Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде-құқық бұзушылық туралы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І.тарау. Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде. құқықбұзушылық
1.1. Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде.құқықбұзушылықтың түсінігі ... ..6
1.2. Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде.құқықбұзушылықтың түрлері ... 13
ІІ.тарау. Заңды жауапкершіліктің түрлері
2.1. Заңды жауапкершіліктің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2. Заңды жауапкершіліктің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.3. Заңды жауапкершіліктен босатудың мән.жайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І.тарау. Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде. құқықбұзушылық
1.1. Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде.құқықбұзушылықтың түсінігі ... ..6
1.2. Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде.құқықбұзушылықтың түрлері ... 13
ІІ.тарау. Заңды жауапкершіліктің түрлері
2.1. Заңды жауапкершіліктің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2. Заңды жауапкершіліктің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.3. Заңды жауапкершіліктен босатудың мән.жайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Кіріспе
Заңды жауапкершілік, бір жағынан, жалпы әлеуметтік жауапкершіліктің түрі, басқа түрлер басқа әлеуметтік нормалардың негізінде пайда болады – саяси, мораль нормаларының, корпоративті нормалардың т.с.с.
Басқа жағынан, заңды жауапкершілік құқықтық мәжбүрлеу шарасының түрі, сонымен бірге ол көбірек қаттылау түрі, көбірек деңгейде субъектінң құқықтық жағдайына тиістілі бар.
Заңды жауапкершіліктің белгілері:
1. Ретроспективті сипатта, яғни алдыда өтіп кеткен тәртіпке деген реакция, өткен тәртіпке (не кейбір оқыйғада – созылмалы). Субъект алда болатын тәртіптеріне заңды жауапкершілікке тартылмайды.
2. Заңды жауапкершіліктің негізіндегі тәртіп, міндетті түрде ерекше болуы қажет, яғни бойында құқық бұзудың белгісін ұстауы керек. Кінәлі тәртіп болуы керек. Кінәсіз заңды жауапкершілік болуы мүмкін емес.
3. Заңды жаупкершілік құқықбұзушының тәртіпін әр уақытта мемлекеттік және қоғамдық талқылауымен (негативті бағалау) байланысты.
4. Айыпты сипатта болады. Бұл белгінің мәні сонда, құқықбұзушыда оның жасаған әрекеттеріне байланысты жаңа заңды міндеттер пайда болады (құқықбұзғанға дейін болмаған). Құқықбұзушылық заңды факт, ерекше – қорғаушылық құқықтық қатнастардың тууына әсер етеді (құқықбұзушымен мемлекеттің арасындағы), сол қалыпта осы міндеттер пайда болады.
5. Заңды жаупкершілік көнтерлілік сипатта болады. Қандай да болмасын міндеттілік-аутпалық, бірақ құқықбұзу нәтижесінде ерекше міндеттер пайда болады - өзіне тиісті және басқа бағдарламаларынан айырғанға көтерімділік көрсету (көну).
6. Заңды жауапкершілікті жүктеу тәртібі заңмен белгіленеді, яғни заң бұл процесстің белгілі процедуралық нысандарын белгілейді.
Егер айтылған белгілерді есепке алсақ, онда заңды жауапкершілікті құқықтық қатнаспен саластыруға (қорғаушылық) және ерекше заңды міндеттілікпен. Егер құқықбұзушылық мемлекетпен сезілмесе не болмаса белгіленбеген болса (не тауып алынбаған) құқықбұзушы ештеңеге жаупты емес) керісінше, ол жасалған құқықбұзушылықтың игілігімен пайдалануына болады). Сондықтан, оның айтсақ, заңды жауапкершілік - өзі міндеттілік емес, қорғаушы құқықтық қатнастағы оны іс жүзіне асыру процессі.
Заңды жауапкершілік, бір жағынан, жалпы әлеуметтік жауапкершіліктің түрі, басқа түрлер басқа әлеуметтік нормалардың негізінде пайда болады – саяси, мораль нормаларының, корпоративті нормалардың т.с.с.
Басқа жағынан, заңды жауапкершілік құқықтық мәжбүрлеу шарасының түрі, сонымен бірге ол көбірек қаттылау түрі, көбірек деңгейде субъектінң құқықтық жағдайына тиістілі бар.
Заңды жауапкершіліктің белгілері:
1. Ретроспективті сипатта, яғни алдыда өтіп кеткен тәртіпке деген реакция, өткен тәртіпке (не кейбір оқыйғада – созылмалы). Субъект алда болатын тәртіптеріне заңды жауапкершілікке тартылмайды.
2. Заңды жауапкершіліктің негізіндегі тәртіп, міндетті түрде ерекше болуы қажет, яғни бойында құқық бұзудың белгісін ұстауы керек. Кінәлі тәртіп болуы керек. Кінәсіз заңды жауапкершілік болуы мүмкін емес.
3. Заңды жаупкершілік құқықбұзушының тәртіпін әр уақытта мемлекеттік және қоғамдық талқылауымен (негативті бағалау) байланысты.
4. Айыпты сипатта болады. Бұл белгінің мәні сонда, құқықбұзушыда оның жасаған әрекеттеріне байланысты жаңа заңды міндеттер пайда болады (құқықбұзғанға дейін болмаған). Құқықбұзушылық заңды факт, ерекше – қорғаушылық құқықтық қатнастардың тууына әсер етеді (құқықбұзушымен мемлекеттің арасындағы), сол қалыпта осы міндеттер пайда болады.
5. Заңды жаупкершілік көнтерлілік сипатта болады. Қандай да болмасын міндеттілік-аутпалық, бірақ құқықбұзу нәтижесінде ерекше міндеттер пайда болады - өзіне тиісті және басқа бағдарламаларынан айырғанға көтерімділік көрсету (көну).
6. Заңды жауапкершілікті жүктеу тәртібі заңмен белгіленеді, яғни заң бұл процесстің белгілі процедуралық нысандарын белгілейді.
Егер айтылған белгілерді есепке алсақ, онда заңды жауапкершілікті құқықтық қатнаспен саластыруға (қорғаушылық) және ерекше заңды міндеттілікпен. Егер құқықбұзушылық мемлекетпен сезілмесе не болмаса белгіленбеген болса (не тауып алынбаған) құқықбұзушы ештеңеге жаупты емес) керісінше, ол жасалған құқықбұзушылықтың игілігімен пайдалануына болады). Сондықтан, оның айтсақ, заңды жауапкершілік - өзі міндеттілік емес, қорғаушы құқықтық қатнастағы оны іс жүзіне асыру процессі.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Сапарғалиев Ғ., ИбраеваА. Мемлекет жөне құкықтеориясы. Алматы, 2003.
2. Проблемы теории государства и права. Москва, 2000 г.
3. Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. М., 1999
4. Ағдарбеков Т. Мемлекет және құқық теориясының проблемалары (оқу құралы). Түркістан: Қожа Ахмет Ясау атындағы Халықаралық Қазақ-түрік университеті, 2005 ж.
5. Жоламан Қ.Д., Мухтарова А.Қ., Тәуекелов А.Н. Мемлекет және құқық те-ориясы. Алматы, 1998.
6. Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. Қарағанды, 2002.
7. Құдайбергенов УД. Теория государства и права. Алматы, 1999.
8. Шоқан Уәлиханов. Таңдамалы. Алматы, 1985.
9. Зиманов С.З. Общая теория права и ее место в системе правоведения. Алматы, 1982.
10. Матюшин Г.Н. У истоков человечества. М., 1982.
11. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного общества. М., 1999.
12. Гумпеловт Л. Общее учение о государстве.
13. Каутский К. Материалистеческое понимание истории. М-Л., 1931. 2-том.
14. Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 2006.
15. Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана. Ташкент, 1925. 77-бет.
16. Тәтімов М., Әлиев Ж. Дербестігіміз — демографияда. Алматы, 1999,34-бет.
17. Тоинби А. Постижение истории. М., 1990. 43-бет. Карл Ясперс. Смысл и значение истории. М., 1994. 30-бет.
1. Сапарғалиев Ғ., ИбраеваА. Мемлекет жөне құкықтеориясы. Алматы, 2003.
2. Проблемы теории государства и права. Москва, 2000 г.
3. Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. М., 1999
4. Ағдарбеков Т. Мемлекет және құқық теориясының проблемалары (оқу құралы). Түркістан: Қожа Ахмет Ясау атындағы Халықаралық Қазақ-түрік университеті, 2005 ж.
5. Жоламан Қ.Д., Мухтарова А.Қ., Тәуекелов А.Н. Мемлекет және құқық те-ориясы. Алматы, 1998.
6. Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. Қарағанды, 2002.
7. Құдайбергенов УД. Теория государства и права. Алматы, 1999.
8. Шоқан Уәлиханов. Таңдамалы. Алматы, 1985.
9. Зиманов С.З. Общая теория права и ее место в системе правоведения. Алматы, 1982.
10. Матюшин Г.Н. У истоков человечества. М., 1982.
11. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного общества. М., 1999.
12. Гумпеловт Л. Общее учение о государстве.
13. Каутский К. Материалистеческое понимание истории. М-Л., 1931. 2-том.
14. Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 2006.
15. Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана. Ташкент, 1925. 77-бет.
16. Тәтімов М., Әлиев Ж. Дербестігіміз — демографияда. Алматы, 1999,34-бет.
17. Тоинби А. Постижение истории. М., 1990. 43-бет. Карл Ясперс. Смысл и значение истории. М., 1994. 30-бет.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І-тарау. Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде- құқықбұзушылық
1.1. Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде-құқықбұзушылықтың
түсінігі ... ..6
1.2. Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде-құқықбұзушылықтың түрлері ... 13
ІІ-тарау. Заңды жауапкершіліктің түрлері
2.1. Заңды жауапкершіліктің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2. Заңды жауапкершіліктің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.3. Заңды жауапкершіліктен босатудың мән-
жайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .57
Кіріспе
Заңды жауапкершілік, бір жағынан, жалпы әлеуметтік жауапкершіліктің
түрі, басқа түрлер басқа әлеуметтік нормалардың негізінде пайда болады –
саяси, мораль нормаларының, корпоративті нормалардың т.с.с.
Басқа жағынан, заңды жауапкершілік құқықтық мәжбүрлеу шарасының түрі,
сонымен бірге ол көбірек қаттылау түрі, көбірек деңгейде субъектінң
құқықтық жағдайына тиістілі бар.
Заңды жауапкершіліктің белгілері:
1. Ретроспективті сипатта, яғни алдыда өтіп кеткен тәртіпке деген
реакция, өткен тәртіпке (не кейбір оқыйғада – созылмалы). Субъект алда
болатын тәртіптеріне заңды жауапкершілікке тартылмайды.
2. Заңды жауапкершіліктің негізіндегі тәртіп, міндетті түрде ерекше болуы
қажет, яғни бойында құқық бұзудың белгісін ұстауы керек. Кінәлі тәртіп
болуы керек. Кінәсіз заңды жауапкершілік болуы мүмкін емес.
3. Заңды жаупкершілік құқықбұзушының тәртіпін әр уақытта мемлекеттік және
қоғамдық талқылауымен (негативті бағалау) байланысты.
4. Айыпты сипатта болады. Бұл белгінің мәні сонда, құқықбұзушыда оның
жасаған әрекеттеріне байланысты жаңа заңды міндеттер пайда болады
(құқықбұзғанға дейін болмаған). Құқықбұзушылық заңды факт, ерекше –
қорғаушылық құқықтық қатнастардың тууына әсер етеді (құқықбұзушымен
мемлекеттің арасындағы), сол қалыпта осы міндеттер пайда болады.
5. Заңды жаупкершілік көнтерлілік сипатта болады. Қандай да болмасын
міндеттілік-аутпалық, бірақ құқықбұзу нәтижесінде ерекше міндеттер
пайда болады - өзіне тиісті және басқа бағдарламаларынан айырғанға
көтерімділік көрсету (көну).
6. Заңды жауапкершілікті жүктеу тәртібі заңмен белгіленеді, яғни заң бұл
процесстің белгілі процедуралық нысандарын белгілейді.
Егер айтылған белгілерді есепке алсақ, онда заңды жауапкершілікті
құқықтық қатнаспен саластыруға (қорғаушылық) және ерекше заңды
міндеттілікпен. Егер құқықбұзушылық мемлекетпен сезілмесе не болмаса
белгіленбеген болса (не тауып алынбаған) құқықбұзушы ештеңеге жаупты емес)
керісінше, ол жасалған құқықбұзушылықтың игілігімен пайдалануына болады).
Сондықтан, оның айтсақ, заңды жауапкершілік - өзі міндеттілік емес,
қорғаушы құқықтық қатнастағы оны іс жүзіне асыру процессі.
Заңды жауапкершіліктің пайда болуы туралы басқа да көзқарастар бар:
а) ол қорғаушы құқықтық қатнаспен құқықбұзғаннан кейін тоқтамай бірге
пайда болады;
б) негізгі құқықты қолдану актысын шығарғаннан кейін пайда болады (үкім,
шешім), онда барлық заңды жаупкершілікке қажетті кездер тіркеледі.
Заңды жауапкершілік айыптылық (қыйнайтын) және құқықты орнына келтіру
функциясын орындайды. Проф. О.Э. Лейст осы жөнінде екі функция туралы емес,
екі кейіптегі заңды жауапкершілікті айтады: айыптау, ол қылмыстық,
әкімшілік және тәртіптілік жауапкершілікті біріктіреді және құқықтық
тәрбиелеуді (азаматтық құқықтық және материальды жауапркешілік).
Традициялық түрде заңды жауапкершілікті былай бөлеміз: қылмыстық-
құқықтық, әкімшілік құқықтық, азаматтық-құқықтық, жұмысшылардың
материальдық жауапкершілігі. Мұндағы көңіл аударатынымыз:
а) құқық салаларына қарағанда жауапкершілік түрі аздау;
б) әртүрлі салалардың нормаларын бұзғандығы үшін жауапкершіліктің бір
ғана түрі пайдаланылады;
в) бір саланың өзінде бірнеше түрдегі жауапкершіліктер болады (мысалы,
тәртіптілік және еңбек құқығындағы материальдық).
Сонымен, бұл топтастыру жауапкершілігінің негізінде салалық белгі жатыр.
Өйткені, құқық жүйесінде салаға бөлу реттеуші нормаларлардың сипатына
байланысты, ал жауапкершілік тікелей қорғау нормаларымен байланысты, себебі
олардың жеке табиғаты бар және өзінің заңдылығымен әрекет жасайды. Кейді
универсальдық сипатта болады.
Заң әдебиеттерінде ретроспективті заңды жауапкершіліктен (болған
құқықбұзушылық үшін) басқа перспективті заңды жауапкершіліктің барлығы
туралы көзқарастар қорғалып келген – субъектінің болашақтағы тәртібі үшін
жауапкершілік. Мұнда оның позитивті сипаты атап көрсетілген – сол мәнде
адам туралы айтқанда, оның жауапкершілікпен өзінің міндеттеріне
қатыстылығы. Дегенмен, ол көзқарасты көптеген құқықтанушылар қолдау
көрсетпеді де мынаған сілтеме жасады, яғни позитивті жауапкершілікте шын
мәнісінде заңды мазмұн жоқ: бұл көп жағдайда жалпыәлеуметтік не этикалық
бағыттағы жауапкершілік.
І-тарау. Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде- құқықбұзушылық
1.1. Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде-құқықбұзушылықтың түсінігі
Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде құқықбұзушылық – құқыққа сай
емес тәртіптің негізгі түрі болып табылады (оның басқа түрі – объективті
құқыққа қарсы тәртіп) және соған сай ол құқықтық тәртіптің түрлерінің бірі,
себебі, соған қатысты құқыққа сай емес тәртіп (құқықа сайлықпен қатар) оның
түрі ретінде көрінеді.
Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде құқықбұзушылыққа мынандай
белгілер тән:
1) Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде құқықбұзушылық – бұл әр уақытта
әрекет және тек әрекет, яғни әрекет, әрекетсіздік не вербальдық (сөз
жүзіндегі) тәртіп. Құқықбұзушылыққа ой, сендіру, берік ниет егер олар
сырттан көрінбесе. Адам заң үшін өзінің тәртібінсіз өмір сүрмейді:
оған өз кезінде Гегель де көңіл аударыпты.
2) Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде құқықбұзушылық – бұл әрекет, ол
қоғам үшін қауіпті, оған зиян келтіреді. Мұнда көңіл аударатын нәрсе,
құқықта бұзу мүмкін емес, нақтылы қоғамдық қатнастарға тиісбей.
Құқықбұзушылық (бұл атауға қарсы әріпті талқылау) заң нормаларының
өзіне зиян келтірмейді. Ондай жағдай зиянды не болмаса тек нақтылы
құқыққа қауіпті және заңмен қорғалатын жекелеген қоғамдық қатнастардың
ықыласына етеді.
Құқықты бұзғанда белгілі адамдар, олардың ұйымдары, ал құқық нормалары
әрекетін жалғастыра береді және міндетті деп есептеледі.
3) Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде құқықбұзушылық – бұл құқыққа
қарсы әрекет, яғни ондай әрекетті жасау құқықпен әртүрлі нысанда
тыйым салынған (тікелей тыйым салу, позитивті әрекет жасауға,
әрекеттің жазалатынын белгілеуге арналған заңды міндеттерді тапсыру).
Құқыққа қарсылық дегеніміз, құқықтағы әрекеттің қоғамдық зияндылығын
көрсету.
4) Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде құқықбұзушылық – бұл әр
уақыттағы кнәлі әрекеттер: кінәсіз құқықбұзушылық жоқ. Кінә - бұл
құқықбұзушылық өзінің әрекетіне ерекше психикалық қатнас және оның
нәтижесіне де қатысты.
Сонымен, заңды жауапкершіліктің негізі ретінде құқықбұзушылық –
қоғамға қауіпті құқыққа қарсы кінәлі әрекет. Құқықбұзушылықты қоғамға
қауіптілік деңгейіне сай қылмысқа (қылмыстық құқықбұзушылық) және теріс
қылық. Теріс қылық, өз жағынан әкімшілік, азаматтық (азаматтық-құқықтық
бұзушылық) және тәртіптікке бөлінеді. Сонымен қатар, процессуальдық
құқықтық қатнастар тобын (процессуальдық құқық нормаларын бұзуда) бөлуге
болады.
Әкімшілік құқықбұзушылықты екіге бөлуге болады:
а) әкімшілік құқықтан шығатын позитивті заңды міндеттерді орындамау;
б) кодекспен белгіленген әкімшілік құқықбұзушылықтағы әкімшілік-
құқықтың тыйым салдғандарын бұзу.
Олардың айырмашылығы сонда, біріншісі таза әкімшілік құқықбұзушылық,
ал екіншісі өзінің табиғатына қарай қылмыстық құқықбұзушылыққа ұқсас және
олардан айырмашылығы тек қоғамдық қауіпсіздігінің аздығында.
Тәртіптік теріс қылық – дегеніміз, құқықбұзушының еңбек, қызмет,
әскери, оқу тәртіптерімен байланыстыратын заңды міндеттерді бұзуын айтқан.
Азаматтық құқықбұзушылық (деликт) әдебиетте құқыққа қарсы
әрекеттермен жеке адамға не болмаса азаматтың мүлкіне зияндық жасау,
сонымен бірге ұйғаымдарға зияндық жасау, заңға қарсы келісім жасау, шарттың
міндеттін орындамау, меншіктік құқықты бұзу, авторлық не изобретательдердің
және басқа азаматтардың құқығын бұзуы көрсетілген (проф. О.Э.Лейст).
Құқық және мәжбүрлеу.
Санкциялық қалай болса да әлеуметтік реттеуге тұтасымен тән нәрсе,
өзінді қамтамасыз ету құралы, оның ішінде мәжбүрлеу де және әлеуметтік
нормалардың әртүрлі бар. Дегенмен, құқықта күшті және дамыған әлеуметтік
реттеуші ретінде, мәжбүрлеу (басқа әлеуметтік нормалардың қасиеті ретінде
мысалы нормативілік және процедурность) терең және өзіндік көріну
ерекшелігін табады.
Мәжбүрлеу, құқықтың объективтік қасиеті ретінде құқықтың билік
табиғатымен, мемлекеттік – еректік ұйғарыммен қамтамасыз етілген және нақты
құқықтық мәжбүрлеу актысында өзін көрсетеді.
Мәжбүрлеу құқықтағы, құқықтық мәжбүрлеу ретінде көрініп сол
қаситетімен талай арнайы ерекшеліктерге ие болады.
Біріншіден, бұл мемлекеттік мәжбүрлеу, - мемлекеттің ұйымдастыру
күшімен негізделген және мемлекеттік ерікке бағынуға бағытталған тәртіпке
жасалатын сыртқы ықпалды түсінеміз.
Екіншіден, бұл мемлекеттік мәжбүрлеудің бір түрі, себебі мемлекеттік
мәжбүрлеу тек құқықтық қана болмайды, тікелей фактыдағы мәжбүрлеу
актыларында көрінеді, яғный өзіндік мемлекеттік қыйнау актысында.
Үшіншіден, құқықтық мәжбүрлеуді оның ерекше мақсаты айырып көрсетеді –
заң нормаларын орындауға мәжбүрлеу, құқықтың ұйғарымын.
Төртінші, құқықтық мәжбүрлеу – бұл сондай мәжбүрлеу, құқық нормаларын
орындауға, заңды, яғни құқықтық негізде. Заң ұйғарымдарын заңсыз орындауға
мәжбүрлеу де болады. Мысалы, ешқандай оны жасауға негізі жоқ
жауапкершілікті жүктеу.
Бесінші, құқықтық мәжбүрлеуге белгілі процедуралық нысандар тән, сонда
орындалуы міндетті, яғни құқықтық мәжбүрлеу процессі құқықпен белгіленген.
Бұл процедуралық нысандар әртүрлі жағдайға байланысты әртүрлі, өздерінің
қыйындық деңгейімен мен дамығандығымен, олардың болуы міндетті. Мысалы,
құқық жүйесінде кейбір тұтас салалар бар, олардың тек бір ғана белгілі
мақсаты болады – құқықтық санкцияның іс жүзіне асыру процедурасының
тәртібін белгілеу. Бұған процессуальдық құқық салалары жатады – азаматтық
процессуальдық құқық, қылмыстық процессуальды құқық т.б.
Құқықтық мәжбүрлеу шарасын түрлеуге бөлуге болады. Мұны былай бөлуге
болады: превентивті (ескертушілік) шаралар, құқықтық қорғау шарасы және
заңды жауапкершілік. Олар ең алдымен, өздерінің негіздеріне және мақсатына
сай белгілеу (тағайындау).
Превентивті мәжбүрлеудің заңды негізіне, жағдайлар қоғамға, орнына
келтіруге болмайтын зиян келтіру мүмкіндігін болжайтын ең жоғарғы
деңгейдегі жағдайлар жатады. Яғни мұндай жағдайда заңды презумция қызмет
жасайды, олар өмір тәжірибесінің нәтижесіне негізделген, заңдармен және заң
ғылымдарымен біріктірілген. Превентивті шаралардың негізіне стихиялық
қыйыншылықатар да жатады) олармен күресуге транспорттарды реквизиялауға
реквизициялауға мүмкіндігі бар) және құқыққа сай тәртіптіп (ұшақтағы
жолаушылардың жүктерін тексеру) және жеке адамдарға тиімсіз сипаттама беру
(аң аулайтын мылтықтарды алу).
Превентивтік шараларды белгілеудің мақсат, болуы ықтимал
(презюмируемые) негативтік оқыйғаның алдын алып болдырмау.
Қорғану шарасының негізіне объективті құқыққа қарсылық және зиян
келтірген әрекеттер, бірақ кінәліге жатпайды. Кінәнің жоқтығы – қорғауну
шарасының белгісінің сипаты. Тағы да сондай шаралар, азаматтық құқық
теориясында кінәлі емес заңды жауапкершілік деп атайды және олар
азаматтық – құқықтық қорғану шарасына жатады. Себебі кінәсіз заңды
жауапкершілік болмайды және болуы да мүмкін емес. Азаматтық-құқықтық
қорғану шарасының мысалына мәжбүрлеумен, яғни виндикциондық искінің
негізінде тәртіпті қабылдаушыдан заттарды алу.
Қорғану шарасының белгісі – бұрынғы дұрыс құқықтық ережені орнына
келтіру, субъектіні мәжбүрлеу арқылы бұрынғы субъектіге жүктелген, бірақ
орындалмаған заңды міндеттерді орындату. Қосымша негативті нәтиже субъекті
үшін, сонда болады, егер ол объективті түрде құыққа қарсы әрекет жасаса,
бірақ ол негізгі емес, ілесуші сипатта болады.
Заңды жауапкершіліктің негізіне кінәлі құқыққа қарсы әрекет жатады –
құқықбұзушылық, сондықтан жауапкершілік шарасы құқықтық орнына келтіру
функциясымен өте терең мақсатты көздейді – қорғану шарасында жоқ арнайы
құралдарды пайдалану арқылы құқықбұзушының санасын өнегелі –
психологиялыққа өзгерту көзделген.
Жалпы бағытта айтуға болатыны, заңды жауапкершіліктің негізіне
құқықбұзушылық жатады. Мұндағы негізгі принцип: құқықбұзушылық болмай заңды
жауапкершілік жоқ. Дегенмен, толық және нақты құбылыс ортасын белгілеуге,
әрбір нақтылы оқыйға бойынша заңды жауапкершіліктің жүктелгенін білу қажет,
соған қажетті занда арнайы конструкция болады – құқықбұзушылықтың құрамы.
Егер заңды конструкцияны түсінуге тек терминологиялық, сөздік белгілеу
тұрғысынан қарасақ, оның құқықбұзушылықтың ішкі жағын ашуға,
құқықбұзушылықтың элементерін сипаттауға арналған екен деп ойлауға тура
келеді. Алайда, егер сол орта құбылысын талдасақ, ол өзінің элементті
ретінде құқықбұзушылықтық құрамыны камтыйтындығын байқаймыз, яғни бұл
конструкцияның тіптен басқа орны бар, яғни жеткілікті түрде заңды
жауапкершілікті жүктейтін құбылыс ортасын көрсету керек. Яғни – бұл құқық
қолданушының қолындағы сайман ретінде болады және әрбір нақтылы оқыйғада
субъектінің заңды жауапкершілігін белгілеуге қызмет етеді.
Традициялық тұрғыдан құқықбұзышылықтың құрамына оны элементтері
ретінде мыналар қосылған:
а) Құқықбұзудың сұбъектісі;
б) Құқықбұзудың объектісі;
в) Құқықбұзудың субъектік жағы;
г) Құқықбұзыдың объективтік жағы;
Бұл құрамынан құқықбұзыдың өзінің әлеметті ретінде тек субъективтік
және объективтік жақтарын есептеуге болады. Мысалы: құқықбұзыдың
объектісіндегі ерекше заңды конституцияның, құқықбұзыдың құрамындағы
әлементі болғандықтан, құқықбұзыдың өзінің әлеметіне жатпайды: объект (оны
қоғамдық қатнастар ретінде есепке алған) құқықбұзуға қарсы тұрады,
сондықтан оның сыртында болады.
Құқықбұзудың құрамындағы элементтерінің бірі: құқықбұзу
субъектісінің негізінде, кіәлі қоғамға қауіпті құқыққа қарсы әрекеттер
жасаған адамның деликтоспособностьсы шешуге болады.
Деликтоспособность – арнайы әрекеттілік: заңды жауапкершілікпен
байланысты адамның міндеттерін іс жүзіне асыруға қажет заңды қабілеттілік.
Мысалы, азаматтық құқықта жеке адамның жалпы әрекеттілігінің пайда болуы
үшін әртүрлілі қажетті жағдайлар көрсетілген. Ал қылмыстық құқықты, оның
субъектілерінің әрекеттілігі, олардың деликтоқабілеттілігін жатады.
Құқықбұзудың объективтік жағы – егер құқықбұзушылық сырттан болса оған
мыналарды қосады:
а) құқыққа қарсы әрекет;
б) оның қоғамға зиянды нәтижелер;
в) әрекетпен болған нәтиженің арасындағы себепті байланыстылық.
Құқықбұзудың субъективтік жағына (себебі мен мақсаты мен қатар) кінә
жатады. Кінәсіз құқықбұзушылық жоқ және болуы да мүмкін емес. Кінәсіз заңды
жауапкершілікті жүктеуді объективті арту деп атайды, оны жіберуге болмайды.
Қазақстан Республикасының қылмыс кодексінің 19 бабы бойынша осы туралы
былай көрсетеді: 1. Адам соларға қатысты өз кінәсі анықталған қоғамдық
қауіпті әрекеті (іс-әрекет немесе әрекетсіздігі) және пайда болған қоғамдық
қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс.
2. Объективті айыптауға, яғни кінәсіз зиян келтіргені үшін қылмыстық
жауаптылыққа жол берілмейді.
3. Қасақана немесе абайсызда әрекет жасаған адам ғана қылмысқа кінәлі
деп танылады....
Кінә - құқықбұзушының өзінің қоғамға зиянды құқықа қарсы әрекетіне
психикалық қатнасы, соған қоса оның нәтижесіне және құқықбұзушының ой
өрісінің ерекше жағдайы, еркі, оның қоғамның бағалылығына деген негативтік
қатнасын көрсетеді.
Кінәсі белгілеу, заңды жауапкершіліктің негізін белгілеу арқылы
мемлекет субъектінің бостандық еркінен шығады және оның әртүрлі вариантты
алу тәртібін анықтайды.
Кінәлі есебінде мойындауға субъектінің ерекше жағдайдағы ой өрісі және
еркі қасақаналық түрінде (нысанда) не болмаса абайсыздық болып бөлінеді,
олар ой өрісінің сипаты мен ерікті кездерімен бөлінеді.
Қасақаналық кінәлі нысаны сонда болады, егер субъект өзінің
әрекетіндегі қоғамдық зиянын (қатерлілігін) түсінсе және сондай нәтиженің
болуын күтсе (тікелей қосақаналық) не болмаса біле тұра оған жол берсе
(жанама қасақаналық).
Абайсыздық нысандағы кінәліліктің қасақаналықтан айырмашылығы сонда,
құқықбұзушы өзінің тәртібіндегі қоғамдық қауіптілікті мойындамайды.
Қылмыстық құқық теориясында абайсыздық нысандағы кінәнің екі түрін бөліп
көрсетеді – қылмыстық-менмендік және қылмыстық-немқұрайдылық.
Егер адам өз іс әрекетінің қоғамға қауіпті тұғызуы мүмкін екенін
алдын-ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз болғызбау
мүмкіндігіне сенсе, қылмыс менмендігіпен жасалған қылмысқа жатады. Егер
адам қажетті ұқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды болжап тілуге
тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әрекетінің (әрекетмсіздігінің)
қоғамдық қауіпті зардартардың болуы мүмкін екенін болжап білмесе, қылмыс
немқұрайдылықпен жасалған қылмыс болып танылады.
Субъект кінәсіз қоғамға қауіпті (зиянды) әрекеттер жасауы мүмкін,
мысалы казус (оқиғаға) байланысты. Онда, адам өзінің тәртібінің қоғамға
зияндылығын алдын-ала білмейді және білуге мүмкіндігі де болмайды, яғни
істің жағдайына байланысты алдын-ала білуге мүмкіндік болуы да мүмкін емес
еді. Бұны жеңуге болмайтын күштен айыра білуін оның да құқықбұзушының
кінәсінің жоқтығын дәлелдейді.
Жеңуге болмайтын күш (форс мажор) – сол жағдайға тосқауыл қоюға
мүмкіндік жоқ күштерге тосын оқыйғалар жатады (мысалы стихиялық жағдайлар:
су тасуы, жер сілкінуі т.б.)
1.2. Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде-құқық
бұзушылықтың түрлері
Құқық бұзушылықтың тарихы тамырын тереңінен тартады. Саяси-құқықтық
ілімдер тарихының ғылыми жетістіктерімен нәтижелеріне мұқият зер салып
қарасақ құқық бұзушылық мемлекетпен құқық пайда болған сәттен бірге
калыптасқан. Себебі құқықтың пайда болуымен оның нормаларын бұзу, тыйым са-
лынған әрекеттерді жасау сияқты құқық бұзушылықтар да пайда болады. Міне,
сол кезеңнен бастап құқық бұзушылық қоғамның ажырамас серігі ретінде осы
күнге дейін жойылған жок.
Сондықтан құқық бұзушылықты жан-жақты зерттеу, оның алдын орау,
болдырмау сияқты мәселелер адамзаттың алдында тұрған ең күрделі
мәселелердің бірі. Мемлекеттің, коғамның толыккдңды дәрежеде өмір сүруі,
қалыптаскан қоғамдық қаты-настардың тұрактылығы және адамдардың көңіл-
күйімен от-басындағы тыныштықтардың бәрі құқық бұзушылықтың деңгейімен,
онымен күресудегі нәтижеге байланысты.
Құқық бұзушылықпен күресуде нақтылы нәтиже жоқ мемлекетте халықтың
билікке деген сенімсіздігін арттырады, наразылығын тудырады. Сонда жалпы
құқық бұзушылық дегеніміз не? Заң әдебиетінде оның анықтамасы тұрақты түрде
қалыптасқан, барлық оқулықтар мен монографиялық зерттеулерде бір мағынада
беріледі. Атап айтсақ құқық бұзушылық дегеніміз құқыққа қарсы бағытталған
кінәлі және өзінің сипатымен қоғамға зиянды және қауіпті зардаптар
туғызатын, арнайы жасқа толған субъектінің әрекеті немесе әрекетсіздігі:
Байқап қарасақ құқық бұзушылық негізінде төрт сипаттан қалыптасады:
1. Әрекет, немесе әрекетсіздік.
2. Кұқыққа қарсылық.
3. Субъектінің арнайы жасқа толуы.
4. Кінә.
Бұл төрт элементтің біреуі жоқ болса, жеке адам құқық бұзушылық
жасаған болып саналмайды. Құқық бұзушылық екі түрге бөлінеді:
1. Теріс қылық.
2. Қылмыс.
Теріс қылық дегеніміз құқыққа қарсы бағытталған, қоғамға зиянды
зардаптар туғызатын әрекет немесе әрекетсіздік. Теріс қылықтар қоғамдық
қатынастарға зияндылық әсерін тигізеді, бірақ өте қауіпті болып
саналмайды. Теріс қылықтар мынандай түрлерге бөлінеді:
1.Тәртіптік теріс қылықтар мекемелер мен кәсіпорындарда, басқа да
заңды тұлғалармен еңбек құқықтық қатынастарда тұрған субъектілердің еңбек
кодексінің немесе ішкі ереже талаптарын орындамау немесе бұзу. Мысалы,
жұмысқа, қызметке үнемі кешігіп келу, жұмыс уакыты кезінде қыдырымпаздық
және т.б. әрекеттер жасау. Тәртіптік теріс қылықтар жасаған субъектке
жұмыс орнының әкімшілігі тарапынан ескерту, сөгіс, қатаң сөгіс, жұмыстан
босату сиякты шаралар қолданылады.
2.Азаматтық құқықтық теріс қылықтар жеке және заңды тұлғалардың
жасалған келісімшарт негізінен туындайтын, міндеттемелерді орындамау және
адам өмірі, денсаулығы және мүлкіне зиян келтіру барысындағы әрекеттердің
жиынтығы. Мысалы, жүргізушінің адамды қағып кетуінен денсаулығына тигізген
зияны, бір субъектінің жасалған шартты орындамауы және т.б. теріс қылықтар.
3. Әкімшілік-құқықтық теріс қылықтардың (құқық бұзушылықтың)
анықтамасы Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодексінің 28-бабында мына мағынада берілген: Жеке адамның осы Кодекс
бойынша әкімшілік жауаптылық көзделген құқыққа карсы, кінәлі (қасақана
немесе абайсызда жасалған) іс-әрекеті не әрекетсіздігі немесе занды
тұлғаның құқыққа қарсы іс-әрекеті не әрекетсіздігі әкімшілік құқық
бұзушылық деп танылады. Әкімшілік теріс қылықтар тек қана кодексте
белгіленген.
Құқық бұзушылықтың екінші түріне қылмыс жатады. Қылмыстың анықтамасы
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 9-бабында мына мағынада
берілген: Қылмыстық кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты
қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп
танылады.
Құқық бұзушылық-Теріс қылық-Тәртіптік-Әкімшілік-Азаматтық -
Қылмыс:
Қылмыс сипаттары - Онша ауыр емес қылмыстар; Ауыр қылмыстар; Ауырлығы
орташа қылмыстар; Аса ауыр қылмыстар.
Жалпы мемлекет және құқық теориясында құқық бұзушылықтың ұғымымен
қатар құқық бұзушылықтың құрамы деген ұғым бар. Құқық бұзушылық жалпы ұғым
ретінде танылса құқық бұзушылықтың құрамы дара ұғым ретінде қабылданады.
Құқық бұзушылықтың құрамы дегеніміз нақтылы құқық бүзу-шылықты және
оның қоғамға зияндылығы мен қауіптілігін заңмен айқындаған арнайы
нышандардың жиынтығы.
Құқық бұзушылық төрт элементтен, нышаннан тұрады: Объект, субъект,
құқық бұзушылықтың объективтік жағы, құқық бұзушылықтың субъективтік жағы.
Объект деп құқық бұзушылық қол сұққан қоғамдық қатынастардың жиынтығы
және соның нәтижесінде зиянды зардаптардың пайда болуын айтады.
Жалпы қоғамдық қатынастар кең, ауқымды және қоғамның барлық салаларына
қатынасты болған соң көптеген мүдделерді қамтиды. Мүдде бар жерде
қатынастар пайда болады. Сондықтан құқық бұзушылық мүдделерге қол сұғады,
қауіп-қатер, зиянды зардаптар тудырады.
Объект қоғамдық катынастардың жиынтығы ретінде дамудын, адамзат
өркениетін калыптастырған құндылықтар мен мүдделерден қалыптасады.
Құқық бұзушылықтың объектісі үш түрге бөлінеді: жалпы объект, топтық
объект және тікелей объект.
Жалпы объект - социум өмір сүретін, тіршілік ететін қоғамдық
қатынастардың барлық жиынтығы. Оған адам мен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары, мүдделері, халық денсаулығы, санитарлык-эпидемиологиялык
салауаттығы, қоршаған орта, қоғамдық имандылық, меншік, қоғамдық тәртіп пен
қауіпсіздік, мемлекеттік билікті жүзеге асырудың белгіленген тәртібі,
ұйымдардың заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделері жатады (Қазақстан
Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі, 7-бап).
Топтық объект — біртекті, біркелкі, бір-бірімен тығыз байланыстағы
қоғамдық қатынастардың топтаскан жиынтығы. Топтық объект құқық бұзушылықты
қоғамға кауіптілігіне және қол сұғылған қатынастарына қарай жинақтауға
мүмкіндіктер туғызады. Мысалы, қылмыстық және әкімшілік кодекстерінің
ерекше бөлімдері жасалған қылмыс пен әкімшілік теріс кылмыстардың топтык
объектілеріне байланысты жүйеленген.
Тікелей объект - нақтылы құқық бұзушылық қол сұққан, бұзған қоғамдық
қатынастардағы жеке, дара мүдделер. Мысалы, кісі өлтіргенде өлтірген
адамның әмірі тікелей объект болып саналады. Кейбір жағдайларда құқық
бұзушылық жасалғанда заттарға әсер етіледі. Мысалы, ұрлык жасалғанда
меншікке қол сұғылады, меншік иесінің иемделу, пайдалану, билеу құқындағы
заттар баска адамның пайдалануына өтеді. Бұл жерде қылмыскер ұрлаған мүлік,
зат объект емес, кылмыстың заты болып саналады. Объект әрқашан құқық
бүзушылықтан зардап шегеді, ал кылмыстың заты (сақина, киім, тауарлар) баз
қалпында қалуы мүмкін. Құқық бұзушылықтың заты объектінің материалдык
көрінісі болып табылады. Құқық бұзушылыққа барған субъект заң корғайтын
арнайы қоғамдык қатынастарды бұзады, қол сұғады.
Жасалған кейбір кылмыстарда қылмыстың заттары мүлдем жокқа тән.
Мысалы, әйелді зорлау, бұзақылық және т.б. қылмыстар.
Құқық бұзушылықтың субъекті деп жауапқа тартуға қабілеттілегі бар,
құқық бұзушылық жасаған сәтте заң белгіленген арнайы жасқа толған адамды
айтады. Құқық бұзушылықтың субъектілері болып заңды тұлғалар да табылады.
Мысалы, газет жеке адамның, ар-намысын қорлайтын мақала басқаны үшін
жауапқа тартылады (айып салынады, жабылады).
Субъект жалпы және арнайы болып екі түрге бөлінеді.
Жалпы субъект барлык адамдардың жасаған кұқық бұзушылықтары үшін
жауапқа тартылуы. Мысалы, кісі өлтірудің субъектісі жалпы субъектке жатады.
Адамды кім де болса өлтіре алады: жас, кәрі, әйел. Бұл жерде мамандык,
жыныс, жас әсер етпейді.
Арнайы субъект заң белгілеген ереже бойынша құқық бұзушылық жасаған
адам арнайы, қосымша нышандарға ие болуы тиіс. Мысалы, әскери қылмыстардың
субъектісі болып әскери кызметкерлер ғана саналады, мемлекеттік кызмет
мүдделеріне қарсы қылмыстарда арнайы субъект болып лауазымды тұлғалар
болады.
Құкық бұзушылықтың субъектісі болу үшін, яғни, жасаған теріс қылығы
және қылмысы үшін құқықтық жауапка тартылуға арнайы шарттар қажет.
1. Субъект заң белгілеген жаска толуы тиіс. Ол 16 жас, ал кейбір
қылмыстар (ұрлық, кісі өлтіру, адамды ұрлау, тонау, адамды кепілге алу,
зорлау және т.б.) үшін 14 жас болып белгіленген.
2. Құқық бұзушылық жасаған сәтте субъектінің өзінін құқықка қарсы
бағытталған әрекеттеріне жауап береді. Егер адам құкық бұзушылық жасаған
уақытта есі дұрыс емес, немесе психикалық ауыру (шизофрения, эпилепсия,
Дауна ауруы, мый сифилисі прогрессивті паралич, эпидемиялык энцефалит,
маникалды-депрессиялық психоз) жағдайында болса адам жауапқа тартылмайды,
оған мәжбүрлі түрде медициналык емдеу қолданылады.
Құқық бұзушылықтың объективтік жағы деп оның жасалуының сыртқы
көрінісін, субъектінің қоршаған орта мен заттарға әр түрлі мағынада
жасалған әрекеттерінің нышандарын айтады.
Құқық бұзушылықтың объективтік жағы құқық бұзушылық жасалғанда айқын
көрініс беретін әрекет немесе әрекетсіздік. Тек объективтік жағын
айкындағаннан кейін ғана адамның қандай құқық бұзушылық жасағанын дәлме дәл
байкауға болады. Мысалы, ұрлықтың объективтік жағы адамдардың мүліктерін
жасырын түрде ұрлау болса, әйел зорлауда күш қолданып, немесе оны
қолданбақшы болып қоркытып, не жәбірленушінің дәрменсіз күйін пайдаланып
жыныстық қатынас жасау, тонауда — бөтен мүлікті ашық ұрлау, қарақшылықта
бөтен мүлікті ұрлау мақсатында шабуыл жасауға ұшыраған адамның өмірі мен
денсаулығына қауіпті күш көрсетумен немесе тікелей осындай күш қолданамын
деп қорқытумен ұштасқан шабуыл жасау болып табылады. Заң құқық бұзушылыққа
сипаттама бергенде объективтік жағы арқылы оның нышандарын белгілейді.
Құқық бұзушылықтың объективтік жағы іс-әрекет (әрекет, немесе
әрекетсіздік), себепті байланыс және зиянды зардапты қамтиды.
Іс-әрекет (әрекет, немесе әрекетсіздік) арқылы барлық құқық бұзушылык
жасалады.
Әрекет— адамның заң, құқық нормалары тыйым салған қоғамға қауіпті және
зиянды істерді істеу немесе істелуіне жол беру. Әрекет әрқашан адамнан
белсенділікті талап етеді, оның мінез-кұлқынан өзінің көрінісін табады.
Әрекет күш қолдану және күш қолданбау болып екі түрге бөлінеді.
Мысалы, адамды өлтіру үшін оны күш колдану арқылы көрсеткен қарсылығын
әлсіретеді, ал, алаяктық жасаған адам мүлікті алдау немесе сенімге киянат
жасау арқылы күш колданбай ала-ды.
Әрекетсіздік - жасауға тиісті әрекетті жасаудан бас тартып, қоғамға
қауіпті мінез құлық таныту. Мысалы, анасы жаңа туған сәбиін емізбейді,
науқасқа дәрігердің көмек көрсетпеуі, әске-ри қызметкердің қызмет орнына
себепсіз келмеуі.
Зиянды зардап-жасалған іс-әрекеттің нәтижесінде қоғамдық қатынастарға,
мүдделерге нұқсан, зиян келтіру.
Құкық бұзушылықтың коғамға қауіптілігі және зияндылығы сонда, ол
коғамның тыныс-тіршілігінің, өмір сүру жағдайларының қалыптасқан
тыныштығының ырқын бұзады, соның нәтижесінде зиянды зардап пайда болады.
Көптеген құқықтық нормаларында зиянды зардап нақтылы мағынада көрсетіледі.
Мысалы, адам денсаулығына зиян келтіру, ауыр зардаптар, адамдардың
өлуі және т.б. Бұл материалдық зардаптар.
Сонымен қатар зиянды зардапқа формалды зардаптар жатады. Мысалы,
бандитизмнің қылмыстық құрамы. Бұл құрам бойынша адамдарды жауапқа тарту
үшін формалды тұрде объективтік жағынан азаматтарға немесе ұйымдарға
шабуыл жасау мақсатында тұрақты қарулы топ (банда) құру, сол сияқты осындай
топты (банданы) басқару әрекеті болса жеткілікті. Құру, басқарудың өзі
қоғамға кауіпті әрекет болып саналады.
Себепті байланыс—жасалған іс-әрекетпен зиянды зардаптың арасындағы
байланыс. Құқық бұзушылық істеген адамның тікелей әрекетінен зиянды
зардаптың болуы. Себепті байланыс деген бір құбылыстың екінші құбылысты
тудыруы, себеп салдарды калыптастырады. Себепсіз салдар болмайды. Сондықтан
себепті байланыс жоқ болса, жауаптылык та болмайды. Мысалы, шофер қалада
машина айдап келе жатып, аялдамада тұрған автобустың алдынан атып шыққан
адамды басып өлтіреді. Тергеу барсында шофердің ішімдік ішпегендігі және
рұқсат етілген 40 жылдамдығымен келе жатқандығы анықталады. Экспертизаның
қоры-тындысы бойынша жүргізуші барлық жол жүру ережесін сақтаған. Адам
өзінің әрекетінің нәтижесінде өлімге ұшыраған. Бұл жерде жүргізушінің
әрекеті мен адам өлімінің арасында себепті байланыс жоқ. Сондықтан ол кісі
өлімі үшін жауапқа тартылмайды.
Шетел криминологиялық әдебиеттерінде— эквиваленттік теория деп
аталатын тұжырымдама бар. Бұл теория бойынша істің, оқиғаның барлық
себептері тең мағынада пайдаланылады, ал қажетті жағдай нышаны жауапқа
тартудың объективтік негізі болады. Мысалы, егер бір адам бір адамға пышак
салып өлтірген болса, адам елімінің себебіне пышақ салған адам, кезінде
пышақты жоғалтқан адам және оны жасаған адамдар жатады. Теория бойынша әр
адамның әрекеті өлімге себеп болып тұрған болып бағаланады. Тәжірибеде
қолдануда аталмыш теория қылмыстық жауапқа тартудың шеңберін кеңейте
түседі, репрессиялық сипатқа ұласады. Тек іс-әрекетпен зиянды зардаптың
арасында тікелей себепті байланыс болған жағдайда жауапкершілік туындайды.
Құқық бұзушылықтың субъективтік жағы деп субъектінің жасаған іс-
әрекетіне деген психикалық қатынасын айтады. Субъективтік жақ негізінде
кінә, себеп және мақсат сияқты ұғымдарды қамтиды. Бұл нышандар құкық
бұзушылық жасаған субъектілердің ішкі, сезімін, оның психикасындағы
процестерді кеңінен қамтиды. Олардың бәрін толық анықтау арқылы адам
жасаған құқық бұзушылықтың қоғамға қауіптілігі мен зияндығы айқындалады,
жаза мөлшеріне әсер етеді.
Кінә деп субъектінің істеген құқық бұзушылығына және оның зиянды
зардаптарына қасақана, немесе абайсыз формасындағы психикалық қатынасын
айтады. Кінә екі мағана, кезеңімен қамтылады.
Біріншісі, интеллектуалдық (зияткерлік) кезең кінәлінің іс-әрекетін
қоғамға қауіпті екенін, оның қоғамға қауіпті, немесе зиянды келтіретінін
ұғынуы, немесе сондай зардаптардың болуын көре білуі.
Екіншісі, ерік кезеңі (волевой момент) кінәлінің қоғамдық қауіпті
немесе зиянды зардаптың болуын біледі, немесе оған парықсыздықпен, немесе
менмендікпен, я болмаса немқұрайлықпен қарауы.
Кінә қасақана және абайсыз болып екіге бөлінеді.
Қасақана жасалған құқық бұзушылық деп субъектінің өзінің іс-әрекетінің
(әрекет, немесе әрекетсіздік) қоғамға қауіпті, зиянды екенін біле тұра,
оның зиянды зардаптары болатынын біле тұра және сол зар-даптардың туындауын
тілеп істесе, немесе оған саналы түрдежол берсе, не оларға немқұрайлы
қарағанын айтады.
Қасақаналық тікелей және жанама атты екі түрге бөлінеді. Тікелей
ниетте субъект өзінің іс-әрекетінің қоғамға қауіпті екенін, зиянды екенін
біле тұра, оның зиянды зардаптары болатынын біле тұра және сол зардаптардың
туындауын тілеп істейді. Мысалы, адам басқа адамның басын балтамен ұрғанда
оның әрекеті қауіпті екенін біле тұра, сол соққыдан адам өлімінің болатынын
сезініп және өлуін тілеп істейді.
Жанама (эвентуалдық) ниетте субъект өзінің іс-әрекетінің қоғамға
қауіпті зиянды екенін білсе де, бірақ зардаптың болуын тілемесе де, оған
саналы түрде жол береді, немесе немқұрайлы қарайды. Мысалы, дәрігер 4 ай
болған жүкті әйелге заңсыз аборт жасайды. Соның нәтижесінде әйел қаза
табады. Бұл жерде дәрігер өзінің заңсыз әрекетінің қауіпті екенін біле
тұра, оның өлуі мүмкін екенін болжай тұра сол әрекетке барады, бірақ
әйелдің өлімін тілемейді, саналы түрде жол береді.
Теорияда ниеттің қалыптасу уақытына байланысты күні бүрын ойланған
ниет және кенеттен пайда болған ниет болып белінеді.
Күні бұрын ойланған ниет құқық бұзушылық жасағанға дейін адам
санасында пайда болған ниет. Мысалы, субъект адамды өлтіру үшін күні бұрын
өлтірудің амалын ойлайды, жоспарын құрады, сәті түскен кезде кенеттен пайда
болған ниет аркылы жасаған құқық бұзушылықта субъект өзінің құқық
бұзушылықққа бару ниетін аяқ астынан іс жүзіне асырады. Мысалы, сатушының
алдында жатқан ақшаны көріп, ала қашады.
Сонымен қатар теорияда ниет айқын және айқын емес болып бөлінеді.
Айқын ниеттегі субъект өзінің іс-әрекетінің қоғамға қауіпті, зиянды
екенін біле тұрып, нақтылы зардаптың болуына өзінің әрекетін бағыттайды.
Мысалы, пәтерден ұрлык жасағанда қылмыскер меншік иесінің мүлкіне қол
сұғатынын жақсы біледі.
Айқын емес ниеті бар субъект қоғамға қауіпті зардаптардың болатынын
біле тұрса да, өзінің ойында қандай нәтиже болатынын көзіне елестете
алмайды. Мысалы, екі құрылысшы ерегесіп қалып, біреуі төменде кетіп бара
жатқанға кірпіш тастайды. Бұл әрекеттен кірпіш тастаған субъект оның не
басына зақым келетінін, немесе өлетінін білген, ниеті айқын емес.
Кінәнің екінші түрі-абайсыздық. Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексі абайсыздықтың екі түрін көрсетеді. Атап айтқанда 21-бапта:
1.Менмендікпен немесе немқұрайлылықпен жасалған әрекет абайсызда жасалған
қылмыс деп танылады.
2. Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп
туғызуы мүмкін екенін алдын ала білсе, бірак бұл зардаптарды жеткілікті
негіздерсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс
менмендікпен жасалган қылмыс деп танылады.
3. Егер адам қажетті ұқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды
болжап білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін
болжап білмесе, қылмыс немқұрайлылықпен жасалган қылмыс деп танылады.
Менмендікпен жасалған әрекетке мынандай мысал келтіруге болады.
Жүргізуші автомобильді айдап келе жатып жылдамдығын арттыра түседі.
Абайсызда көшені жүгіріп өтіп келе жатқан адам автомобильдің астына түсіп,
қаза табады. Бұл жерде жүргізуші өзінің әрекетінің қоғамға қауіпті екенін
біле тұра жеңіл оймен, зардап болмас деп ойлайды. Себебі ол өзінің
тәжірибесіне, автомобильді жақсы меңгергеніне сенеді.
Немқұрайлыққа мысал. Учаскелік инспектор тапаншасын тазалап отырып,
стволдың ішінде оқ барын байқамай, абайсызда шапаны басып қалады, оқ
жанында отырған әйеліне тиіп, қайтыс болады. Болжап білуі тиіс еді, бірақ
біле алмайды.
ІІ-тарау. Заңды жауапкершіліктің түрлері
2.1. Заңды жауапкершіліктің жалпы сипаттамасы
Заңды жауапкершілік, бір жағынан, жалпы әлеуметтік жауапкершіліктің
түрі, басқа түрлер басқа әлеуметтік нормалардың негізінде пайда болады –
саяси, мораль нормаларының, корпоративті нормалардың т.с.с.
Басқа жағынан, заңды жауапкершілік құқықтық мәжбүрлеу шарасының түрі,
сонымен бірге ол көбірек қаттылау түрі, көбірек деңгейде субъектінң
құқықтық жағдайына тиістілі бар.
Заңды жауапкершіліктің белгілері:
7. Ретроспективті сипатта, яғни алдыда өтіп кеткен тәртіпке деген
реакция, өткен тәртіпке (не кейбір оқыйғада – созылмалы). Субъект алда
болатын тәртіптеріне заңды жауапкершілікке тартылмайды.
8. Заңды жауапкершіліктің негізіндегі тәртіп, міндетті түрде ерекше болуы
қажет, яғни бойында құқық бұзудың белгісін ұстауы керек. Кінәлі тәртіп
болуы керек. Кінәсіз заңды жауапкершілік болуы мүмкін емес.
9. Заңды жаупкершілік құқықбұзушының тәртіпін әр уақытта мемлекеттік және
қоғамдық талқылауымен (негативті бағалау) байланысты.
10. Айыпты сипатта болады. Бұл белгінің мәні сонда, құқықбұзушыда оның
жасаған әрекеттеріне байланысты жаңа заңды міндеттер пайда болады
(құқықбұзғанға дейін болмаған). Құқықбұзушылық заңды факт, ерекше –
қорғаушылық құқықтық қатнастардың тууына әсер етеді (құқықбұзушымен
мемлекеттің арасындағы), сол қалыпта осы міндеттер пайда болады.
11. Заңды жаупкершілік көнтерлілік сипатта болады. Қандай да болмасын
міндеттілік-аутпалық, бірақ құқықбұзу нәтижесінде ерекше міндеттер
пайда болады - өзіне тиісті және басқа бағдарламаларынан айырғанға
көтерімділік көрсету (көну).
12. Заңды жауапкершілікті жүктеу тәртібі заңмен белгіленеді, яғни заң бұл
процесстің белгілі процедуралық нысандарын белгілейді.
Егер айтылған белгілерді есепке алсақ, онда заңды жауапкершілікті
құқықтық қатнаспен саластыруға (қорғаушылық) және ерекше заңды
міндеттілікпен. Егер құқықбұзушылық мемлекетпен сезілмесе не болмаса
белгіленбеген болса (не тауып алынбаған) құқықбұзушы ештеңеге жаупты емес)
керісінше, ол жасалған құқықбұзушылықтың игілігімен пайдалануына болады).
Сондықтан, оның айтсақ, заңды жауапкершілік - өзі міндеттілік емес,
қорғаушы құқықтық қатнастағы оны іс жүзіне асыру процессі.
Заңды жауапкершіліктің пайда болуы туралы басқа да көзқарастар бар:
а) ол қорғаушы құқықтық қатнаспен құқықбұзғаннан кейін тоқтамай бірге
пайда болады;
б) негізгі құқықты қолдану актысын шығарғаннан кейін пайда болады (үкім,
шешім), онда барлық заңды жаупкершілікке қажетті кездер тіркеледі.
Заңды жауапкершілік айыптылық (қыйнайтын) және құқықты орнына келтіру
функциясын орындайды. Проф. О.Э. Лейст осы жөнінде екі функция туралы емес,
екі кейіптегі заңды жауапкершілікті айтады: айыптау, ол қылмыстық,
әкімшілік және тәртіптілік жауапкершілікті біріктіреді және құқықтық
тәрбиелеуді (азаматтық құқықтық және материальды жауапркешілік).
Традициялық түрде заңды жауапкершілікті былай бөлеміз: қылмыстық-
құқықтық, әкімшілік құқықтық, азаматтық-құқықтық, жұмысшылардың
материальдық жауапкершілігі. Мұндағы көңіл аударатынымыз:
а) құқық салаларына қарағанда жауапкершілік түрі аздау;
б) әртүрлі салалардың нормаларын бұзғандығы үшін жауапкершіліктің бір
ғана түрі пайдаланылады;
в) бір саланың өзінде бірнеше түрдегі жауапкершіліктер болады (мысалы,
тәртіптілік және еңбек құқығындағы материальдық).
Сонымен, бұл топтастыру жауапкершілігінің негізінде салалық белгі жатыр.
Өйткені, құқық жүйесінде салаға бөлу реттеуші нормаларлардың сипатына
байланысты, ал жауапкершілік тікелей қорғау нормаларымен байланысты, себебі
олардың жеке табиғаты бар және өзінің заңдылығымен әрекет жасайды. Кейді
универсальдық сипатта болады.
Заң әдебиеттерінде ретроспективті заңды жауапкершіліктен (болған
құқықбұзушылық үшін) басқа перспективті заңды жауапкершіліктің барлығы
туралы көзқарастар қорғалып келген – субъектінің болашақтағы тәртібі үшін
жауапкершілік. Мұнда оның позитивті сипаты атап көрсетілген – сол мәнде
адам туралы айтқанда, оның жауапкершілікпен өзінің міндеттеріне
қатыстылығы. Дегенмен, ол көзқарасты көптеген құқықтанушылар қолдау
көрсетпеді де мынаған сілтеме жасады, яғни позитивті жауапкершілікте шын
мәнісінде заңды мазмұн жоқ: бұл көп жағдайда жалпыәлеуметтік не этикалық
бағыттағы жауапкершілік.
Құқыққа сай тәртіп: түрлері және қалыптасу тетіктері (механизмі).
Құқыққа сай тәртіп проблемасы юриспруденцияда елімізде XX ғасырдың 70-
80 жылдары зерттеле бастады.
Құқыққа сай тәртіпті зерттеуде тікелей көңіл аударатынымыз,
юриспруденциядағы тәртіп түсінігінің сырттан көрінетін әрекеттермен
тетелетіндегі - әрекеттермен, әрекетсіздікпен және варвальдық, яғни сөзбен
(мысалы сөзбен бағағаттау). Философияда, психолоргияда адамның әрекеті
көңірек түсіндіріледі; әрбір белсенділік, оның ішінде ішкі, ойлау
қабілеттілігі.
Құқық тек адамның сырттан көлінген әрекетіне коңіл аударады, бірақ
мұнда да белгілі тежеу бар. Құқыққа өатысты тәртіп құқыққа сай болуы
мүмкін, құқық сай еместікте болуы мүмкін және заңды бейтараптық
(индифферентті, қалай болса солайлық). Кейінгі құқықпен реттелмейді және
құқықтық нәтиже болмайды. Белгілі болғандай, құқық қоғам өмірінің кейбір
аясына өтпейді (және өтпеуі керек). Құқыққа сай және сай емес тәртіптер
заңды маңызы бар тәртіптердің бір түрі және олар бір құбылысқа бірігуі
мүмкін – құқықтық тәртіпке.
Құқыққа сай тәртіп, құқыққа сай емес тәртіптен (басқа әртүрлі
тәртіптер сыяқты) екі жағы бар – объективтік және субъективтік.
Құқыққа сай тәртіптің объективтік жағын сол элементтердің
(категорияның) негізінде қарауға болады, яғни құқыққа қарсы тәртіптің
объективтік жағын қарағандай. Мұнда, әңгіме тәртіпте, белгілі нәтижеге және
арасындағы себепті байланысқа тіреледі, бірақ құқыққа сай тәртіпте барлығы
сапа белгісі (қосу) мен жүреді, яғни тәртіп және оның нәтижесі әлеуметтік
тиімді болуы қажет, қалай болса да қоғамға зиянын тигізбеуі керек.
Құқыққа тәртіптің субъективтік жағын, құқыққа қарсы тәртіптің
субъективтік жағы сыяқты, субъектінің өз әрекетіне және нәтижесіне, өрісі
жоғары – еріктегі қатнасымен сипатталады. Егер құқықбұзудың субъективтік
жағына құқық бұзушының өрісі жоғары – еріктегі арнайылық тән болса және ол
кінә деп аталса, онда заңды тыңдаушы субъекті үшін басқа себеп тән болады.
Жоғарыдағы айтылғандардың сипаттарына байланысты құқыққа сай тәртіпті
түрлерге бөлуге болады. Бірінші түрдің орнына құқыққа сай тәртіпті атауға
болады, онда субъекті құқық нормаларындағы адалдық, негізділік талаптардың
қажеттігін сезінеді және өзінің тәртібінің пайдалылығын түсініп әлеуметтік
пайдалы нәтиженің болуын қалайды. Сонымен, бұл құқыққа сай тәртіптің
түріне, субъектиінің өз құқығына және өзінің тәртібіне саналы қатнастың тән
екенін кереміз.
Құқықтық тәртіптің екінші түрі оның субъективтік жағынан конформды (не
конформистік) тәртіп, мұнда субъект өзінің тәртібін құқықтық ұйғарымға сол
үшін бағындырады, себебі бәрі сол себепке сай жасайтын болғандықтан бәрі
солай жасайды. Құқыққа сай тәртіпттің бұл түрі құқықтық мәдениеті мен
құқықтық сананың жеткіліксіз дамыған ортаға тән (мысалы, кәмелеткі
жетпегендер үшін).
Үшінші түрі–субъект құқықтық талаптарды мемлекеттік мәжбүрлеуден
қорыққаны не болмаса оны қолданудың нәтижесінде орындайды және сақтайды.
Әдебиетте оның сенімсіз түр екені атап көрсетіледі. Егер мемлекет жағынан
бақылау төмендесе, олардың тәртібі өзгеріп құқықа сайлық тәртіптен, құқыққа
сай еместік тәртіпке ауасып кетуі мүмкін.
Объективтік жағынан құқыққа сай тәртіпті екіге бөлуге болады:
а) қажетті (керектік);
б) әлеуметтік мүмкіндік;
Мысал ретінде қажеттігі жоқ; бірақ әлеуметтік мүмкін құбылысты айтуға
болады, оған жанұядағы еркегімен әйелінің айырылысуы келтіруге болады.
Сонымен, құқыққа сайлық тәртіпке, құқықтық тәртіптің қоғамға қажетті,
керек не әлеуметтік мүмкіншілік, құқықтық ұйғарымға сай іс жүзіне
асырылатын (занның мүмкіндік берген қалпынан аспайтын) және мемлекеттік
қолдау мүмкіндігін пайдаланатын вариантын жатқызуға болады.
Жалпы құқыққа сай тәртіптің қалыптасу тетігі үш бір-бірмен байланысты
жүйеліліктен құрылады – заңды (арнайы заңдықтағы), психологиялық, және
әлеуметтік (механизмнен) тетіктен құралады. Оларды тек теориялық жолмен
ерекшелендіруге болады: сол мақсатпен, оларды жеке арнайы-заңдық,
психологиялық және құқықтық реттеудің жалпыәлеуметтік заңдылығын талдау
қажеттігі туады. Шын мәнінде, бұл механизмімдер (тетіктер) бі-бірімен тығыз
байланысты, негізінен бір механизімнің жақтары – құқыққа сай тәртіптің
қалыптасу тетігі (механизмі).
Заңды механизм - әлеуметтік-құқықтық жолдар арқылы субъектілердің
әлеуметтік статусын белгілеп барып қызмет жасауды және ерекше әлеуметтік
құрылым қалыптасады – құқықтық байланыс және тәуелділік (құқықтық
қатнастар) пайда болады және олардың қатнасушыларының шын мәніндегі құқыққа
сай тәртіптерін өмірге келуіне ықпал етеді. Дегенмен, заңды тетік жұмыс
істеу үшін, субъектілер өздерінің әлеуметтік жағдайларын сезініп (өзінің
заңды құқығы мен міндеттерін), заңды нормалардың ақпараттық-билік әсерін
қабылдап соған сай өздерінің ерікті тәртіптерін ортада әрекет етеді, себебі
онда оларға әртүрлі ықпал етеді. Мысалы, нақты құқықтық қатнастың
субъектісі тек сол құқықтық қатнастың қатнасушығы емес, бірмезгілде –
көмәніндегі нақтылы құқықтық тәртіпке енгенше бастан өту керек, яғни
адамдардың санасы мен еркіне сай болуы қажет. Мұнда, құқық әрекетінің
психологиялық тетігі жұмыс істейді.
Әлеуметтік тетіктің құқықтағы маңызды әрекет сонда, заңдылық және
психологиялық тетіктер белгілі әлеуметтік ортада әрекет етеді, себебі онда
оларға әртүрлі ықпал етеді. Мысалы, нақты құқықтық қатнастың субъектісі тек
сол құқықтық қатнастың қатнасушысы емес, бірмезгілде – көптеген құқықтық
және құқықтық емес әлеуметтік байланыстардың және тәуелділіктердің
қатнасушысы. Әрбір қатнастар өзінің мөлшерінде адамның тәртібіне әсер
етеді. Сондықтан да, марксизм теориясында тұлғаны қоғамдық қатнастардың
жиынтығы есебінде санайтындығы басқа айтылмаған.
Заңды процедура (дайындық жұмысы).
Жалпы әлеуметтік – нормативті реттеуге процедуралық тетіктердің болуы
тән. Әлеуметтік нормалардың барлық түрлерін іс жүзіне асыру, тәжірибеде
процедураны және соған сай процедуралық нормаларды өажет етеді. Дәстүрлер,
церемониалдар және басқа әдеттер – барлығы процедуралардың түрлері,
әлеуметтік реттеушілікпен байланысты. Сонымен бірге, процедуралық
(нормативтік ретінде); құқықтық реттеуде толық көрінеді, процедуралық жұмыс
салалар бар: азаматтық процессуальдық құқық, қылмыстық процессуальдық құқық
т.б. Процедуралық – құқықтық тетік құқықтық реттеу жүйесінің бөлінбейтін
бөлігі, маңызды ішкі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І-тарау. Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде- құқықбұзушылық
1.1. Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде-құқықбұзушылықтың
түсінігі ... ..6
1.2. Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде-құқықбұзушылықтың түрлері ... 13
ІІ-тарау. Заңды жауапкершіліктің түрлері
2.1. Заңды жауапкершіліктің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2. Заңды жауапкершіліктің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.3. Заңды жауапкершіліктен босатудың мән-
жайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .57
Кіріспе
Заңды жауапкершілік, бір жағынан, жалпы әлеуметтік жауапкершіліктің
түрі, басқа түрлер басқа әлеуметтік нормалардың негізінде пайда болады –
саяси, мораль нормаларының, корпоративті нормалардың т.с.с.
Басқа жағынан, заңды жауапкершілік құқықтық мәжбүрлеу шарасының түрі,
сонымен бірге ол көбірек қаттылау түрі, көбірек деңгейде субъектінң
құқықтық жағдайына тиістілі бар.
Заңды жауапкершіліктің белгілері:
1. Ретроспективті сипатта, яғни алдыда өтіп кеткен тәртіпке деген
реакция, өткен тәртіпке (не кейбір оқыйғада – созылмалы). Субъект алда
болатын тәртіптеріне заңды жауапкершілікке тартылмайды.
2. Заңды жауапкершіліктің негізіндегі тәртіп, міндетті түрде ерекше болуы
қажет, яғни бойында құқық бұзудың белгісін ұстауы керек. Кінәлі тәртіп
болуы керек. Кінәсіз заңды жауапкершілік болуы мүмкін емес.
3. Заңды жаупкершілік құқықбұзушының тәртіпін әр уақытта мемлекеттік және
қоғамдық талқылауымен (негативті бағалау) байланысты.
4. Айыпты сипатта болады. Бұл белгінің мәні сонда, құқықбұзушыда оның
жасаған әрекеттеріне байланысты жаңа заңды міндеттер пайда болады
(құқықбұзғанға дейін болмаған). Құқықбұзушылық заңды факт, ерекше –
қорғаушылық құқықтық қатнастардың тууына әсер етеді (құқықбұзушымен
мемлекеттің арасындағы), сол қалыпта осы міндеттер пайда болады.
5. Заңды жаупкершілік көнтерлілік сипатта болады. Қандай да болмасын
міндеттілік-аутпалық, бірақ құқықбұзу нәтижесінде ерекше міндеттер
пайда болады - өзіне тиісті және басқа бағдарламаларынан айырғанға
көтерімділік көрсету (көну).
6. Заңды жауапкершілікті жүктеу тәртібі заңмен белгіленеді, яғни заң бұл
процесстің белгілі процедуралық нысандарын белгілейді.
Егер айтылған белгілерді есепке алсақ, онда заңды жауапкершілікті
құқықтық қатнаспен саластыруға (қорғаушылық) және ерекше заңды
міндеттілікпен. Егер құқықбұзушылық мемлекетпен сезілмесе не болмаса
белгіленбеген болса (не тауып алынбаған) құқықбұзушы ештеңеге жаупты емес)
керісінше, ол жасалған құқықбұзушылықтың игілігімен пайдалануына болады).
Сондықтан, оның айтсақ, заңды жауапкершілік - өзі міндеттілік емес,
қорғаушы құқықтық қатнастағы оны іс жүзіне асыру процессі.
Заңды жауапкершіліктің пайда болуы туралы басқа да көзқарастар бар:
а) ол қорғаушы құқықтық қатнаспен құқықбұзғаннан кейін тоқтамай бірге
пайда болады;
б) негізгі құқықты қолдану актысын шығарғаннан кейін пайда болады (үкім,
шешім), онда барлық заңды жаупкершілікке қажетті кездер тіркеледі.
Заңды жауапкершілік айыптылық (қыйнайтын) және құқықты орнына келтіру
функциясын орындайды. Проф. О.Э. Лейст осы жөнінде екі функция туралы емес,
екі кейіптегі заңды жауапкершілікті айтады: айыптау, ол қылмыстық,
әкімшілік және тәртіптілік жауапкершілікті біріктіреді және құқықтық
тәрбиелеуді (азаматтық құқықтық және материальды жауапркешілік).
Традициялық түрде заңды жауапкершілікті былай бөлеміз: қылмыстық-
құқықтық, әкімшілік құқықтық, азаматтық-құқықтық, жұмысшылардың
материальдық жауапкершілігі. Мұндағы көңіл аударатынымыз:
а) құқық салаларына қарағанда жауапкершілік түрі аздау;
б) әртүрлі салалардың нормаларын бұзғандығы үшін жауапкершіліктің бір
ғана түрі пайдаланылады;
в) бір саланың өзінде бірнеше түрдегі жауапкершіліктер болады (мысалы,
тәртіптілік және еңбек құқығындағы материальдық).
Сонымен, бұл топтастыру жауапкершілігінің негізінде салалық белгі жатыр.
Өйткені, құқық жүйесінде салаға бөлу реттеуші нормаларлардың сипатына
байланысты, ал жауапкершілік тікелей қорғау нормаларымен байланысты, себебі
олардың жеке табиғаты бар және өзінің заңдылығымен әрекет жасайды. Кейді
универсальдық сипатта болады.
Заң әдебиеттерінде ретроспективті заңды жауапкершіліктен (болған
құқықбұзушылық үшін) басқа перспективті заңды жауапкершіліктің барлығы
туралы көзқарастар қорғалып келген – субъектінің болашақтағы тәртібі үшін
жауапкершілік. Мұнда оның позитивті сипаты атап көрсетілген – сол мәнде
адам туралы айтқанда, оның жауапкершілікпен өзінің міндеттеріне
қатыстылығы. Дегенмен, ол көзқарасты көптеген құқықтанушылар қолдау
көрсетпеді де мынаған сілтеме жасады, яғни позитивті жауапкершілікте шын
мәнісінде заңды мазмұн жоқ: бұл көп жағдайда жалпыәлеуметтік не этикалық
бағыттағы жауапкершілік.
І-тарау. Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде- құқықбұзушылық
1.1. Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде-құқықбұзушылықтың түсінігі
Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде құқықбұзушылық – құқыққа сай
емес тәртіптің негізгі түрі болып табылады (оның басқа түрі – объективті
құқыққа қарсы тәртіп) және соған сай ол құқықтық тәртіптің түрлерінің бірі,
себебі, соған қатысты құқыққа сай емес тәртіп (құқықа сайлықпен қатар) оның
түрі ретінде көрінеді.
Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде құқықбұзушылыққа мынандай
белгілер тән:
1) Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде құқықбұзушылық – бұл әр уақытта
әрекет және тек әрекет, яғни әрекет, әрекетсіздік не вербальдық (сөз
жүзіндегі) тәртіп. Құқықбұзушылыққа ой, сендіру, берік ниет егер олар
сырттан көрінбесе. Адам заң үшін өзінің тәртібінсіз өмір сүрмейді:
оған өз кезінде Гегель де көңіл аударыпты.
2) Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде құқықбұзушылық – бұл әрекет, ол
қоғам үшін қауіпті, оған зиян келтіреді. Мұнда көңіл аударатын нәрсе,
құқықта бұзу мүмкін емес, нақтылы қоғамдық қатнастарға тиісбей.
Құқықбұзушылық (бұл атауға қарсы әріпті талқылау) заң нормаларының
өзіне зиян келтірмейді. Ондай жағдай зиянды не болмаса тек нақтылы
құқыққа қауіпті және заңмен қорғалатын жекелеген қоғамдық қатнастардың
ықыласына етеді.
Құқықты бұзғанда белгілі адамдар, олардың ұйымдары, ал құқық нормалары
әрекетін жалғастыра береді және міндетті деп есептеледі.
3) Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде құқықбұзушылық – бұл құқыққа
қарсы әрекет, яғни ондай әрекетті жасау құқықпен әртүрлі нысанда
тыйым салынған (тікелей тыйым салу, позитивті әрекет жасауға,
әрекеттің жазалатынын белгілеуге арналған заңды міндеттерді тапсыру).
Құқыққа қарсылық дегеніміз, құқықтағы әрекеттің қоғамдық зияндылығын
көрсету.
4) Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде құқықбұзушылық – бұл әр
уақыттағы кнәлі әрекеттер: кінәсіз құқықбұзушылық жоқ. Кінә - бұл
құқықбұзушылық өзінің әрекетіне ерекше психикалық қатнас және оның
нәтижесіне де қатысты.
Сонымен, заңды жауапкершіліктің негізі ретінде құқықбұзушылық –
қоғамға қауіпті құқыққа қарсы кінәлі әрекет. Құқықбұзушылықты қоғамға
қауіптілік деңгейіне сай қылмысқа (қылмыстық құқықбұзушылық) және теріс
қылық. Теріс қылық, өз жағынан әкімшілік, азаматтық (азаматтық-құқықтық
бұзушылық) және тәртіптікке бөлінеді. Сонымен қатар, процессуальдық
құқықтық қатнастар тобын (процессуальдық құқық нормаларын бұзуда) бөлуге
болады.
Әкімшілік құқықбұзушылықты екіге бөлуге болады:
а) әкімшілік құқықтан шығатын позитивті заңды міндеттерді орындамау;
б) кодекспен белгіленген әкімшілік құқықбұзушылықтағы әкімшілік-
құқықтың тыйым салдғандарын бұзу.
Олардың айырмашылығы сонда, біріншісі таза әкімшілік құқықбұзушылық,
ал екіншісі өзінің табиғатына қарай қылмыстық құқықбұзушылыққа ұқсас және
олардан айырмашылығы тек қоғамдық қауіпсіздігінің аздығында.
Тәртіптік теріс қылық – дегеніміз, құқықбұзушының еңбек, қызмет,
әскери, оқу тәртіптерімен байланыстыратын заңды міндеттерді бұзуын айтқан.
Азаматтық құқықбұзушылық (деликт) әдебиетте құқыққа қарсы
әрекеттермен жеке адамға не болмаса азаматтың мүлкіне зияндық жасау,
сонымен бірге ұйғаымдарға зияндық жасау, заңға қарсы келісім жасау, шарттың
міндеттін орындамау, меншіктік құқықты бұзу, авторлық не изобретательдердің
және басқа азаматтардың құқығын бұзуы көрсетілген (проф. О.Э.Лейст).
Құқық және мәжбүрлеу.
Санкциялық қалай болса да әлеуметтік реттеуге тұтасымен тән нәрсе,
өзінді қамтамасыз ету құралы, оның ішінде мәжбүрлеу де және әлеуметтік
нормалардың әртүрлі бар. Дегенмен, құқықта күшті және дамыған әлеуметтік
реттеуші ретінде, мәжбүрлеу (басқа әлеуметтік нормалардың қасиеті ретінде
мысалы нормативілік және процедурность) терең және өзіндік көріну
ерекшелігін табады.
Мәжбүрлеу, құқықтың объективтік қасиеті ретінде құқықтың билік
табиғатымен, мемлекеттік – еректік ұйғарыммен қамтамасыз етілген және нақты
құқықтық мәжбүрлеу актысында өзін көрсетеді.
Мәжбүрлеу құқықтағы, құқықтық мәжбүрлеу ретінде көрініп сол
қаситетімен талай арнайы ерекшеліктерге ие болады.
Біріншіден, бұл мемлекеттік мәжбүрлеу, - мемлекеттің ұйымдастыру
күшімен негізделген және мемлекеттік ерікке бағынуға бағытталған тәртіпке
жасалатын сыртқы ықпалды түсінеміз.
Екіншіден, бұл мемлекеттік мәжбүрлеудің бір түрі, себебі мемлекеттік
мәжбүрлеу тек құқықтық қана болмайды, тікелей фактыдағы мәжбүрлеу
актыларында көрінеді, яғный өзіндік мемлекеттік қыйнау актысында.
Үшіншіден, құқықтық мәжбүрлеуді оның ерекше мақсаты айырып көрсетеді –
заң нормаларын орындауға мәжбүрлеу, құқықтың ұйғарымын.
Төртінші, құқықтық мәжбүрлеу – бұл сондай мәжбүрлеу, құқық нормаларын
орындауға, заңды, яғни құқықтық негізде. Заң ұйғарымдарын заңсыз орындауға
мәжбүрлеу де болады. Мысалы, ешқандай оны жасауға негізі жоқ
жауапкершілікті жүктеу.
Бесінші, құқықтық мәжбүрлеуге белгілі процедуралық нысандар тән, сонда
орындалуы міндетті, яғни құқықтық мәжбүрлеу процессі құқықпен белгіленген.
Бұл процедуралық нысандар әртүрлі жағдайға байланысты әртүрлі, өздерінің
қыйындық деңгейімен мен дамығандығымен, олардың болуы міндетті. Мысалы,
құқық жүйесінде кейбір тұтас салалар бар, олардың тек бір ғана белгілі
мақсаты болады – құқықтық санкцияның іс жүзіне асыру процедурасының
тәртібін белгілеу. Бұған процессуальдық құқық салалары жатады – азаматтық
процессуальдық құқық, қылмыстық процессуальды құқық т.б.
Құқықтық мәжбүрлеу шарасын түрлеуге бөлуге болады. Мұны былай бөлуге
болады: превентивті (ескертушілік) шаралар, құқықтық қорғау шарасы және
заңды жауапкершілік. Олар ең алдымен, өздерінің негіздеріне және мақсатына
сай белгілеу (тағайындау).
Превентивті мәжбүрлеудің заңды негізіне, жағдайлар қоғамға, орнына
келтіруге болмайтын зиян келтіру мүмкіндігін болжайтын ең жоғарғы
деңгейдегі жағдайлар жатады. Яғни мұндай жағдайда заңды презумция қызмет
жасайды, олар өмір тәжірибесінің нәтижесіне негізделген, заңдармен және заң
ғылымдарымен біріктірілген. Превентивті шаралардың негізіне стихиялық
қыйыншылықатар да жатады) олармен күресуге транспорттарды реквизиялауға
реквизициялауға мүмкіндігі бар) және құқыққа сай тәртіптіп (ұшақтағы
жолаушылардың жүктерін тексеру) және жеке адамдарға тиімсіз сипаттама беру
(аң аулайтын мылтықтарды алу).
Превентивтік шараларды белгілеудің мақсат, болуы ықтимал
(презюмируемые) негативтік оқыйғаның алдын алып болдырмау.
Қорғану шарасының негізіне объективті құқыққа қарсылық және зиян
келтірген әрекеттер, бірақ кінәліге жатпайды. Кінәнің жоқтығы – қорғауну
шарасының белгісінің сипаты. Тағы да сондай шаралар, азаматтық құқық
теориясында кінәлі емес заңды жауапкершілік деп атайды және олар
азаматтық – құқықтық қорғану шарасына жатады. Себебі кінәсіз заңды
жауапкершілік болмайды және болуы да мүмкін емес. Азаматтық-құқықтық
қорғану шарасының мысалына мәжбүрлеумен, яғни виндикциондық искінің
негізінде тәртіпті қабылдаушыдан заттарды алу.
Қорғану шарасының белгісі – бұрынғы дұрыс құқықтық ережені орнына
келтіру, субъектіні мәжбүрлеу арқылы бұрынғы субъектіге жүктелген, бірақ
орындалмаған заңды міндеттерді орындату. Қосымша негативті нәтиже субъекті
үшін, сонда болады, егер ол объективті түрде құыққа қарсы әрекет жасаса,
бірақ ол негізгі емес, ілесуші сипатта болады.
Заңды жауапкершіліктің негізіне кінәлі құқыққа қарсы әрекет жатады –
құқықбұзушылық, сондықтан жауапкершілік шарасы құқықтық орнына келтіру
функциясымен өте терең мақсатты көздейді – қорғану шарасында жоқ арнайы
құралдарды пайдалану арқылы құқықбұзушының санасын өнегелі –
психологиялыққа өзгерту көзделген.
Жалпы бағытта айтуға болатыны, заңды жауапкершіліктің негізіне
құқықбұзушылық жатады. Мұндағы негізгі принцип: құқықбұзушылық болмай заңды
жауапкершілік жоқ. Дегенмен, толық және нақты құбылыс ортасын белгілеуге,
әрбір нақтылы оқыйға бойынша заңды жауапкершіліктің жүктелгенін білу қажет,
соған қажетті занда арнайы конструкция болады – құқықбұзушылықтың құрамы.
Егер заңды конструкцияны түсінуге тек терминологиялық, сөздік белгілеу
тұрғысынан қарасақ, оның құқықбұзушылықтың ішкі жағын ашуға,
құқықбұзушылықтың элементерін сипаттауға арналған екен деп ойлауға тура
келеді. Алайда, егер сол орта құбылысын талдасақ, ол өзінің элементті
ретінде құқықбұзушылықтық құрамыны камтыйтындығын байқаймыз, яғни бұл
конструкцияның тіптен басқа орны бар, яғни жеткілікті түрде заңды
жауапкершілікті жүктейтін құбылыс ортасын көрсету керек. Яғни – бұл құқық
қолданушының қолындағы сайман ретінде болады және әрбір нақтылы оқыйғада
субъектінің заңды жауапкершілігін белгілеуге қызмет етеді.
Традициялық тұрғыдан құқықбұзышылықтың құрамына оны элементтері
ретінде мыналар қосылған:
а) Құқықбұзудың сұбъектісі;
б) Құқықбұзудың объектісі;
в) Құқықбұзудың субъектік жағы;
г) Құқықбұзыдың объективтік жағы;
Бұл құрамынан құқықбұзыдың өзінің әлеметті ретінде тек субъективтік
және объективтік жақтарын есептеуге болады. Мысалы: құқықбұзыдың
объектісіндегі ерекше заңды конституцияның, құқықбұзыдың құрамындағы
әлементі болғандықтан, құқықбұзыдың өзінің әлеметіне жатпайды: объект (оны
қоғамдық қатнастар ретінде есепке алған) құқықбұзуға қарсы тұрады,
сондықтан оның сыртында болады.
Құқықбұзудың құрамындағы элементтерінің бірі: құқықбұзу
субъектісінің негізінде, кіәлі қоғамға қауіпті құқыққа қарсы әрекеттер
жасаған адамның деликтоспособностьсы шешуге болады.
Деликтоспособность – арнайы әрекеттілік: заңды жауапкершілікпен
байланысты адамның міндеттерін іс жүзіне асыруға қажет заңды қабілеттілік.
Мысалы, азаматтық құқықта жеке адамның жалпы әрекеттілігінің пайда болуы
үшін әртүрлілі қажетті жағдайлар көрсетілген. Ал қылмыстық құқықты, оның
субъектілерінің әрекеттілігі, олардың деликтоқабілеттілігін жатады.
Құқықбұзудың объективтік жағы – егер құқықбұзушылық сырттан болса оған
мыналарды қосады:
а) құқыққа қарсы әрекет;
б) оның қоғамға зиянды нәтижелер;
в) әрекетпен болған нәтиженің арасындағы себепті байланыстылық.
Құқықбұзудың субъективтік жағына (себебі мен мақсаты мен қатар) кінә
жатады. Кінәсіз құқықбұзушылық жоқ және болуы да мүмкін емес. Кінәсіз заңды
жауапкершілікті жүктеуді объективті арту деп атайды, оны жіберуге болмайды.
Қазақстан Республикасының қылмыс кодексінің 19 бабы бойынша осы туралы
былай көрсетеді: 1. Адам соларға қатысты өз кінәсі анықталған қоғамдық
қауіпті әрекеті (іс-әрекет немесе әрекетсіздігі) және пайда болған қоғамдық
қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс.
2. Объективті айыптауға, яғни кінәсіз зиян келтіргені үшін қылмыстық
жауаптылыққа жол берілмейді.
3. Қасақана немесе абайсызда әрекет жасаған адам ғана қылмысқа кінәлі
деп танылады....
Кінә - құқықбұзушының өзінің қоғамға зиянды құқықа қарсы әрекетіне
психикалық қатнасы, соған қоса оның нәтижесіне және құқықбұзушының ой
өрісінің ерекше жағдайы, еркі, оның қоғамның бағалылығына деген негативтік
қатнасын көрсетеді.
Кінәсі белгілеу, заңды жауапкершіліктің негізін белгілеу арқылы
мемлекет субъектінің бостандық еркінен шығады және оның әртүрлі вариантты
алу тәртібін анықтайды.
Кінәлі есебінде мойындауға субъектінің ерекше жағдайдағы ой өрісі және
еркі қасақаналық түрінде (нысанда) не болмаса абайсыздық болып бөлінеді,
олар ой өрісінің сипаты мен ерікті кездерімен бөлінеді.
Қасақаналық кінәлі нысаны сонда болады, егер субъект өзінің
әрекетіндегі қоғамдық зиянын (қатерлілігін) түсінсе және сондай нәтиженің
болуын күтсе (тікелей қосақаналық) не болмаса біле тұра оған жол берсе
(жанама қасақаналық).
Абайсыздық нысандағы кінәліліктің қасақаналықтан айырмашылығы сонда,
құқықбұзушы өзінің тәртібіндегі қоғамдық қауіптілікті мойындамайды.
Қылмыстық құқық теориясында абайсыздық нысандағы кінәнің екі түрін бөліп
көрсетеді – қылмыстық-менмендік және қылмыстық-немқұрайдылық.
Егер адам өз іс әрекетінің қоғамға қауіпті тұғызуы мүмкін екенін
алдын-ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз болғызбау
мүмкіндігіне сенсе, қылмыс менмендігіпен жасалған қылмысқа жатады. Егер
адам қажетті ұқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды болжап тілуге
тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әрекетінің (әрекетмсіздігінің)
қоғамдық қауіпті зардартардың болуы мүмкін екенін болжап білмесе, қылмыс
немқұрайдылықпен жасалған қылмыс болып танылады.
Субъект кінәсіз қоғамға қауіпті (зиянды) әрекеттер жасауы мүмкін,
мысалы казус (оқиғаға) байланысты. Онда, адам өзінің тәртібінің қоғамға
зияндылығын алдын-ала білмейді және білуге мүмкіндігі де болмайды, яғни
істің жағдайына байланысты алдын-ала білуге мүмкіндік болуы да мүмкін емес
еді. Бұны жеңуге болмайтын күштен айыра білуін оның да құқықбұзушының
кінәсінің жоқтығын дәлелдейді.
Жеңуге болмайтын күш (форс мажор) – сол жағдайға тосқауыл қоюға
мүмкіндік жоқ күштерге тосын оқыйғалар жатады (мысалы стихиялық жағдайлар:
су тасуы, жер сілкінуі т.б.)
1.2. Заңды жауапкершіліктің негізі ретінде-құқық
бұзушылықтың түрлері
Құқық бұзушылықтың тарихы тамырын тереңінен тартады. Саяси-құқықтық
ілімдер тарихының ғылыми жетістіктерімен нәтижелеріне мұқият зер салып
қарасақ құқық бұзушылық мемлекетпен құқық пайда болған сәттен бірге
калыптасқан. Себебі құқықтың пайда болуымен оның нормаларын бұзу, тыйым са-
лынған әрекеттерді жасау сияқты құқық бұзушылықтар да пайда болады. Міне,
сол кезеңнен бастап құқық бұзушылық қоғамның ажырамас серігі ретінде осы
күнге дейін жойылған жок.
Сондықтан құқық бұзушылықты жан-жақты зерттеу, оның алдын орау,
болдырмау сияқты мәселелер адамзаттың алдында тұрған ең күрделі
мәселелердің бірі. Мемлекеттің, коғамның толыккдңды дәрежеде өмір сүруі,
қалыптаскан қоғамдық қаты-настардың тұрактылығы және адамдардың көңіл-
күйімен от-басындағы тыныштықтардың бәрі құқық бұзушылықтың деңгейімен,
онымен күресудегі нәтижеге байланысты.
Құқық бұзушылықпен күресуде нақтылы нәтиже жоқ мемлекетте халықтың
билікке деген сенімсіздігін арттырады, наразылығын тудырады. Сонда жалпы
құқық бұзушылық дегеніміз не? Заң әдебиетінде оның анықтамасы тұрақты түрде
қалыптасқан, барлық оқулықтар мен монографиялық зерттеулерде бір мағынада
беріледі. Атап айтсақ құқық бұзушылық дегеніміз құқыққа қарсы бағытталған
кінәлі және өзінің сипатымен қоғамға зиянды және қауіпті зардаптар
туғызатын, арнайы жасқа толған субъектінің әрекеті немесе әрекетсіздігі:
Байқап қарасақ құқық бұзушылық негізінде төрт сипаттан қалыптасады:
1. Әрекет, немесе әрекетсіздік.
2. Кұқыққа қарсылық.
3. Субъектінің арнайы жасқа толуы.
4. Кінә.
Бұл төрт элементтің біреуі жоқ болса, жеке адам құқық бұзушылық
жасаған болып саналмайды. Құқық бұзушылық екі түрге бөлінеді:
1. Теріс қылық.
2. Қылмыс.
Теріс қылық дегеніміз құқыққа қарсы бағытталған, қоғамға зиянды
зардаптар туғызатын әрекет немесе әрекетсіздік. Теріс қылықтар қоғамдық
қатынастарға зияндылық әсерін тигізеді, бірақ өте қауіпті болып
саналмайды. Теріс қылықтар мынандай түрлерге бөлінеді:
1.Тәртіптік теріс қылықтар мекемелер мен кәсіпорындарда, басқа да
заңды тұлғалармен еңбек құқықтық қатынастарда тұрған субъектілердің еңбек
кодексінің немесе ішкі ереже талаптарын орындамау немесе бұзу. Мысалы,
жұмысқа, қызметке үнемі кешігіп келу, жұмыс уакыты кезінде қыдырымпаздық
және т.б. әрекеттер жасау. Тәртіптік теріс қылықтар жасаған субъектке
жұмыс орнының әкімшілігі тарапынан ескерту, сөгіс, қатаң сөгіс, жұмыстан
босату сиякты шаралар қолданылады.
2.Азаматтық құқықтық теріс қылықтар жеке және заңды тұлғалардың
жасалған келісімшарт негізінен туындайтын, міндеттемелерді орындамау және
адам өмірі, денсаулығы және мүлкіне зиян келтіру барысындағы әрекеттердің
жиынтығы. Мысалы, жүргізушінің адамды қағып кетуінен денсаулығына тигізген
зияны, бір субъектінің жасалған шартты орындамауы және т.б. теріс қылықтар.
3. Әкімшілік-құқықтық теріс қылықтардың (құқық бұзушылықтың)
анықтамасы Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
кодексінің 28-бабында мына мағынада берілген: Жеке адамның осы Кодекс
бойынша әкімшілік жауаптылық көзделген құқыққа карсы, кінәлі (қасақана
немесе абайсызда жасалған) іс-әрекеті не әрекетсіздігі немесе занды
тұлғаның құқыққа қарсы іс-әрекеті не әрекетсіздігі әкімшілік құқық
бұзушылық деп танылады. Әкімшілік теріс қылықтар тек қана кодексте
белгіленген.
Құқық бұзушылықтың екінші түріне қылмыс жатады. Қылмыстың анықтамасы
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 9-бабында мына мағынада
берілген: Қылмыстық кодексте жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты
қоғамдық қауіпті әрекет (іс-әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп
танылады.
Құқық бұзушылық-Теріс қылық-Тәртіптік-Әкімшілік-Азаматтық -
Қылмыс:
Қылмыс сипаттары - Онша ауыр емес қылмыстар; Ауыр қылмыстар; Ауырлығы
орташа қылмыстар; Аса ауыр қылмыстар.
Жалпы мемлекет және құқық теориясында құқық бұзушылықтың ұғымымен
қатар құқық бұзушылықтың құрамы деген ұғым бар. Құқық бұзушылық жалпы ұғым
ретінде танылса құқық бұзушылықтың құрамы дара ұғым ретінде қабылданады.
Құқық бұзушылықтың құрамы дегеніміз нақтылы құқық бүзу-шылықты және
оның қоғамға зияндылығы мен қауіптілігін заңмен айқындаған арнайы
нышандардың жиынтығы.
Құқық бұзушылық төрт элементтен, нышаннан тұрады: Объект, субъект,
құқық бұзушылықтың объективтік жағы, құқық бұзушылықтың субъективтік жағы.
Объект деп құқық бұзушылық қол сұққан қоғамдық қатынастардың жиынтығы
және соның нәтижесінде зиянды зардаптардың пайда болуын айтады.
Жалпы қоғамдық қатынастар кең, ауқымды және қоғамның барлық салаларына
қатынасты болған соң көптеген мүдделерді қамтиды. Мүдде бар жерде
қатынастар пайда болады. Сондықтан құқық бұзушылық мүдделерге қол сұғады,
қауіп-қатер, зиянды зардаптар тудырады.
Объект қоғамдық катынастардың жиынтығы ретінде дамудын, адамзат
өркениетін калыптастырған құндылықтар мен мүдделерден қалыптасады.
Құқық бұзушылықтың объектісі үш түрге бөлінеді: жалпы объект, топтық
объект және тікелей объект.
Жалпы объект - социум өмір сүретін, тіршілік ететін қоғамдық
қатынастардың барлық жиынтығы. Оған адам мен азаматтардың құқықтары мен
бостандықтары, мүдделері, халық денсаулығы, санитарлык-эпидемиологиялык
салауаттығы, қоршаған орта, қоғамдық имандылық, меншік, қоғамдық тәртіп пен
қауіпсіздік, мемлекеттік билікті жүзеге асырудың белгіленген тәртібі,
ұйымдардың заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделері жатады (Қазақстан
Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі, 7-бап).
Топтық объект — біртекті, біркелкі, бір-бірімен тығыз байланыстағы
қоғамдық қатынастардың топтаскан жиынтығы. Топтық объект құқық бұзушылықты
қоғамға кауіптілігіне және қол сұғылған қатынастарына қарай жинақтауға
мүмкіндіктер туғызады. Мысалы, қылмыстық және әкімшілік кодекстерінің
ерекше бөлімдері жасалған қылмыс пен әкімшілік теріс кылмыстардың топтык
объектілеріне байланысты жүйеленген.
Тікелей объект - нақтылы құқық бұзушылық қол сұққан, бұзған қоғамдық
қатынастардағы жеке, дара мүдделер. Мысалы, кісі өлтіргенде өлтірген
адамның әмірі тікелей объект болып саналады. Кейбір жағдайларда құқық
бұзушылық жасалғанда заттарға әсер етіледі. Мысалы, ұрлык жасалғанда
меншікке қол сұғылады, меншік иесінің иемделу, пайдалану, билеу құқындағы
заттар баска адамның пайдалануына өтеді. Бұл жерде қылмыскер ұрлаған мүлік,
зат объект емес, кылмыстың заты болып саналады. Объект әрқашан құқық
бүзушылықтан зардап шегеді, ал кылмыстың заты (сақина, киім, тауарлар) баз
қалпында қалуы мүмкін. Құқық бұзушылықтың заты объектінің материалдык
көрінісі болып табылады. Құқық бұзушылыққа барған субъект заң корғайтын
арнайы қоғамдык қатынастарды бұзады, қол сұғады.
Жасалған кейбір кылмыстарда қылмыстың заттары мүлдем жокқа тән.
Мысалы, әйелді зорлау, бұзақылық және т.б. қылмыстар.
Құқық бұзушылықтың субъекті деп жауапқа тартуға қабілеттілегі бар,
құқық бұзушылық жасаған сәтте заң белгіленген арнайы жасқа толған адамды
айтады. Құқық бұзушылықтың субъектілері болып заңды тұлғалар да табылады.
Мысалы, газет жеке адамның, ар-намысын қорлайтын мақала басқаны үшін
жауапқа тартылады (айып салынады, жабылады).
Субъект жалпы және арнайы болып екі түрге бөлінеді.
Жалпы субъект барлык адамдардың жасаған кұқық бұзушылықтары үшін
жауапқа тартылуы. Мысалы, кісі өлтірудің субъектісі жалпы субъектке жатады.
Адамды кім де болса өлтіре алады: жас, кәрі, әйел. Бұл жерде мамандык,
жыныс, жас әсер етпейді.
Арнайы субъект заң белгілеген ереже бойынша құқық бұзушылық жасаған
адам арнайы, қосымша нышандарға ие болуы тиіс. Мысалы, әскери қылмыстардың
субъектісі болып әскери кызметкерлер ғана саналады, мемлекеттік кызмет
мүдделеріне қарсы қылмыстарда арнайы субъект болып лауазымды тұлғалар
болады.
Құкық бұзушылықтың субъектісі болу үшін, яғни, жасаған теріс қылығы
және қылмысы үшін құқықтық жауапка тартылуға арнайы шарттар қажет.
1. Субъект заң белгілеген жаска толуы тиіс. Ол 16 жас, ал кейбір
қылмыстар (ұрлық, кісі өлтіру, адамды ұрлау, тонау, адамды кепілге алу,
зорлау және т.б.) үшін 14 жас болып белгіленген.
2. Құқық бұзушылық жасаған сәтте субъектінің өзінін құқықка қарсы
бағытталған әрекеттеріне жауап береді. Егер адам құкық бұзушылық жасаған
уақытта есі дұрыс емес, немесе психикалық ауыру (шизофрения, эпилепсия,
Дауна ауруы, мый сифилисі прогрессивті паралич, эпидемиялык энцефалит,
маникалды-депрессиялық психоз) жағдайында болса адам жауапқа тартылмайды,
оған мәжбүрлі түрде медициналык емдеу қолданылады.
Құқық бұзушылықтың объективтік жағы деп оның жасалуының сыртқы
көрінісін, субъектінің қоршаған орта мен заттарға әр түрлі мағынада
жасалған әрекеттерінің нышандарын айтады.
Құқық бұзушылықтың объективтік жағы құқық бұзушылық жасалғанда айқын
көрініс беретін әрекет немесе әрекетсіздік. Тек объективтік жағын
айкындағаннан кейін ғана адамның қандай құқық бұзушылық жасағанын дәлме дәл
байкауға болады. Мысалы, ұрлықтың объективтік жағы адамдардың мүліктерін
жасырын түрде ұрлау болса, әйел зорлауда күш қолданып, немесе оны
қолданбақшы болып қоркытып, не жәбірленушінің дәрменсіз күйін пайдаланып
жыныстық қатынас жасау, тонауда — бөтен мүлікті ашық ұрлау, қарақшылықта
бөтен мүлікті ұрлау мақсатында шабуыл жасауға ұшыраған адамның өмірі мен
денсаулығына қауіпті күш көрсетумен немесе тікелей осындай күш қолданамын
деп қорқытумен ұштасқан шабуыл жасау болып табылады. Заң құқық бұзушылыққа
сипаттама бергенде объективтік жағы арқылы оның нышандарын белгілейді.
Құқық бұзушылықтың объективтік жағы іс-әрекет (әрекет, немесе
әрекетсіздік), себепті байланыс және зиянды зардапты қамтиды.
Іс-әрекет (әрекет, немесе әрекетсіздік) арқылы барлық құқық бұзушылык
жасалады.
Әрекет— адамның заң, құқық нормалары тыйым салған қоғамға қауіпті және
зиянды істерді істеу немесе істелуіне жол беру. Әрекет әрқашан адамнан
белсенділікті талап етеді, оның мінез-кұлқынан өзінің көрінісін табады.
Әрекет күш қолдану және күш қолданбау болып екі түрге бөлінеді.
Мысалы, адамды өлтіру үшін оны күш колдану арқылы көрсеткен қарсылығын
әлсіретеді, ал, алаяктық жасаған адам мүлікті алдау немесе сенімге киянат
жасау арқылы күш колданбай ала-ды.
Әрекетсіздік - жасауға тиісті әрекетті жасаудан бас тартып, қоғамға
қауіпті мінез құлық таныту. Мысалы, анасы жаңа туған сәбиін емізбейді,
науқасқа дәрігердің көмек көрсетпеуі, әске-ри қызметкердің қызмет орнына
себепсіз келмеуі.
Зиянды зардап-жасалған іс-әрекеттің нәтижесінде қоғамдық қатынастарға,
мүдделерге нұқсан, зиян келтіру.
Құкық бұзушылықтың коғамға қауіптілігі және зияндылығы сонда, ол
коғамның тыныс-тіршілігінің, өмір сүру жағдайларының қалыптасқан
тыныштығының ырқын бұзады, соның нәтижесінде зиянды зардап пайда болады.
Көптеген құқықтық нормаларында зиянды зардап нақтылы мағынада көрсетіледі.
Мысалы, адам денсаулығына зиян келтіру, ауыр зардаптар, адамдардың
өлуі және т.б. Бұл материалдық зардаптар.
Сонымен қатар зиянды зардапқа формалды зардаптар жатады. Мысалы,
бандитизмнің қылмыстық құрамы. Бұл құрам бойынша адамдарды жауапқа тарту
үшін формалды тұрде объективтік жағынан азаматтарға немесе ұйымдарға
шабуыл жасау мақсатында тұрақты қарулы топ (банда) құру, сол сияқты осындай
топты (банданы) басқару әрекеті болса жеткілікті. Құру, басқарудың өзі
қоғамға кауіпті әрекет болып саналады.
Себепті байланыс—жасалған іс-әрекетпен зиянды зардаптың арасындағы
байланыс. Құқық бұзушылық істеген адамның тікелей әрекетінен зиянды
зардаптың болуы. Себепті байланыс деген бір құбылыстың екінші құбылысты
тудыруы, себеп салдарды калыптастырады. Себепсіз салдар болмайды. Сондықтан
себепті байланыс жоқ болса, жауаптылык та болмайды. Мысалы, шофер қалада
машина айдап келе жатып, аялдамада тұрған автобустың алдынан атып шыққан
адамды басып өлтіреді. Тергеу барсында шофердің ішімдік ішпегендігі және
рұқсат етілген 40 жылдамдығымен келе жатқандығы анықталады. Экспертизаның
қоры-тындысы бойынша жүргізуші барлық жол жүру ережесін сақтаған. Адам
өзінің әрекетінің нәтижесінде өлімге ұшыраған. Бұл жерде жүргізушінің
әрекеті мен адам өлімінің арасында себепті байланыс жоқ. Сондықтан ол кісі
өлімі үшін жауапқа тартылмайды.
Шетел криминологиялық әдебиеттерінде— эквиваленттік теория деп
аталатын тұжырымдама бар. Бұл теория бойынша істің, оқиғаның барлық
себептері тең мағынада пайдаланылады, ал қажетті жағдай нышаны жауапқа
тартудың объективтік негізі болады. Мысалы, егер бір адам бір адамға пышак
салып өлтірген болса, адам елімінің себебіне пышақ салған адам, кезінде
пышақты жоғалтқан адам және оны жасаған адамдар жатады. Теория бойынша әр
адамның әрекеті өлімге себеп болып тұрған болып бағаланады. Тәжірибеде
қолдануда аталмыш теория қылмыстық жауапқа тартудың шеңберін кеңейте
түседі, репрессиялық сипатқа ұласады. Тек іс-әрекетпен зиянды зардаптың
арасында тікелей себепті байланыс болған жағдайда жауапкершілік туындайды.
Құқық бұзушылықтың субъективтік жағы деп субъектінің жасаған іс-
әрекетіне деген психикалық қатынасын айтады. Субъективтік жақ негізінде
кінә, себеп және мақсат сияқты ұғымдарды қамтиды. Бұл нышандар құкық
бұзушылық жасаған субъектілердің ішкі, сезімін, оның психикасындағы
процестерді кеңінен қамтиды. Олардың бәрін толық анықтау арқылы адам
жасаған құқық бұзушылықтың қоғамға қауіптілігі мен зияндығы айқындалады,
жаза мөлшеріне әсер етеді.
Кінә деп субъектінің істеген құқық бұзушылығына және оның зиянды
зардаптарына қасақана, немесе абайсыз формасындағы психикалық қатынасын
айтады. Кінә екі мағана, кезеңімен қамтылады.
Біріншісі, интеллектуалдық (зияткерлік) кезең кінәлінің іс-әрекетін
қоғамға қауіпті екенін, оның қоғамға қауіпті, немесе зиянды келтіретінін
ұғынуы, немесе сондай зардаптардың болуын көре білуі.
Екіншісі, ерік кезеңі (волевой момент) кінәлінің қоғамдық қауіпті
немесе зиянды зардаптың болуын біледі, немесе оған парықсыздықпен, немесе
менмендікпен, я болмаса немқұрайлықпен қарауы.
Кінә қасақана және абайсыз болып екіге бөлінеді.
Қасақана жасалған құқық бұзушылық деп субъектінің өзінің іс-әрекетінің
(әрекет, немесе әрекетсіздік) қоғамға қауіпті, зиянды екенін біле тұра,
оның зиянды зардаптары болатынын біле тұра және сол зар-даптардың туындауын
тілеп істесе, немесе оған саналы түрдежол берсе, не оларға немқұрайлы
қарағанын айтады.
Қасақаналық тікелей және жанама атты екі түрге бөлінеді. Тікелей
ниетте субъект өзінің іс-әрекетінің қоғамға қауіпті екенін, зиянды екенін
біле тұра, оның зиянды зардаптары болатынын біле тұра және сол зардаптардың
туындауын тілеп істейді. Мысалы, адам басқа адамның басын балтамен ұрғанда
оның әрекеті қауіпті екенін біле тұра, сол соққыдан адам өлімінің болатынын
сезініп және өлуін тілеп істейді.
Жанама (эвентуалдық) ниетте субъект өзінің іс-әрекетінің қоғамға
қауіпті зиянды екенін білсе де, бірақ зардаптың болуын тілемесе де, оған
саналы түрде жол береді, немесе немқұрайлы қарайды. Мысалы, дәрігер 4 ай
болған жүкті әйелге заңсыз аборт жасайды. Соның нәтижесінде әйел қаза
табады. Бұл жерде дәрігер өзінің заңсыз әрекетінің қауіпті екенін біле
тұра, оның өлуі мүмкін екенін болжай тұра сол әрекетке барады, бірақ
әйелдің өлімін тілемейді, саналы түрде жол береді.
Теорияда ниеттің қалыптасу уақытына байланысты күні бүрын ойланған
ниет және кенеттен пайда болған ниет болып белінеді.
Күні бұрын ойланған ниет құқық бұзушылық жасағанға дейін адам
санасында пайда болған ниет. Мысалы, субъект адамды өлтіру үшін күні бұрын
өлтірудің амалын ойлайды, жоспарын құрады, сәті түскен кезде кенеттен пайда
болған ниет аркылы жасаған құқық бұзушылықта субъект өзінің құқық
бұзушылықққа бару ниетін аяқ астынан іс жүзіне асырады. Мысалы, сатушының
алдында жатқан ақшаны көріп, ала қашады.
Сонымен қатар теорияда ниет айқын және айқын емес болып бөлінеді.
Айқын ниеттегі субъект өзінің іс-әрекетінің қоғамға қауіпті, зиянды
екенін біле тұрып, нақтылы зардаптың болуына өзінің әрекетін бағыттайды.
Мысалы, пәтерден ұрлык жасағанда қылмыскер меншік иесінің мүлкіне қол
сұғатынын жақсы біледі.
Айқын емес ниеті бар субъект қоғамға қауіпті зардаптардың болатынын
біле тұрса да, өзінің ойында қандай нәтиже болатынын көзіне елестете
алмайды. Мысалы, екі құрылысшы ерегесіп қалып, біреуі төменде кетіп бара
жатқанға кірпіш тастайды. Бұл әрекеттен кірпіш тастаған субъект оның не
басына зақым келетінін, немесе өлетінін білген, ниеті айқын емес.
Кінәнің екінші түрі-абайсыздық. Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексі абайсыздықтың екі түрін көрсетеді. Атап айтқанда 21-бапта:
1.Менмендікпен немесе немқұрайлылықпен жасалған әрекет абайсызда жасалған
қылмыс деп танылады.
2. Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп
туғызуы мүмкін екенін алдын ала білсе, бірак бұл зардаптарды жеткілікті
негіздерсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс
менмендікпен жасалган қылмыс деп танылады.
3. Егер адам қажетті ұқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды
болжап білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін
болжап білмесе, қылмыс немқұрайлылықпен жасалган қылмыс деп танылады.
Менмендікпен жасалған әрекетке мынандай мысал келтіруге болады.
Жүргізуші автомобильді айдап келе жатып жылдамдығын арттыра түседі.
Абайсызда көшені жүгіріп өтіп келе жатқан адам автомобильдің астына түсіп,
қаза табады. Бұл жерде жүргізуші өзінің әрекетінің қоғамға қауіпті екенін
біле тұра жеңіл оймен, зардап болмас деп ойлайды. Себебі ол өзінің
тәжірибесіне, автомобильді жақсы меңгергеніне сенеді.
Немқұрайлыққа мысал. Учаскелік инспектор тапаншасын тазалап отырып,
стволдың ішінде оқ барын байқамай, абайсызда шапаны басып қалады, оқ
жанында отырған әйеліне тиіп, қайтыс болады. Болжап білуі тиіс еді, бірақ
біле алмайды.
ІІ-тарау. Заңды жауапкершіліктің түрлері
2.1. Заңды жауапкершіліктің жалпы сипаттамасы
Заңды жауапкершілік, бір жағынан, жалпы әлеуметтік жауапкершіліктің
түрі, басқа түрлер басқа әлеуметтік нормалардың негізінде пайда болады –
саяси, мораль нормаларының, корпоративті нормалардың т.с.с.
Басқа жағынан, заңды жауапкершілік құқықтық мәжбүрлеу шарасының түрі,
сонымен бірге ол көбірек қаттылау түрі, көбірек деңгейде субъектінң
құқықтық жағдайына тиістілі бар.
Заңды жауапкершіліктің белгілері:
7. Ретроспективті сипатта, яғни алдыда өтіп кеткен тәртіпке деген
реакция, өткен тәртіпке (не кейбір оқыйғада – созылмалы). Субъект алда
болатын тәртіптеріне заңды жауапкершілікке тартылмайды.
8. Заңды жауапкершіліктің негізіндегі тәртіп, міндетті түрде ерекше болуы
қажет, яғни бойында құқық бұзудың белгісін ұстауы керек. Кінәлі тәртіп
болуы керек. Кінәсіз заңды жауапкершілік болуы мүмкін емес.
9. Заңды жаупкершілік құқықбұзушының тәртіпін әр уақытта мемлекеттік және
қоғамдық талқылауымен (негативті бағалау) байланысты.
10. Айыпты сипатта болады. Бұл белгінің мәні сонда, құқықбұзушыда оның
жасаған әрекеттеріне байланысты жаңа заңды міндеттер пайда болады
(құқықбұзғанға дейін болмаған). Құқықбұзушылық заңды факт, ерекше –
қорғаушылық құқықтық қатнастардың тууына әсер етеді (құқықбұзушымен
мемлекеттің арасындағы), сол қалыпта осы міндеттер пайда болады.
11. Заңды жаупкершілік көнтерлілік сипатта болады. Қандай да болмасын
міндеттілік-аутпалық, бірақ құқықбұзу нәтижесінде ерекше міндеттер
пайда болады - өзіне тиісті және басқа бағдарламаларынан айырғанға
көтерімділік көрсету (көну).
12. Заңды жауапкершілікті жүктеу тәртібі заңмен белгіленеді, яғни заң бұл
процесстің белгілі процедуралық нысандарын белгілейді.
Егер айтылған белгілерді есепке алсақ, онда заңды жауапкершілікті
құқықтық қатнаспен саластыруға (қорғаушылық) және ерекше заңды
міндеттілікпен. Егер құқықбұзушылық мемлекетпен сезілмесе не болмаса
белгіленбеген болса (не тауып алынбаған) құқықбұзушы ештеңеге жаупты емес)
керісінше, ол жасалған құқықбұзушылықтың игілігімен пайдалануына болады).
Сондықтан, оның айтсақ, заңды жауапкершілік - өзі міндеттілік емес,
қорғаушы құқықтық қатнастағы оны іс жүзіне асыру процессі.
Заңды жауапкершіліктің пайда болуы туралы басқа да көзқарастар бар:
а) ол қорғаушы құқықтық қатнаспен құқықбұзғаннан кейін тоқтамай бірге
пайда болады;
б) негізгі құқықты қолдану актысын шығарғаннан кейін пайда болады (үкім,
шешім), онда барлық заңды жаупкершілікке қажетті кездер тіркеледі.
Заңды жауапкершілік айыптылық (қыйнайтын) және құқықты орнына келтіру
функциясын орындайды. Проф. О.Э. Лейст осы жөнінде екі функция туралы емес,
екі кейіптегі заңды жауапкершілікті айтады: айыптау, ол қылмыстық,
әкімшілік және тәртіптілік жауапкершілікті біріктіреді және құқықтық
тәрбиелеуді (азаматтық құқықтық және материальды жауапркешілік).
Традициялық түрде заңды жауапкершілікті былай бөлеміз: қылмыстық-
құқықтық, әкімшілік құқықтық, азаматтық-құқықтық, жұмысшылардың
материальдық жауапкершілігі. Мұндағы көңіл аударатынымыз:
а) құқық салаларына қарағанда жауапкершілік түрі аздау;
б) әртүрлі салалардың нормаларын бұзғандығы үшін жауапкершіліктің бір
ғана түрі пайдаланылады;
в) бір саланың өзінде бірнеше түрдегі жауапкершіліктер болады (мысалы,
тәртіптілік және еңбек құқығындағы материальдық).
Сонымен, бұл топтастыру жауапкершілігінің негізінде салалық белгі жатыр.
Өйткені, құқық жүйесінде салаға бөлу реттеуші нормаларлардың сипатына
байланысты, ал жауапкершілік тікелей қорғау нормаларымен байланысты, себебі
олардың жеке табиғаты бар және өзінің заңдылығымен әрекет жасайды. Кейді
универсальдық сипатта болады.
Заң әдебиеттерінде ретроспективті заңды жауапкершіліктен (болған
құқықбұзушылық үшін) басқа перспективті заңды жауапкершіліктің барлығы
туралы көзқарастар қорғалып келген – субъектінің болашақтағы тәртібі үшін
жауапкершілік. Мұнда оның позитивті сипаты атап көрсетілген – сол мәнде
адам туралы айтқанда, оның жауапкершілікпен өзінің міндеттеріне
қатыстылығы. Дегенмен, ол көзқарасты көптеген құқықтанушылар қолдау
көрсетпеді де мынаған сілтеме жасады, яғни позитивті жауапкершілікте шын
мәнісінде заңды мазмұн жоқ: бұл көп жағдайда жалпыәлеуметтік не этикалық
бағыттағы жауапкершілік.
Құқыққа сай тәртіп: түрлері және қалыптасу тетіктері (механизмі).
Құқыққа сай тәртіп проблемасы юриспруденцияда елімізде XX ғасырдың 70-
80 жылдары зерттеле бастады.
Құқыққа сай тәртіпті зерттеуде тікелей көңіл аударатынымыз,
юриспруденциядағы тәртіп түсінігінің сырттан көрінетін әрекеттермен
тетелетіндегі - әрекеттермен, әрекетсіздікпен және варвальдық, яғни сөзбен
(мысалы сөзбен бағағаттау). Философияда, психолоргияда адамның әрекеті
көңірек түсіндіріледі; әрбір белсенділік, оның ішінде ішкі, ойлау
қабілеттілігі.
Құқық тек адамның сырттан көлінген әрекетіне коңіл аударады, бірақ
мұнда да белгілі тежеу бар. Құқыққа өатысты тәртіп құқыққа сай болуы
мүмкін, құқық сай еместікте болуы мүмкін және заңды бейтараптық
(индифферентті, қалай болса солайлық). Кейінгі құқықпен реттелмейді және
құқықтық нәтиже болмайды. Белгілі болғандай, құқық қоғам өмірінің кейбір
аясына өтпейді (және өтпеуі керек). Құқыққа сай және сай емес тәртіптер
заңды маңызы бар тәртіптердің бір түрі және олар бір құбылысқа бірігуі
мүмкін – құқықтық тәртіпке.
Құқыққа сай тәртіп, құқыққа сай емес тәртіптен (басқа әртүрлі
тәртіптер сыяқты) екі жағы бар – объективтік және субъективтік.
Құқыққа сай тәртіптің объективтік жағын сол элементтердің
(категорияның) негізінде қарауға болады, яғни құқыққа қарсы тәртіптің
объективтік жағын қарағандай. Мұнда, әңгіме тәртіпте, белгілі нәтижеге және
арасындағы себепті байланысқа тіреледі, бірақ құқыққа сай тәртіпте барлығы
сапа белгісі (қосу) мен жүреді, яғни тәртіп және оның нәтижесі әлеуметтік
тиімді болуы қажет, қалай болса да қоғамға зиянын тигізбеуі керек.
Құқыққа тәртіптің субъективтік жағын, құқыққа қарсы тәртіптің
субъективтік жағы сыяқты, субъектінің өз әрекетіне және нәтижесіне, өрісі
жоғары – еріктегі қатнасымен сипатталады. Егер құқықбұзудың субъективтік
жағына құқық бұзушының өрісі жоғары – еріктегі арнайылық тән болса және ол
кінә деп аталса, онда заңды тыңдаушы субъекті үшін басқа себеп тән болады.
Жоғарыдағы айтылғандардың сипаттарына байланысты құқыққа сай тәртіпті
түрлерге бөлуге болады. Бірінші түрдің орнына құқыққа сай тәртіпті атауға
болады, онда субъекті құқық нормаларындағы адалдық, негізділік талаптардың
қажеттігін сезінеді және өзінің тәртібінің пайдалылығын түсініп әлеуметтік
пайдалы нәтиженің болуын қалайды. Сонымен, бұл құқыққа сай тәртіптің
түріне, субъектиінің өз құқығына және өзінің тәртібіне саналы қатнастың тән
екенін кереміз.
Құқықтық тәртіптің екінші түрі оның субъективтік жағынан конформды (не
конформистік) тәртіп, мұнда субъект өзінің тәртібін құқықтық ұйғарымға сол
үшін бағындырады, себебі бәрі сол себепке сай жасайтын болғандықтан бәрі
солай жасайды. Құқыққа сай тәртіпттің бұл түрі құқықтық мәдениеті мен
құқықтық сананың жеткіліксіз дамыған ортаға тән (мысалы, кәмелеткі
жетпегендер үшін).
Үшінші түрі–субъект құқықтық талаптарды мемлекеттік мәжбүрлеуден
қорыққаны не болмаса оны қолданудың нәтижесінде орындайды және сақтайды.
Әдебиетте оның сенімсіз түр екені атап көрсетіледі. Егер мемлекет жағынан
бақылау төмендесе, олардың тәртібі өзгеріп құқықа сайлық тәртіптен, құқыққа
сай еместік тәртіпке ауасып кетуі мүмкін.
Объективтік жағынан құқыққа сай тәртіпті екіге бөлуге болады:
а) қажетті (керектік);
б) әлеуметтік мүмкіндік;
Мысал ретінде қажеттігі жоқ; бірақ әлеуметтік мүмкін құбылысты айтуға
болады, оған жанұядағы еркегімен әйелінің айырылысуы келтіруге болады.
Сонымен, құқыққа сайлық тәртіпке, құқықтық тәртіптің қоғамға қажетті,
керек не әлеуметтік мүмкіншілік, құқықтық ұйғарымға сай іс жүзіне
асырылатын (занның мүмкіндік берген қалпынан аспайтын) және мемлекеттік
қолдау мүмкіндігін пайдаланатын вариантын жатқызуға болады.
Жалпы құқыққа сай тәртіптің қалыптасу тетігі үш бір-бірмен байланысты
жүйеліліктен құрылады – заңды (арнайы заңдықтағы), психологиялық, және
әлеуметтік (механизмнен) тетіктен құралады. Оларды тек теориялық жолмен
ерекшелендіруге болады: сол мақсатпен, оларды жеке арнайы-заңдық,
психологиялық және құқықтық реттеудің жалпыәлеуметтік заңдылығын талдау
қажеттігі туады. Шын мәнінде, бұл механизмімдер (тетіктер) бі-бірімен тығыз
байланысты, негізінен бір механизімнің жақтары – құқыққа сай тәртіптің
қалыптасу тетігі (механизмі).
Заңды механизм - әлеуметтік-құқықтық жолдар арқылы субъектілердің
әлеуметтік статусын белгілеп барып қызмет жасауды және ерекше әлеуметтік
құрылым қалыптасады – құқықтық байланыс және тәуелділік (құқықтық
қатнастар) пайда болады және олардың қатнасушыларының шын мәніндегі құқыққа
сай тәртіптерін өмірге келуіне ықпал етеді. Дегенмен, заңды тетік жұмыс
істеу үшін, субъектілер өздерінің әлеуметтік жағдайларын сезініп (өзінің
заңды құқығы мен міндеттерін), заңды нормалардың ақпараттық-билік әсерін
қабылдап соған сай өздерінің ерікті тәртіптерін ортада әрекет етеді, себебі
онда оларға әртүрлі ықпал етеді. Мысалы, нақты құқықтық қатнастың
субъектісі тек сол құқықтық қатнастың қатнасушығы емес, бірмезгілде –
көмәніндегі нақтылы құқықтық тәртіпке енгенше бастан өту керек, яғни
адамдардың санасы мен еркіне сай болуы қажет. Мұнда, құқық әрекетінің
психологиялық тетігі жұмыс істейді.
Әлеуметтік тетіктің құқықтағы маңызды әрекет сонда, заңдылық және
психологиялық тетіктер белгілі әлеуметтік ортада әрекет етеді, себебі онда
оларға әртүрлі ықпал етеді. Мысалы, нақты құқықтық қатнастың субъектісі тек
сол құқықтық қатнастың қатнасушысы емес, бірмезгілде – көптеген құқықтық
және құқықтық емес әлеуметтік байланыстардың және тәуелділіктердің
қатнасушысы. Әрбір қатнастар өзінің мөлшерінде адамның тәртібіне әсер
етеді. Сондықтан да, марксизм теориясында тұлғаны қоғамдық қатнастардың
жиынтығы есебінде санайтындығы басқа айтылмаған.
Заңды процедура (дайындық жұмысы).
Жалпы әлеуметтік – нормативті реттеуге процедуралық тетіктердің болуы
тән. Әлеуметтік нормалардың барлық түрлерін іс жүзіне асыру, тәжірибеде
процедураны және соған сай процедуралық нормаларды өажет етеді. Дәстүрлер,
церемониалдар және басқа әдеттер – барлығы процедуралардың түрлері,
әлеуметтік реттеушілікпен байланысты. Сонымен бірге, процедуралық
(нормативтік ретінде); құқықтық реттеуде толық көрінеді, процедуралық жұмыс
салалар бар: азаматтық процессуальдық құқық, қылмыстық процессуальдық құқық
т.б. Процедуралық – құқықтық тетік құқықтық реттеу жүйесінің бөлінбейтін
бөлігі, маңызды ішкі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz