Құқық қоғамдық қатынастарды мемлекеттік реттеуші
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.Тарау Құқық қоғамдық қатынастарды мемлекеттік реттеуші
1.1. Құқықтық реттеу тетігінің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Құқықтық реттеудің тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2. Тарау Қоғамдық.құқықтық реттеу әдістері
2.1. Қоғамдық.құқықтық реттеу әдістерінің ұғымы және жүйесі ... ... ... .39
2.2. Материальдық және процессуальдық құқықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
2.3. Жекешеленген және көпшілік құқық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
1.Тарау Құқық қоғамдық қатынастарды мемлекеттік реттеуші
1.1. Құқықтық реттеу тетігінің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Құқықтық реттеудің тетіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2. Тарау Қоғамдық.құқықтық реттеу әдістері
2.1. Қоғамдық.құқықтық реттеу әдістерінің ұғымы және жүйесі ... ... ... .39
2.2. Материальдық және процессуальдық құқықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
2.3. Жекешеленген және көпшілік құқық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қоғамдық қатынастар өзінен-өзі тәртіп, заңдылық шеңберінде, құлықтылык және гуманистік талаптар негізінде біржүйелік мағанадағы азамат құндылықтары аясында реттелмейді.
Қоғамдық қатынастардың өмір сүру формалары индивидтердің сан-қырлы әрекеттері қалыптастыратын қарама-қайшылықтар мен күрделі шиеленістен, мүдде қақтығыстарыан тұрады. Мұндай процестерді бір жүйелі тәртіпке келтіру, индивидтердің мінез-құлықтарына реттік сипат беру көптеген әлеуметтік нормалармен іс жүзіне асырылады, реттеледі.
Атап айтқанда діни, әдет-ғұрып, дәстүрлік сияқты нормалар қоғам-дық қатынастарды реттеуде үлкен рөл атқарады. Бірақ, жеке адамдардың саналық, тәрбиелік, генетикалықжөне психология-лық ерекшеліктеріне байланысты олардың бәрінен бір мағанадағы, талаптағы мінез-құлықты талап ету мүмкін емес. Әртүрліліктің өзі қоғамдық қатынастарды дамытудың, жетілдірудің айқын көрінісі.
Құқық – бұл қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның туындысы ретінде оның дамуының белгілі сатасында пайда болады. Құқық – адам тәртібінің әлеуметтік маңызды реттеутісі, әлеуметтік нормалардың бір түрі. Ол өзіне әлеуметтік аяны қосып алады: а) адамдарды; б) адамдар арасындағы қарым-қатнасты (қоғамдық қатынастарды); в) қоғамдық қатнастардағы субъектілердің тәртібін.
Құқықтың мазмұны қоғамдық дамудың қажеттілігіне, қоғамдық процесстерге қатынасушылардың белгіленеді. Құқық өзінің табиғатына байланысты (негізіне) қоғамдағы әлеуметтік келісімділіктің құралы (саймандар, нысандар) әлеуметтік қызығушылықтың теңдігін белгілеу, игілікті адал бөлу, жеке адамның әлеуметтік бостандығының өлшемі.
Қоғамдық сананы тетігі және коллективтің елкі арқылы саяси күштің бөлінуіне байланысты шын мәнісіндегі теңдік, азды көпті құқықтың формальды қайнар көзінде ірдей көрсетіледі. Мұндай жағдай құқықтың өз идеалына жақындауы не болмаса одан, өзінің негізінен шегіну болып табылады.
Қоғамдық қатынастардың өмір сүру формалары индивидтердің сан-қырлы әрекеттері қалыптастыратын қарама-қайшылықтар мен күрделі шиеленістен, мүдде қақтығыстарыан тұрады. Мұндай процестерді бір жүйелі тәртіпке келтіру, индивидтердің мінез-құлықтарына реттік сипат беру көптеген әлеуметтік нормалармен іс жүзіне асырылады, реттеледі.
Атап айтқанда діни, әдет-ғұрып, дәстүрлік сияқты нормалар қоғам-дық қатынастарды реттеуде үлкен рөл атқарады. Бірақ, жеке адамдардың саналық, тәрбиелік, генетикалықжөне психология-лық ерекшеліктеріне байланысты олардың бәрінен бір мағанадағы, талаптағы мінез-құлықты талап ету мүмкін емес. Әртүрліліктің өзі қоғамдық қатынастарды дамытудың, жетілдірудің айқын көрінісі.
Құқық – бұл қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның туындысы ретінде оның дамуының белгілі сатасында пайда болады. Құқық – адам тәртібінің әлеуметтік маңызды реттеутісі, әлеуметтік нормалардың бір түрі. Ол өзіне әлеуметтік аяны қосып алады: а) адамдарды; б) адамдар арасындағы қарым-қатнасты (қоғамдық қатынастарды); в) қоғамдық қатнастардағы субъектілердің тәртібін.
Құқықтың мазмұны қоғамдық дамудың қажеттілігіне, қоғамдық процесстерге қатынасушылардың белгіленеді. Құқық өзінің табиғатына байланысты (негізіне) қоғамдағы әлеуметтік келісімділіктің құралы (саймандар, нысандар) әлеуметтік қызығушылықтың теңдігін белгілеу, игілікті адал бөлу, жеке адамның әлеуметтік бостандығының өлшемі.
Қоғамдық сананы тетігі және коллективтің елкі арқылы саяси күштің бөлінуіне байланысты шын мәнісіндегі теңдік, азды көпті құқықтың формальды қайнар көзінде ірдей көрсетіледі. Мұндай жағдай құқықтың өз идеалына жақындауы не болмаса одан, өзінің негізінен шегіну болып табылады.
1. Ағдарбеков Т. Мемлекет және құқық теориясының проблемалары (оқу құралы). Түркістан: Қожа Ахмет Ясау атындағы Халықаралық Қазақ-түрік университеті, 2005 ж.
2. Проблемы теории государства и права. Москва, 2000 г.
Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. М., 1999
3. Сапарғалиев Ғ., ИбраеваА. Мемлекет жөне құкықтеориясы. Алматы, 1998. І6-бет.
4. Жоламан Қ.Д., Мухтарова А.Қ., Тәуекелов А.Н. Мемлекет және құқық те-ориясы. Алматы, 1998. 5-бет.
5. Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. Қарағанды, 2002. 10-бет.
6. Құдайбергенов УД. Теория государства и права. Алматы, 1999. 3-бет.
7. Шоқан Уәлиханов. Таңдамалы. Алматы, 1985. 185-бет.
8. Зиманов С.З. Общая теория права и ее место в системе правоведения. Ал-маты, 1982. 7-бет.
9. Матюшин Г.Н. У истоков человечества. М., 1982. 138-бет.
10. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного общества. М., 1999. 91-бет.
11. Гумпеловт Л. Общее учение о государстве. 47-бет.
12. Каутский К. Материалистеческое понимание истории. М-Л., 1931. 2-том. 77-бет.
13. Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана. Ташкент, 1925. 77-бет.
14. Тәтімов М., Әлиев Ж. Дербестігіміз — демографияда. Алматы, 1999,34-бет.
15. Тоинби А. Постижение истории. М., 1990. 43-бет. Карл Ясперс. Смысл и значение истории. М., 1994. 30-бет.
2. Проблемы теории государства и права. Москва, 2000 г.
Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. М., 1999
3. Сапарғалиев Ғ., ИбраеваА. Мемлекет жөне құкықтеориясы. Алматы, 1998. І6-бет.
4. Жоламан Қ.Д., Мухтарова А.Қ., Тәуекелов А.Н. Мемлекет және құқық те-ориясы. Алматы, 1998. 5-бет.
5. Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. Қарағанды, 2002. 10-бет.
6. Құдайбергенов УД. Теория государства и права. Алматы, 1999. 3-бет.
7. Шоқан Уәлиханов. Таңдамалы. Алматы, 1985. 185-бет.
8. Зиманов С.З. Общая теория права и ее место в системе правоведения. Ал-маты, 1982. 7-бет.
9. Матюшин Г.Н. У истоков человечества. М., 1982. 138-бет.
10. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного общества. М., 1999. 91-бет.
11. Гумпеловт Л. Общее учение о государстве. 47-бет.
12. Каутский К. Материалистеческое понимание истории. М-Л., 1931. 2-том. 77-бет.
13. Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана. Ташкент, 1925. 77-бет.
14. Тәтімов М., Әлиев Ж. Дербестігіміз — демографияда. Алматы, 1999,34-бет.
15. Тоинби А. Постижение истории. М., 1990. 43-бет. Карл Ясперс. Смысл и значение истории. М., 1994. 30-бет.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.Тарау Құқық қоғамдық қатынастарды мемлекеттік реттеуші
1. Құқықтық реттеу тетігінің
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..6
2. Құқықтық реттеудің
тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.9
1. Тарау Қоғамдық-құқықтық реттеу әдістері
2.1. Қоғамдық-құқықтық реттеу әдістерінің ұғымы және жүйесі ... ... ... .39
2.2. Материальдық және процессуальдық
құқықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
2.3. Жекешеленген және көпшілік
құқық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 2
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .64
Кіріспе
Қоғамдық қатынастар өзінен-өзі тәртіп, заңдылық шеңберінде, құлықтылык
және гуманистік талаптар негізінде біржүйелік мағанадағы азамат
құндылықтары аясында реттелмейді.
Қоғамдық қатынастардың өмір сүру формалары индивидтердің сан-қырлы
әрекеттері қалыптастыратын қарама-қайшылықтар мен күрделі шиеленістен,
мүдде қақтығыстарыан тұрады. Мұндай процестерді бір жүйелі тәртіпке
келтіру, индивидтердің мінез-құлықтарына реттік сипат беру көптеген
әлеуметтік нормалармен іс жүзіне асырылады, реттеледі.
Атап айтқанда діни, әдет-ғұрып, дәстүрлік сияқты нормалар қоғам-дық
қатынастарды реттеуде үлкен рөл атқарады. Бірақ, жеке адамдардың саналық,
тәрбиелік, генетикалықжөне психология-лық ерекшеліктеріне байланысты
олардың бәрінен бір мағанадағы, талаптағы мінез-құлықты талап ету мүмкін
емес. Әртүрліліктің өзі қоғамдық қатынастарды дамытудың, жетілдірудің айқын
көрінісі.
Құқық – бұл қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның туындысы ретінде оның
дамуының белгілі сатасында пайда болады. Құқық – адам тәртібінің әлеуметтік
маңызды реттеутісі, әлеуметтік нормалардың бір түрі. Ол өзіне әлеуметтік
аяны қосып алады: а) адамдарды; б) адамдар арасындағы қарым-қатнасты
(қоғамдық қатынастарды); в) қоғамдық қатнастардағы субъектілердің тәртібін.
Құқықтың мазмұны қоғамдық дамудың қажеттілігіне, қоғамдық процесстерге
қатынасушылардың белгіленеді. Құқық өзінің табиғатына байланысты (негізіне)
қоғамдағы әлеуметтік келісімділіктің құралы (саймандар, нысандар)
әлеуметтік қызығушылықтың теңдігін белгілеу, игілікті адал бөлу, жеке
адамның әлеуметтік бостандығының өлшемі.
Қоғамдық сананы тетігі және коллективтің елкі арқылы саяси күштің
бөлінуіне байланысты шын мәнісіндегі теңдік, азды көпті құқықтың формальды
қайнар көзінде ірдей көрсетіледі. Мұндай жағдай құқықтың өз идеалына
жақындауы не болмаса одан, өзінің негізінен шегіну болып табылады.
Құқық әлеуметтік нормалардың бір түрі ретінде нормативтік қасиетке
сүйенеді, ол кейіпті реттеуші ретінде бағыты нақты белсісіз атаусыз әрекет
жасап, жалпы белгілерге (жасы? Есі дұрыстығы, заңды тұлғаның жалпы
белгіллеріне) сай әрекет етеді.
Құқықтың әрекеті қоғамдық қатнастардың субъектілеріне олардың
жекелеген ерекшеліктерінен тәуелсіз бірдей шара қолдану принципіне
негізделген, шын мәнісінде тең емес субъектілерге (формальды принцип).
Құқық нормалары сырттай объективті болуы міндетті ақылды, әлеуметтік
және белгілі ресми нысанда бектілуі шарт (құқықтың қайнар көзінде формальды
мағнада): нормативті-құқықтық актыларда, құқықтық дәстүрде, заңды
прецеденттерде т.б.
Құқық ішкі ұйымдастыру көз қарасына байланысты (біртұтас) бір-бірімен
мақсатқа сай қарым-қатнасытарғы элементтердің жүйесі. Құқық бәріне
міндеттілік. Оның айырмашылығы басқа әлеуметтік нормаларға қарағанда
жалпымемлекеттік нормативтік жүйені құрады және өзінің әрекетін қоғамның
барлық мүшелеріне жүргізеді.
Құқыққа процедуралық тән. Процедураны уақытында талдайтын тәртіп
ретінде өз мөлшерінде барлық әлеуметтік реттеушілер пайдаланады. Бірақ
құқықты процедура (нормативті ретінде) тереңірек көрінеді: құқық жүйесінде
көптеген процедуралық салалар бар (азаматтық процессуальдық, қылмыстық
процессуальдық). Процедура іске асыру ретінде және заң нормаларын басып
шығаруға қолданылады.
Құқық интелектуальды – еріктегі реттеуші ретінде әрекет етеді. Құқық
арнайы – заңдылықтағы таза құқықтық тетік ғана емес, сонымен қатар,
психологиялық тетік: ол адамның еркін, тек оның санасына байланысты
реттейді. Белгілі жағдайда, құқықты билік сипаты бар ақпарат жүйесі ретінде
қарауға болады, себебі, субъектілердің еркін, тәртібін саналы түрде басқара
алады.
Құқық мемлекетпен тығыз байланыста. Себебі, мемлекет қоғамды
нормативтік-құқықтық актыларды шығару арқылы реттейді (сонымен қатар,
нормативті – құқықтық актылар шығару үшін өз өкілдігін беру арқылы, белгілі
дәстүрлерге санкция беру, заңды прецеденттер жасау), яғни заңға
айналдыру. Құқық мемлекеттің күштеуімен қорғалады. Басқа әлеуметтік
нормалар ондай мемлекеттік – күштеу арқылы іске асыру мүмкіндігімен
қамтамасыз етілмеген (мүнда әгіме мемлекет жағынан оны қолдау туралы болып
отыр).
Құқықтық түсінігі құқықбұзу түсінігіне кіргізіледі: Құқықтың қажеттігі
сонда керек, егер адам құқықпен белгенген тәртіптің қоғамға қауіпті деген
жерін бұзса. Яғни, құқықтың белгісі ретінде оның әруақытта тәртіп
нормасынан асып кендік жағдайға кез болу мүмкіндігін атауға болады.
Құқықтың түсінігін анықтайтын теориялар өте көп. Мұның өзі заңдылыққа
жатады. Себебі, ешқандай анықтама толығымен түсініңтің барлық белгілерін
қамтый алмайтындығы белгілі.
1.Тарау Құқық қоғамдық қатынастарды мемлекеттік реттеуші
1. Құқықтық реттеу тетігінің ұғымы
Құқықтық реттеу тетігі деп құқық нормалары реттейтін қоғамдық
қатынастардың құқықтық құралдар арқылы жүйелі, тиімді және нәтижелі
тәртіптелуін айтады.
Қоғамдық қатынастар өзінен-өзі тәртіп, заңдылық шеңберінде, құлықтылык
және гуманистік талаптар негізінде біржүйелік мағанадағы азамат
құндылықтары аясында реттелмейді.
Қоғамдық қатынастардың өмір сүру формалары индивидтердің сан-қырлы
әрекеттері қалыптастыратын қарама-қайшылықтар мен күрделі шиеленістен,
мүдде қақтығыстарыан тұрады. Мұндай процестерді бір жүйелі тәртіпке
келтіру, индивидтердің мінез-құлықтарына реттік сипат беру көптеген
әлеуметтік нормалармен іс жүзіне асырылады, реттеледі.
Атап айтқанда діни, әдет-ғұрып, дәстүрлік сияқты нормалар қоғам-дық
қатынастарды реттеуде үлкен рөл атқарады. Бірақ, жеке адамдардың саналық,
тәрбиелік, генетикалықжөне психология-лық ерекшеліктеріне байланысты
олардың бәрінен бір мағанадағы, талаптағы мінез-құлықты талап ету мүмкін
емес. Әртүрліліктің өзі қоғамдық қатынастарды дамытудың, жетілдірудің айқын
көрінісі.
Осыған орай қоғамдық қатынастарды тиімді реттеу әлеуметтік нормалардың
сапынан ерекше орын алатын құқық нормаларына жүктелген.
Біріншіден, құкық нормалары қоғамдық қатынастардың барлық салаларына
өзінің реттеу функциясымен әсер етеді.
Екіншіден, құкық нормалары реттеу қызметін қажет болған жағдайда
мемлекеттің күш қолдану арқылы, мәжбүрлеу тетігін пайдаланады.
Үшіншіден, құқық нормалар реттеу, қодда-ну барысында индивидтердің қол
сұғылған мүдделерін, бұзыл-ған құқықтары мен бостандықтарын орнына
келтіреді. Ал, бас-қа әлеуметтік нормалар ондай сипаттардан ада. Сондықтан
да қүқықтық реттеудің мәні де, мазмүны да, шеңбері де өте зор, мемлекеттің
тиімді билік жүргізуінің кепілі.
Қоғамдық қатынастар тиімді реттелген болса құқықтық шиеленістер
тежеледі, биліктің беделі артады, әділеттілік идеясының салтанат кұруы
халық санасына біртіндеп ұялайды. Міне, сондықтан да құқықтық реттеу
тетіктерін танып білу, оларды жан-жақты зерттеу және жетілдірудің жаңа
идеясын ұсыну, құқықтық тәжірибеге енгізу бүгінгі күн мұраты.
Құқықтық реттеу тетігі деп құқық нормалары реттейтін қоғамдық
қатынастардың құқықтық құралдар арқылы жүйелі, тиімді және нәтижелі
тәртіптелуін айтады.
Құқықтық реттеудің тетіктері негізінде құқықтық норма, құқықтық
қатынастар және құқық колдану кесімдерінен қалыптасады.
Құқықтық норма туралы өткен тарауларда толыққанды дәрежеде мәліметтер
берілді. Қосымша мағанада айтатын бол-сақ құқықтык норма субъектілердің
өмірде, қоғамдық қатынастарда болашақта болатын, жасалатын іс-
әрекеттерінің, мінез-құлықтарыньщ мемлекет бекіткен, формалды-айқын үлгісі.
Құқықтық қатынасқа түскен субъект өзінің қимыл-әрекеттерімен құкық
нормаларында бекітілген диспозицияға сай мінез-құлық танытуы тиіс. Мысалы,
неке бұзылса, әкесі балаларына 18 жасқа толғанша алимент телеуге міндетті.
Ажырасу ете көп, бірақ кұқыктық норма солардың бәрін сипаттамайды, тек
үлгісін ғанабекітеді.
Құқықтық норма кұқықтық реттеу тетіктерінің алғашқы клеткасы.
Сондықтан жалпы құқықтык реттеудің тиімділігі кұкық нормалардың
тиімділігіне, ғылыми негізде көрегенділікпен кисындап мазмұндалуына тікелей
байланысты. Қисынсыз, мәтіні түсініксіз, мазмұны емір тәжірибесінен алшақ
абст-ракциялық, каучук тәріздес илеуге илана беретін кұқық нор-малары
құқықтык реттеуге орасан зор нұқсан келтіреді, заңсыздық пен бассыздықка
тікелей жол ашады.
Соңдықтан құқық жасайтын мемлекеттік органдар нормативтік-құқықтық
кесім-дерді қабылдағанда оның нормаларын калыптастырып, мәтінін жазғанда
мын ойланып, мың толғанып, ірі заңгер мамандардың сараптамаларынан еткізу
қажет.
Құқықтық реттеудегі тиімсіздік мемлекетке орны толмас материалдық
нұқсан келтірумен қатар, адам факторына да өлшеусіз, орны толмас моральдык
және материалдық зиянды зардаптар тудырады.
Құқықтық реттеудің маңызды тетіктерінің бірі құқықтық қатынастар.
Өткен тақырыпта баяндалғандай кұкыктық каты-настар құқық нормаларын іс
жүзіне асырудың, пайдаланудың, қолданудың ең негізгі тетіктерінің бірі.
Құқықтық қатынастар субъектілердің құқықтары мен міндеттерін
қалыптастырады, ол арқылы құқық нормалы тіріліп қоғамдық қатынастарды
реттейді.
2. Құқықтық реттеудің тетіктері
Құқықтық реттеудің тетіктері негізінде құқықтық норма, құқықтық
қатынастар және құқық колдану кесімдерінен қалыптасады.
Құқықтық норма туралы өткен тарауларда толыққанды дәрежеде мәліметтер
берілді. Қосымша мағанада айтатын бол-сақ құқықтык норма субъектілердің
өмірде, қоғамдық қатынас-тарда болашақта болатын, жасалатын іс-
әрекеттерінің, мінез-құлықтарыньщ мемлекет бекіткен, формалды-айқын үлгісі.
Құқықтық қатынасқа түскен субъект өзінің қимыл-әрекеттерімен құкық
нормаларында бекітілген диспозицияға сай мінез-құлық танытуы тиіс. Мысалы,
неке бұзылса, әкесі балаларына 18 жасқа толғанша алимент телеуге міндетті.
Ажырасу ете көп, бірақ кұқыктық норма солардың бәрін сипаттамайды, тек
үлгісін ғанабекітеді.
Құқықтық норма кұқықтық реттеу тетіктерінің алғашқы клеткасы.
Сондықтан жалпы құқықтык реттеудің тиімділігі кұкық нормалардың
тиімділігіне, ғылыми негізде көрегенді-лікпен кисындап мазмұндалуына
тікелей байланысты. Қисынсыз, мәтіні түсініксіз, мазмұны емір тәжірибесінен
алшақ абст-ракциялық, каучук тәріздес илеуге илана беретін құқық нормалары
құқықтық реттеуге орасан зор нұқсан келтіреді, заңсыздық пен бассыздықка
тікелей жол ашады.
Соңдықтан құқық жасайтын мемлекеттік органдар нормативтік-құқықтық
кесім-дерді қабылдағанда оның нормаларын калыптастырып, мәтінін жазғанда
мын ойланып, мың толғанып, ірі заңгер мамандардың сараптамаларынан еткізу
қажет.
Құқықтық реттеудегі тиімсіздік мемлекетке орны толмас материалдық
нұқсан келтірумен қатар, адам факторына да өлшеусіз, орны толмас моральдык
және материалдық зиянды зардаптар тудырады.
Құқықтық реттеудің маңызды тетіктерінің бірі құқықтық қатынастар.
Өткен тақырыпта баяндалғандай кұкыктық каты-настар құқық нормаларын іс
жүзіне асырудың, пайдаланудың, қолданудың ең негізгі тетіктерінің бірі.
Құқықтық қатынастар субъектілердің құқықтары мен міндеттерін
қалыптастырады, ол арқылы құқық нормалы тіріліп қоғамдық қатынастарды
реттейді.
Құқықтың әлеуметтік реттеуші ретіндегі объективтік қасиетіне формальды
белгілік (определенность), яғни нысандағы белгілік. Құқықтық нормалар
міндетті түрде объективті болуы керек, сырттан көрініп, әртүрлі нысандардың
мазмұнында болуы керек, себебі өмір сүрудің жолы, өмірдің нысандары. Онсыз
құқық нормаларының барлығын жекелігін мойындауға болмайды, олардың сырттай
объектиленбесе өзінің тәртіпті реттеу мақсатын орындай алмайтындығын
айтпасақта.
Мәселеңі былай қойсақ, табиғи құқықтың барлығына, адам құқықғының
бөлімбейтіндігіне қарсы шыққандық болып түсінілуі мүмкін, себебі ондай
жағдай, бұрынан позитивті (жазба) құқыққа қарсы қойылған. Бірақ
дүниежүзілік тәжирибе адам құқығының дамуы мен толыққандылығы олдардың
жазба құқығында бекітіліп нормативті құқықтық – актылар арқылы іске асырылу
мүмкіндігі көрсетілген. Профессор А.Б.Венгеровтың айтуы бойынша, ХХ ғасырда
құқықтың белгісіне байланыста табиғи-құқықтық ережелер мен адамның өмір
сүруінен шығатын (оның негізгі құқығы мен бостандығымен); және басқа
құқықтық ережелердің арасындағы өзгешелік жоғалады. Барлық құқық аясындағы
нысан біреу ғана болады – объективті бекітуді барлық тәртіп құқығы
актыларды және басқа қайнар көздерде көрінетін болады.
Бұрынғы табиғи құқық аталатын жағдай, кәзіргі көзқарасқа, ойларға сай
құқықтың объективтік негізін, қоғамның құқықтық талабын құрады. Ал
мемлекеттің міндеті – бұл мазмұнды ресми актыларға кіргізу.
Құқықты сырттан объективтікке айналдыру проблемасымен көптеген
түсініктер және терминдердің байланыстылығына сай соны талдап білу қажет.
Мысалы, құқық нысаны мен құқықтық нысанды айыра білу қажет. Құқықтық
нысан деп негізінен құқықтық құралды атайды, егер олар әлеуметтік
мәселелерді шешу үшін жанама түрде пайдаланса. Мысалы, экономиканы құқықтық
реттеу нысаны.
Құқықты объективтілікке айналдыру нысанымен, қатар (бұл кезде оны,
сыртқы нысан деп атайды) құқықтық ішкі нысанын және ұйымдастырылуын
түсініп, элементтердің байланысу жолдарын (жүйелі келу теориясындағы
құрылымды) зерттейміз.
Құқық нормаларының сыртқы көрінісін құқықтың қайнар көзі деп атайды.
Бірақ бұл термин көп мағнада болады. Құқықтың қайнар көзін формальді
мағнада (құқық нысаны) былай бөледі:
а) материальды мағнада (қоғамның өмірінің материалдық жағдайы,
әруақытта объективті түрде, құқықтың пайда болуын, құқықтық реттеудің
қажеттілігін талап етеді).
б) құқықтық ғылыми қайнар көзі (өткен дәуердегі заңдардың текстілері,
жалнамасын, тарихи хроникалар т.б.)
в) құқықтық қайнар көзі идеологиялық мағнада – қоғамның құқық санасы,
көзқарастар, идеалар, заңды доктриналар.
I.Тарихи бірінші құқық нысанына – (құқықтың қайнар көзі формальды
мағнада) құқықтық дәстүр – мемлекет санкция берген дәстүр жатады. Мазмұны
бойынша ол шын мәніндегі тәртіптерін жолы, бірақ мемлекеттің – қыстау
арқылы іске асыратын мүмкіндігімен пайдаланады: егер үйреншікті күш жұмыс
істемесе, оған мемлекет араласады. Әдет-ғұрыптарға мемлекеттік санкция беру
екі жолмен жүргізіледі:
а) нормативті-құқықтық актыда (әдетке сілтеу) әдет-ғұрыптың негізгі
нормаларын бекіту арқылы.
б) әдет-ғұрыпты сот шешімдерінің нормативтік негізі ретінде пайдалану
артқылы. Егер, норма (тәртіп) әдет-ғұрып түгелімен нормативті-құқықтық
актымың теке түсінді толығымен қайталанса, құқықтық қайнар көзі (құқықтық
әдет) әдет-ғұрып делбестік қасиеттілікті қабылдамайды: әдет-ғұрып нормалары
кәзірде нормативті заңды нысанда не сот преценденті ретінде өмір сүреді.
Әдет-ғұрып құқығы ерте кездегі құқықтық жүйесінің даму кезеңдерінде
үстемділік етті. Дегенмен ол кәзіргі кездегі АҚШ-тың, Англияның, ФРГ
құқықтық жүйеде және мұсылман құқығында пайдаланылады. Әдет-ғұрыптың маңызы
Азияның, Африканың және Океандағы даму үстінде елдерде жоғары бағаланады.
Әдет-ғұрып халықаралық құқықтың қайнар көзі ретінде БҰҰ-ның 1980 жылғы
товарларды халықаралық сатып алу-сату Конвенциясында мойындалған.
II. Құқықтың қайнар көзінің екінші түрі – сот прецеденті. Сот
прецеденті құқықтың қайнар көзі ретінде Көне Римде (преторлық құқық)
мойындалған. Ондай мойындау орта ғасырда да болған. Құқықтың қайнар көзі
сот прецеденті кәзіргі кезде англо-саксандық жалпы құқықққа да таралды
(Англия, АҚШ, Канада, Австралия). Барлық елдерде сот есебі жарияланады,
одан прецендеттен туралы ақпарат алуға болады. Прецедентті құқықтың қайнар
көзі ретінде мойындау соттағы құқықтық шығармашылық функциясын мойындау,
мұндай жағдайда – шын мәнінде жоғарғы құқықтық мәдениет, сот жүйесі сияқты
дамыған құқықтық сана, демократиялық традиция жөнді ақпарат жүйесі және
әлеуметтік бақылаудың нәтижелері болып табылады.
Соттар прецедентті тудырмайды оларды жасап шығармайды.
Прецеденттірдің көмегімен соттар қоғамда бұрын құрылған нормаларды
бекітеді. Сот прецедентті қажетті заңның жоқтығынан не, сол сияқты бар
кезде де құрады.
Прецеденттер барлық соттармен жасалмайды, тек жоғарғы инстанциядағы
соттармен белгіленеді. Англияда ондай инстанциядағы соттарға Жоғарғы және
сот апппеляциялық және лорд палатасының соттары жатады.
Россияның құқықтық жүйесінде сот прецеденті арнайы түрде құқықтың
қайнар көзі ретінде мофындалмаған.
Мемлекеттің басқару аясының қызыметінде құқықтың қайрнар көзі
әкімшілік прецеденті болуы мүмкін.
Сонымен, заң прецеденті (сот не әкімшілік) – сот және әкімшілік
шешімдері мұндай жұмыстарды қарағанда үлгі (эталон, үлгі алатын)
пайдаланылды және заңды тәртіпке айналды. Сот прецеденті - бұл соттың
шешімі, онда сот ізденіп өз жұмысын шешу үшін жаңа заң нормаларын табады
және пайдаланады, яғни прецедент болып аталуы үшін бірегей ғана сот шешімі
болуы қажет. Сонымен қатар , жалпы құқық! Елдерінде прецедент – бірнеше
соттардың шешімімен құрылады.
III. Құқық нормаларының қайнар көздерінің біріне, яғни үшіншісі
ретінде нормативтік-құқықтық келісімді атауға болады.
Барлық құқықтық жүйелерде келісімдердің маңызы құқық белгілеуші
ретінде мойындалады. Бірақ оны құқықтың қайнар көзі ретінде басқа құқықтық
келісіндерден, жекелеген заңды актылардан (мысалы азаматтық құқықтағы сату-
саты алу келісімі) айыра білу керек. Себебі, оларда заңды тәртіпті
белгілемейді тек нақты субъектілердің нақты құқықтары мен міндеттерін
белгілейді. Нормативті-құқықтық келісімдер ретінде субъектілердің өзара сөз
байласулары көрінеді, өйткені онда жаңа заң тәртіптері бар. Келісім
құқықтың қайнар көзі ретіндегі маңызы халықаралық және Конституциялық
құқықтар үшін көбрек қажет, себебі, базарлық қатнастардың дамуына
байланысты азаматтық және еңбек құқықтарының аясында таралады. Жалпы
алғанда, нормативті-құқықтық келісімдердің заң нормаларының қайнар көзі
ретінде үлкен болашағы бар.
IV. Төртінші (ең маңызды) құқықтың қайнар көзіне нормативті- актылар
жатады (ол туралы келесі сұрақта).
Заңды доктриналар (құқықтық теориялар, құқық туралы ілімдер) құқықтың
төртінші (ең маңызды) қайнар көзіне жатады. Оның үлкен маңыздылығы Ертедегі
Рим құқығына әсер етті. Белгілі рим юристеріне соттарға міндетті
түсініктеме беруге рұқсат, құқық берлген. Кәзіргі кезде, заңды доктриналар
мұсылман құқығының шығу көздеріне айналды. Англиядағы соттар өздерінің
кейбір шешімдеріне негізді ғалымдардың жұмыстарынан табады соған сүйенуге
тырысады.
Құқықтық белгілеріне мынаны жатқызуға болады:
1. Құқық – бұл қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның туындысы ретінде оның
дамуының белгілі сатасында пайда болады.
2. Құқық – адам тәртібінің әлеуметтік маңызды реттеутісі, әлеуметтік
нормалардың бір түрі. Ол өзіне әлеуметтік аяны қосып алады:
а) адамдарды;
б) адамдар арасындағы қарым-қатнасты (қоғамдық қатынастарды);
в) қоғамдық қатнастардағы субъектілердің тәртібін.
3. Құқықтың мазмұны қоғамдық дамудың қажеттілігіне, қоғамдық процесстерге
қатнасушылардың белгіленеді.
4. Құқық өзінің табиғатына байланысты (негізіне) қоғамдағы әлеуметтік
келісімділіктің құралы (саймандар, нысандар) әлеуметтік қызығушылықтың
теңдігін белгілеу, игілікті адал бөлу, жеке адамның әлеуметтік
бостандығының өлшемі.
5. Қоғамдық сананы тетігі және коллективтің елкі арқылы саяси күштің
бөлінуіне байланысты шын мәнісіндегі теңдік, азды көпті құқықтың
формальды қайнар көзінде ірдей көрсетіледі. Мұндай жағдай құқықтың өз
идеалына жақындауы не болмаса одан, өзінің негізінен шегіну болып
табылады.
6. Құқық әлеуметтік нормалардың бір түрі ретінде нормативтік қасиетке
сүйенеді, ол кейіпті реттеуші ретінде бағыты нақты белсісіз атаусыз
әрекет жасап, жалпы белгілерге (жасы? Есі дұрыстығы, заңды тұлғаның
жалпы белгіллеріне) сай әрекет етеді.
7. Құқықтың әрекеті қоғамдық қатнастардың субъектілеріне олардың
жекелеген ерекшеліктерінен тәуелсіз бірдей шара қолдану принципіне
негізделген, шын мәнісінде тең емес субъектілерге (формальды принцип).
8. Құқық нормалары сырттай объективті болуы міндетті ақылды, әлеуметтік
және белгілі ресми нысанда бектілуі шарт (құқықтың қайнар көзінде
формальды мағнада): нормативті-құқықтық актыларда, құқықтық дәстүрде,
заңды прецеденттерде т.б.
9. Құқық ішкі ұйымдастыру көз қарасына байланысты (біртұтас) бір-бірімен
мақсатқа сай қарым-қатнасытарғы элементтердің жүйесі.
10. Құқық бәріне міндеттілік. Оның айырмашылығы басқа әлеуметтік
нормаларға қарағанда жалпымемлекеттік нормативтік жүйені құрады және
өзінің әрекетін қоғамның барлық мүшелеріне жүргізеді.
11. Құқыққа процедуралық тән. Процедураны уақытында талдайтын тәртіп
ретінде өз мөлшерінде барлық әлеуметтік реттеушілер пайдаланады. Бірақ
құқықты процедура (нормативті ретінде) тереңірек көрінеді: құқық
жүйесінде көптеген процедуралық салалар бар (азаматтық процессуальдық,
қылмыстық процессуальдық). Процедура іске асыру ретінде және заң
нормаларын басып шығаруға қолданылады.
12. Құқық интелектуальды – еріктегі реттеуші ретінде әрекет етеді. Құқық
арнайы – заңдылықтағы таза құқықтық тетік ғана емес, сонымен қатар,
психологиялық тетік: ол адамның еркін, тек оның санасына байланысты
реттейді. Белгілі жағдайда, құқықты билік сипаты бар ақпарат жүйесі
ретінде қарауға болады, себебі, субъектілердің еркін, тәртібін саналы
түрде басқара алады.
13. Құқық мемлекетпен тығыз байланыста. Себебі, мемлекет қоғамды
нормативтік-құқықтық актыларды шығару арқылы реттейді (сонымен қатар,
нормативті – құқықтық актылар шығару үшін өз өкілдігін беру арқылы,
белгілі дәстүрлерге санкция беру, заңды прецеденттер жасау), яғни
заңға айналдыру.
14. Құқық мемлекеттің күштеуімен қорғалады. Басқа әлеуметтік нормалар
ондай мемлекеттік – күштеу арқылы іске асыру мүмкіндігімен қамтамасыз
етілмеген (мүнда әгіме мемлекет жағынан оны қолдау туралы болып отыр).
15. Құқықтық түсінігі құқықбұзу түсінігіне кіргізіледі: Құқықтың қажеттігі
сонда керек, егер адам құқықпен белгенген тәртіптің қоғамға қауіпті
деген жерін бұзса. Яғни, құқықтың белгісі ретінде оның әруақытта
тәртіп нормасынан асып кендік жағдайға кез болу мүмкіндігін атауға
болады. Құқықтың түсінігін анықтайтын теориялар өте көп. Мұның өзі
заңдылыққа жатады. Себебі, ешқандай анықтама толығымен түсініңтің
барлық белгілерін қамтый алмайтындығы белгілі.
Жоғарыдағы көрсетілген белгілерге қарап, құқық дегеніміз, ресми қайнар
көздерде құпталған, мемлекетпен кепілдінген қоғамның ішіндегі процесстерге
қатнасушылардың әлеуметтік маңызды тәртіптерін қызығушылық теңдіктің
негізінде қоғамның барлық салаларындағы құқықтық қинауды келісілген ерікке
сай реттейді.
Жалпы бұл бағыттағы ең нәтижелі жұмысқа, әрбір анықтамаларды
қалыптастыру емес, құқықтың қасиетін терең зерттеу артзылы құқықтық
түсінікті жетілдіру.
Құқықтың әлеуметтік реттеуші ретіндегі объективтік қасиетіне формальды
белгілік (определенность), яғни нысандағы белгілік. Құқықтық нормалар
міндетті түрде объективті болуы керек, сырттан көрініп, әртүрлі нысандардың
мазмұнында болуы керек, себебі өмір сүрудің жолы, өмірдің нысандары. Онсыз
құқық нормаларының барлығын жекелігін мойындауға болмайды, олардың сырттай
объектиленбесе өзінің тәртіпті реттеу мақсатын орындай алмайтындығын
айтпасақта.
Мәселеңі былай қойсақ, табиғи құқықтың барлығына, адам құқықғының
бөлімбейтіндігіне қарсы шыққандық болып түсінілуі мүмкін, себебі ондай
жағдай, бұрынан позитивті (жазба) құқыққа қарсы қойылған. Бірақ
дүниежүзілік тәжирибе адам құқығының дамуы мен толыққандылығы олдардың
жазба құқығында бекітіліп нормативті құқықтық – актылар арқылы іске асырылу
мүмкіндігі көрсетілген. Профессор А.Б.Венгеровтың айтуы бойынша, ХХ ғасырда
құқықтың белгісіне байланыста табиғи-құқықтық ережелер мен адамның өмір
сүруінен шығатын (оның негізгі құқығы мен бостандығымен); және басқа
құқықтық ережелердің арасындағы өзгешелік жоғалады. Барлық құқық аясындағы
нысан біреу ғана болады – объективті бекітуді барлық тәртіп құқығы
актыларды және басқа қайнар көздерде көрінетін болады.
Бұрынғы табиғи құқық аталатын жағдай, кәзіргі көзқарасқа, ойларға сай
құқықтың объективтік негізін, қоғамның құқықтық талабын құрады. Ал
мемлекеттің міндеті – бұл мазмұнды ресми актыларға кіргізу.
Құқықты сырттан объективтікке айналдыру проблемасымен көптеген
түсініктер және терминдердің байланыстылығына сай соны талдап білу қажет.
Мысалы, құқық нысаны мен құқықтық нысанды айыра білу қажет. Құқықтық
нысан деп негізінен құқықтық құралды атайды, егер олар әлеуметтік
мәселелерді шешу үшін жанама түрде пайдаланса. Мысалы, экономиканы құқықтық
реттеу нысаны.
Құқықты объективтілікке айналдыру нысанымен, қатар (бұл кезде оны,
сыртқы нысан деп атайды) құқықтық ішкі нысанын және ұйымдастырылуын
түсініп, элементтердің байланысу жолдарын (жүйелі келу теориясындағы
құрылымды) зерттейміз.
Құқық нормаларының сыртқы көрінісін құқықтың қайнар көзі деп атайды.
Бірақ бұл термин көп мағнада болады. Құқықтың қайнар көзін формальді
мағнада (құқық нысаны) былай бөледі:
а) материальды мағнада (қоғамның өмірінің материалдық жағдайы,
әруақытта объективті түрде, құқықтың пайда болуын, құқықтық реттеудің
қажеттілігін талап етеді).
б) құқықтық ғылыми қайнар көзі (өткен дәуердегі заңдардың текстілері,
жалнамасын, тарихи хроникалар т.б.)
в) құқықтық қайнар көзі идеологиялық мағнада – қоғамның құқық санасы,
көзқарастар, идеалар, заңды доктриналар.
I.Тарихи бірінші құқық нысанына – (құқықтың қайнар көзі формальды
мағнада) құқықтық дәстүр – мемлекет санкция берген дәстүр жатады. Мазмұны
бойынша ол шын мәніндегі тәртіптерін жолы, бірақ мемлекеттің – қыстау
арқылы іске асыратын мүмкіндігімен пайдаланады: егер үйреншікті күш жұмыс
істемесе, оған мемлекет араласады. Әдет-ғұрыптарға мемлекеттік санкция беру
екі жолмен жүргізіледі:
а) нормативті-құқықтық актыда (әдетке сілтеу) әдет-ғұрыптың негізгі
нормаларын бекіту арқылы.
б) әдет-ғұрыпты сот шешімдерінің нормативтік негізі ретінде пайдалану
артқылы. Егер, норма (тәртіп) әдет-ғұрып түгелімен нормативті-құқықтық
актымың теке түсінді толығымен қайталанса, құқықтық қайнар көзі (құқықтық
әдет) әдет-ғұрып делбестік қасиеттілікті қабылдамайды: әдет-ғұрып нормалары
кәзірде нормативті заңды нысанда не сот преценденті ретінде өмір сүреді.
Әдет-ғұрып құқығы ерте кездегі құқықтық жүйесінің даму кезеңдерінде
үстемділік етті. Дегенмен ол кәзіргі кездегі АҚШ-тың, Англияның, ФРГ
құқықтық жүйеде және мұсылман құқығында пайдаланылады. Әдет-ғұрыптың маңызы
Азияның, Африканың және Океандағы даму үстінде елдерде жоғары бағаланады.
Әдет-ғұрып халықаралық құқықтың қайнар көзі ретінде БҰҰ-ның 1980 жылғы
товарларды халықаралық сатып алу-сату Конвенциясында мойындалған.
II. Құқықтың қайнар көзінің екінші түрі – сот прецеденті. Сот
прецеденті құқықтың қайнар көзі ретінде Көне Римде (преторлық құқық)
мойындалған. Ондай мойындау орта ғасырда да болған. Құқықтың қайнар көзі
сот прецеденті кәзіргі кезде англо-саксандық жалпы құқықққа да таралды
(Англия, АҚШ, Канада, Австралия). Барлық елдерде сот есебі жарияланады,
одан прецендеттен туралы ақпарат алуға болады. Прецедентті құқықтың қайнар
көзі ретінде мойындау соттағы құқықтық шығармашылық функциясын мойындау,
мұндай жағдайда – шын мәнінде жоғарғы құқықтық мәдениет, сот жүйесі сияқты
дамыған құқықтық сана, демократиялық традиция жөнді ақпарат жүйесі және
әлеуметтік бақылаудың нәтижелері болып табылады.
Соттар прецедентті тудырмайды оларды жасап шығармайды.
Прецеденттірдің көмегімен соттар қоғамда бұрын құрылған нормаларды
бекітеді. Сот прецедентті қажетті заңның жоқтығынан не, сол сияқты бар
кезде де құрады.
Прецеденттер барлық соттармен жасалмайды, тек жоғарғы инстанциядағы
соттармен белгіленеді. Англияда ондай инстанциядағы соттарға Жоғарғы және
сот апппеляциялық және лорд палатасының соттары жатады.
Россияның құқықтық жүйесінде сот прецеденті арнайы түрде құқықтың
қайнар көзі ретінде мофындалмаған.
Мемлекеттің басқару аясының қызыметінде құқықтың қайрнар көзі
әкімшілік прецеденті болуы мүмкін.
Сонымен, заң прецеденті (сот не әкімшілік) – сот және әкімшілік
шешімдері мұндай жұмыстарды қарағанда үлгі (эталон, үлгі алатын)
пайдаланылды және заңды тәртіпке айналды. Сот прецеденті - бұл соттың
шешімі, онда сот ізденіп өз жұмысын шешу үшін жаңа заң нормаларын табады
және пайдаланады, яғни прецедент болып аталуы үшін бірегей ғана сот шешімі
болуы қажет. Сонымен қатар , жалпы құқық! Елдерінде прецедент – бірнеше
соттардың шешімімен құрылады.
III. Құқық нормаларының қайнар көздерінің біріне, яғни үшіншісі
ретінде нормативтік-құқықтық келісімді атауға болады.
Барлық құқықтық жүйелерде келісімдердің маңызы құқық белгілеуші
ретінде мойындалады. Бірақ оны құқықтың қайнар көзі ретінде басқа құқықтық
келісіндерден, жекелеген заңды актылардан (мысалы азаматтық құқықтағы сату-
саты алу келісімі) айыра білу керек. Себебі, оларда заңды тәртіпті
белгілемейді тек нақты субъектілердің нақты құқықтары мен міндеттерін
белгілейді. Нормативті-құқықтық келісімдер ретінде субъектілердің өзара сөз
байласулары көрінеді, өйткені онда жаңа заң тәртіптері бар. Келісім
құқықтың қайнар көзі ретіндегі маңызы халықаралық және Конституциялық
құқықтар үшін көбрек қажет, себебі, базарлық қатнастардың дамуына
байланысты азаматтық және еңбек құқықтарының аясында таралады. Жалпы
алғанда, нормативті-құқықтық келісімдердің заң нормаларының қайнар көзі
ретінде үлкен болашағы бар.
IV. Төртінші (ең маңызды) құқықтың қайнар көзіне нормативті- актылар
жатады (ол туралы келесі сұрақта).
Заңды доктриналар (құқықтық теориялар, құқық туралы ілімдер) құқықтың
төртінші (ең маңызды) қайнар көзіне жатады. Оның үлкен маңыздылығы Ертедегі
Рим құқығына әсер етті. Белгілі рим юристеріне соттарға міндетті
түсініктеме беруге рұқсат, құқық берлген. Кәзіргі кезде, заңды доктриналар
мұсылман құқығының шығу көздеріне айналды. Англиядағы соттар өздерінің
кейбір шешімдеріне негізді ғалымдардың жұмыстарынан табады соған сүйенуге
тырысады.
Көп елдердегі континентальдық және жалпы құқықтардың қайнар көздеріне
құқықтың жалпы принциптері (қағидалары) жатады.
1. Нормативті-құқықтық акт: түсінігі және түрлері
Нормативті-құқықтық акт құқықтың негізгі нысаны ретінде жазулы құқық
елдерінде пайдаланылады. Оның өзіне тән негізгі сипатымен белгіленеді, яғни
ол бір жағынан, заң нормаларының қайнар көзі болып табылады, ал екінші
жағынан, құқықтық актылардың түрлеріне жатады. Сонымен, нормативті-құқықтық
акт:
а) заң нормаларын ұстайды;
б) арнайы жазбаша акт-құжат болып саналады;
в) мемлекеттің ерекше шығармашылық әрекеттерінің нәтижесі.
Нормативті-құқықтық акт өкілеттік заңдар тәртібінде не болмаса
референдум атрқылы қабылдануы мүмкін, бірақ әр уақытта мемлекеттің еркін
көрсетуі қажеттілік.
Нормативті-құқықтық актыны оның жоғарыдағы көрсетілген белгілерін
есептей отырып заңды нормаларды бойына сіңірген және белгілі процедуралық
нысанды қабылданатын арнайы жазба акт-құжат ретінде білуіміз керек:
а) мемлекеттің міндетті органдарымен;
б) өкілетті заңдар тәртібінде;
в) референдум тәртібіндегі.
Нормативті-құқықтық актілерді басқа құқықтық актілердің түрлерінен
айыра білу қажет – жекелеген заңды актыларден, ең маңыздысы – құқықты
қолдану актісінен. Оларды біріктіретін жалпы заң табиғаты, әрқайсысының
мемлекеттік-билік ұйғарымдары бар, бірақ қолдану актысында бұл ұйғарымдар
жекеленген, нақтылық (субъектілерге және мазмұндарына байланысты) сипатта
болады.
Нормативті-құқықтық актылардың негізгі мақсаттары – құқық нысандары
басқа басқадағыдай – құқықтық ақпаратты сақтап жөнді жағдайда қажетті
жерлерге жеткізеді. Бұл жағынан нормативті-құқықтық актлар өте қолайлы
жетілген құқық нысаны – мемлекет және жәй субъектілер үшін. Мемлекет сол
артқылы оперативті түрде құқықтық реттейді, қоғамның құқықтық қажеттілігіне
көңіл аударады, барлық қоғамдық процесстерді басқару жұмысына координация
жасайды.
Нормативті-құқықтық актылардың түрлері.
Олар, ең алдымен заңдарға, қосымша заңдарға, нормативті-құқықтық
актыларға бөлінеді.
Заң мынадай белгілерден тұрады:
а) мемлекеттің жоғарғы билік органдарымен не референдум артқылы
қабылданады;
б) оған ең жоғарғы заңдылық күш тән және құқықтың басқа қа йнар
көздеріне қарағанда үстемдігі басым;
в) қабылданады, өзгертіледі және ерекше процедуралық тәртіппен
толықтырылады;
г) маңыздылығы жоғары әлеуметтік аяны реттейді, өте маңызды қоғамдық
қатнастарды, құқықтық реттеудің басын бекітеді;
д) қоғамның қызығушылығы мен кркін көрсетуі міндетті;
е) бірыңғай нормативті (басқа нормативті-құқықтан айырмашылығы, тек
құқық нормаларынан тұрады жекелеген-билік ұйғарымын, вкрапленияны алуы
мүмкін.
Заңдар, өз жағынан, Конституциялық және кәдүмгі заңдарға бөлінеді:
Конституциялық заңға мыналар жатады:
а) Конституция (мемлекеттің негізгі саяси-құқықтық актысы);
б) Конституцияның өзіне толықтырулар мен өзгертулер кіргізетін заңдар;
в) заңдарды қабылдаудың қажеттігін бекіткен заңдар.
Кәдімгі заңдарды кодификациондық (заңдардың негіздері, Кодекстер) және
ағымдағыға бөлуге болады. Федеративтік мемлекеттерде заңдар федераральдық
(жалпы федеральдық) және Федерацияның субъектілерінің заңдары.
Қосымша нормативті-құқықтық актылар – заңдарға міндетті түрде
негізделуі қажет және оған қайшы болмауы керек.
Қазақстан Республикасындағы заңға қосымша (иерархия негізінде)
нормативтік-құқықтық актыларға төмендегілер жатады:
а) ҚР Президентің жарлығы
б) ҚР үкіметінің нормативті актылары
в) Атқарушы биліктің орталық органдарының нормативтік актылары
(министрлер, мемлекеттік комитеттер және ведомствалар).
Нормативті-құқықтық актылардың ерекше түрі ретінде тек мекемелерде,
өндіріс орындарында әрекет істейтін локальды нормативтік актыларды айтамыз
(уставтар, ережелер т.б.)
2. Субъективті заңды құқық. Субъективтік заңды құқық пен субъективтік заңды
міндеттердің өзара байланыстары.
Юриспруденцияда құқық деген сөз бір-бірімен байланыстағы, бірақ екі
құбылысты көрсетеді: оның біреуі объективтік құқық, - екіншісі субъективтік
заңды құқық.
Объективтік құқық - әлеуметтік нормалардың бір түрі, әлеуметтік
реттеуші, яғни жалпылама құқық сияқты.
Бұл мағнада құқық туралы көпжақты айту мүмкін емес сипатта болады:
егер әңгіме құқық туралы болса, субъективтік құқық туралы айтылғанын
білуіміз керек. Объективтік құқық субъективтік құқықпен байланыссыз
қаралса, оны жәй құқық деген атаққа ілінеді: азаматтық құқық, әкімшілік
құқық т.с.с.
Субъективтік заңды құқық – объективтік құқықпен тығыз байланыстағы
онымен қамтамасыз етілген, соның негізінде пайда болған, бірақ сапа жағынан
айырмашылығы бар, яғни басқа құбылыс. Осы мәселене талдай отырып, екі
проблемалары бөліп қарауымыз керек:
а) құқықтағы объективтік және субъективтік проблемалар;
б) объективтік құқық және субъективтік заңды құқық.
Біріншісі философиялық сипатта және оның мәні сонда, қоғам өміріндегі
қандай құбылысты заңгерлер қай әрежеде объективтік құқық, объективтік, ал
қандай дәрежеде – субъективтік аталатының көрсету. Біздің қарастырып
отырған проблемамыз юриспруденция аясында және субъективтік құқық мұнда
субъективтік болып аталуының бірақ себебі бар: субъектіге тікелей қатасы
барлардың бәрін жаққызамыз. Сондықтан оны субъективтік емес
субъективтік деп атауға да болады. Кейде, соған байланысты мынандай
анықталманы кездестіруге болады: субъективтік құқық – субъектінің құқығы.
Осындай спецификалық жағдайда, құқықтанудағы тағы бір, сапасы жағынан бөлек
түсінік құқық - әлеуметтік нормалардың ерекше түрі ретінде мынандай
абсулдты қортындығы келуге болады: субъективтік заң құқығы дегеніміз,
әйтеуір бір нормалардың жүйесі, неге екені белгісіз, жеке субъектіге
жатады.
Сондықтан, субъективтік заңды құқықтың анықтамасын белгілеген кезде,
үш сөздің әрқайсысына түсінік беріп, сол терминнің мазмұнын ашып
көрсетуіміз қажет:
а) неге ол субъективтік;
б)заңдылық деген негі білдіреді;
в) бұл кезде құқық деген сөзге қандай мән беріледі.
Субъективті заң құқығы – құқық субъективтігіне заң нормаларымен оның
қызығушылығын қаңығаттандыруға құқықтық қатынастағы мүмкіндік тәртібінің
өлшемін белгілеуге берілген құқық және ол басқа субъективтінің
корреспонденттік міндетімен қамтамасыз етілсін мемлекепен кепілденген
құқықтық қатынас.
Бұл анықтама төмендегідей белгілерге негізделген:
1. Мұндағы әңгіме белгілі тәртіптің мүмкіндігі.
2. Мұндай мүмкіндік көріннге емес, тікелей құқық субъектісіне (құқықтық
қаблеттілігі бар адамға) беріледі.
3. Құқық субъектісіне оның қызығушылығын қанағаттандыру үшін беріледі.
4. Құқықтық қатнастарда өмір сүреді.
5. Тәртіп өлшеміне сай өзінің шекарасы бар. Ондай өлшемді бұзу, құқықты
дұрыс қолданбағандық.
6. субъективтік заң құқығы белгілі заңды міндеттілікпен байланыссыз өмір
сүре алмайды.
7. Корреспонденттік заңды міндеттері бар органдар үшін іске асыру,
мемлекеттің күш қолдану мүмкіндігімен кепілденеді не басқа құқық
қорғау жолымен жүргізіледі.
8. Заңды табиғаты мынадан көрінеді:
а) белгілі тәртіп мүмкіндігі заң нормаларымен белгіленеді;
б) ол мүмкіндікті іске асыру мемлекетпен кепілденеді.
Заң нормаларының негізнде пайда болатын субъективтік құқықты
сипаттағанда, терминнің ішінен – субъективтік заңдылық құқығы ,
заңдылық сөзді тастауға болмайды. Себебі, кейде көбінесе былай сөйлейміз:
субъективтік құқық және заңдылық міндеттер. Мұнда, қарап отырсақ
субъективтік құқықтар заңдылық болмауы мүмкін. Өйткені құқық – жалғыз ғана
әлеуметтік реттеуші емес екендігі белгілі. Сондықтан, қанша әлеуметтік
нормалардың түрлері болса, сонша субъективтік құқықтардың түрлері бар.
Мысалы: моральдық нормалдың негізінде субъективтік моральдық құқық пайда
болады, корпоративтік нормалардың негізінде – қоғамдық ұйымдардың
мүшелерінің субъективтік құқықтары пайда болады т.с.с. Әлеуметтік
нормалардың әрекетінің принципиальды тетігі бір ең ғана: норма – фактіге
сай жағдай – субъективтік құқық және міндеттілік.
Қөңіл аударатын мәселе сөз құқық көп жағдайда заңды емес
құбылыстарға пайдаланылады. Мысалы, формальды – заңдылық мәні жоқ мынандай
сөз тіркестерін айтуға болады: табиғи құқық, адам құқығы.
Субъективтік заңды құқық, объективтік құқық сияқты өзінің ішкі
(внутренний мир) бар: өз элементтері, ішкі ұйымы, белгілі құрлымы. Оның
элементтерін құқықты деп атайды. Белгілі орыс ғалымы құқықтанушы
Н.Г.Александров өз кезінде субъективтік заңдылық құқықтың құрамындағы мына
үш құқықты (правомочия) бөліп айтуды ұсыныпты:
1) түр,
2) оны ұстаушының тәртіптілік мөлшері,
3) міндетті адамнан белгілі тәртіп мөлшерін талап ету мүмкіндігі және
қажетті жағдайда мемлекеттік аппараттың қыстайтын күшіне жүгіну мүмкіндігі.
Егер қысқаша көрсетсек былай бөлінеді:
а) жөнді әрекет жасауға құқығы;
б) талап ету құқығы;
в) жауапқа тарту.
Субъективтік заңды құқықтың диалектикалық қарама-қайшылығына
субъективтік заңды міндеттері жатады. Олар айырылмайтын байланыста және
бірінсіз-бірі өмір мүрмейді. Бір субъективтінің құқығы іске асырылмайды,
егер сондай міндеттері бар екінші субъективтінің құқығы іске асырылмаса
міндеттілік тің болуы субъективтік құқықсыз мағнасыз болады. Сондықтан,
белгілі тезис құқық міндетсіз болмайды әлеуметтік адалдықтың жалпы басын
көрсетіп қана қоймайды, сонымен қатар заң нормаларының әрекетінің
механизімінің құқықтық заңдылығын көрсетеді.
Субъективтік заңды міндеттер – бұл заң нормаларымен субъектіге
тапсырылған құқық, мақсаты құқықтық қатнастардағы өкілетті субъектінің
қызығушылығын қанағаттардыру қажетті тәртіп өлшемін белгілеу, іске асырылуы
мемлекеттік қыстау аппараты арқылы жүргізілу мүмкіндігі.
Субъективтік заңды міндеттердің анықтамасы оның мынандай сипаттамасын
көрсетеді:
1. Әңгіме белгілі тәртіптің қажеттілігін (долженствовании).
2. Құқыққа не құқыққа қабілетті адамға.
3. Құқық берілген субъектінің қызығушылығын қанағаттандыру үшін құқық
субъектісіне жүктеледі.
4. Құқықтық қатнастар болады.
5. Қажетті тәртіптің өзіндік шегі болады.
6. субъективтік заңды құқықпен байланыссыз өмір сүре алмайды.
7. Іс жүзіне асыру мемлекеттің күштеу мүмкіндігімен қамтамасыз етіледі.
8. Заңды табиғаты бар, ол мынадан көрінеді:
а) белгілі тәртіптің қажеттілігі субъектілерге арналған заң
нормаларына жүктеледі;
б) іс жүзіне асыру мемлекеттің күштеу мүмкіндігімен қамтамасыз
етіледі.
Субъективтік заңды құқық және міндеттілік, басқа көптеген
диалектикалық қарама-қайшылық сияқты жалпылама жолы бар, соған қарамай бір-
бірінен көп айырымашылығы бар. Оларды біріктіретін, біріншіден, жалпы заңды
табиғаты: және құқық, және міндетілік заң нормаларынан шығады және
мемдекетпен кепілдінеді. Екіншіден, құқық та, және міндеттілік те тәртіп
мөлшері болады. Сонымен, бірге құқық – тәртіп мөлшерінің мүмкіндігі, ал
міндеттілік – қажетті (керек) тәртіп мөлшері. Бұл айырмашылықтың мәнін
мынадан көруге болады: біріншіден, құқықтың іске асырылуы өкілетті адамның
еркіне байланысты болады, екіншіден, міндетті адамның еркі бұл қатнаста
қатал төмен детілген (детерминирован): ол өзінің міндетін өзі іске асыруы
қажет.
Құқық пен міндеттіліктің айырмашылығы сонда, егер бірінші, өзін
ұстаушы үшін игілікті болса, екіншісі; өзін алып жүрушінің қызығы үшін
істелмейді, басқа адамның қызығы үшін – заңды өкілдің.
Қорыта келе айтсақ, жалпы субъективтік міндеттілік те, субъективтік
құқық сияқты, заңды емес болуы мүмкін: субъективтік моральді міндеттілік,
қоғамдық ұйымдардың мүшелерінің субъективтік міндеттері т.с.с.
Құқық пен заңның ара-қатнасы туралы проблемалар көне заманнан бері
көтеріліп, бір мезгілде пайда болған (Демокрит, Софистер, Сократ, Платон,
Аристотель, Эпикур, Цицерон, рим юристері) және осы уақытқа дейін
құқықтүсінуде ортанғы проблемалардың бірі болып саналады.
Бұл проблеманың мазмұнына үқілсек заңды қатал, арнайы мағнада заң деп
түсінбейміз (тек жоғарғы биліктің актысы және жоғарғы заңның күші ретінде
түсінеміз), а барлық арнайы заң нормаларының қайнар көздері (заңдар,
жарлықтар, қаулылар, заңды прецеденттер, санкцияланған дәстүрлер т.б.).
Құқық пен заңның айырмашылығына байланысты көптеген концепциялар бар.
Дегенмен де екі принципиальды бағытты алайық:
а) Құқық – мемлекеттік биліктің туындысы және барлық арнайы құқық
нормаларының қайнар көздерін, олардың мазмұнына қарамай құқық деп есептеуге
болады.
б) Заң, өз мәніндегі субъектімен және өз мәніндегі процедуралық нысанға
сай қабылданған болсада құқықтық мазмұны болмаы мүмкін, құқықтық емес заң
ретінде саяси бассыздықты көрсете алады.
Ең алғашқы рет жоғарыдағы ойды белгілі құқықтанушы және құқықтың
теоретигі Шершневич Г.Ф. болды. Ол кісінің ойынша, мемлекеттік билік барлық
құқық нормаларының қайнар көзі болып есептелген.
Қазіргі осы проблеманы зерттеуші профессор В.С.Нерсесянцтің ойынша, тек
құқықтық заңды ғана құқық ретінде есептеуді ұсынған.
Қызыметтегі заң нормалары (позитивтік құқық), - ол кісінің айтуы
бойынша, - құқықтық болады (өзінің түсінігі мен мазмұны бойынша) тек сондай
өлшемде, егер оларда индивидтердің формальды теңдігі мен формальды
бостандығының принциптері нормативті түрде көрсетілсе және жұмыс үстінде
болса мұндай қыйын проблемаларды шеші үшін бір жағынан жалпы құқық пен
мемлекеттің ара-қатынасынан және бір-бірімен келісімдігінен, ал екінші
жағынан, - нысан мен мазсұнның жалпы философиялық заңдылықтар бойынша
байлансытарына сүйену қажет.
Мемлекет пен құқықтың жекелігі (даралығы), (мемлекет құқықты тұғызады
мағнасында) және қоғам дамуының нәтижесінде пайда болғандығы мойындалған.
Сондай деңгейде мемлекеттен қазіргі кездегі құқыққұру процесстері тәуелсіз:
олар қоғам организімінің қойнауында жүріп өздерін тұрақты, қайталанатын
әлеуметтік қатнастар мен актылардың түрінде көрсетеді, қоғамдағы құқықтың
талаптары ретінде құрылады және қоғамдық санамен белгіленген. Ал
мемлекеттің жұмысы – адалдыққа негізделіп сол талаптарды көрсету (табу),
оларды заңға айналдыру, яғни арнайы қайнар көздерде жалпыға бірдей тәртіп
жолдары ретінде бекіту. Сонымен, құқық мазсұн мен нысанның бірлігі ретінде,
қоғам мен мемлекеттің бір-бірімен келісімділігінің нәтижесі болып табылады:
Құқықтың мазмұны (тәртіп жолының өзі, құқықтың ақпараттық жағы) объектив
түрде, әлеуметтік процесстердің ықпалымен құрылады, ал құқықтың нысанын
мемлекет белгілейді.
Құқық пен заңды айыру кезінде, қөңілді тек проблеманың бір ғана жағына
аударады – құқықтық нысанның мазсұнының (заңның) үздіксіз болу мүмкіндігі.
Дегенмен, мынандай сұрақ туады: жалпы құқық әртүрлі нысандардың сыртында
объективтірілмей өмір сүре ала ма? Бұл сұраққа жоқ деп жауап береміз:
құқық оғанға дейін және оның сыртында өз нысанынсыз (заңсыз) болуы мүмкін
емес, болмайды да. Өйткені, табиғи құқық дегеніміз, шын мәнінде, табиғи -
әлеуметтіктің басы, ол заңды ұйғарымдардың мазмұнын белгілеуі керек, ал
құқық (осы күнге құқықтың қасиеті туралы пікірлерге қарағанда өз мағнасында
болмайды. Осы туралы В.С.Нерсесынцтың айтуы бойынша, табиғи құқық пен
позитивтік құқықты болу – құқық пен заңның ара-қатнасы туралы көптеген
мүмкін версиялардың тек тіреу ғана – деген. Қазіргі кездегі құқық пен заңды
бөлудің мазмұны табиғи құқық пен заңды қарсы қоюдан тұрмайды, керісінше
позитивті құқықтың өзінің мазмұны мен нысаның бір-бірне сәйкестігін
белгілеу болып табылады.
Құқық пен заңның арақатнасын сипаттағанда тек төмендегідей тұрғыдан
белгілеуге болады:
1. Құқық пен заңды айыру қажет. Заң (нормалардың қайнар көзі) – бұл
құқықты сырттай объективтендірген көріну нысаны, ал құқық – сол нысан
мен мазмұнның бірлігі (тәртіп жолы).
2. Құқық оғанға дейін де және заңнан тыста бола алмайды. Нысан – құқықтың
өмір жолы, оның өмір сүруі. Профессор Мушинскийдің сөзімен: Барлық
қазіргі құқық жүйесі заңдардың мундырлерімен киінген.
3. Заңдардың құқықтық емес мазсұндары болуы мүмкін, осы көзқарасқа
байланысты, бос мазсұнсыз нысан болуы мүмкін – құқықсы заң (заңның
құқықтық не құқықтық емес мазсұны – ол жалпы табиғи – құқықтық
бастаманың негізінде белгіленеді, сонымен қатар, сол қоғамның нақтылы-
тарихи өміріне байланысты).
Мұндай жағдай, жалпы заңдардың қатнастарының нысандары мен мазсұндарының
құбылыстарына жауап береді. Мұнда мазсұнсыз нысан орын алуы мүмкін (ол
мазсұнсыз, әрине, берілген қатнаста: онда қалай болса да мазсұны бар.
Мысалы, қағаздан орындықтың нысанын имитировать етуге болады, олсыртқы
жағынан оған өте ұқсас болады. Дегенмен, белгіленген көзқарасқа байланысты,
орындық функциясы, (бұл конструкция) тікелей мазсұнсыз: орындық тек
нысанына байланысты. Басқа жағынан, орындықтың орнына жалпы ешқандай нысаны
жоқты пайдалану мүмкін емес.
Құқық әлеуметтік нормалар жүйесінде
Норма (латын почта - өлшем, тәртіп, үлгі, стандарт. Нормалар әртүрлі
объектілер мен процесстерге қатысы бар: табиғи, техникалық әлеуметтк.
Нормалар әртүрлі объектілердің қызымен істеуге қаблеттілігіның шегін
көрсетеді, өзімен өзі қалады (өз маңыззын жоймайды). Әлеуметтік есем
нормалардың тікелей адамға қатнасы бар. Мысалы, адам денесінің
температурасы, температураның нормасы. Әлеуметтік нормалар – бұл адамдардың
қоғамдағы тәртібін реттейтін ереже. Олар мынандай сипатта болады:
1. Әлеуметтілік. Олар әлеуметтік аяны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.Тарау Құқық қоғамдық қатынастарды мемлекеттік реттеуші
1. Құқықтық реттеу тетігінің
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..6
2. Құқықтық реттеудің
тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.9
1. Тарау Қоғамдық-құқықтық реттеу әдістері
2.1. Қоғамдық-құқықтық реттеу әдістерінің ұғымы және жүйесі ... ... ... .39
2.2. Материальдық және процессуальдық
құқықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
2.3. Жекешеленген және көпшілік
құқық ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 2
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .64
Кіріспе
Қоғамдық қатынастар өзінен-өзі тәртіп, заңдылық шеңберінде, құлықтылык
және гуманистік талаптар негізінде біржүйелік мағанадағы азамат
құндылықтары аясында реттелмейді.
Қоғамдық қатынастардың өмір сүру формалары индивидтердің сан-қырлы
әрекеттері қалыптастыратын қарама-қайшылықтар мен күрделі шиеленістен,
мүдде қақтығыстарыан тұрады. Мұндай процестерді бір жүйелі тәртіпке
келтіру, индивидтердің мінез-құлықтарына реттік сипат беру көптеген
әлеуметтік нормалармен іс жүзіне асырылады, реттеледі.
Атап айтқанда діни, әдет-ғұрып, дәстүрлік сияқты нормалар қоғам-дық
қатынастарды реттеуде үлкен рөл атқарады. Бірақ, жеке адамдардың саналық,
тәрбиелік, генетикалықжөне психология-лық ерекшеліктеріне байланысты
олардың бәрінен бір мағанадағы, талаптағы мінез-құлықты талап ету мүмкін
емес. Әртүрліліктің өзі қоғамдық қатынастарды дамытудың, жетілдірудің айқын
көрінісі.
Құқық – бұл қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның туындысы ретінде оның
дамуының белгілі сатасында пайда болады. Құқық – адам тәртібінің әлеуметтік
маңызды реттеутісі, әлеуметтік нормалардың бір түрі. Ол өзіне әлеуметтік
аяны қосып алады: а) адамдарды; б) адамдар арасындағы қарым-қатнасты
(қоғамдық қатынастарды); в) қоғамдық қатнастардағы субъектілердің тәртібін.
Құқықтың мазмұны қоғамдық дамудың қажеттілігіне, қоғамдық процесстерге
қатынасушылардың белгіленеді. Құқық өзінің табиғатына байланысты (негізіне)
қоғамдағы әлеуметтік келісімділіктің құралы (саймандар, нысандар)
әлеуметтік қызығушылықтың теңдігін белгілеу, игілікті адал бөлу, жеке
адамның әлеуметтік бостандығының өлшемі.
Қоғамдық сананы тетігі және коллективтің елкі арқылы саяси күштің
бөлінуіне байланысты шын мәнісіндегі теңдік, азды көпті құқықтың формальды
қайнар көзінде ірдей көрсетіледі. Мұндай жағдай құқықтың өз идеалына
жақындауы не болмаса одан, өзінің негізінен шегіну болып табылады.
Құқық әлеуметтік нормалардың бір түрі ретінде нормативтік қасиетке
сүйенеді, ол кейіпті реттеуші ретінде бағыты нақты белсісіз атаусыз әрекет
жасап, жалпы белгілерге (жасы? Есі дұрыстығы, заңды тұлғаның жалпы
белгіллеріне) сай әрекет етеді.
Құқықтың әрекеті қоғамдық қатнастардың субъектілеріне олардың
жекелеген ерекшеліктерінен тәуелсіз бірдей шара қолдану принципіне
негізделген, шын мәнісінде тең емес субъектілерге (формальды принцип).
Құқық нормалары сырттай объективті болуы міндетті ақылды, әлеуметтік
және белгілі ресми нысанда бектілуі шарт (құқықтың қайнар көзінде формальды
мағнада): нормативті-құқықтық актыларда, құқықтық дәстүрде, заңды
прецеденттерде т.б.
Құқық ішкі ұйымдастыру көз қарасына байланысты (біртұтас) бір-бірімен
мақсатқа сай қарым-қатнасытарғы элементтердің жүйесі. Құқық бәріне
міндеттілік. Оның айырмашылығы басқа әлеуметтік нормаларға қарағанда
жалпымемлекеттік нормативтік жүйені құрады және өзінің әрекетін қоғамның
барлық мүшелеріне жүргізеді.
Құқыққа процедуралық тән. Процедураны уақытында талдайтын тәртіп
ретінде өз мөлшерінде барлық әлеуметтік реттеушілер пайдаланады. Бірақ
құқықты процедура (нормативті ретінде) тереңірек көрінеді: құқық жүйесінде
көптеген процедуралық салалар бар (азаматтық процессуальдық, қылмыстық
процессуальдық). Процедура іске асыру ретінде және заң нормаларын басып
шығаруға қолданылады.
Құқық интелектуальды – еріктегі реттеуші ретінде әрекет етеді. Құқық
арнайы – заңдылықтағы таза құқықтық тетік ғана емес, сонымен қатар,
психологиялық тетік: ол адамның еркін, тек оның санасына байланысты
реттейді. Белгілі жағдайда, құқықты билік сипаты бар ақпарат жүйесі ретінде
қарауға болады, себебі, субъектілердің еркін, тәртібін саналы түрде басқара
алады.
Құқық мемлекетпен тығыз байланыста. Себебі, мемлекет қоғамды
нормативтік-құқықтық актыларды шығару арқылы реттейді (сонымен қатар,
нормативті – құқықтық актылар шығару үшін өз өкілдігін беру арқылы, белгілі
дәстүрлерге санкция беру, заңды прецеденттер жасау), яғни заңға
айналдыру. Құқық мемлекеттің күштеуімен қорғалады. Басқа әлеуметтік
нормалар ондай мемлекеттік – күштеу арқылы іске асыру мүмкіндігімен
қамтамасыз етілмеген (мүнда әгіме мемлекет жағынан оны қолдау туралы болып
отыр).
Құқықтық түсінігі құқықбұзу түсінігіне кіргізіледі: Құқықтың қажеттігі
сонда керек, егер адам құқықпен белгенген тәртіптің қоғамға қауіпті деген
жерін бұзса. Яғни, құқықтың белгісі ретінде оның әруақытта тәртіп
нормасынан асып кендік жағдайға кез болу мүмкіндігін атауға болады.
Құқықтың түсінігін анықтайтын теориялар өте көп. Мұның өзі заңдылыққа
жатады. Себебі, ешқандай анықтама толығымен түсініңтің барлық белгілерін
қамтый алмайтындығы белгілі.
1.Тарау Құқық қоғамдық қатынастарды мемлекеттік реттеуші
1. Құқықтық реттеу тетігінің ұғымы
Құқықтық реттеу тетігі деп құқық нормалары реттейтін қоғамдық
қатынастардың құқықтық құралдар арқылы жүйелі, тиімді және нәтижелі
тәртіптелуін айтады.
Қоғамдық қатынастар өзінен-өзі тәртіп, заңдылық шеңберінде, құлықтылык
және гуманистік талаптар негізінде біржүйелік мағанадағы азамат
құндылықтары аясында реттелмейді.
Қоғамдық қатынастардың өмір сүру формалары индивидтердің сан-қырлы
әрекеттері қалыптастыратын қарама-қайшылықтар мен күрделі шиеленістен,
мүдде қақтығыстарыан тұрады. Мұндай процестерді бір жүйелі тәртіпке
келтіру, индивидтердің мінез-құлықтарына реттік сипат беру көптеген
әлеуметтік нормалармен іс жүзіне асырылады, реттеледі.
Атап айтқанда діни, әдет-ғұрып, дәстүрлік сияқты нормалар қоғам-дық
қатынастарды реттеуде үлкен рөл атқарады. Бірақ, жеке адамдардың саналық,
тәрбиелік, генетикалықжөне психология-лық ерекшеліктеріне байланысты
олардың бәрінен бір мағанадағы, талаптағы мінез-құлықты талап ету мүмкін
емес. Әртүрліліктің өзі қоғамдық қатынастарды дамытудың, жетілдірудің айқын
көрінісі.
Осыған орай қоғамдық қатынастарды тиімді реттеу әлеуметтік нормалардың
сапынан ерекше орын алатын құқық нормаларына жүктелген.
Біріншіден, құкық нормалары қоғамдық қатынастардың барлық салаларына
өзінің реттеу функциясымен әсер етеді.
Екіншіден, құкық нормалары реттеу қызметін қажет болған жағдайда
мемлекеттің күш қолдану арқылы, мәжбүрлеу тетігін пайдаланады.
Үшіншіден, құқық нормалар реттеу, қодда-ну барысында индивидтердің қол
сұғылған мүдделерін, бұзыл-ған құқықтары мен бостандықтарын орнына
келтіреді. Ал, бас-қа әлеуметтік нормалар ондай сипаттардан ада. Сондықтан
да қүқықтық реттеудің мәні де, мазмүны да, шеңбері де өте зор, мемлекеттің
тиімді билік жүргізуінің кепілі.
Қоғамдық қатынастар тиімді реттелген болса құқықтық шиеленістер
тежеледі, биліктің беделі артады, әділеттілік идеясының салтанат кұруы
халық санасына біртіндеп ұялайды. Міне, сондықтан да құқықтық реттеу
тетіктерін танып білу, оларды жан-жақты зерттеу және жетілдірудің жаңа
идеясын ұсыну, құқықтық тәжірибеге енгізу бүгінгі күн мұраты.
Құқықтық реттеу тетігі деп құқық нормалары реттейтін қоғамдық
қатынастардың құқықтық құралдар арқылы жүйелі, тиімді және нәтижелі
тәртіптелуін айтады.
Құқықтық реттеудің тетіктері негізінде құқықтық норма, құқықтық
қатынастар және құқық колдану кесімдерінен қалыптасады.
Құқықтық норма туралы өткен тарауларда толыққанды дәрежеде мәліметтер
берілді. Қосымша мағанада айтатын бол-сақ құқықтык норма субъектілердің
өмірде, қоғамдық қатынастарда болашақта болатын, жасалатын іс-
әрекеттерінің, мінез-құлықтарыньщ мемлекет бекіткен, формалды-айқын үлгісі.
Құқықтық қатынасқа түскен субъект өзінің қимыл-әрекеттерімен құкық
нормаларында бекітілген диспозицияға сай мінез-құлық танытуы тиіс. Мысалы,
неке бұзылса, әкесі балаларына 18 жасқа толғанша алимент телеуге міндетті.
Ажырасу ете көп, бірақ кұқыктық норма солардың бәрін сипаттамайды, тек
үлгісін ғанабекітеді.
Құқықтық норма кұқықтық реттеу тетіктерінің алғашқы клеткасы.
Сондықтан жалпы құқықтык реттеудің тиімділігі кұкық нормалардың
тиімділігіне, ғылыми негізде көрегенділікпен кисындап мазмұндалуына тікелей
байланысты. Қисынсыз, мәтіні түсініксіз, мазмұны емір тәжірибесінен алшақ
абст-ракциялық, каучук тәріздес илеуге илана беретін кұқық нор-малары
құқықтык реттеуге орасан зор нұқсан келтіреді, заңсыздық пен бассыздықка
тікелей жол ашады.
Соңдықтан құқық жасайтын мемлекеттік органдар нормативтік-құқықтық
кесім-дерді қабылдағанда оның нормаларын калыптастырып, мәтінін жазғанда
мын ойланып, мың толғанып, ірі заңгер мамандардың сараптамаларынан еткізу
қажет.
Құқықтық реттеудегі тиімсіздік мемлекетке орны толмас материалдық
нұқсан келтірумен қатар, адам факторына да өлшеусіз, орны толмас моральдык
және материалдық зиянды зардаптар тудырады.
Құқықтық реттеудің маңызды тетіктерінің бірі құқықтық қатынастар.
Өткен тақырыпта баяндалғандай кұкыктық каты-настар құқық нормаларын іс
жүзіне асырудың, пайдаланудың, қолданудың ең негізгі тетіктерінің бірі.
Құқықтық қатынастар субъектілердің құқықтары мен міндеттерін
қалыптастырады, ол арқылы құқық нормалы тіріліп қоғамдық қатынастарды
реттейді.
2. Құқықтық реттеудің тетіктері
Құқықтық реттеудің тетіктері негізінде құқықтық норма, құқықтық
қатынастар және құқық колдану кесімдерінен қалыптасады.
Құқықтық норма туралы өткен тарауларда толыққанды дәрежеде мәліметтер
берілді. Қосымша мағанада айтатын бол-сақ құқықтык норма субъектілердің
өмірде, қоғамдық қатынас-тарда болашақта болатын, жасалатын іс-
әрекеттерінің, мінез-құлықтарыньщ мемлекет бекіткен, формалды-айқын үлгісі.
Құқықтық қатынасқа түскен субъект өзінің қимыл-әрекеттерімен құкық
нормаларында бекітілген диспозицияға сай мінез-құлық танытуы тиіс. Мысалы,
неке бұзылса, әкесі балаларына 18 жасқа толғанша алимент телеуге міндетті.
Ажырасу ете көп, бірақ кұқыктық норма солардың бәрін сипаттамайды, тек
үлгісін ғанабекітеді.
Құқықтық норма кұқықтық реттеу тетіктерінің алғашқы клеткасы.
Сондықтан жалпы құқықтык реттеудің тиімділігі кұкық нормалардың
тиімділігіне, ғылыми негізде көрегенді-лікпен кисындап мазмұндалуына
тікелей байланысты. Қисынсыз, мәтіні түсініксіз, мазмұны емір тәжірибесінен
алшақ абст-ракциялық, каучук тәріздес илеуге илана беретін құқық нормалары
құқықтық реттеуге орасан зор нұқсан келтіреді, заңсыздық пен бассыздықка
тікелей жол ашады.
Соңдықтан құқық жасайтын мемлекеттік органдар нормативтік-құқықтық
кесім-дерді қабылдағанда оның нормаларын калыптастырып, мәтінін жазғанда
мын ойланып, мың толғанып, ірі заңгер мамандардың сараптамаларынан еткізу
қажет.
Құқықтық реттеудегі тиімсіздік мемлекетке орны толмас материалдық
нұқсан келтірумен қатар, адам факторына да өлшеусіз, орны толмас моральдык
және материалдық зиянды зардаптар тудырады.
Құқықтық реттеудің маңызды тетіктерінің бірі құқықтық қатынастар.
Өткен тақырыпта баяндалғандай кұкыктық каты-настар құқық нормаларын іс
жүзіне асырудың, пайдаланудың, қолданудың ең негізгі тетіктерінің бірі.
Құқықтық қатынастар субъектілердің құқықтары мен міндеттерін
қалыптастырады, ол арқылы құқық нормалы тіріліп қоғамдық қатынастарды
реттейді.
Құқықтың әлеуметтік реттеуші ретіндегі объективтік қасиетіне формальды
белгілік (определенность), яғни нысандағы белгілік. Құқықтық нормалар
міндетті түрде объективті болуы керек, сырттан көрініп, әртүрлі нысандардың
мазмұнында болуы керек, себебі өмір сүрудің жолы, өмірдің нысандары. Онсыз
құқық нормаларының барлығын жекелігін мойындауға болмайды, олардың сырттай
объектиленбесе өзінің тәртіпті реттеу мақсатын орындай алмайтындығын
айтпасақта.
Мәселеңі былай қойсақ, табиғи құқықтың барлығына, адам құқықғының
бөлімбейтіндігіне қарсы шыққандық болып түсінілуі мүмкін, себебі ондай
жағдай, бұрынан позитивті (жазба) құқыққа қарсы қойылған. Бірақ
дүниежүзілік тәжирибе адам құқығының дамуы мен толыққандылығы олдардың
жазба құқығында бекітіліп нормативті құқықтық – актылар арқылы іске асырылу
мүмкіндігі көрсетілген. Профессор А.Б.Венгеровтың айтуы бойынша, ХХ ғасырда
құқықтың белгісіне байланыста табиғи-құқықтық ережелер мен адамның өмір
сүруінен шығатын (оның негізгі құқығы мен бостандығымен); және басқа
құқықтық ережелердің арасындағы өзгешелік жоғалады. Барлық құқық аясындағы
нысан біреу ғана болады – объективті бекітуді барлық тәртіп құқығы
актыларды және басқа қайнар көздерде көрінетін болады.
Бұрынғы табиғи құқық аталатын жағдай, кәзіргі көзқарасқа, ойларға сай
құқықтың объективтік негізін, қоғамның құқықтық талабын құрады. Ал
мемлекеттің міндеті – бұл мазмұнды ресми актыларға кіргізу.
Құқықты сырттан объективтікке айналдыру проблемасымен көптеген
түсініктер және терминдердің байланыстылығына сай соны талдап білу қажет.
Мысалы, құқық нысаны мен құқықтық нысанды айыра білу қажет. Құқықтық
нысан деп негізінен құқықтық құралды атайды, егер олар әлеуметтік
мәселелерді шешу үшін жанама түрде пайдаланса. Мысалы, экономиканы құқықтық
реттеу нысаны.
Құқықты объективтілікке айналдыру нысанымен, қатар (бұл кезде оны,
сыртқы нысан деп атайды) құқықтық ішкі нысанын және ұйымдастырылуын
түсініп, элементтердің байланысу жолдарын (жүйелі келу теориясындағы
құрылымды) зерттейміз.
Құқық нормаларының сыртқы көрінісін құқықтың қайнар көзі деп атайды.
Бірақ бұл термин көп мағнада болады. Құқықтың қайнар көзін формальді
мағнада (құқық нысаны) былай бөледі:
а) материальды мағнада (қоғамның өмірінің материалдық жағдайы,
әруақытта объективті түрде, құқықтың пайда болуын, құқықтық реттеудің
қажеттілігін талап етеді).
б) құқықтық ғылыми қайнар көзі (өткен дәуердегі заңдардың текстілері,
жалнамасын, тарихи хроникалар т.б.)
в) құқықтық қайнар көзі идеологиялық мағнада – қоғамның құқық санасы,
көзқарастар, идеалар, заңды доктриналар.
I.Тарихи бірінші құқық нысанына – (құқықтың қайнар көзі формальды
мағнада) құқықтық дәстүр – мемлекет санкция берген дәстүр жатады. Мазмұны
бойынша ол шын мәніндегі тәртіптерін жолы, бірақ мемлекеттің – қыстау
арқылы іске асыратын мүмкіндігімен пайдаланады: егер үйреншікті күш жұмыс
істемесе, оған мемлекет араласады. Әдет-ғұрыптарға мемлекеттік санкция беру
екі жолмен жүргізіледі:
а) нормативті-құқықтық актыда (әдетке сілтеу) әдет-ғұрыптың негізгі
нормаларын бекіту арқылы.
б) әдет-ғұрыпты сот шешімдерінің нормативтік негізі ретінде пайдалану
артқылы. Егер, норма (тәртіп) әдет-ғұрып түгелімен нормативті-құқықтық
актымың теке түсінді толығымен қайталанса, құқықтық қайнар көзі (құқықтық
әдет) әдет-ғұрып делбестік қасиеттілікті қабылдамайды: әдет-ғұрып нормалары
кәзірде нормативті заңды нысанда не сот преценденті ретінде өмір сүреді.
Әдет-ғұрып құқығы ерте кездегі құқықтық жүйесінің даму кезеңдерінде
үстемділік етті. Дегенмен ол кәзіргі кездегі АҚШ-тың, Англияның, ФРГ
құқықтық жүйеде және мұсылман құқығында пайдаланылады. Әдет-ғұрыптың маңызы
Азияның, Африканың және Океандағы даму үстінде елдерде жоғары бағаланады.
Әдет-ғұрып халықаралық құқықтың қайнар көзі ретінде БҰҰ-ның 1980 жылғы
товарларды халықаралық сатып алу-сату Конвенциясында мойындалған.
II. Құқықтың қайнар көзінің екінші түрі – сот прецеденті. Сот
прецеденті құқықтың қайнар көзі ретінде Көне Римде (преторлық құқық)
мойындалған. Ондай мойындау орта ғасырда да болған. Құқықтың қайнар көзі
сот прецеденті кәзіргі кезде англо-саксандық жалпы құқықққа да таралды
(Англия, АҚШ, Канада, Австралия). Барлық елдерде сот есебі жарияланады,
одан прецендеттен туралы ақпарат алуға болады. Прецедентті құқықтың қайнар
көзі ретінде мойындау соттағы құқықтық шығармашылық функциясын мойындау,
мұндай жағдайда – шын мәнінде жоғарғы құқықтық мәдениет, сот жүйесі сияқты
дамыған құқықтық сана, демократиялық традиция жөнді ақпарат жүйесі және
әлеуметтік бақылаудың нәтижелері болып табылады.
Соттар прецедентті тудырмайды оларды жасап шығармайды.
Прецеденттірдің көмегімен соттар қоғамда бұрын құрылған нормаларды
бекітеді. Сот прецедентті қажетті заңның жоқтығынан не, сол сияқты бар
кезде де құрады.
Прецеденттер барлық соттармен жасалмайды, тек жоғарғы инстанциядағы
соттармен белгіленеді. Англияда ондай инстанциядағы соттарға Жоғарғы және
сот апппеляциялық және лорд палатасының соттары жатады.
Россияның құқықтық жүйесінде сот прецеденті арнайы түрде құқықтың
қайнар көзі ретінде мофындалмаған.
Мемлекеттің басқару аясының қызыметінде құқықтың қайрнар көзі
әкімшілік прецеденті болуы мүмкін.
Сонымен, заң прецеденті (сот не әкімшілік) – сот және әкімшілік
шешімдері мұндай жұмыстарды қарағанда үлгі (эталон, үлгі алатын)
пайдаланылды және заңды тәртіпке айналды. Сот прецеденті - бұл соттың
шешімі, онда сот ізденіп өз жұмысын шешу үшін жаңа заң нормаларын табады
және пайдаланады, яғни прецедент болып аталуы үшін бірегей ғана сот шешімі
болуы қажет. Сонымен қатар , жалпы құқық! Елдерінде прецедент – бірнеше
соттардың шешімімен құрылады.
III. Құқық нормаларының қайнар көздерінің біріне, яғни үшіншісі
ретінде нормативтік-құқықтық келісімді атауға болады.
Барлық құқықтық жүйелерде келісімдердің маңызы құқық белгілеуші
ретінде мойындалады. Бірақ оны құқықтың қайнар көзі ретінде басқа құқықтық
келісіндерден, жекелеген заңды актылардан (мысалы азаматтық құқықтағы сату-
саты алу келісімі) айыра білу керек. Себебі, оларда заңды тәртіпті
белгілемейді тек нақты субъектілердің нақты құқықтары мен міндеттерін
белгілейді. Нормативті-құқықтық келісімдер ретінде субъектілердің өзара сөз
байласулары көрінеді, өйткені онда жаңа заң тәртіптері бар. Келісім
құқықтың қайнар көзі ретіндегі маңызы халықаралық және Конституциялық
құқықтар үшін көбрек қажет, себебі, базарлық қатнастардың дамуына
байланысты азаматтық және еңбек құқықтарының аясында таралады. Жалпы
алғанда, нормативті-құқықтық келісімдердің заң нормаларының қайнар көзі
ретінде үлкен болашағы бар.
IV. Төртінші (ең маңызды) құқықтың қайнар көзіне нормативті- актылар
жатады (ол туралы келесі сұрақта).
Заңды доктриналар (құқықтық теориялар, құқық туралы ілімдер) құқықтың
төртінші (ең маңызды) қайнар көзіне жатады. Оның үлкен маңыздылығы Ертедегі
Рим құқығына әсер етті. Белгілі рим юристеріне соттарға міндетті
түсініктеме беруге рұқсат, құқық берлген. Кәзіргі кезде, заңды доктриналар
мұсылман құқығының шығу көздеріне айналды. Англиядағы соттар өздерінің
кейбір шешімдеріне негізді ғалымдардың жұмыстарынан табады соған сүйенуге
тырысады.
Құқықтық белгілеріне мынаны жатқызуға болады:
1. Құқық – бұл қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның туындысы ретінде оның
дамуының белгілі сатасында пайда болады.
2. Құқық – адам тәртібінің әлеуметтік маңызды реттеутісі, әлеуметтік
нормалардың бір түрі. Ол өзіне әлеуметтік аяны қосып алады:
а) адамдарды;
б) адамдар арасындағы қарым-қатнасты (қоғамдық қатынастарды);
в) қоғамдық қатнастардағы субъектілердің тәртібін.
3. Құқықтың мазмұны қоғамдық дамудың қажеттілігіне, қоғамдық процесстерге
қатнасушылардың белгіленеді.
4. Құқық өзінің табиғатына байланысты (негізіне) қоғамдағы әлеуметтік
келісімділіктің құралы (саймандар, нысандар) әлеуметтік қызығушылықтың
теңдігін белгілеу, игілікті адал бөлу, жеке адамның әлеуметтік
бостандығының өлшемі.
5. Қоғамдық сананы тетігі және коллективтің елкі арқылы саяси күштің
бөлінуіне байланысты шын мәнісіндегі теңдік, азды көпті құқықтың
формальды қайнар көзінде ірдей көрсетіледі. Мұндай жағдай құқықтың өз
идеалына жақындауы не болмаса одан, өзінің негізінен шегіну болып
табылады.
6. Құқық әлеуметтік нормалардың бір түрі ретінде нормативтік қасиетке
сүйенеді, ол кейіпті реттеуші ретінде бағыты нақты белсісіз атаусыз
әрекет жасап, жалпы белгілерге (жасы? Есі дұрыстығы, заңды тұлғаның
жалпы белгіллеріне) сай әрекет етеді.
7. Құқықтың әрекеті қоғамдық қатнастардың субъектілеріне олардың
жекелеген ерекшеліктерінен тәуелсіз бірдей шара қолдану принципіне
негізделген, шын мәнісінде тең емес субъектілерге (формальды принцип).
8. Құқық нормалары сырттай объективті болуы міндетті ақылды, әлеуметтік
және белгілі ресми нысанда бектілуі шарт (құқықтың қайнар көзінде
формальды мағнада): нормативті-құқықтық актыларда, құқықтық дәстүрде,
заңды прецеденттерде т.б.
9. Құқық ішкі ұйымдастыру көз қарасына байланысты (біртұтас) бір-бірімен
мақсатқа сай қарым-қатнасытарғы элементтердің жүйесі.
10. Құқық бәріне міндеттілік. Оның айырмашылығы басқа әлеуметтік
нормаларға қарағанда жалпымемлекеттік нормативтік жүйені құрады және
өзінің әрекетін қоғамның барлық мүшелеріне жүргізеді.
11. Құқыққа процедуралық тән. Процедураны уақытында талдайтын тәртіп
ретінде өз мөлшерінде барлық әлеуметтік реттеушілер пайдаланады. Бірақ
құқықты процедура (нормативті ретінде) тереңірек көрінеді: құқық
жүйесінде көптеген процедуралық салалар бар (азаматтық процессуальдық,
қылмыстық процессуальдық). Процедура іске асыру ретінде және заң
нормаларын басып шығаруға қолданылады.
12. Құқық интелектуальды – еріктегі реттеуші ретінде әрекет етеді. Құқық
арнайы – заңдылықтағы таза құқықтық тетік ғана емес, сонымен қатар,
психологиялық тетік: ол адамның еркін, тек оның санасына байланысты
реттейді. Белгілі жағдайда, құқықты билік сипаты бар ақпарат жүйесі
ретінде қарауға болады, себебі, субъектілердің еркін, тәртібін саналы
түрде басқара алады.
13. Құқық мемлекетпен тығыз байланыста. Себебі, мемлекет қоғамды
нормативтік-құқықтық актыларды шығару арқылы реттейді (сонымен қатар,
нормативті – құқықтық актылар шығару үшін өз өкілдігін беру арқылы,
белгілі дәстүрлерге санкция беру, заңды прецеденттер жасау), яғни
заңға айналдыру.
14. Құқық мемлекеттің күштеуімен қорғалады. Басқа әлеуметтік нормалар
ондай мемлекеттік – күштеу арқылы іске асыру мүмкіндігімен қамтамасыз
етілмеген (мүнда әгіме мемлекет жағынан оны қолдау туралы болып отыр).
15. Құқықтық түсінігі құқықбұзу түсінігіне кіргізіледі: Құқықтың қажеттігі
сонда керек, егер адам құқықпен белгенген тәртіптің қоғамға қауіпті
деген жерін бұзса. Яғни, құқықтың белгісі ретінде оның әруақытта
тәртіп нормасынан асып кендік жағдайға кез болу мүмкіндігін атауға
болады. Құқықтың түсінігін анықтайтын теориялар өте көп. Мұның өзі
заңдылыққа жатады. Себебі, ешқандай анықтама толығымен түсініңтің
барлық белгілерін қамтый алмайтындығы белгілі.
Жоғарыдағы көрсетілген белгілерге қарап, құқық дегеніміз, ресми қайнар
көздерде құпталған, мемлекетпен кепілдінген қоғамның ішіндегі процесстерге
қатнасушылардың әлеуметтік маңызды тәртіптерін қызығушылық теңдіктің
негізінде қоғамның барлық салаларындағы құқықтық қинауды келісілген ерікке
сай реттейді.
Жалпы бұл бағыттағы ең нәтижелі жұмысқа, әрбір анықтамаларды
қалыптастыру емес, құқықтың қасиетін терең зерттеу артзылы құқықтық
түсінікті жетілдіру.
Құқықтың әлеуметтік реттеуші ретіндегі объективтік қасиетіне формальды
белгілік (определенность), яғни нысандағы белгілік. Құқықтық нормалар
міндетті түрде объективті болуы керек, сырттан көрініп, әртүрлі нысандардың
мазмұнында болуы керек, себебі өмір сүрудің жолы, өмірдің нысандары. Онсыз
құқық нормаларының барлығын жекелігін мойындауға болмайды, олардың сырттай
объектиленбесе өзінің тәртіпті реттеу мақсатын орындай алмайтындығын
айтпасақта.
Мәселеңі былай қойсақ, табиғи құқықтың барлығына, адам құқықғының
бөлімбейтіндігіне қарсы шыққандық болып түсінілуі мүмкін, себебі ондай
жағдай, бұрынан позитивті (жазба) құқыққа қарсы қойылған. Бірақ
дүниежүзілік тәжирибе адам құқығының дамуы мен толыққандылығы олдардың
жазба құқығында бекітіліп нормативті құқықтық – актылар арқылы іске асырылу
мүмкіндігі көрсетілген. Профессор А.Б.Венгеровтың айтуы бойынша, ХХ ғасырда
құқықтың белгісіне байланыста табиғи-құқықтық ережелер мен адамның өмір
сүруінен шығатын (оның негізгі құқығы мен бостандығымен); және басқа
құқықтық ережелердің арасындағы өзгешелік жоғалады. Барлық құқық аясындағы
нысан біреу ғана болады – объективті бекітуді барлық тәртіп құқығы
актыларды және басқа қайнар көздерде көрінетін болады.
Бұрынғы табиғи құқық аталатын жағдай, кәзіргі көзқарасқа, ойларға сай
құқықтың объективтік негізін, қоғамның құқықтық талабын құрады. Ал
мемлекеттің міндеті – бұл мазмұнды ресми актыларға кіргізу.
Құқықты сырттан объективтікке айналдыру проблемасымен көптеген
түсініктер және терминдердің байланыстылығына сай соны талдап білу қажет.
Мысалы, құқық нысаны мен құқықтық нысанды айыра білу қажет. Құқықтық
нысан деп негізінен құқықтық құралды атайды, егер олар әлеуметтік
мәселелерді шешу үшін жанама түрде пайдаланса. Мысалы, экономиканы құқықтық
реттеу нысаны.
Құқықты объективтілікке айналдыру нысанымен, қатар (бұл кезде оны,
сыртқы нысан деп атайды) құқықтық ішкі нысанын және ұйымдастырылуын
түсініп, элементтердің байланысу жолдарын (жүйелі келу теориясындағы
құрылымды) зерттейміз.
Құқық нормаларының сыртқы көрінісін құқықтың қайнар көзі деп атайды.
Бірақ бұл термин көп мағнада болады. Құқықтың қайнар көзін формальді
мағнада (құқық нысаны) былай бөледі:
а) материальды мағнада (қоғамның өмірінің материалдық жағдайы,
әруақытта объективті түрде, құқықтың пайда болуын, құқықтық реттеудің
қажеттілігін талап етеді).
б) құқықтық ғылыми қайнар көзі (өткен дәуердегі заңдардың текстілері,
жалнамасын, тарихи хроникалар т.б.)
в) құқықтық қайнар көзі идеологиялық мағнада – қоғамның құқық санасы,
көзқарастар, идеалар, заңды доктриналар.
I.Тарихи бірінші құқық нысанына – (құқықтың қайнар көзі формальды
мағнада) құқықтық дәстүр – мемлекет санкция берген дәстүр жатады. Мазмұны
бойынша ол шын мәніндегі тәртіптерін жолы, бірақ мемлекеттің – қыстау
арқылы іске асыратын мүмкіндігімен пайдаланады: егер үйреншікті күш жұмыс
істемесе, оған мемлекет араласады. Әдет-ғұрыптарға мемлекеттік санкция беру
екі жолмен жүргізіледі:
а) нормативті-құқықтық актыда (әдетке сілтеу) әдет-ғұрыптың негізгі
нормаларын бекіту арқылы.
б) әдет-ғұрыпты сот шешімдерінің нормативтік негізі ретінде пайдалану
артқылы. Егер, норма (тәртіп) әдет-ғұрып түгелімен нормативті-құқықтық
актымың теке түсінді толығымен қайталанса, құқықтық қайнар көзі (құқықтық
әдет) әдет-ғұрып делбестік қасиеттілікті қабылдамайды: әдет-ғұрып нормалары
кәзірде нормативті заңды нысанда не сот преценденті ретінде өмір сүреді.
Әдет-ғұрып құқығы ерте кездегі құқықтық жүйесінің даму кезеңдерінде
үстемділік етті. Дегенмен ол кәзіргі кездегі АҚШ-тың, Англияның, ФРГ
құқықтық жүйеде және мұсылман құқығында пайдаланылады. Әдет-ғұрыптың маңызы
Азияның, Африканың және Океандағы даму үстінде елдерде жоғары бағаланады.
Әдет-ғұрып халықаралық құқықтың қайнар көзі ретінде БҰҰ-ның 1980 жылғы
товарларды халықаралық сатып алу-сату Конвенциясында мойындалған.
II. Құқықтың қайнар көзінің екінші түрі – сот прецеденті. Сот
прецеденті құқықтың қайнар көзі ретінде Көне Римде (преторлық құқық)
мойындалған. Ондай мойындау орта ғасырда да болған. Құқықтың қайнар көзі
сот прецеденті кәзіргі кезде англо-саксандық жалпы құқықққа да таралды
(Англия, АҚШ, Канада, Австралия). Барлық елдерде сот есебі жарияланады,
одан прецендеттен туралы ақпарат алуға болады. Прецедентті құқықтың қайнар
көзі ретінде мойындау соттағы құқықтық шығармашылық функциясын мойындау,
мұндай жағдайда – шын мәнінде жоғарғы құқықтық мәдениет, сот жүйесі сияқты
дамыған құқықтық сана, демократиялық традиция жөнді ақпарат жүйесі және
әлеуметтік бақылаудың нәтижелері болып табылады.
Соттар прецедентті тудырмайды оларды жасап шығармайды.
Прецеденттірдің көмегімен соттар қоғамда бұрын құрылған нормаларды
бекітеді. Сот прецедентті қажетті заңның жоқтығынан не, сол сияқты бар
кезде де құрады.
Прецеденттер барлық соттармен жасалмайды, тек жоғарғы инстанциядағы
соттармен белгіленеді. Англияда ондай инстанциядағы соттарға Жоғарғы және
сот апппеляциялық және лорд палатасының соттары жатады.
Россияның құқықтық жүйесінде сот прецеденті арнайы түрде құқықтың
қайнар көзі ретінде мофындалмаған.
Мемлекеттің басқару аясының қызыметінде құқықтың қайрнар көзі
әкімшілік прецеденті болуы мүмкін.
Сонымен, заң прецеденті (сот не әкімшілік) – сот және әкімшілік
шешімдері мұндай жұмыстарды қарағанда үлгі (эталон, үлгі алатын)
пайдаланылды және заңды тәртіпке айналды. Сот прецеденті - бұл соттың
шешімі, онда сот ізденіп өз жұмысын шешу үшін жаңа заң нормаларын табады
және пайдаланады, яғни прецедент болып аталуы үшін бірегей ғана сот шешімі
болуы қажет. Сонымен қатар , жалпы құқық! Елдерінде прецедент – бірнеше
соттардың шешімімен құрылады.
III. Құқық нормаларының қайнар көздерінің біріне, яғни үшіншісі
ретінде нормативтік-құқықтық келісімді атауға болады.
Барлық құқықтық жүйелерде келісімдердің маңызы құқық белгілеуші
ретінде мойындалады. Бірақ оны құқықтың қайнар көзі ретінде басқа құқықтық
келісіндерден, жекелеген заңды актылардан (мысалы азаматтық құқықтағы сату-
саты алу келісімі) айыра білу керек. Себебі, оларда заңды тәртіпті
белгілемейді тек нақты субъектілердің нақты құқықтары мен міндеттерін
белгілейді. Нормативті-құқықтық келісімдер ретінде субъектілердің өзара сөз
байласулары көрінеді, өйткені онда жаңа заң тәртіптері бар. Келісім
құқықтың қайнар көзі ретіндегі маңызы халықаралық және Конституциялық
құқықтар үшін көбрек қажет, себебі, базарлық қатнастардың дамуына
байланысты азаматтық және еңбек құқықтарының аясында таралады. Жалпы
алғанда, нормативті-құқықтық келісімдердің заң нормаларының қайнар көзі
ретінде үлкен болашағы бар.
IV. Төртінші (ең маңызды) құқықтың қайнар көзіне нормативті- актылар
жатады (ол туралы келесі сұрақта).
Заңды доктриналар (құқықтық теориялар, құқық туралы ілімдер) құқықтың
төртінші (ең маңызды) қайнар көзіне жатады. Оның үлкен маңыздылығы Ертедегі
Рим құқығына әсер етті. Белгілі рим юристеріне соттарға міндетті
түсініктеме беруге рұқсат, құқық берлген. Кәзіргі кезде, заңды доктриналар
мұсылман құқығының шығу көздеріне айналды. Англиядағы соттар өздерінің
кейбір шешімдеріне негізді ғалымдардың жұмыстарынан табады соған сүйенуге
тырысады.
Көп елдердегі континентальдық және жалпы құқықтардың қайнар көздеріне
құқықтың жалпы принциптері (қағидалары) жатады.
1. Нормативті-құқықтық акт: түсінігі және түрлері
Нормативті-құқықтық акт құқықтың негізгі нысаны ретінде жазулы құқық
елдерінде пайдаланылады. Оның өзіне тән негізгі сипатымен белгіленеді, яғни
ол бір жағынан, заң нормаларының қайнар көзі болып табылады, ал екінші
жағынан, құқықтық актылардың түрлеріне жатады. Сонымен, нормативті-құқықтық
акт:
а) заң нормаларын ұстайды;
б) арнайы жазбаша акт-құжат болып саналады;
в) мемлекеттің ерекше шығармашылық әрекеттерінің нәтижесі.
Нормативті-құқықтық акт өкілеттік заңдар тәртібінде не болмаса
референдум атрқылы қабылдануы мүмкін, бірақ әр уақытта мемлекеттің еркін
көрсетуі қажеттілік.
Нормативті-құқықтық актыны оның жоғарыдағы көрсетілген белгілерін
есептей отырып заңды нормаларды бойына сіңірген және белгілі процедуралық
нысанды қабылданатын арнайы жазба акт-құжат ретінде білуіміз керек:
а) мемлекеттің міндетті органдарымен;
б) өкілетті заңдар тәртібінде;
в) референдум тәртібіндегі.
Нормативті-құқықтық актілерді басқа құқықтық актілердің түрлерінен
айыра білу қажет – жекелеген заңды актыларден, ең маңыздысы – құқықты
қолдану актісінен. Оларды біріктіретін жалпы заң табиғаты, әрқайсысының
мемлекеттік-билік ұйғарымдары бар, бірақ қолдану актысында бұл ұйғарымдар
жекеленген, нақтылық (субъектілерге және мазмұндарына байланысты) сипатта
болады.
Нормативті-құқықтық актылардың негізгі мақсаттары – құқық нысандары
басқа басқадағыдай – құқықтық ақпаратты сақтап жөнді жағдайда қажетті
жерлерге жеткізеді. Бұл жағынан нормативті-құқықтық актлар өте қолайлы
жетілген құқық нысаны – мемлекет және жәй субъектілер үшін. Мемлекет сол
артқылы оперативті түрде құқықтық реттейді, қоғамның құқықтық қажеттілігіне
көңіл аударады, барлық қоғамдық процесстерді басқару жұмысына координация
жасайды.
Нормативті-құқықтық актылардың түрлері.
Олар, ең алдымен заңдарға, қосымша заңдарға, нормативті-құқықтық
актыларға бөлінеді.
Заң мынадай белгілерден тұрады:
а) мемлекеттің жоғарғы билік органдарымен не референдум артқылы
қабылданады;
б) оған ең жоғарғы заңдылық күш тән және құқықтың басқа қа йнар
көздеріне қарағанда үстемдігі басым;
в) қабылданады, өзгертіледі және ерекше процедуралық тәртіппен
толықтырылады;
г) маңыздылығы жоғары әлеуметтік аяны реттейді, өте маңызды қоғамдық
қатнастарды, құқықтық реттеудің басын бекітеді;
д) қоғамның қызығушылығы мен кркін көрсетуі міндетті;
е) бірыңғай нормативті (басқа нормативті-құқықтан айырмашылығы, тек
құқық нормаларынан тұрады жекелеген-билік ұйғарымын, вкрапленияны алуы
мүмкін.
Заңдар, өз жағынан, Конституциялық және кәдүмгі заңдарға бөлінеді:
Конституциялық заңға мыналар жатады:
а) Конституция (мемлекеттің негізгі саяси-құқықтық актысы);
б) Конституцияның өзіне толықтырулар мен өзгертулер кіргізетін заңдар;
в) заңдарды қабылдаудың қажеттігін бекіткен заңдар.
Кәдімгі заңдарды кодификациондық (заңдардың негіздері, Кодекстер) және
ағымдағыға бөлуге болады. Федеративтік мемлекеттерде заңдар федераральдық
(жалпы федеральдық) және Федерацияның субъектілерінің заңдары.
Қосымша нормативті-құқықтық актылар – заңдарға міндетті түрде
негізделуі қажет және оған қайшы болмауы керек.
Қазақстан Республикасындағы заңға қосымша (иерархия негізінде)
нормативтік-құқықтық актыларға төмендегілер жатады:
а) ҚР Президентің жарлығы
б) ҚР үкіметінің нормативті актылары
в) Атқарушы биліктің орталық органдарының нормативтік актылары
(министрлер, мемлекеттік комитеттер және ведомствалар).
Нормативті-құқықтық актылардың ерекше түрі ретінде тек мекемелерде,
өндіріс орындарында әрекет істейтін локальды нормативтік актыларды айтамыз
(уставтар, ережелер т.б.)
2. Субъективті заңды құқық. Субъективтік заңды құқық пен субъективтік заңды
міндеттердің өзара байланыстары.
Юриспруденцияда құқық деген сөз бір-бірімен байланыстағы, бірақ екі
құбылысты көрсетеді: оның біреуі объективтік құқық, - екіншісі субъективтік
заңды құқық.
Объективтік құқық - әлеуметтік нормалардың бір түрі, әлеуметтік
реттеуші, яғни жалпылама құқық сияқты.
Бұл мағнада құқық туралы көпжақты айту мүмкін емес сипатта болады:
егер әңгіме құқық туралы болса, субъективтік құқық туралы айтылғанын
білуіміз керек. Объективтік құқық субъективтік құқықпен байланыссыз
қаралса, оны жәй құқық деген атаққа ілінеді: азаматтық құқық, әкімшілік
құқық т.с.с.
Субъективтік заңды құқық – объективтік құқықпен тығыз байланыстағы
онымен қамтамасыз етілген, соның негізінде пайда болған, бірақ сапа жағынан
айырмашылығы бар, яғни басқа құбылыс. Осы мәселене талдай отырып, екі
проблемалары бөліп қарауымыз керек:
а) құқықтағы объективтік және субъективтік проблемалар;
б) объективтік құқық және субъективтік заңды құқық.
Біріншісі философиялық сипатта және оның мәні сонда, қоғам өміріндегі
қандай құбылысты заңгерлер қай әрежеде объективтік құқық, объективтік, ал
қандай дәрежеде – субъективтік аталатының көрсету. Біздің қарастырып
отырған проблемамыз юриспруденция аясында және субъективтік құқық мұнда
субъективтік болып аталуының бірақ себебі бар: субъектіге тікелей қатасы
барлардың бәрін жаққызамыз. Сондықтан оны субъективтік емес
субъективтік деп атауға да болады. Кейде, соған байланысты мынандай
анықталманы кездестіруге болады: субъективтік құқық – субъектінің құқығы.
Осындай спецификалық жағдайда, құқықтанудағы тағы бір, сапасы жағынан бөлек
түсінік құқық - әлеуметтік нормалардың ерекше түрі ретінде мынандай
абсулдты қортындығы келуге болады: субъективтік заң құқығы дегеніміз,
әйтеуір бір нормалардың жүйесі, неге екені белгісіз, жеке субъектіге
жатады.
Сондықтан, субъективтік заңды құқықтың анықтамасын белгілеген кезде,
үш сөздің әрқайсысына түсінік беріп, сол терминнің мазмұнын ашып
көрсетуіміз қажет:
а) неге ол субъективтік;
б)заңдылық деген негі білдіреді;
в) бұл кезде құқық деген сөзге қандай мән беріледі.
Субъективті заң құқығы – құқық субъективтігіне заң нормаларымен оның
қызығушылығын қаңығаттандыруға құқықтық қатынастағы мүмкіндік тәртібінің
өлшемін белгілеуге берілген құқық және ол басқа субъективтінің
корреспонденттік міндетімен қамтамасыз етілсін мемлекепен кепілденген
құқықтық қатынас.
Бұл анықтама төмендегідей белгілерге негізделген:
1. Мұндағы әңгіме белгілі тәртіптің мүмкіндігі.
2. Мұндай мүмкіндік көріннге емес, тікелей құқық субъектісіне (құқықтық
қаблеттілігі бар адамға) беріледі.
3. Құқық субъектісіне оның қызығушылығын қанағаттандыру үшін беріледі.
4. Құқықтық қатнастарда өмір сүреді.
5. Тәртіп өлшеміне сай өзінің шекарасы бар. Ондай өлшемді бұзу, құқықты
дұрыс қолданбағандық.
6. субъективтік заң құқығы белгілі заңды міндеттілікпен байланыссыз өмір
сүре алмайды.
7. Корреспонденттік заңды міндеттері бар органдар үшін іске асыру,
мемлекеттің күш қолдану мүмкіндігімен кепілденеді не басқа құқық
қорғау жолымен жүргізіледі.
8. Заңды табиғаты мынадан көрінеді:
а) белгілі тәртіп мүмкіндігі заң нормаларымен белгіленеді;
б) ол мүмкіндікті іске асыру мемлекетпен кепілденеді.
Заң нормаларының негізнде пайда болатын субъективтік құқықты
сипаттағанда, терминнің ішінен – субъективтік заңдылық құқығы ,
заңдылық сөзді тастауға болмайды. Себебі, кейде көбінесе былай сөйлейміз:
субъективтік құқық және заңдылық міндеттер. Мұнда, қарап отырсақ
субъективтік құқықтар заңдылық болмауы мүмкін. Өйткені құқық – жалғыз ғана
әлеуметтік реттеуші емес екендігі белгілі. Сондықтан, қанша әлеуметтік
нормалардың түрлері болса, сонша субъективтік құқықтардың түрлері бар.
Мысалы: моральдық нормалдың негізінде субъективтік моральдық құқық пайда
болады, корпоративтік нормалардың негізінде – қоғамдық ұйымдардың
мүшелерінің субъективтік құқықтары пайда болады т.с.с. Әлеуметтік
нормалардың әрекетінің принципиальды тетігі бір ең ғана: норма – фактіге
сай жағдай – субъективтік құқық және міндеттілік.
Қөңіл аударатын мәселе сөз құқық көп жағдайда заңды емес
құбылыстарға пайдаланылады. Мысалы, формальды – заңдылық мәні жоқ мынандай
сөз тіркестерін айтуға болады: табиғи құқық, адам құқығы.
Субъективтік заңды құқық, объективтік құқық сияқты өзінің ішкі
(внутренний мир) бар: өз элементтері, ішкі ұйымы, белгілі құрлымы. Оның
элементтерін құқықты деп атайды. Белгілі орыс ғалымы құқықтанушы
Н.Г.Александров өз кезінде субъективтік заңдылық құқықтың құрамындағы мына
үш құқықты (правомочия) бөліп айтуды ұсыныпты:
1) түр,
2) оны ұстаушының тәртіптілік мөлшері,
3) міндетті адамнан белгілі тәртіп мөлшерін талап ету мүмкіндігі және
қажетті жағдайда мемлекеттік аппараттың қыстайтын күшіне жүгіну мүмкіндігі.
Егер қысқаша көрсетсек былай бөлінеді:
а) жөнді әрекет жасауға құқығы;
б) талап ету құқығы;
в) жауапқа тарту.
Субъективтік заңды құқықтың диалектикалық қарама-қайшылығына
субъективтік заңды міндеттері жатады. Олар айырылмайтын байланыста және
бірінсіз-бірі өмір мүрмейді. Бір субъективтінің құқығы іске асырылмайды,
егер сондай міндеттері бар екінші субъективтінің құқығы іске асырылмаса
міндеттілік тің болуы субъективтік құқықсыз мағнасыз болады. Сондықтан,
белгілі тезис құқық міндетсіз болмайды әлеуметтік адалдықтың жалпы басын
көрсетіп қана қоймайды, сонымен қатар заң нормаларының әрекетінің
механизімінің құқықтық заңдылығын көрсетеді.
Субъективтік заңды міндеттер – бұл заң нормаларымен субъектіге
тапсырылған құқық, мақсаты құқықтық қатнастардағы өкілетті субъектінің
қызығушылығын қанағаттардыру қажетті тәртіп өлшемін белгілеу, іске асырылуы
мемлекеттік қыстау аппараты арқылы жүргізілу мүмкіндігі.
Субъективтік заңды міндеттердің анықтамасы оның мынандай сипаттамасын
көрсетеді:
1. Әңгіме белгілі тәртіптің қажеттілігін (долженствовании).
2. Құқыққа не құқыққа қабілетті адамға.
3. Құқық берілген субъектінің қызығушылығын қанағаттандыру үшін құқық
субъектісіне жүктеледі.
4. Құқықтық қатнастар болады.
5. Қажетті тәртіптің өзіндік шегі болады.
6. субъективтік заңды құқықпен байланыссыз өмір сүре алмайды.
7. Іс жүзіне асыру мемлекеттің күштеу мүмкіндігімен қамтамасыз етіледі.
8. Заңды табиғаты бар, ол мынадан көрінеді:
а) белгілі тәртіптің қажеттілігі субъектілерге арналған заң
нормаларына жүктеледі;
б) іс жүзіне асыру мемлекеттің күштеу мүмкіндігімен қамтамасыз
етіледі.
Субъективтік заңды құқық және міндеттілік, басқа көптеген
диалектикалық қарама-қайшылық сияқты жалпылама жолы бар, соған қарамай бір-
бірінен көп айырымашылығы бар. Оларды біріктіретін, біріншіден, жалпы заңды
табиғаты: және құқық, және міндетілік заң нормаларынан шығады және
мемдекетпен кепілдінеді. Екіншіден, құқық та, және міндеттілік те тәртіп
мөлшері болады. Сонымен, бірге құқық – тәртіп мөлшерінің мүмкіндігі, ал
міндеттілік – қажетті (керек) тәртіп мөлшері. Бұл айырмашылықтың мәнін
мынадан көруге болады: біріншіден, құқықтың іске асырылуы өкілетті адамның
еркіне байланысты болады, екіншіден, міндетті адамның еркі бұл қатнаста
қатал төмен детілген (детерминирован): ол өзінің міндетін өзі іске асыруы
қажет.
Құқық пен міндеттіліктің айырмашылығы сонда, егер бірінші, өзін
ұстаушы үшін игілікті болса, екіншісі; өзін алып жүрушінің қызығы үшін
істелмейді, басқа адамның қызығы үшін – заңды өкілдің.
Қорыта келе айтсақ, жалпы субъективтік міндеттілік те, субъективтік
құқық сияқты, заңды емес болуы мүмкін: субъективтік моральді міндеттілік,
қоғамдық ұйымдардың мүшелерінің субъективтік міндеттері т.с.с.
Құқық пен заңның ара-қатнасы туралы проблемалар көне заманнан бері
көтеріліп, бір мезгілде пайда болған (Демокрит, Софистер, Сократ, Платон,
Аристотель, Эпикур, Цицерон, рим юристері) және осы уақытқа дейін
құқықтүсінуде ортанғы проблемалардың бірі болып саналады.
Бұл проблеманың мазмұнына үқілсек заңды қатал, арнайы мағнада заң деп
түсінбейміз (тек жоғарғы биліктің актысы және жоғарғы заңның күші ретінде
түсінеміз), а барлық арнайы заң нормаларының қайнар көздері (заңдар,
жарлықтар, қаулылар, заңды прецеденттер, санкцияланған дәстүрлер т.б.).
Құқық пен заңның айырмашылығына байланысты көптеген концепциялар бар.
Дегенмен де екі принципиальды бағытты алайық:
а) Құқық – мемлекеттік биліктің туындысы және барлық арнайы құқық
нормаларының қайнар көздерін, олардың мазмұнына қарамай құқық деп есептеуге
болады.
б) Заң, өз мәніндегі субъектімен және өз мәніндегі процедуралық нысанға
сай қабылданған болсада құқықтық мазмұны болмаы мүмкін, құқықтық емес заң
ретінде саяси бассыздықты көрсете алады.
Ең алғашқы рет жоғарыдағы ойды белгілі құқықтанушы және құқықтың
теоретигі Шершневич Г.Ф. болды. Ол кісінің ойынша, мемлекеттік билік барлық
құқық нормаларының қайнар көзі болып есептелген.
Қазіргі осы проблеманы зерттеуші профессор В.С.Нерсесянцтің ойынша, тек
құқықтық заңды ғана құқық ретінде есептеуді ұсынған.
Қызыметтегі заң нормалары (позитивтік құқық), - ол кісінің айтуы
бойынша, - құқықтық болады (өзінің түсінігі мен мазмұны бойынша) тек сондай
өлшемде, егер оларда индивидтердің формальды теңдігі мен формальды
бостандығының принциптері нормативті түрде көрсетілсе және жұмыс үстінде
болса мұндай қыйын проблемаларды шеші үшін бір жағынан жалпы құқық пен
мемлекеттің ара-қатынасынан және бір-бірімен келісімдігінен, ал екінші
жағынан, - нысан мен мазсұнның жалпы философиялық заңдылықтар бойынша
байлансытарына сүйену қажет.
Мемлекет пен құқықтың жекелігі (даралығы), (мемлекет құқықты тұғызады
мағнасында) және қоғам дамуының нәтижесінде пайда болғандығы мойындалған.
Сондай деңгейде мемлекеттен қазіргі кездегі құқыққұру процесстері тәуелсіз:
олар қоғам организімінің қойнауында жүріп өздерін тұрақты, қайталанатын
әлеуметтік қатнастар мен актылардың түрінде көрсетеді, қоғамдағы құқықтың
талаптары ретінде құрылады және қоғамдық санамен белгіленген. Ал
мемлекеттің жұмысы – адалдыққа негізделіп сол талаптарды көрсету (табу),
оларды заңға айналдыру, яғни арнайы қайнар көздерде жалпыға бірдей тәртіп
жолдары ретінде бекіту. Сонымен, құқық мазсұн мен нысанның бірлігі ретінде,
қоғам мен мемлекеттің бір-бірімен келісімділігінің нәтижесі болып табылады:
Құқықтың мазмұны (тәртіп жолының өзі, құқықтың ақпараттық жағы) объектив
түрде, әлеуметтік процесстердің ықпалымен құрылады, ал құқықтың нысанын
мемлекет белгілейді.
Құқық пен заңды айыру кезінде, қөңілді тек проблеманың бір ғана жағына
аударады – құқықтық нысанның мазсұнының (заңның) үздіксіз болу мүмкіндігі.
Дегенмен, мынандай сұрақ туады: жалпы құқық әртүрлі нысандардың сыртында
объективтірілмей өмір сүре ала ма? Бұл сұраққа жоқ деп жауап береміз:
құқық оғанға дейін және оның сыртында өз нысанынсыз (заңсыз) болуы мүмкін
емес, болмайды да. Өйткені, табиғи құқық дегеніміз, шын мәнінде, табиғи -
әлеуметтіктің басы, ол заңды ұйғарымдардың мазмұнын белгілеуі керек, ал
құқық (осы күнге құқықтың қасиеті туралы пікірлерге қарағанда өз мағнасында
болмайды. Осы туралы В.С.Нерсесынцтың айтуы бойынша, табиғи құқық пен
позитивтік құқықты болу – құқық пен заңның ара-қатнасы туралы көптеген
мүмкін версиялардың тек тіреу ғана – деген. Қазіргі кездегі құқық пен заңды
бөлудің мазмұны табиғи құқық пен заңды қарсы қоюдан тұрмайды, керісінше
позитивті құқықтың өзінің мазмұны мен нысаның бір-бірне сәйкестігін
белгілеу болып табылады.
Құқық пен заңның арақатнасын сипаттағанда тек төмендегідей тұрғыдан
белгілеуге болады:
1. Құқық пен заңды айыру қажет. Заң (нормалардың қайнар көзі) – бұл
құқықты сырттай объективтендірген көріну нысаны, ал құқық – сол нысан
мен мазмұнның бірлігі (тәртіп жолы).
2. Құқық оғанға дейін де және заңнан тыста бола алмайды. Нысан – құқықтың
өмір жолы, оның өмір сүруі. Профессор Мушинскийдің сөзімен: Барлық
қазіргі құқық жүйесі заңдардың мундырлерімен киінген.
3. Заңдардың құқықтық емес мазсұндары болуы мүмкін, осы көзқарасқа
байланысты, бос мазсұнсыз нысан болуы мүмкін – құқықсы заң (заңның
құқықтық не құқықтық емес мазсұны – ол жалпы табиғи – құқықтық
бастаманың негізінде белгіленеді, сонымен қатар, сол қоғамның нақтылы-
тарихи өміріне байланысты).
Мұндай жағдай, жалпы заңдардың қатнастарының нысандары мен мазсұндарының
құбылыстарына жауап береді. Мұнда мазсұнсыз нысан орын алуы мүмкін (ол
мазсұнсыз, әрине, берілген қатнаста: онда қалай болса да мазсұны бар.
Мысалы, қағаздан орындықтың нысанын имитировать етуге болады, олсыртқы
жағынан оған өте ұқсас болады. Дегенмен, белгіленген көзқарасқа байланысты,
орындық функциясы, (бұл конструкция) тікелей мазсұнсыз: орындық тек
нысанына байланысты. Басқа жағынан, орындықтың орнына жалпы ешқандай нысаны
жоқты пайдалану мүмкін емес.
Құқық әлеуметтік нормалар жүйесінде
Норма (латын почта - өлшем, тәртіп, үлгі, стандарт. Нормалар әртүрлі
объектілер мен процесстерге қатысы бар: табиғи, техникалық әлеуметтк.
Нормалар әртүрлі объектілердің қызымен істеуге қаблеттілігіның шегін
көрсетеді, өзімен өзі қалады (өз маңыззын жоймайды). Әлеуметтік есем
нормалардың тікелей адамға қатнасы бар. Мысалы, адам денесінің
температурасы, температураның нормасы. Әлеуметтік нормалар – бұл адамдардың
қоғамдағы тәртібін реттейтін ереже. Олар мынандай сипатта болады:
1. Әлеуметтілік. Олар әлеуметтік аяны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz