қарызды “Мерзімі өткен несиелер” шотына аудару;
7. банк резерві есебінен мерзімі өткен ссудаларды шегеру.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы жасауға да, жасамауға да
болады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін құжаттарға: клиенттің жазбаша
үкімін, банктің өзінің үкімін, соттың бұйрықтары жатады. Клиенттің өзінің
шотынан ақшалай қаражаттарды шегеру туралы берген үкімі жазбаша да және
ауызша да болады.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы
(пайыз) түрінде беріледі.
Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы деп те атайды.
Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы мөлшерлемесі
несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.
Қазіргі банктердің несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде ескеретін
басты факторларына мыналар жатады:
- орталық банктің коммерциялық банктерге беретін ссудалары
(мүдделендіру) бойынша белгіленетін сыйақысының базалық мөлшерлемесі(
- банкаралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі(
- өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сыйақы
мөлшері(
- банктің несиелік ресурстарының құрылымы тартылған (қаражаттар үлесі
қаншалықты жоғары болса, несие бағасы соғұрлым қымбат болуға тиіс)(
- несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса, несие бағасы да арзан болады)(
- несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк үшін оның
қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі(
- еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (инфляция қарқыны қаншалықты
жоғары болса, соған сәйкес несие үшін төленетін сыйақыда жоғары болуға
тиіс, себебі, инфляция жағдайындағы ақшаның құнсыздануынан банктің ресурсын
жоғалту тәуекелі артады).
Cонымен қатар, пайыз мөлшерлемесіне объективтік және экономикалық, сол
сияқты субъективтік факторлар да әсер етеді. Шын мәнісінде, заңды және жеке
тұлғалардан тартатын несиелік ресустар қаншалықты қымбатқа түссе, соғұрлым
несиенің бағасы жоғары келеді.
Тұтынушылық несиелеудің келесі бір қағидаты - берілетін несиелердің
материалдық жағынан қамтамасыз етілуі. Бұл қағидатты пайда болуы негізінен
несиенің экономикалық категория ретінде шығуымен бірге келеді. Бірақ та,
уақыт өте келе, бұл қағидаттың мазмұны толығымен өзгерген.
Ал, бүгінгі несиенің қамтамасыз етілуі ретінде кепіл, кепілдеме,
сақтандыру міндеттемелері қолданылуда.
Енді осы несиенің қамтамасыз етілу тәсілдеріне тоқталайық.
Кепілге берілетін ссуда – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие. Кепілге берілетін активтер қарыз алушының иелігінде қалып,
оның пайдалануында болады.
Экономикасы жақсы дамыған елдердегі қарыз алушының жағдайы жақсы болып
келген жағдайларда несие қамтамасыз етілмеуі де мүмкін.
Несие берушінің кейбір активтерді анықтаудағы нақты мәселелері
кездеседі. Сондықтан кепілге берілетін кейбір активтердің төмендегідей
сипатта болуы:
Біріншіден, кепілге несие берілуі туралы шешім қабылдағанға дейін
жеңіл бағаланатын болуға тиіс.
Екіншіден, кепілге алынатын мүліктің нарықтағы қозғалыс мүмкіндігін
үнемі тексеріп отыру қажет.
Үшіншіден, кепілдің өтімділік дәрежесін есепке алу өте маңызды, басқаша
айтсақ, кепілге алынатын зат көп уақыт өтпей нақты ақшаға айналуға тиісті.
Төртіншіден, кепіл туралы келісім жасасқанда, кепілдің амортизациясын
немесе моральдық тозу жақтарын ескеру қажет. Өйткені, кейбір активтер
басқаларына қарағанда өзінің бастапқы құнын тез жоғалтады.
Несиелерді қамтамасыз етудің келесі бір жолы – несиелерді сақтандыру.
Банктердің тәжірибесінде қолданылатын тұтынушылық несилеу процесінің
өзіндік кезеңдері болады. Әр кезеңде пайдаланатын несиелеу процессінің
элементтері несиелік операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың
жүзеге асырылу техникасын білдіреді.
Несиелеу процессі келесідей негізгі кезеңдерді қамтиды:
- несиеге деген өтінішті қарау;
- қарыз алушының несиелік қабілетін талдау,
- несиелік және кепіл туралы келісімшарт жасасу,
- несиені беру,
- несиелік мәміленің орындалуына мониторинг жасау.
Қарыз алушыларға несие беру барысында банктер "Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы" 30.03. 1995 ж. және "Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызметтер туралы" 30.08.1995 ж. ҚР
заңдарын, сондай-ақ банктің Жарлығы мен нұсқауларын басшылыққа алады.
Несиелер төлем қабілеті бар қарыз алушыларға несиені қайтарудың нақты
көздерінің және тұрақты қамтамасыз ету формаларының бар болуына қарай
беріледі.
1. І кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау. Кез
келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда
қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты,
мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі
көрсетіледі. Банктің қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша,
яғни несиелік операциялар сипатына байланысты құжаттар беріледі.
Клиенттердің әр түрлі топтары үшін әртүрлі құжаттар пакеті әзірленуі
мүмкін.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз
ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап етеді. Сонымен қатар,
банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір
құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке несие алуға өтініш
жасаған уақытта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін
есеп карточкесін толтыруы мүмкін. Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену
барысында банк қарыз алушының алған несиесін қайтару қабілетін бағалауда
шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
2- кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі, яғни оның
ссуда бойынша қарызды уақытылы және толық көлемде қайтару қабілетін
бағалауды білдіреді. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың
әсерінен болуы мүмкін, сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешім
қабылдаудан бұрын оның несиелік қабілетілігін талдайды. Бұл көрсеткіш
банктің өтімділігіне ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілетілігін талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
1. Ссудаға қатысты қабілеттігі.
2. Қарыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі
бар деп қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана
түсінбейді, сондай-ақ келісім шартқа байланысты барлық
міндеттемелерді орындауы түсіндіріледі.
3. Табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының несиені қайтаруға
жеткілікті қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Табыс алу көздеріне мыналар кіреді:
- негізгі жұмыс орыны бойынша алатын жалақы;
- қосымша істейтін жұмысынан алатын жалақы;
- дивидент түріндегі табысы;
- салымдары бойынша сыйақы түріндегі табыстары және сақтандыру
төлемдері;
- зейнетақы және стипендия;
- жалгерлік ақы формасындағы таза табысы;
- алимент және балаларға арналаған жәрдем ақы;
Сонымен қатар, ай сайынғы шығыстарға да мән беріледі. Несиелік
қаражаттарға сатып алатын тұрғын үйге байланысты айсайынғы шығыстарға
мыналар жатады:
- несие бойынша ай сайынғы төлемдер (негізгі қарызды және сыйақыны
қайтару);
- сақтандыруға байланысты ай сайынғы төлемдер (қарыз алушының өмірін
сақтандыру, тұрғын үйді сақтандыру)
- ай сайынғы мүлікке салынатын салық (сатып алынған тұрғын үйге
байланысты);
- айсайынғы коммуналдық төлемдер.
Тұтыну заттарын сатып алуға байланыссыз ай сайынғы шығыстар:
- алимент бойынша ай сайынғы төлемдер;
- басқа несиелерді қайтару (осы ипотекалық несиеден басқа);
- міндетті салықтық төлемдер (өзге мүлікке салынатын салықтар, көлік
құралдарына салық);
- өзге де міндетті ай сайынғы шығыстар (тұрғын үйді жалдау,
автомобильді ұстау, өзге де жылжитын және жылжымайтын мүліктерді
ұстау, қызмет көрсету, сақтандырумен байланысты шығыстар; қосымша
медициналық сақтандыру);
Барлық тұрақты шығыстардың (тұрғын үймен байланысты және байланыссыз
жоғарыда айтылған) отбасының табыстына қатынасы 40(-дан аспауы тиіс.
3-кезең. Несиелік және кепілдік келісімшарт жасасу. Қазіргі несиелеудің
басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін тексеріп
болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен қатынасқа
түседі. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда банк пен қарыз алушы
келісім шарт негізінде шешеді.
Несиелік келісім шарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда: несиелеу мақсаты және объектісі,
несиенің мөлшері, ссуданы беру мерзімі және қайтару шарттары; несиені
қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы мөлшері; несиенің
қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау ұшін қарыз алушының
беретін құжаттарының тізімі; олардың берілу мерзімдері, сондай-ақ несиелеу
процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.
Несиелік келісімшарттың мазмұнын келісуші жақтардың өздері анықтайды.
Бұл жерде екінші деңгейлі банктер оның типтік формаларын пайдаланады.
Несиелік келісімшарттың мазмұнында несиелеу механизмі, оның негізгі
элементтері (несие түрлері және объектілері, сомасы, несиенің бағасы,
несиелеу әдістері және ссудалық шоттар түрлері, ссуданың қаматамасыз етілу
және қайтарылу тәсілдері, банк бақылауы) және банк ссудаларының қозғалысы
қарастырылады. Бұл элементтердің банктің жұмысында қалай, қай вариантта
қолданылуынан және қалай үйлесетіндігінен, көбіне несиелеу тиімділігі
байланысты болып келеді. Бұл механизм негізіне несиелеу принциптері жатады.
Кепілдік келісімшарт бұл банк пен кепіл беруші арасында жасалатын
құжат. Яғни кепіл беруші ретінде мұнда не қарыз алушы немесе өзге бір
үшінші тұлға болуы мүмкін. Кепіл беруші бұл кепілге қоятын мүліктің немесе
құндылықтың иесі болуға тиіс. Кепіл затына кепіл туралы келісімштың
негізінде қарыз алушының банк алдындағы міндеттемесінің орындалуна дейін
арест жасалады.
Несиелеу принциптеріндегі мәселелер әлі күнге шейін бір шешімге келген
емес (теориялық зерттеу жоспарында жалғасуда). Несиелеу процесінің үшінші
кезеңіндегі (сол сияқты басқа кезеңдерде де) несиелік келісім шарт жасасу
барысында несиелеу принциптерінің орындалуы екінші деңгейдегі банктер мен
қарыз алушылардың тиімді қызметінің маңызды алғы шарттары болып табылады.
Демек, несиелік келісім шарттың экномикалық мәні несиелеу принциптерінің
орындалуына негізделеді.
4- кезең. Несие беру кезеңі. Бұл кезең ссудалық шот формасын, ссуданы
беруді құжаттау тәртібін (қосымша құжаттар толтырылуы мүмкін), ссуданы беру
тәсілін анықтайтын, несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын
қамтиды.
Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады.
Біріншісі – несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған
жағдайларда жұмсалынады. Екіншісі – несие алуға құқығы қосымша қаражаттарға
деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске асады. Үшінші -
белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола отырып, ол оны алудан бас
тартады (мысалға, артық сыйақы төлегісі келмейді).
Несиенің мөлшері оны беру барысында несиелеу ережелеріне сәйкес
анықталады.
5- кезең. Несиені және оған сыйақы төлеуіне мониторинг жүргізу –
несиелік операцияның маңызды кезеңі. Несиені қайтару және оған сыйақы
төлеуді бақылауға арналған кесте жалады және ол кесте бойынша несиелік
менеджер тарапынан несиелік мониторинг жүзеге асырырылады. Несиелік
мониторинг – несиені берген күннен бастап, оны толық қайтарғанға дейін
бақылауды және қарыз алушының несиелік қабілетінің өзгерісін үнемі талдап
отыруды, несие сапасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz