Алматы қаласының туристік фирмаларының экскурсиялық қызметін зерттей отырып, оны дамыту жолдарын ұсыну
Кіріспе
1.Бөлім. Алматы қаласында экскурсиялық қызметтің қалыптасуы
1.1. Экскурсиялық қызмет
1.2. Алматы қаласында экскурсиялық қызметтің даму кезеңдері
1.3. Алматы қаласының экскурсиялық қызметінің қазіргі жағдайы
1.4. Қалалық туристік фирмалардың экскурсиялық менеджменті және оны дамыту жолдары
2.бөлім. Алматы және қала маңы бойынша жаңа :п;;ь. экскурсиялар мен мәліметтер
2.1. Туристік . экскурсиялық нысандар
2.2. Экскурсиялық маршруттар мен турлар
Қорытынды
1.Бөлім. Алматы қаласында экскурсиялық қызметтің қалыптасуы
1.1. Экскурсиялық қызмет
1.2. Алматы қаласында экскурсиялық қызметтің даму кезеңдері
1.3. Алматы қаласының экскурсиялық қызметінің қазіргі жағдайы
1.4. Қалалық туристік фирмалардың экскурсиялық менеджменті және оны дамыту жолдары
2.бөлім. Алматы және қала маңы бойынша жаңа :п;;ь. экскурсиялар мен мәліметтер
2.1. Туристік . экскурсиялық нысандар
2.2. Экскурсиялық маршруттар мен турлар
Қорытынды
Қазақстан мемлекеті егемендігін алғалы бері туризм дамуының көптеген мүмкіндіктеріне қол жеткізді.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев "Қазақстан - 2030" даму бағдарламасында 2010 жылға дейін маңызды даму игіліктері ретінде туризм және туризмдегі инфрақұрылымды саласын атап көрсетті.
Туризм жэне экскурсия синоним болмаса да, бір - бірімен тығыз байланысты үғымдар. Бірде - бір саяхат экскурсиясыз өтпейтіні анық. Экскурсия туризмнің танымдылық мэнің айқындайды. Дүние жүзінің көптеген мемлекеттерінде экскурсияларға сұраныс жылдан жылға өсіп келеді.
Қазақстан тэуелсіздік алғанға дейін туризм басқа да экономика салалары сияқты қатаң регламенттелді. Туристік қызметтегі КСРО-ның негізгі аймақтары Кавказ, Қырым, Балтық өңірі, Ресейдің, Орта Азияның тарихи орталықтары болды. Сонымен бірге, Қазақстанның бірқатар сәулет, археологиялық, мәдени ескерткіштері мен табиғи көрнекті жерлерінің тарихи мәніне іс жүзінде жарнама жасалмады. [47,17].
Қазақстанда егемендік алғалы бері көп туристік фирмалар мен агенттіктер пайда болды, олар өздерінің бастапқы іс-эрекеттерінде шектеулі қызмет түрлерін ұсынды. Жылдан-жылға, тэжірибе жинап, жэне өзінің қаржылық базасын нығайтып, кейбір туристік фирмалар түрлі қызмет ұсынды (Экскурсиялық маршруттардың саны көбейді, жаңа маршруттар құрылды..т.б.). Бүдан біз сұраныс пен ұсыныс арасындағы бэсекелестікті байқаймыз, адамдар тиімді шарттар күтуде, ал фирмалар түрлі қызмет ұсынатын, сүранысты қанағаттандырады. Осыдан біз қалалық туристік фирмаларда бэсекелестікті байқаймыз.
Алматы қаласы өзінің ерекше табиғатымен жэне көрікті ескерткіштерімен эйгілі, бірақ Қазақстан Республикасы егемендігін алғалы бері Орталық туризм жэне экскурсиялық кеңес тарқағаннан кейін экскурсиялық қызмет өз деңгейін жоғалтып алды. [38, 123-124] Біздің қаламызда 500-ге тарта туристік фирмалар жүмыс жасайды жэне оның ішінде тек 5 пайызы қалалық экскурсиялық қызмет көрсетумен айналысады. Соңғы жылдары экскурсанттардың саны өсуде, эйткенмен экскурсия өткізу туристік фирмаларға көп табыс экеле бермейді.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев "Қазақстан - 2030" даму бағдарламасында 2010 жылға дейін маңызды даму игіліктері ретінде туризм және туризмдегі инфрақұрылымды саласын атап көрсетті.
Туризм жэне экскурсия синоним болмаса да, бір - бірімен тығыз байланысты үғымдар. Бірде - бір саяхат экскурсиясыз өтпейтіні анық. Экскурсия туризмнің танымдылық мэнің айқындайды. Дүние жүзінің көптеген мемлекеттерінде экскурсияларға сұраныс жылдан жылға өсіп келеді.
Қазақстан тэуелсіздік алғанға дейін туризм басқа да экономика салалары сияқты қатаң регламенттелді. Туристік қызметтегі КСРО-ның негізгі аймақтары Кавказ, Қырым, Балтық өңірі, Ресейдің, Орта Азияның тарихи орталықтары болды. Сонымен бірге, Қазақстанның бірқатар сәулет, археологиялық, мәдени ескерткіштері мен табиғи көрнекті жерлерінің тарихи мәніне іс жүзінде жарнама жасалмады. [47,17].
Қазақстанда егемендік алғалы бері көп туристік фирмалар мен агенттіктер пайда болды, олар өздерінің бастапқы іс-эрекеттерінде шектеулі қызмет түрлерін ұсынды. Жылдан-жылға, тэжірибе жинап, жэне өзінің қаржылық базасын нығайтып, кейбір туристік фирмалар түрлі қызмет ұсынды (Экскурсиялық маршруттардың саны көбейді, жаңа маршруттар құрылды..т.б.). Бүдан біз сұраныс пен ұсыныс арасындағы бэсекелестікті байқаймыз, адамдар тиімді шарттар күтуде, ал фирмалар түрлі қызмет ұсынатын, сүранысты қанағаттандырады. Осыдан біз қалалық туристік фирмаларда бэсекелестікті байқаймыз.
Алматы қаласы өзінің ерекше табиғатымен жэне көрікті ескерткіштерімен эйгілі, бірақ Қазақстан Республикасы егемендігін алғалы бері Орталық туризм жэне экскурсиялық кеңес тарқағаннан кейін экскурсиялық қызмет өз деңгейін жоғалтып алды. [38, 123-124] Біздің қаламызда 500-ге тарта туристік фирмалар жүмыс жасайды жэне оның ішінде тек 5 пайызы қалалық экскурсиялық қызмет көрсетумен айналысады. Соңғы жылдары экскурсанттардың саны өсуде, эйткенмен экскурсия өткізу туристік фирмаларға көп табыс экеле бермейді.
І.Алма-Ата и ее окрестности. - Алма - Ата: Казгосиздат, 1956г.
2. Алматының тарихи жэне мәдени ескерткіштерІ. Құжаттар тізбесі. Алматы:2003.С.208.
3. Алматы, Энциклопедия. Алматы, 1996г.
4. А. Бейсенова, А. Самақова, Т.Есполов, Ж.Шілдебаев «Экология жэне табиғатты тиімді пайдалану». Алматы 2004ж.
5. Бабаев Д. История Казахстана. Алматы, 1992 - 419с.
6. Бергрин А.П. Алматинские кругосветки. - Алма-Ата: Казгосиздат, 1956г.
7. Биржаков М.Б. Введение в туризм. СПБ., 1999г.
8. Большая Советская энциклопедия, 3-е издания. Москва, 1977, с.689
9. Вуколов В.Н. По северному Тянь-Шаню. Москва, 1991г.
10. Герасимов И.П. Казахстан. Алматы, 1992 - 419с.
11. Деменьтьев Г.П. Рекомендаций по проведению экскурсий. Справочник. Часть 4. Москва 1987г.
12. Деятельность туристских фирм и предприятий -^гостиничного хозяйства города Алматы в 2004 году. Аналитинская записка. Управление статистики г.Алматы. Алматы, 2005.
13. Добкович В.В. Туристский путеводитель — Москва, 1975, СІ27.
14. Дьякова Р.А. и др. Основы экскурсоведения. Москва, 1995Һ
15. Дьякова Р.А. История экскурсионного дела в СССР. М., -" 1981*;.
16. Дублицкий Н.Н. По Алма-Ате. - Алма-Ата: Казгосиздат, 1956г.
17. Дуйсен Г.М. Основы формирования и развития индустрии туизма в Казахстане.- Алматы 2002г.
18. Евдокимов В.И. Ледовая жемчужина. - А-А: Казахстан, 1987 - 63с.
19. Емельянов Б.В. Организация работы экскурсионного учреждения. М-1987г.
20. Емельянов Б.М. Экскурсоведение. М., 1992г.Часть1.
21. Ердавлетов С.Р. География туризма Казахстана. - Алма-Ата: Наука, 1992 - 192с.
22. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практики А., 2000 - ЗЗбс.
23. Ердавлетов С.Р. Достопримечательные места Казахстана.- Алма-Ата: Знание, 1998г.
24. Ердавлетов С.Р. Основы географии туризма. Учебное пособие. - Алматы , 1991, с!67.
25. Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение. А., 2003 - 215с.
26. Жандаев М.К. Природа Заилийского Алатау. Алма-Ата, 1978.
27. Зайцев А.С, Сергеев Ф.В. Алматинский высокогорный каток. - Алма-Ата, 1956г.
28. Квартальнов В.А. Туризм, экскурсии, обмены (современная практика). М., «Наука» 1993г.
29. Ковалев Ю., Маркович М. По горным окрестностям Алма-Аты. Алма-Ата, 1963г.
30. Ковалев Ю., Маркович М., Степанова В.И, Где провести выходной день. Походы выходного дня по окрестностям Алма-Аты. Казахстан, 1966 - 72с.
31. Лазарев Л.И. Дары щедрого лета. Алма-Ата, 1990г.
32. Накатков Ю.С. История туризма Казахстана. - Алматы, 2001г. - 196с.
33. "Наш город", Справочник. Алматы - 431с.
34. Ордаев А. Памятники архитектуры Казахстана - Алматы: Дидар, 1998г.
35. Пасечный П.С. Туризм и экскурсии. - М., Турист, 1983.
36. Проблемы становления индустрии туризма Казахстана. Сб. Материалов конференций/Под. Ред. С.Р. Ердавлетова - Алматы: Каз. Университет, 2002г. - 232с.
37. Программа развития туризма г.Алматы на 2004-2010 годы. Алматы, 2004 г.
38. Преображенский В.С., Веденин Ю.А. География и отдых. Москва, 1981, с 221.
39. Роль туризма в устойчивом развитии Республики Казахстан. Сборник посвященный 60-летию прфессора С.Р.Ердавлетова. Алматы. Қазақ университеті. 2001. -150с.
40. Саипов А.А. Теория и практика туризма Казахстана. А., 1999г.
41. Сборник информационно - методических материалов по вопросам идеолгической деятельности администраций. №7. Шымкент 1997г.-192с.
42. Тематика экскурсий. Справочник. Часть 4. М., 1987г.
43. Терещюк В.А. Маршрутами Казахстана. Алматы, 1985 -127с.
44. Тынчероава З.В., Ягофаров Г.Ф. Основы планирование и организация туристкой деятельности. А., 2003 - 118с..
45. Тесты в туристкой практике. Министерство образования РК. г.Уральск 1996г.
46. Туристко - экскурсионое обслуживание. Проектирования туристских услуг. М., Госстандарт России, 1994г.
47. Туристік қызмет туралы Заң. Алматы 2002ж.
48. История Казахстана. Очерк. Алматы, 1992-419с.
49. Логинов Л.М., Рухлов Ю.В, История развития туристко - экскурсионного дела. - М,, 1989-77с,
50. Лютерович О.Г, Ягофаров Г.Ф. Популярные автомаршруты по Семиречью. Путеводитель - Алматы, 2004 - 56с.
51. Энциклопедия туризма М., 1993
52. Ягофаров Г.Ф, Тынчерова З.В, Саипов А.А. Экскурсоведение. А., 2001.- 144с.
53.Ягофаров Г.Ф. Экскурсии для туристов в г. Алматы. В сборнике актуальные вопросы теории и практики туризма. А., 1999 г.
54. Якшиян Р.А. Путеводитель по памятным и достопримечательным местам Алма-Атинской области,-Иссык, 1992г.
55.www.almaty.kz
56. www.kazsport.kz
57. www.otbyh.kz
58. www.stat.kz
59. www.gorstat.banket.kz
60. www.oblstat.kz
61. www.almaty.gorstat.kz
2. Алматының тарихи жэне мәдени ескерткіштерІ. Құжаттар тізбесі. Алматы:2003.С.208.
3. Алматы, Энциклопедия. Алматы, 1996г.
4. А. Бейсенова, А. Самақова, Т.Есполов, Ж.Шілдебаев «Экология жэне табиғатты тиімді пайдалану». Алматы 2004ж.
5. Бабаев Д. История Казахстана. Алматы, 1992 - 419с.
6. Бергрин А.П. Алматинские кругосветки. - Алма-Ата: Казгосиздат, 1956г.
7. Биржаков М.Б. Введение в туризм. СПБ., 1999г.
8. Большая Советская энциклопедия, 3-е издания. Москва, 1977, с.689
9. Вуколов В.Н. По северному Тянь-Шаню. Москва, 1991г.
10. Герасимов И.П. Казахстан. Алматы, 1992 - 419с.
11. Деменьтьев Г.П. Рекомендаций по проведению экскурсий. Справочник. Часть 4. Москва 1987г.
12. Деятельность туристских фирм и предприятий -^гостиничного хозяйства города Алматы в 2004 году. Аналитинская записка. Управление статистики г.Алматы. Алматы, 2005.
13. Добкович В.В. Туристский путеводитель — Москва, 1975, СІ27.
14. Дьякова Р.А. и др. Основы экскурсоведения. Москва, 1995Һ
15. Дьякова Р.А. История экскурсионного дела в СССР. М., -" 1981*;.
16. Дублицкий Н.Н. По Алма-Ате. - Алма-Ата: Казгосиздат, 1956г.
17. Дуйсен Г.М. Основы формирования и развития индустрии туизма в Казахстане.- Алматы 2002г.
18. Евдокимов В.И. Ледовая жемчужина. - А-А: Казахстан, 1987 - 63с.
19. Емельянов Б.В. Организация работы экскурсионного учреждения. М-1987г.
20. Емельянов Б.М. Экскурсоведение. М., 1992г.Часть1.
21. Ердавлетов С.Р. География туризма Казахстана. - Алма-Ата: Наука, 1992 - 192с.
22. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практики А., 2000 - ЗЗбс.
23. Ердавлетов С.Р. Достопримечательные места Казахстана.- Алма-Ата: Знание, 1998г.
24. Ердавлетов С.Р. Основы географии туризма. Учебное пособие. - Алматы , 1991, с!67.
25. Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение. А., 2003 - 215с.
26. Жандаев М.К. Природа Заилийского Алатау. Алма-Ата, 1978.
27. Зайцев А.С, Сергеев Ф.В. Алматинский высокогорный каток. - Алма-Ата, 1956г.
28. Квартальнов В.А. Туризм, экскурсии, обмены (современная практика). М., «Наука» 1993г.
29. Ковалев Ю., Маркович М. По горным окрестностям Алма-Аты. Алма-Ата, 1963г.
30. Ковалев Ю., Маркович М., Степанова В.И, Где провести выходной день. Походы выходного дня по окрестностям Алма-Аты. Казахстан, 1966 - 72с.
31. Лазарев Л.И. Дары щедрого лета. Алма-Ата, 1990г.
32. Накатков Ю.С. История туризма Казахстана. - Алматы, 2001г. - 196с.
33. "Наш город", Справочник. Алматы - 431с.
34. Ордаев А. Памятники архитектуры Казахстана - Алматы: Дидар, 1998г.
35. Пасечный П.С. Туризм и экскурсии. - М., Турист, 1983.
36. Проблемы становления индустрии туризма Казахстана. Сб. Материалов конференций/Под. Ред. С.Р. Ердавлетова - Алматы: Каз. Университет, 2002г. - 232с.
37. Программа развития туризма г.Алматы на 2004-2010 годы. Алматы, 2004 г.
38. Преображенский В.С., Веденин Ю.А. География и отдых. Москва, 1981, с 221.
39. Роль туризма в устойчивом развитии Республики Казахстан. Сборник посвященный 60-летию прфессора С.Р.Ердавлетова. Алматы. Қазақ университеті. 2001. -150с.
40. Саипов А.А. Теория и практика туризма Казахстана. А., 1999г.
41. Сборник информационно - методических материалов по вопросам идеолгической деятельности администраций. №7. Шымкент 1997г.-192с.
42. Тематика экскурсий. Справочник. Часть 4. М., 1987г.
43. Терещюк В.А. Маршрутами Казахстана. Алматы, 1985 -127с.
44. Тынчероава З.В., Ягофаров Г.Ф. Основы планирование и организация туристкой деятельности. А., 2003 - 118с..
45. Тесты в туристкой практике. Министерство образования РК. г.Уральск 1996г.
46. Туристко - экскурсионое обслуживание. Проектирования туристских услуг. М., Госстандарт России, 1994г.
47. Туристік қызмет туралы Заң. Алматы 2002ж.
48. История Казахстана. Очерк. Алматы, 1992-419с.
49. Логинов Л.М., Рухлов Ю.В, История развития туристко - экскурсионного дела. - М,, 1989-77с,
50. Лютерович О.Г, Ягофаров Г.Ф. Популярные автомаршруты по Семиречью. Путеводитель - Алматы, 2004 - 56с.
51. Энциклопедия туризма М., 1993
52. Ягофаров Г.Ф, Тынчерова З.В, Саипов А.А. Экскурсоведение. А., 2001.- 144с.
53.Ягофаров Г.Ф. Экскурсии для туристов в г. Алматы. В сборнике актуальные вопросы теории и практики туризма. А., 1999 г.
54. Якшиян Р.А. Путеводитель по памятным и достопримечательным местам Алма-Атинской области,-Иссык, 1992г.
55.www.almaty.kz
56. www.kazsport.kz
57. www.otbyh.kz
58. www.stat.kz
59. www.gorstat.banket.kz
60. www.oblstat.kz
61. www.almaty.gorstat.kz
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі:
Қазақстан мемлекеті егемендігін алғалы бері туризм дамуының көптеген
мүмкіндіктеріне қол жеткізді.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев "Қазақстан - 2030"
даму бағдарламасында 2010 жылға дейін маңызды даму игіліктері ретінде
туризм және туризмдегі инфрақұрылымды саласын атап көрсетті.
Туризм жэне экскурсия синоним болмаса да, бір - бірімен тығыз байланысты
үғымдар. Бірде - бір саяхат экскурсиясыз өтпейтіні анық. Экскурсия
туризмнің танымдылық мэнің айқындайды. Дүние жүзінің көптеген
мемлекеттерінде экскурсияларға сұраныс жылдан жылға өсіп келеді.
Қазақстан тэуелсіздік алғанға дейін туризм басқа да экономика салалары
сияқты қатаң регламенттелді. Туристік қызметтегі КСРО-ның негізгі аймақтары
Кавказ, Қырым, Балтық өңірі, Ресейдің, Орта Азияның тарихи орталықтары
болды. Сонымен бірге, Қазақстанның бірқатар сәулет, археологиялық, мәдени
ескерткіштері мен табиғи көрнекті жерлерінің тарихи мәніне іс жүзінде
жарнама жасалмады. [47,17].
Қазақстанда егемендік алғалы бері көп туристік фирмалар мен
агенттіктер пайда болды, олар өздерінің бастапқы іс-эрекеттерінде шектеулі
қызмет түрлерін ұсынды. Жылдан-жылға, тэжірибе жинап, жэне өзінің қаржылық
базасын нығайтып, кейбір туристік фирмалар түрлі қызмет ұсынды
(Экскурсиялық маршруттардың саны көбейді, жаңа маршруттар құрылды..т.б.).
Бүдан біз сұраныс пен ұсыныс арасындағы бэсекелестікті байқаймыз, адамдар
тиімді шарттар күтуде, ал фирмалар түрлі қызмет ұсынатын, сүранысты
қанағаттандырады. Осыдан біз қалалық туристік фирмаларда бэсекелестікті
байқаймыз.
Алматы қаласы өзінің ерекше табиғатымен жэне көрікті ескерткіштерімен
эйгілі, бірақ Қазақстан Республикасы егемендігін алғалы бері Орталық туризм
жэне экскурсиялық кеңес тарқағаннан кейін экскурсиялық қызмет өз деңгейін
жоғалтып алды. [38, 123-124] Біздің қаламызда 500-ге тарта туристік
фирмалар жүмыс жасайды жэне оның ішінде тек 5 пайызы қалалық экскурсиялық
қызмет көрсетумен айналысады. Соңғы жылдары экскурсанттардың саны өсуде,
эйткенмен экскурсия өткізу туристік фирмаларға көп табыс экеле бермейді.
Қазақстан Республикасының туризм орталығы болып табылатын - Алматы
қаласының беделін қалыптастыруға экскурсиялық қызметтің деңгеиін көтеріп
және жүмыс сапасын жақсартудың маңызы зор. Алматы қаласында туризмнің дамуы
элеуметтІк - экономикалық мэселелерді шешетін негізгі фактор.
Зерттеу мақсаты — Алматы қаласының туристік фирмаларының экскурсиялық
қызметін зерттей отырып, оны дамыту жолдарын ү_сыну.
Зерттеудің міндеттері:
- Алматы қаласындағы экскурсиялық қызметтің даму кезеңдерін айқындау
- қаладағы қазіргі экскурсиялық қызметке анализ жүргізу
- экскурсиялық менеджмент жэне оны дамыту жолдарын іздестіру
- Алматы қаласының экскурсиялық нысандарын зерттеу
- қала және қала маңының туристік - экскурсиялық
мүмкіндІктерін бағалау жэне экскурсилық турлар құру.
Дипломдық жүмыс жазу барысында құнды деректер беріп, көмек көрсеткен:
Қалалық туризм бөлімінің бас маманы Қүлатаева Баянға, Алматы қаласының
статистика бөлімінің басшысы А.Д. Пакқа, "Сеоз" фирмасының директоры И.А.
Плотниковаға, "ІТС ВгісІ£е Тгауеі" фирмасының директоры Ердесова Гүлбубеге
үлкен алғысымызды білдіреміз.
1-Бөлім. Алматы қаласында экскурсиялық қызметтің
қалыптасуы
1.1. Экскурсиялық қызмет
Қазақстан Республикасының 2001 ж Туризм Туралы Заңында "Экскурсиялық
қызметке" келесі анықтама берілген.
Экскурсиялық қызмет - азаматтардың уақытша болатын елдегі (жердегі)
туристік ресурстарды танымдық мақсатта аралап көруін ұйымдастыру жөніндегі
кэсіпкерлік қызмет, ол туристерді орналастыру (түнету) жөніндегІ қызметті
көздемейді және жиырма төрт сағаттан аспайтын мерзімді қамтиды.
Экскурсант - бір жерге, елді мекенге, аумаққа немесе сол жердегІ басқа
елге туризм мақсатында жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа уақытша келген
жеке тұлға.
Экскурсовод - уақытша болатын елдегі (жердегі) туристік ресурстармен
таныстыру жөнінде туристерге экскурсиялық-ақпараттық, ұйымдық қызмет
көрсетуге лайықты біліктілігі бар, кэсіби даярланған түлға. [47, 4].
Экскурсия деген үғым.
Экскурсия - деген терминнің мазмүны ерте кезден эр түрлі болып
түсіндіріліп келдІ. Экскурсиялық істің көрнекті теоретиктері оның негізгі
белгілері мыналар деп санады:
1. Саяхат тэрізді болуы жэне мажорлылығы (И.М.Греф)
2. Мажорлылығы жэне Жергілікті сипатта болуы, яғни нысандарды олардың
табиғи орналасқан жерінде оқып үйренуге болатындығы (Б.Е.Райков).
3. "Мазмұ_ндылылығы" (Н.П.Анциферов)
4. Нысандарды олардың табиғи жағдайында оқып үйрену (И.А.Гейнике)
Негізгі мэселе - экскурсияның міндетін ескеру, оны экскурсияға ұқсас
келетін , бірақ одан өзге нэрселер экспедиция мен саяхаттан ажырата білу.
В.А. Герд экскурсияны "Хабардар адамның (жетекшінің) басшылығымен бір топ
адамның (экскурсанттар) дүниені немесе құбылысты оқып үйренетін қоғамдық
ағарту жұмысының формасы" деп санады.
Экскурсияның мэні - ол бізді қоршаған дүниені танып білу формаларының
бІрі. Ол маңызды екі элементтен тұрады: табиғатта, қоршаған ортада немесе
бөлмеде алдын - ала іріктеліп қойылған нысандарды көрсету жэне солар туралы
айтып беру. Егер экскурсияда көрсету болмаса, ол экскурсия болудан қалады.
Жай лекцияға немесе эңгімеге айналады.
Экскурсияның ерекшеліктерінің бірі - олардың түрлі халық түрлеріне
қызмет көрсетуге бағытталуы. Экскурсиялар белгілі дифференцияфиялардан
тұрады, яғни топтың әлеуметтік – дифференциациялық экскурсанттық топтың -
жасына, мамандығына, мекен жайына т.б. байланысты түрлі мэтіндерді қажет
етеді. Егер де топ тұрлі болып келсе, оның барлық топтарының қызығушылығын
ескеру қажет. Осыған байланысты түрлі тақырыптар пайда болады: бІрі -
студенттерге арналған, бірі - зейнеткерлерге арналған т.б.
Экскурсиялардың саралануы. Қазіргі кезеңде экскурсиялар мазмұнына,
қатысушылардың қү_рамына, қозғалыс тэсілІне қарай экскурсиялар шолу
экскурсиясы (сан салалы) және тақырыптық болып бөлінеді.
Шолу экскурсиясы, эдетте, көп тақырыптық жэне сан салалы болып келедІ,
оларға тарихи материал да, осы заманғы материал да пайдаланылады, түрлі
нысандар көрсетіледі.
Қалалық экскурсияларда едэуір орынды шолу экскурсиялар алады.
Экскурсанттардың көп саны шолу экскурсияларында (сан саналы) қызмет
көрсетіледі - бүкіл экскурсанттардың 25% астамы. Қалалық шолу экскурсиясы -
қаланың көрікті жерлері мен маңызды ескерткіштерін, қаланы таныстыратын
экскурсия. Шолу экскурсиялар көптақырыпты жэне маңызды архитектуралық, есте
қалатын, тарихпен, мэдениетпен байланысты көріктІ жерлерді қамтып өтедІ.
Бұндай экскурсияның мақсаты - қаланы жалпы таныстыру.
Тақырыптық экскурсиялар әрдайым қандай да болсын бір тақырыпты ашып
көрсетуге арналады жэне ол белгілі бір тарихи кезеңге, бір ғана елеулі
оқиғаға немесе күбылысқа қатысты болады. Тақырыптық экскурсияларды мынандай
топтарға бөледі:
- тарихи;
- әдебиеттану;
- эскери-тарихи;
- архитектуралық қала салу;
- табиғаттану;
- өнертану;
- өндірістік;
- экологиялық жэне т.б.
Бұлай топқа бөлу экскурсия жетекшІлерІнің мамандануын жеңІлдетеді,
олардың білімін, жеке қасиеттерІн тиімді пайдалануына, экскурсия өткізу
эдістемесін жасауды жақсарта түсуіне мүмкіндік береді.
Табиғаттану экскурсиялар.
Экскурсанттардың ішінде қызығушылық жағынан табиғаттану экскурсиялары
екінші орынды алады, оған экскурсанттардың 12% қатысқан. Табиғат
экскурсиясының негізгі өз өлкесінің табиғат ескерткіштерімен, бақтарымен,
өсімдік және жануарлар элемімен таныстыра отырып экскурсанттардың бойында
туған өлкесін тануға, табиғатты аялау сезімдерін тәрбиелеу. Табиғат
экскурсиялары тіршІлІктің пайда болу кезеңдерінен бастап қоршаған ортаның
табиғат компоненттерінің дамуын оларды адам өмірі мен шаруашылығындағы
маңызын насихаттауға арналады. Табиғи тақырыпты экскурсиялардың негізгі
нысандары табиғат компоненттерінің жеке элементтері болып табылады. Яғни
ормандар мен су бассейіндері, флора жэне фауна түрлері, сирек кездесетін
немесе жергілІкті түрдегі сарқырамалар, таулар, сайлар мен ойыстар,
вулкандар, гейзерлер, шындар, тоғандар т.б. Табиғаттану экскурсиялары:
геологиялық, геоморфологиялық, гидрологиялық, экологиялық, ботаникалық,
зоологиялық ландшафтты түрлерге жіктеледі. Бұл экскурсиялар кең
көрермендерге арналған, олар балалар арасында, ересектер арасында да үлкен
сүранысқа ие. Зоологиялық экскурсиялар ауданның жэне еліміздің жануарлар
дүниесі, жабайы жануарлар өмірі, эдеті, қоршаған ортаға бейімделуі, олардың
адам үшін жэне халықшаруашылығы үшІн маңызды эңгіме болады. Жануарларды
олардың ішінде солар жөніде зиянды деген таным көп таралып отырғанына
қарай, жыртқыш жануарларды қорғау шаруашылығы аңшылық ережелері,
жануарлардың, құс пен балықтардың қызыл кітапқа жазылған құрып бара жатқан
түрлері бойынша міндетті түрде айту керек. ЖергІлІкті орында өмір сүретін
жануарларды көрсету мүмкіндіктері әрдайым қойыла бермейтіндіктен
экскурсоводтың портфелінде фаунаның осы өнімІн бейнелейтін көрнекі -
қү_ралдар болуы шарт. [52, 77-84].
Қорықтардағы, зообақтағы жэне басқа, сондай жерлерде өтетін
экскурсияларда экскурсанттың бұндай орындарда өздерін қалай ұ_стау керек
ережелері түсіндірІледІ. Мысалы: Жануарлар әлеміне саяхат,- зообақ ішінде
өзен, көл, тоғанда гидрологиялық экскурсиялар өтіледі. Олардың негІзгІ
мендетті судың адам өміріндегі маңызын ашып көрсету. Мысалы: Даланың
көгілдір меруерті - Қапшағай суқоймасына жасалатын экскурсиялар.
Тарихи экскурсиялар.
Тарихи тақырыптағы экскурсиялар негізінен бІлімдік тэрбие маңызы
еліміздІң өткені мен ерлік жолдан қазіргі кезбен байланысын адамдардың
санасында жаңғырту және осы арқылы азаматтарда ол қасиеттерді қалыптастыру.
Яғни экскурсанттарда дүние тарихи ғылымды көзқарасын ояту. Тарихи
экскурсилардың нысандарына мыналар жатады: мұражайлар, ескерткіштер мен
естелік орындары, мемориалды кешендер, обелисктер, мүсін ескерткіштері.
Батырлар немесе белгілі адамдар жерленген орындар. Ертедегі қалашықтар мен
елді мекендер түрлері, қоғамдық жэне тұрғылықты үйлер. Қандай да болмасын
тақырыптағы экскурсияларды материалдық баяндылығы уақыт жағынан алғанда
жүйелі түрде болуы керек. Нысандарды көрсету басқа экскурсияларға қарағанда
қажеттІрек. Тарихи экскурсиялар барысында эңгіме өзінің табиғатына қарай
сиқырлы болады. Тарихи оқиғаның дамуына жэне өзара байланысына қарай
қарастырылады. Сондықтан тарихи экскурсиялар өз мазмүнына қарай көп салалы
болып келедІ. Қазіргі кезде біздІң елІміз үшін тарихи тақырыпта өткізілетІн
экскурсиялардың маңызы бар. Тарихи нысандардың көптеген түрлері жойылып
кеткен қазіргі кезде тарихи экскурсиялар үшін мемлекет территориясындағы
түкпір түкпірінде орналасқан нысандарды зерттейтін экскурсиларға бага беру
үлкен міндетті мэселе болып тү_р. Тарихи қүбылыстарды талдай отырып
экскурсовод халықтың тарихты жасаушы ретінде рөлін айтып, көрнекті тарихи
қайраткерлердің белгІлі бір топтары мен қоғамдық топтары мүддесін
білдірушілер ретінде маңызын білдіреді.
Өндірістік экскурсиялар.
Өндірістік тақырыптағы экскурсиялар белгілі бір елдің әлеуметтік-
экономикалық дамуының қалыптасу ерекшеліктеріне арналған. Бұл экскурсиялар
жүмысшылар мен шаруашылық өндірістік және ауыл шаруашылық салаларындағы іс
эрекетінің тәжірибелік жетістІктерін насихаттаумен айналысады. Өндірістік
экскурсиялар негізінен оқушылар мен жастарға есептелінеді. Олар еңбекке
сыйластық пен сүйіспеншілік сезімдерін тәрбиелеп, мектепте алған білімдерін
қатайтады. Сонымен қатар болашақ мамандық таңдауга ықпал етіп, қазіргі
заманғы өндірІспен таныстырады. Экскурсия нысандары: фабрикалар, зауыдтар,
кэсіпорынның жеке өндірістік орындары, ғылыми техникалық тэжірибе
орталықтары, түрлі комбинаттар, теміржол деполары, электр станциялар,
ғылыми зерттеу жоба жасау институттары және т.б. Экскурсия алдында
көрсетілетін нысандар таңдалып алынады. Көптеген жағдайда нысандар
қозғалыста түру мүмкіндігіне қарай көрсетіледі. Көбіне репортаж эдісі
пайдаланылады немесе алдымен көрсетІп, содан кейін түсіндірІледі.
Өндірістік экскурсиялар басқа экскурсияларға қарағанда ұзақтау болып
келеді. Экскурсовод әдеттегі мәліметтерге қаладағы кэсіпорындарға сипат
береді. Му_нда экологиялық көрсеткіштер келтірілуге тиіс. Маршрут туралы
айтылып, қауіпсіздік техникалық талаптар ескертіледІ, Бұндай экскурсияларға
мысал ретінде "Рахат" кондитер фабрикасы", "Аітаіу ВоШегз" зауыты" жэне
т.б.
Архитектуралық қала салу экскурсиялары.
Архитектуралық қала салу ескерткіштері өздеріне көптеген маңызды
оқиғаларға байланысты болатындығына қарай эр түрлі экскурсиялық көрсету
нысаны бола алады. Архитектуралық ескерткіштер тарихи дэуірмен елдің
өлкемен қаланың әлеуметтік қү_рылысымен, экономикасымен, өндіргіш күштердің
дамуымен тікелей байланысты болады. Мұндай экскурсиялардың танымдылық-
тэрбиелІк маңызы зор. Архитектуралық экскурсиялардың бірнеше түрлерІ бар:
1. Белгілі бір дәуірдің немесе кезеңнің архитектуралық ескерткіштерімен
таныстыру экскурсиялар.
2. Көрнекті сэулетшілердің шығармаларымен таныстыратын экскурсиялар,
3. Қаланың бас жоспарымен жэне қаланың дамуымен жаңа аудандардың орнын
белгілеп құрылыс салумен осы заманғы архитектураның үздік үлгілерімен
таныстыратын экскурсиялар.
Архитектуралық ескерткіштермен қатар тарихи қалалар, архитектуралық
ансамбльдер мен кешендер, қала жэне ауылды жердегі т^рғын үйлер, сарайлар,
экімшілік жэне қоғамдық ғимараттар, сондай-ақ монументті бейнелеу
ескерткІштері кіреді. Олар мүсіндер, фрескалар, мозайкалар, декорациялық
әшекейлер, жабыстыру өрнектері, ою эшекейлері, тор көздер мен қоршаулар
жатады. Ал қала салу нысандарына бүкіл қаланың жэне оның орталық
көріністері, магистральдар, шағын аудандар т.б. кіреді. [52, 93-96].
Қосымша көрнекІ кү-РадДаР ретінде сызбалар, кескІндер, жобалар,
фотосуреттер, эскиздер, макеттер т.б. қолданылады. Әрбір архитектуралық
туындының 3 жағынан қызметі, конструкциясы жэне эстетикалық жағынан қызықты
болады. Атқаратын қызметІне байланысты бұрынғы, кейінгі жэне қазІргі қызмет
түрлері, яғни театр, храм, университет, сарай, тұрғын үй эңгІмеленедІ. Ал
конституциялық жағынан инженерлік, қүрылыс материалдарын пайдалану
ерекшеліктері, жаңашыл тэсіл қолданылуы ескеріледі. Қандай да болмасын
ғимаратты көрсеткенде осы 3 жақтың бірлігіне экскурсанттардың назарын
аудару көрнекті туындылардың үйлесімділік талғамын, әсемдік ерекше
тақырыптарының мазмүның аша түседі.
Сэулет тақырыбындағы экскурсиялардың маңызды эдістерінің бірі жүріп
отыру. Яғни жүріп отырғанда ғана архитектуралық нысандардың, олардың
қызметтік конструкциясын жэне эстетикалық жағын дү_рыс көрІп біртұтас
қабылдауға болады. Экскурсовод эңгімесінің ең күрделі бөлігі архитектуралық
туындының композициясына талдау жасау. Оның ерекшеліктерін көрсету көлемі,
кеңестік қүрылымы, археотектоникасының пропорциялығын, масштаб, бояулығының
контрастылығы жэне түрін, өлшемін, ритмін т.б. баяндау көздері, Экскурсовод
сэулетшінің көркем образды қалайша шебер жасағаның көрсету. Архитектуралық
экскурсияда құрылыс материалдарының рөлін ашып көрсетудің елеулі маңызы
бар. Құрылыс материалдары ғимарат беріктігін оның узақтығын сақтап қана
қоймайды, оған ғимараттың көркемдІк бейнесі де байланысты болады. Белгілі
бір архитектуралық туындыны көрсеткенде экскурсовод оны сипаттауы тиІс.
Архитектуралық қала салу экскурсиялары жаңа калалар салу туралы жэне
ескі қалалардың реконструкциясы жайында эңгімелейді, үлкен түрмыстық
құрылыс жайлы, мэдени - ағарту мекемелердің құрылысы, спорттық құрылыстар,
демалыс жэне туризм мекемелері жайында. Стильдердің қалай пайда болуы мен
қалыптасуын айтып, тарихи жақтарын мен ¥ЛТТЬІҚ ерекшеліктерін, қалалар салу
мэнін ашып көрсетеді.[52, 17].
Өнертану экскурсиялары.
Бұл тақырыптағы экскурсиялар ғажайып туындылардың мэнін түсіндіру,
бағалай және оны жасай білу міндетІн шешуге тиІсті эстетикалық тэрбие
құралы. Сондықтан өнертану тақырыбндағы экскурсиялар эстетикалық тэрбие
берудІң кең қолданып жүрген формаларының бІрІ. Көркемсурет өнерінің тарихы
туралы экскурсиялар (өнертану), бейнелеу өнері, мүсін туындыларының және
т.б. өнер туындыларының идеялық мәнінің, көркемдік мағынасын ашып
көрсетеді. Экскурсиялық нысандарға үлы суретшілер мен мүсіншілер
шығармашылығында орын тапқан тұрған үйлер, шеберханалары көркемсурет оқу
орындары, қала мүражайлары жэне табиғат бүрыштары жатады.
Өнертану экскурсиялары екі түрге бөлінеді:
• тарихи-театрлы, мысалы, "Алматы театрлары";
• сурет галереялары мен көрме залдарына, мұражайларға бару.
Жалпы өнер, кино, театр музыкалық бейнелеу жэне декаративтік халық өнері
болып бөлінеді.
Әдеби тақырыптағы экскурсиялар,
Әдеби тақырыпты экскурсияларда халықтың түрлі топ арасындағы кеңінен
белгілі эдебиеттің қазІргі кезде біздің рухани өмІрІміздің атқарып отырған
рөлін бейнелейді. Әдеби экскурсиялар көрнекті жазушылардың ақындар мен
драматургтардың шығармаларын насихаттаудың тиімді формасы болып табылады.
Кез келген жастағы және білімі эр түрлі дэрежедегі адамдарға түсінікті
болатындығы білімдІк құндылығы жоғары болады. Олар барлық тыңдаушыларға
терең эмоционалдық әсер етеді. Мұндай экскурсияларда атақты жазушылар мен
ақындар шығармашылар жайында мағл^мат береді. Жазушы немесе ақынның
биографиясымен байланысты ғимараттарды көрсету. Экскурсанттарға сонымен
қатар ұлы ақынның немесе жазушының шығармашылығымен байланысты
жерлерді көрсетеді.
Әдеби экскурсияларды екі топқа бөлуге болады:
• тарихи-эдеби, бірнеше жазушылардың өмір кезеңдерін ашатын осы өлкедегі
эдебиеттің дамуын бейнелейтін экскурсия.
• әдеби-биографиялық, бір жазушының өмірІ мен шығармашылығына байланысты
жерлермен таныстыратын экскурсиялар.[38, 123-125].
Әдеби экскурсиялар үшін іріктеліп алынатын мәліметтер жалпы жэне
жергілікті болып бөлінеді. Мысалы: "М.Әуезов Алматыда" деген экскурсия
жазушының сол кездегі өмІр баяны мен шығармашылығына қатысты барлық
мәліметтер болады. Ал оның Алматыға байланысты жерлердің бэрі жергіліктІ
мэліметтер болып саналады.
Жергілікті эсіресе беймэлім мэліметтер көп пайдалануы экскурсия
жетекшісінің сөйлеу мәдениетіне жоғары талаптар қояды. Оның сөйлеу мэнері,
тексті мэнерлеп оқитын артистік шеберлігіне қойылатын талаптарға сэйкес
болуы қажет. Нысандарды көрсеткен кезде экскурсовод ландшафтылық үйдІң
интерьерінінің ерекше қасиеттеріне көңіл аудару арқылы тыңдаушыларды бір
немесе бірнеше жазушының өмір баянының жеке фактілерІне олардың поэтикалық
жэне прозалық шығармаларындағы осы естелік орынға байланысты үзінділер
таныстырылады. Ол үшін жағдайды қазіргі қалпына келтіретін оқиғаны
жергІлікті орынға байланысты ету тэсІлдер қолданылып отыратын эдебиеттану
жэне өлкетану мэліметтері алдын ала шығармашылық жолмен бірыңғай эңгімеге
айналуы керек. Әдеби экскурсияға көбІнесе жазушыға арналған ескерткіштер
көрсету нысандары болуы үшін эңгіме болып отырған эдебиетшінің шығармашылық
жағынан мэнді ашып көрсеткен болуы, оның үстіне көптеген ескерткіштердің
өзІ өнердің аса құ_нды туындылары болып табылады. Әдеби экскурсияларда
көрнекті қү-ралдардың атқаратын рөлІ жоғары. Олар экскурсанттарга ескерткіш
орнында көрсетеді. Ол экскурсовод айтқан эңгіме әсерін күшейте түседі.
Сондықтан ақындар мен жазушылардың кітап иллюстрациясындағы портретін
көрсетудің маңызы зор.
Педагогикалық түрғыдан алып қарағанда экскурсия білім беру эдІсінің
бір түрі. Оның барысында экскурсант жаңа бІлім алады немесе бұрынғы білімін
тереңдете түседі. Экскурсияда жетекші орын алатын көрнекілік қ^ралдарын
шартты түрде үш топқа бөлуге болады: негізгі (заттай түрІ), яғни маршрут
бойынша экскурсия нысандары; қосымша иллюстряциялық материалды (көрнекі
құралдар, соның ішінде экскурсия "портфелІн" кү-райтын көрнекі қүралдар);
кейбір тарихи құжаттарды көркем эдебиет арқылы мүмкін болатын образды
баяндау көрнекілігі.
Экскурсияның ажыратылмас бөлігі - экскурсия жетекшісінің эңгімесі.
Экскурсияда жиі қолданылып жүрген әңгіменІң бірнеше тэсілдері болады:
экскурсиялық анықтама, нысанның суреттемесі (сипаттамасы), түсінік беру,
түсіндіру (репортаж), эдеби монтаж, цитата келтіру. Экскурсияның табысты
болуы көбінесе жетекшінің экскурсия топтары мен тіл табысып кетуІне
байланысты болады. Экскурсияның бүкіл өне бойында өзара түсІнушілік пен
тілектестік ниеттегі психологиялық ахуал, орын алуы керек.
Көптеген экскурсияның құрамды бөлігі мүражайға бару. Бас талап -
мұражай экспозиция қорында, экскурсияның негізгІ тақырыбын ашып көрсету.
Біздің елІмізде туристер жыл сайын алға басып келеді. Ұйымдастыру
туралы нағыз бұқаралық жэне кең тарихи формасы - туристік-экскурсиялық
мекемелер жасайтын маршруттар бойынша сапарға шығу. Қү_рылуына қарай
маршруттар линиялы, айналмалы жэне радиалды болып бөлінеді. Линиялы маршрут
бір пунктен басталып, екіншісінде аяқталады, ең аз дегенде екі, көбіне
бірнеше туристік шаруашылықтарды басып өтеді. Линиялы маршрут міндетті
шарты туристердің бастапқы пунктке келушІ және ақырғы пунктке кетушінің
ыңғайлы болуы.
Айналмалы маршрутта бірнеше туристік базалардан өтеді, бірақ оның
бастапқы жэне ақырғы пункті біреу.
Радиалды маршруттардың ерекшелігі сол, туристердің барлық уақытта бір
базада тұруы, осы жерден жаяу, автобуспен немесе жаяу экскурсияларға шыгады
және базаның айналасындағы обьектілермен танысады. Туристік маршруттар
табиғат жэне климат жағдайларын, материалдық база жағдайын, сондай-ақ
туристердің қажет етуІне қарай жол бойындағы жэне маңындағы болып бөлінеді.
Туристік саяхат активті демалудың ең жақын түрлерінің бірі, туған елімізді
білу жэне тэрбие беру формасы. Туризм жэне экскурсиялар оқушыларды
патриоттық тэрбиелеуде, салауатты өмір салтын қамтамасыздандырады, рухани
дамуына ең пэрмендІ құралы болып табылады. Оқушыларды жан - жақты дамыту,
оларды еңбекке, отанды қорғауға эзірлеу мақсатта қызмет етеді. Жорықтарда,
саяхаттарда, экскурсияларда оқушылар мектептің жэне басқа да мемлекет
кэсіпорындарының, мекемелердің, ұйымдардың, сондай - ақ қоғамдық ұжымдардың
тапсырмаларын орындайды. Табиғаттың тарихи жэне мэдени ескерткіштерін
қорғау жөніндегі жұмыстарды жүргізеді. Мектептерде туристІк өлкетану жэне
экскурсиялық жұмыстар ^йымдастыру Қазақстан Республикасының Үкіметінің
Қаулысы, Білім жэне Ғылым министрлігІнің бұйрыктары мен нұсқаулық -
эдістемелік құжаттар, осы мэселеге қатысты нормативтік қүжаттарға сэйкес
жүзеге асырылады.
1.2. Алматы қаласында экскурсиялық қызметтің даму
кезеңдері
1 - , ;•:.'!.:
Экскурсияның белгІлі бір білімді жеткізетінІ белгілі, яғни тэрбие мен
білім беретін педагогикалық процесс. Экскурсияның ерекшелІгі ол оның
өздігінен қызмет жасай алуы немесе оқу процесіне қосыла алу мүмкіндігі.
Экскурсиялық қызмет қазіргі деңгейге жеткенге дейін үлкен тарихи
жолдан өтті. Әр тарихи кезеңдерде ол түрлі мэдени, экономикалық, ғылыми-
техникалық мэселелерді шешті. Туристік саяхат ұзақтау уақыт болғанымен (24
сағаттан көп) белгілі бір тақырып пен маршруттарда экскурсиялық қызмет
көрсетеді. Сондықтан туризм тарихына тоқтамай, экскурсияның даму тарихын
айта алмаймыз.
Адамдар тіршілік дамуының жоғарғы сатысы болуының себебі, ол мыңдаған
жылдар ішінде келесі ¥РпаКтаРға білім берудің тиімді жүйесін ойлап тапты.
Ең маңызды қағида ол көркемділік, яғни түсіндІріп жүріп көрсету. Этнограф
ғалымдардың айтуынша, балаларды тэрбиелеудІң дэстүрлі формасы ретінде бұл
қағида Амазония үндістерінің тайпаларында, Африка бушмендерінде, Жаңа
Гвинея папуастарында қолданылған.
Қазақтың алғашқы ғалымы Шоқан Уэлиханов жэне сол заманның алдыңғы
қатарлы азаматтары танымдық мақсатта экскурсиялар мен саяхаттарға шығып
тұратын. Олар Жаратылыстану қызығушыларының қоғамдастығы сияқты ғалымдар
мен мүғалімдер арасында атақты кішігірім қоғамдар құрды. Олар қоршаған
территорияның табиғи байлықтарын зерттеп экскурсиялар жүргізді. Мұндай
қоғамның мүшелері К.А. Тимирязев, Д.И. Менделеев, И.П. Павлов, Н.М.
Пржевальский.
Экскурсиялардың көпшілігіне өткен ғасырдың оныншы жылдарында скауттық
қозғалыс үлкен серпіліс берді. Скауттар (тыңшылар) орманды жэне далалы
жерлердегІ жүріс - тұрыс шарттарын үйренді, өздерінің жазғы лагерьлерінен
радиалды экскурсияларға шықты, өз өлкелерінің тарихы мен географиясын
зерттедІ... [52,5-10]
Экскурсиялық қызметтІң Ресей империясындағы дамуы он сегізІнші
ғасырдың екінші жартысына тиесілі. Себебі, сол кезде алғашқы мұғалІмдер
Н.Н.Новиков пен В.Ф.Зуев балаларды табиғат аясына саяхатқа жэне экскурсияға
шығарудың пайдасын айтты. Осы ғалымдардың еңбегінің нэтижесінде олардың
кеңестері 1786 жылы шыққан "Халықтық училищелердІң Жарлығында" көрініс
тапты, ал 1804 жылғы "Мектеп Жарлығында" табиғатқа серуендеуді ғана емес,
онымен қоса мануфактуралар мен қолөнершілердің шеберханаларына да барып
таныстыруды ұйымдастыру айтылған. XIX ғасырдың 80 -жылдары барлық қалалық
және ауылдық, жеке және қазыналық мектептерде экскурсиялар белсенді түрде
жеткізІле басталса, 90 - жылдардың ортасына қарай ол мектеп өміріндегі
күнделікті нәрсеге айналды.
Экскурсионист — ғалымдар кэсІби туристік білімнің теориялық негіздерін
қүрай отырып, экскурсиялық қызметтің қалыптасуының 4 кезеңін бөліп
көрсетеді.
Бірінші кезеңде (1890 - 1920) ағартушылық концепцияларын көрсетеді.
Бүл жылдары туризм мектептік білім, ғылыми -географиялық жэне өлкетанушылық
мэліметтер жинау үшін үйымдастырылған экскурсиялармен, жорықтармен
мінезделеді.
Біртіндеп экскурсиялардың 2 типі қалыптасады. Біріншісі пайда болу
уақытына байланысты. Бұл экскурсиялар жайлы Ресей бойынша экскурсиялар
комиссиясының мүшесі Н.А.Гейнике өз еңбегінде жазған. Кремльді, музейлерді
көрІп жэне 3 сағат ішІнде бүкІл Третьяков галереясын қарап шығады...
Жиналған мәліметтердің көптігі оларды бір жүйеге келтіруді қиындатып отыр.
Гейникенің мұндай экскурсияларға сын көзқарасына қарамастан олардың
пайдасын көрсетті. Қанша дегенмен, олар экскурсиялық қызметтің дамуына өз
үлесін қосып, оларға қызығушылықты арттырады.
Екінші тип - оқу экскурсиялары. Мұндай экскурсиялар, алдымен
табиғаттанушылық (табиғаттағы экскурсиялар), кейіннен тарихи, эдеби, көркем
болып мектептегі білім берудің эдістемесінің бІріне айналды.
Экскурсиялардың көмегІмен білім жүйесіне қосылған алғашқы оқу орындарының
бірі Санкт -ПетербургтегІ Тенищев училищесі (1900 жылы ашылған). Оның
қызметінің негізі қатысушылардың бақылау мен өзіндік жүмысы арқылы білім
жинау принципі. Бүған көрнекі қүралдарды пайдаланып, тэжірибелік сабақтарды
ұйымдастырып жэне экскурсияларды кеңінен қолданып қол жеткізген. Училище
мүғалімдерінің арасынан арнайы экскурсиялық комиссия қүралып, олар жыл
сайын бағдарлама құрып жэне оның жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге міндетті
болған. Қызметі осы секілді тағы бір оқу орны, ол Санкт - Петербургтегі
Лесной коммерциялық училищесі (1904 жылы ашылған). Мұнда да оқу жылының
міндеттІ бөлігі экскурсиялар болды. Оқу жоспарына байланысты эр қатысушы
оқу уақытында 60 шақты экскурсияға қатысуга тиіс еді.[49, 20-25].
Мұндай жаңа оқу орындарының ашылуы экскурсияны сабақ өтудің эдІсі
ретінде алға шығарды. Біртіндеп экскурсияларды қолдану жаңа мектептердің
ғана емес, жиырмасыншы ғасырдың екінші онжылдығына қарай қазыналық
мектептер де экскурсиялық толқынға іліге бастайды (Н.А.Гейнике, 1923, 3
бет). Агартушылық Министрлігі экскурсиялық эдІстің таралуына жан - жақты
эсер етіп келесі циркулярлар шығарды:
- Жазғы демалыстағы жұмысты алып, тэжірибеге білімдік серуен мен
саяхаттауды енгізу туралы Ағартушылық министрлігінің 1900 жылғы циркуляры;
- Мұғалімдерге экскурсия жүргізгені үшін ақы төлеу туралы Ағартушылық
министрлігінің 1901 жылғы н^сқаулары;
- Мүғалімдік кеңеске оқу жылы аралығында жеті күндей уақытты экскурсияға
арнауға рұқсат ететін Ағартушылық министрлігінің циркуляры.
Экскурсия сөзінің өзі латынның ехсигзіо сөзінен шыққан, орыс
тіліне еніп, алғашында серуен, саяхат деген сөздерді білдірді.[55,11]
Кейде өзінің саяхаттарын экскурсия деп П.П.Семенов - Тянь
- Шанский, И.В.Мушкетов, В.И.Вернадскийлер атады. Бұл саяхатшылар 1900 жылы
қүрылған Орыс тау қоғамының құрылтайшылары болып табылады. 1903 жылы
Верный қаласында оның бөлІмшесі ашылып, онда жергілікті гимназия
мұғалімдері мен интеллигенциясы - архитектор Поль Гурдэ, суретші
Н.Г.Хлудов, статистик Е.В.Недзвецкийлер көп еңбек етедІ. 1903 жылы маусымда
М.Фрунзе бастаған төрт верныйлық гимназистер Тянь - Шань тауына ғылыми
экскурсияға аттанады. Олар кейіннен Петербургқа жіберілген керемет гербарий
жинайды. Олардың өсімдіктер коллекциясы Санкт - Петербург университетінің
ботаникалық қорына қосылды.
Бірақ экскурсиялық қызметтің нағыз батыры, мұғалім
-М.Н.Новорусский болды. Мұғалімдер экскурсиялық қызметті алға
жылжытып қана қоймай, РесеЙлік экскурсиялық мектептер жайында зерттеулер
жүргізген Н.Г.Колокольцеваның айтуынша халықтың ең бір
экскурсиялық тобына айналды Педагогикалық туризмнің
аксиологиялық кеңістігін ұйымдастыру принциптері осы
жылдары анықталды деп толығымен айтуға болады. Себебі:
- Сабақ таңдаудағы толық еркіндік;
- Сабақтардың кэсіби негізі (мұғалімдердің,
білім стандарттарының, эдістердің болуы);
- Қызметтің шығармашылық мінез - К¥ЛКЫ-
Экскурсиятанудың ғылым ретіндегі негіздері осы уақытта қалана бастады.
1902 жылы И.М.Гревс өзінІң Экскурсияның жалпыбілімдік маңызы жайындағы
бірнеше теориялық байқаулар атты мақаласында тарих пен қалалық өлкетануды
оқытудың экскурсиялық эдІсінің негіздерін қалады. Санкт -Петербург
Университетінің Жоғарғы курстарының профессоры И.М.Гревс Петроград
экскурсиялық институты проектісінің авторы болып, онда Н.П.Анциферов,
Б.Е.Райков, Д.Н.Кайгородов секілді көрнекті экскурсионист ғалымдарды
тартты. '.;-*
Экскурсиялық қызметтің қалыптасуының екінші кезеңі (1921
- 1969 жылдар аралығы) үйымдық - орталықтандырылған толық жеңісі мен
монополиясымен еленді. Бұл кезеңде туризм мен экскурсиялардың шаруашылық
функцияларынан көрі идеологиялық функциялары басымдық танытты. Туризмді
социализмдендіру, саясаттандыру және идеологияландырумен қатар мұндай
процестер мектептік білім беруде, ғылымда, мәдениетте де жүріп жатты.
Пролетарлық туризм қоғамдастығының (1929 - 1936 жж) паЙда болуымен оның
толық монополиясы үстемдеді. Туризм мен экскурсиянын кэсіподақтар қол
астына өтуі (1936 жылы) КСРО туризмінің элеуметтік мінезін айқындады.[1
5,17-23].
БІрінші экскурсиялық конференция 1921 жылы Петроград қаласында өтті.
1923 - 1926 жылдары Кубандық педагогикалық жоғары оқу орнында профессор
В.А.Герд Экскурсиялық қызмет туралы лекциялар оқыды. Бұл лекциялар
кейіннен осы атпен бөлек кітап болып шығады. Бұл еңбек педагогикалық жоғары
оқу орындарының студенттері мен экскурсия жетекшілері үшІн оқулық
әдістемесіне айналды. Жиырмасыншы жылдары Петроградтық ГУБОНО өзінің
мүражайлары, кітапханалары, оқу бөлімшелері бар отыз шақты экскурсиялык
станция құрды. Қатысушылармен экскурсиялық қызмет халықтық ағартушылық
комиссарияттың Бас ғылыми Кеңесі бекІткен багдарламаға қарап жасалатын.
Экскурсиялар ботаникалық, зоологиялык, кейіннен тарихи, тарихи
-революциялық, этнографиялық тақырыптарда жүргізілді. Осы уақыт аралығында
Алматыда кысқа экспедициялар ұйымдастыратын ұйымдар қүрылды, ал олардың
басшылығына жергілікті өлкетанушылар мен мұғалімдер алынды. Мысалы, дене
шынықтыру сабағының мұғалімі Г.И.Белоглазов тау экскурсияларын қолдай
отырып былай дейді: Экскурсиялар Орталық жарнама - мәліметтік бюросында
мына атпен басылып шықты: Экскурсиятану негіздері (1981 жылы, 1985 жылы);
Экскурсияны дайындау мен жүргізу әдістемесі (1980 жылы); Халыққа
экскурсиялық қызмет көрсету (1983 жылы); Экскурсия жүргізушінің кәсіби
деңгейі (1986 жылы); Экскурсиялық мекеменІң ұйымдастыру жүмыстары (1987
жылы).[15, 25-32].
Осы уақытта Алматылық саяхат жэне экскурсия бюросының экскурсиялық
жэне эдістемелІк бөлімдері ашылды. Алғашқысы экскурсияны үйымдастыруға
байланысты туындайтын техникалық сұрақтармен айналысса (автотранспорттық
мекемелермен келІсімшарттар жасасу, диспетчерлік функциялар атқару),
екіншісі экскурсиялардың тақырыптарын ойластырып, экскурсия жүргізушілердің
жұмысына бақылау жасауын жүзеге асырады. 1960 - 1980 жылдары аралығында осы
ұйымды В.И.Кузничевская, Т.И.Витулева, С.Н.Лукина, З.В.Тынчерова басқарды,
олар Қазақстандағы экскурсиялық мектептің негізін қалады. Осы кісілердің
білімі мен ісіне деген кызығушылығы арқасында шолулық және тақырыптық
экскурсиялардың негізін қү_райтын кәсІби әдістемелік еңбектер - Алматы -
Қазақ КСР астанасы, "Әдеби Алматы", "Тянь - Шань тауына қарсы" жэне тағы
басқа 100 шақты еңбек жазылды. Тарихи, табиғаттанушылық, эдеби, театрлы,
қалақұрылыстық -архитектуралық, шығармашылық әдістемелелік секцияларда бюро
дайындаған бес жүзге жуық экскурсия жүргізушілер дайындалды.
1980 - жылдардың соңына қарай экономикалық жэне идеологиялық
себептерге байланысты экскурсиялық қызметшілірді дайындау жүйесі К¥РЫЛДЫ-
Сондықтан төртінші кезең (1991 жылдан бастап) бұрынғы тұ_жырымдамалардан
бас тартып, қазіргІ уақытта қалыптасқан күрделІ мэселелерді шеше алатын
жаңа тұжырымдама таба алмай отыр. Бұл мэселердің пайда болуын түсіндіретін
негізгі фактор, ол мамандарды дайындайтын кәсІби - квалификациялық
қүрылыстың толығымен дерлІк жойылуы.
Біздің елде Қазақстан Республикасы Президенті Н^рсұлтан Әбішұ_лы
Назарбаевтың Қазақстан 2030 - жылға дейінгі даму стратегиясын жүзеге асыру
туралы Жарлығына орай Қазақстан Республикасының Туризм жэне Спорт Агентігі
даярлаған 2003 -2005 жылдар аралығында туристік саланы дамыту Бағдарламасы
қабылданды. Онда экономиканың тиімді секторы ретінде туристік саланы
тұрақты мэселері қаралған. Б^л бағдарламаның негІзгі мэселесінің бірі болып
туристік саланы кадрлік жэне ғылыми - эдістемелік қамтамасыз ету болып
табылады. бағыттағы қажетті нэрселер:
1.3. Алматы қаласының экскурсиялық қызметінің қазіргі жағдайы
Бүгінгі куні қалалық статистика басқармасының мэліметтері бойынша
01.01.2005 жылға туристІк қызметпен айналысатын Алматы қала бойынша 1195
мекеме тіркелген. Жұмыс жасап жатқандардың санына 761 мекеме жатады,
эйткенмен 2004 жылы статистика басқармасына есеп бергендер саны 500
туристік фирмалар мен агенттіктер. Бұл көрсеткіш өткен жылғымен
салыстырғанда 6 мекемеге артық. Б^л мекемелердің тізімдік саны 2004 жылдың
аяғында 1983 адамды қ^рады, оның 70% астамы - эйел адамдар. [12, 3]. Олар
шетелдің 80-ге жуық мемлекеттерімен қарым - қатынас жасайды. 2003 жылғы
статистикалық мэліметтер бойынша Алматы қаласында қызмет көрсетілген
туристер мен экскурсанттардың саны жылдан жылға артуда. Өткен жылмен
салыстырғанда 2004 жылы қызмет көрсетілген туристер мен экскурсанттар саны
1,1% өсті, яғни 101332 турист пен экскурсантқа қызмет көрсетілді. 2004 жылы
туризмде - 41705 адамға, ішкі туризмде - 16260 адамға қызмет
көрсетілді.
1-кесте Алматы қаласында туристік қызметпен айналысатын ,.. ,
кәсіпорындар мен ұйымдардың саны
Жылдар Кәсіпорындардың саны, бірлік Қызмет көрсетілген
туристер
1996 122 373549
1997 166 145179
1998 206 118681
1999 213 102419
2000 352 70386*
2001 450 18098*
2002 454 79319
2003 494 100205
2004 500 101332
2000 жылдан 2004 жыл аралығында ішкі туризм даму тенденциясы т^рақты
болмады. 2000 жылы ішкі туризмде 3648 адамға қызмет көрсетілсе, 2001 жылы -
8650 адамға, 2002 жылы - 7990 адамға, 2003 жылы - 14463 адамға, ал 2004 ж -
16260 адамға қызмет көрсетІлді. Республикада жалпы туристік ағымға эсер
ететін элеуметтік - экономикалық жагдайдың өзгеруіне қарамастан, ішкі
туризм көрсеткіші шамамен 4 есеге өсті. бағасы 1078147,0 мың
теңге, бұл қарағанда 160547 мыңға артық. мың теңге,
визалық қызмет
- 972 адам (2,3%),
1728 адам (4,1%),
Ресей Федерациялық 2004 ж жолдамалар көрсеткіш 2003 жылға
Экскурсиялық қызмет 20124,3 17599,4 мың теңге қү-рады.
Алматы қаласында 41705 туристер мен экскурсанттардың жартысы Германия
мемлекетІнен келген туристер. Олардың саны - 20647 адам (49,5%), Қытай
мемлекетінен - 3247 турист (7,8%), Америка Құрама Штаттарынан - 2696 адам
(6,9%), Израиль мемлекетінен - 750 адам (1,8%), Литва мемлекетінен -816
адам (1,9%), Турция мемлекетінен Ұлыбритания Біріккен Корольдігінен -Италия
мемлекетінен - 906 адам (2,2%), Республикасынан - 852 адам (2%).
2004 жылы Қазақстанға келген 31,4 мың шетелдіктердің 77,4% туристің
мақсаты Алматы қаласына келу; ал 154,9 Қазақстаннан басқа жаққа
кететіндердің 34,8% - алматылықтар.
Ішкі туризмді зерттеу анализдерІ бойынша 90% резидент еместер Алматы
қаласына іскерлік жэне кәсіби мақсатпен келетіндер.
Туристік қызмет көрсетуді негізгі іске асыратын кішІ мемлекеттік
меншікте емес мекемелер. Қала бойынша 500 (99,2% жалпы көлемнен) осындай
фирмалар мен агенттіктер жұмыс Істейді, олармен 95,5 мың адамға (94,2%)6
олардың қызметінің нэтижесі 1960,2 млн. тенгені қү_рады (79,0% жалпы пайда
соммасынан).
Алматыға эуе транспортымен 2004 жылы 39274 адам (95,7% республикалық
көрсеткіш), теміржол арқылы - 1718 адам (5,2%), халықаралық автобустармен -
96 адам (3,8%), басқа көліктермен - 617 адам (15,7%) келді.
Соңғы жылдары Алматы қаласына келетін туристердің географиясы едэуір
кеңейді. Келетін туристер саны 2001 жылдан 2004 жылдар аралығында 20759
туристен 40078 туристке немесе 193 пайызға өсті. [12, 4]
2-кесте
Қызмет көрсетілген туристер мен экскурсантар
Туризм Қызмет көрсетілген туристер мен экскурсанттар
түрлері
бойынша
2003 жыл 2004 жыл
2002 жыл
Жалпы Адам Жалпы Адам Жалпы
Адам көлем-дегі көлем- көлем-
үлесі % дегі үлесі дегі үлесі
% %
2-кестенің жалғасы
А 1 2 3 4 5 6
Барлығы 79319 100,0 100205 100,0 101332 100,0
Ішкі 27392 34,6 41705 41,6
туризм 24281 24,0
ТМД 531 0,7 1627 3,9
елдері 2504 10,3
Басқа
мемлекет- 26861 33,9 40078 96,1
тер 21777 89,7
Сыртқы 37464 47,2 42240 42,2
туризм 53826 53,1
тмд 6568 8,3 5000 11,8
елдері 11748 21,8
Басқа
мемлекет- 30896 38,9 37240 88,2
тер 42078 78,2
Ішкі
туризм 14463 18,2 16260 16,2 23225 22,9
3-кесте
Қызмет көрсетілген туристер мен экскурсанттар
резидент еместер
адам
Жылдар Барлығы соның ішінде
элемнің қалған
елдері
ТМД елдері
1996 8319 1020 7299
1997 15177 2661 12516
1998 21360 2867 18493
1999 25564 1628 23936
2000 34609 1614 32995
2001 20759* 1653 19106
2002 1153* 375 778
2003 27392 531 26861
2004 41705 1627 40078
4-кесте
резиденттер
адам
Жылдар Барлығы соның ішінде
элемнің қалған
елдері
ТМД елдері
1996 67559 192 67367
1997 356235 1039 355196
1998 120679 4385 116294
1999 86632 793 85839
2000 64162 3263 60899
2001 40977* 5525 35452
2002 8955* 2868 6087
2003 37464 6568 30896
2004 42240 5000 37240
*азаюы есептеудің эдісінің өзгеруІнен [12, 4-6].
Алматы қаласының географиялық жағдайының жэне экІмшілік - саяси тиімді
орналасуы Алматы қаласына шетел туристерін тартуға және туризм
индустриясының дамуына үлкен мүмкіндік береді.
Бүгінгі таңда Алматы қаласында экскурсиялық қызметпен айналысуға
мемлекеттік лицензия берілген 14 туристік фирма бар, Олар: ЖШС "Мади -
Тур", ЖК "Подсолнух", ЖШС "Азорг", ЖШС "КІші Бизнес оқу орталығы Оеоз
фирмасы", ЖШС "Благодеяние", ЖШС "Алматы Туристік орталығы", ЖШС "К2 Опіоп
Тгауеі", ЖШС "Ассоциация любителей гор", ЖШС "Кондор - тур", ЖШС "ЖК
Ахметова А.С.", ЖШС "Азіа ореп", ЖШС "Аквариус 2000", ЖШС "Бласт".
Сонымен тек Жауапкершілігі Шектелген Серіктестікке лицензиясы бар,
халықаралық туризм мен қатар экскурсиялық қызмет көрсетуде сэттІ жұмыс
істеп жүрген туристік фирмаларға "Азіа Візсоүегу", "Огееп Тоиг", "Еиго
Тоиг", "Фараб", "Кунгей", "ІТС Вгіё§е ТгаүеГ т.б. Бұл туристік фирмалар
оқушыларға, қызмет үжымдарына, студенттерге, қала қонақтарына, шетел
туристеріне т.б. экскурсиялық қызмет көрсетіп қажетті барлык күрал-
жабдықтармен қамтамасыз етеді. Туристік фирмалар автобусты, жаяу, жаяу-
автобусты, белсенді-танымдылық экскурсиялар, Алматы қала маңына біркүндік
жорыктар, аң аулау, балық аулау т.б. экскурсиялық қызмет турлерін ұсынады.
Негізгі ұсынатын экскурсиялар тізімі төмендегідей:
5-кесте Алматы қаласының туристік фирмалары ұсынатын экскурсиялар
ТІЗІМІ
Туристік Маршрутқа Маршрут Қашық ¥зақтығ
маршрут кіретІн негізгі түрі тығы ы
тақырыбы нысандар
Көне ҚР автобус 2км. 4с
заман Мемлекеттік
мэдениетінің Орталық
тарихы археология
мұражайы
ҚР геология автобус Юкм. Зс
Қазақстанның мұражайы
қазба
байлықтары ҚР автобус Зс
Біздің табиғат
дэуірімізге мұ-ражайы
дейін миллион
жыл; пайдалы
қазбалар,
өсімдіктер,
жануарлар автобус 4с
Өнер А.Қастеев
туындыларының атындағы Өнер
көркем жинағы Мұ-ражайы автобус Юкм. 4с
Жүлдызды Обсерватория:
элем; тосты үстірт
кешкі автобус Зс
экскурсия Ықылас
Сиқырлы үндер атындағы
элемінде үлттық
аспаптар
мұражайы автобус 4с
Алматы
Планетамыздың зообағы
жануарлар
әлемі
5-кестенің жалғасы
Үзақ өмір сүру Қаз¥МИ -ң автобус Зс
сырлары анатомиялық мұражай
Планетамыздың жасыл Ботаникалық бақ автобус - Зс
элемі (сенбі, жексенбі
күндрі)
Әдеби қала Сэбит Мұканов және автобус Зс
Мүхтар Әуезов
мұражайы
Қалаға шолу Медеу автобус 25км. 6с
Тянь — Шань Медеу автобус 26км. 2-6с
тауына қарай мұ_з айдыны,
Шымбұлақ
Жыл мезгілдері Үлкен Алматы автобус ЗОкм. 6с
шатқалы
Қазақ халқының Неке Автобус 1 5км. 5с
дастарханы қию сарайы,
(салт-дэстүр және мүсылмандар мазары,
әдет-ғұрып) ипподром.
Даланың көгілдір Қапшағай суқоймасы автобус 8-9с
маржаны
Аққан жұлдыздай жарқШ.Уэлиханов автобус 500км. 8-9с
етіп мұражайы
Бір отбасыда Бішкек қаласы. автобус 500км. 9-10с
І Шолу экскурсиясы
Жамбыл мұражайы ¥зын-Ағаш. Ж.ЖабаевАвтобус 200км. 4-6с
мұражайы.
5-кестенің жалғасы
Шарын каньоны Барлық каньондар, автобус 520км. 11-13
Р' • . балық аулау
ЕсІк көлі Іле Пикник, шатқалға автобус ІООкм. 9-11
-Алатау маржаны жорық
Үлкен Алматы Обсерватория, автобус ЗОкм. 9-11с
Көлі космостық станция
*
Монах шатқалы Талғар қорығы. автобус 1 5км 9-11с
Киелі алаңқай,
үңгір, сарқырама.
Талғар орман Солдат шатқалы. автобус 25км. 9-11с
шаруашылығы Құпия шел.
Жыртқыш құстар *•Питомник автобус 15км 3-5с
ПИТОМНИГІ
Алматы храмдары Мешіттер, соборлар,автобус 25км 4с
шіркеулер (діни
конфессиялар)
Кешкі Алматы. Қала орталығы автобус ЗОкм 3-4с
Қала экскурсиясы жэне қаланың
көрікті жерлері
Театрлар мен Цирк, драма автобус 3-4с
циркке бару + театрлар, концерт
қала экскурсияся залдар
Темірлік Шаған тоғайы, автобус ЗЗОкм. 15с
жыландар даласы
Шетелден келетін туристерге осы экскурсиялардың ішінде көбіне :
"Алматы қаласына шолу", "Түрген шатқалына", "Шарын каньонына", "Бартогай
суқоймасына"- атты экскурсиялар өтіледі.
Әрбір туристік фирма бір маусымда шамамен 500 экскурсанттан 2000 және
одан жоғары экскурсанттарға қызмет көрсетеді. Олар жарнамаларын көбіне
баспа құралдарына береді. Фирмалардың қолданатын негізгІ жарнама түріне
"Оігесі таіі" жатады. Яғни, ол барлық туристік фирмаларға электронды почта
арқылы жарнама жіберу арқылы жасалады. Онда экскурсия аты, оған қысқаша
сипаттама, обьект суреттері, болатын күні, бағасы жэне туристІк фирмаға
берілетін комиссия мөлшері көрсетіледі. Осыдан кейін, басқа туристік фирма
өзінің клиенттеріне бү_л экскурсияларды ұсынады.
Туристік фирмалар арасында жүргізілген сауалнама бойынша экскурсанттар
ішінде ең көп сү-ранысқа ие (экскурсанттар 25%) табиғаттану экскурсиялары
болып шықты. Олардың Ішінде алдынғы орынды: "Шарын каньоны", "Түрген
шатқалы" - страустар өсіретін фермаға немесе форель шаруашылығына баратын
экскурсиялар жатады. Одан кейінгі орынды "Бартоғай су қоймасы", "Тамғалы
тас" жэне т.б. экскурсиялар алады.
Қалалық туристік фирмалардың ішінде ең көп экскурсантқа қызмет
көрсететін фирма ЖШС "Бласт" (жылына орта есеппен 20000 экскурсант). Бұдан
кейінгі орындарда "Азіа ІІзсоүегу" (9000 экскурсант), Подсолнух (7000
экскурсант)...
1.4. Қалалық туристік фирмалардың экскурсиялық менеджменті және оны дамыту
жолдары
і - . -І -і
Соңғы он жыл уақытта экономикалық нарық қарым қатынасына көшумен,
кеңес дэуірі кезінде қалыптасқан туристік - экскурсиялық қызметтің
өзгеруіне байланысты экскурсиялық жұмысты ұйымдастыру көптеген өзгеріске ие
болды. Қазіргі уақытта республикада ірі калаларда немесе демалыс
орталықтарында жоғары сапалы экскурсиялық қызмет көрсететін ірі мекемелер
қалмады.
Менеджменттің дамуына эрқашан экономикалық, элеуметтік жэне техникалық
факторлар эсер етедІ. Жалпы турде экскурсиялық менеджментті басқару алға
қойылған мақсатқа жету ғылымы ретінде тусіну керек. Экскурсиялық менеджмент
дегеніміз - көп пайда табу мақсатында жоғары сапалы экскурсияларды
мумкіндІгінше көп клиенттерге ұсыну.
Экскурсиялық менеджменттің негізгі міндеттерінің бірІ клиенттерді
қызықтыру мақсатында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көкейтестілігі:
Қазақстан мемлекеті егемендігін алғалы бері туризм дамуының көптеген
мүмкіндіктеріне қол жеткізді.
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев "Қазақстан - 2030"
даму бағдарламасында 2010 жылға дейін маңызды даму игіліктері ретінде
туризм және туризмдегі инфрақұрылымды саласын атап көрсетті.
Туризм жэне экскурсия синоним болмаса да, бір - бірімен тығыз байланысты
үғымдар. Бірде - бір саяхат экскурсиясыз өтпейтіні анық. Экскурсия
туризмнің танымдылық мэнің айқындайды. Дүние жүзінің көптеген
мемлекеттерінде экскурсияларға сұраныс жылдан жылға өсіп келеді.
Қазақстан тэуелсіздік алғанға дейін туризм басқа да экономика салалары
сияқты қатаң регламенттелді. Туристік қызметтегі КСРО-ның негізгі аймақтары
Кавказ, Қырым, Балтық өңірі, Ресейдің, Орта Азияның тарихи орталықтары
болды. Сонымен бірге, Қазақстанның бірқатар сәулет, археологиялық, мәдени
ескерткіштері мен табиғи көрнекті жерлерінің тарихи мәніне іс жүзінде
жарнама жасалмады. [47,17].
Қазақстанда егемендік алғалы бері көп туристік фирмалар мен
агенттіктер пайда болды, олар өздерінің бастапқы іс-эрекеттерінде шектеулі
қызмет түрлерін ұсынды. Жылдан-жылға, тэжірибе жинап, жэне өзінің қаржылық
базасын нығайтып, кейбір туристік фирмалар түрлі қызмет ұсынды
(Экскурсиялық маршруттардың саны көбейді, жаңа маршруттар құрылды..т.б.).
Бүдан біз сұраныс пен ұсыныс арасындағы бэсекелестікті байқаймыз, адамдар
тиімді шарттар күтуде, ал фирмалар түрлі қызмет ұсынатын, сүранысты
қанағаттандырады. Осыдан біз қалалық туристік фирмаларда бэсекелестікті
байқаймыз.
Алматы қаласы өзінің ерекше табиғатымен жэне көрікті ескерткіштерімен
эйгілі, бірақ Қазақстан Республикасы егемендігін алғалы бері Орталық туризм
жэне экскурсиялық кеңес тарқағаннан кейін экскурсиялық қызмет өз деңгейін
жоғалтып алды. [38, 123-124] Біздің қаламызда 500-ге тарта туристік
фирмалар жүмыс жасайды жэне оның ішінде тек 5 пайызы қалалық экскурсиялық
қызмет көрсетумен айналысады. Соңғы жылдары экскурсанттардың саны өсуде,
эйткенмен экскурсия өткізу туристік фирмаларға көп табыс экеле бермейді.
Қазақстан Республикасының туризм орталығы болып табылатын - Алматы
қаласының беделін қалыптастыруға экскурсиялық қызметтің деңгеиін көтеріп
және жүмыс сапасын жақсартудың маңызы зор. Алматы қаласында туризмнің дамуы
элеуметтІк - экономикалық мэселелерді шешетін негізгі фактор.
Зерттеу мақсаты — Алматы қаласының туристік фирмаларының экскурсиялық
қызметін зерттей отырып, оны дамыту жолдарын ү_сыну.
Зерттеудің міндеттері:
- Алматы қаласындағы экскурсиялық қызметтің даму кезеңдерін айқындау
- қаладағы қазіргі экскурсиялық қызметке анализ жүргізу
- экскурсиялық менеджмент жэне оны дамыту жолдарын іздестіру
- Алматы қаласының экскурсиялық нысандарын зерттеу
- қала және қала маңының туристік - экскурсиялық
мүмкіндІктерін бағалау жэне экскурсилық турлар құру.
Дипломдық жүмыс жазу барысында құнды деректер беріп, көмек көрсеткен:
Қалалық туризм бөлімінің бас маманы Қүлатаева Баянға, Алматы қаласының
статистика бөлімінің басшысы А.Д. Пакқа, "Сеоз" фирмасының директоры И.А.
Плотниковаға, "ІТС ВгісІ£е Тгауеі" фирмасының директоры Ердесова Гүлбубеге
үлкен алғысымызды білдіреміз.
1-Бөлім. Алматы қаласында экскурсиялық қызметтің
қалыптасуы
1.1. Экскурсиялық қызмет
Қазақстан Республикасының 2001 ж Туризм Туралы Заңында "Экскурсиялық
қызметке" келесі анықтама берілген.
Экскурсиялық қызмет - азаматтардың уақытша болатын елдегі (жердегі)
туристік ресурстарды танымдық мақсатта аралап көруін ұйымдастыру жөніндегі
кэсіпкерлік қызмет, ол туристерді орналастыру (түнету) жөніндегІ қызметті
көздемейді және жиырма төрт сағаттан аспайтын мерзімді қамтиды.
Экскурсант - бір жерге, елді мекенге, аумаққа немесе сол жердегІ басқа
елге туризм мақсатында жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа уақытша келген
жеке тұлға.
Экскурсовод - уақытша болатын елдегі (жердегі) туристік ресурстармен
таныстыру жөнінде туристерге экскурсиялық-ақпараттық, ұйымдық қызмет
көрсетуге лайықты біліктілігі бар, кэсіби даярланған түлға. [47, 4].
Экскурсия деген үғым.
Экскурсия - деген терминнің мазмүны ерте кезден эр түрлі болып
түсіндіріліп келдІ. Экскурсиялық істің көрнекті теоретиктері оның негізгі
белгілері мыналар деп санады:
1. Саяхат тэрізді болуы жэне мажорлылығы (И.М.Греф)
2. Мажорлылығы жэне Жергілікті сипатта болуы, яғни нысандарды олардың
табиғи орналасқан жерінде оқып үйренуге болатындығы (Б.Е.Райков).
3. "Мазмұ_ндылылығы" (Н.П.Анциферов)
4. Нысандарды олардың табиғи жағдайында оқып үйрену (И.А.Гейнике)
Негізгі мэселе - экскурсияның міндетін ескеру, оны экскурсияға ұқсас
келетін , бірақ одан өзге нэрселер экспедиция мен саяхаттан ажырата білу.
В.А. Герд экскурсияны "Хабардар адамның (жетекшінің) басшылығымен бір топ
адамның (экскурсанттар) дүниені немесе құбылысты оқып үйренетін қоғамдық
ағарту жұмысының формасы" деп санады.
Экскурсияның мэні - ол бізді қоршаған дүниені танып білу формаларының
бІрі. Ол маңызды екі элементтен тұрады: табиғатта, қоршаған ортада немесе
бөлмеде алдын - ала іріктеліп қойылған нысандарды көрсету жэне солар туралы
айтып беру. Егер экскурсияда көрсету болмаса, ол экскурсия болудан қалады.
Жай лекцияға немесе эңгімеге айналады.
Экскурсияның ерекшеліктерінің бірі - олардың түрлі халық түрлеріне
қызмет көрсетуге бағытталуы. Экскурсиялар белгілі дифференцияфиялардан
тұрады, яғни топтың әлеуметтік – дифференциациялық экскурсанттық топтың -
жасына, мамандығына, мекен жайына т.б. байланысты түрлі мэтіндерді қажет
етеді. Егер де топ тұрлі болып келсе, оның барлық топтарының қызығушылығын
ескеру қажет. Осыған байланысты түрлі тақырыптар пайда болады: бІрі -
студенттерге арналған, бірі - зейнеткерлерге арналған т.б.
Экскурсиялардың саралануы. Қазіргі кезеңде экскурсиялар мазмұнына,
қатысушылардың қү_рамына, қозғалыс тэсілІне қарай экскурсиялар шолу
экскурсиясы (сан салалы) және тақырыптық болып бөлінеді.
Шолу экскурсиясы, эдетте, көп тақырыптық жэне сан салалы болып келедІ,
оларға тарихи материал да, осы заманғы материал да пайдаланылады, түрлі
нысандар көрсетіледі.
Қалалық экскурсияларда едэуір орынды шолу экскурсиялар алады.
Экскурсанттардың көп саны шолу экскурсияларында (сан саналы) қызмет
көрсетіледі - бүкіл экскурсанттардың 25% астамы. Қалалық шолу экскурсиясы -
қаланың көрікті жерлері мен маңызды ескерткіштерін, қаланы таныстыратын
экскурсия. Шолу экскурсиялар көптақырыпты жэне маңызды архитектуралық, есте
қалатын, тарихпен, мэдениетпен байланысты көріктІ жерлерді қамтып өтедІ.
Бұндай экскурсияның мақсаты - қаланы жалпы таныстыру.
Тақырыптық экскурсиялар әрдайым қандай да болсын бір тақырыпты ашып
көрсетуге арналады жэне ол белгілі бір тарихи кезеңге, бір ғана елеулі
оқиғаға немесе күбылысқа қатысты болады. Тақырыптық экскурсияларды мынандай
топтарға бөледі:
- тарихи;
- әдебиеттану;
- эскери-тарихи;
- архитектуралық қала салу;
- табиғаттану;
- өнертану;
- өндірістік;
- экологиялық жэне т.б.
Бұлай топқа бөлу экскурсия жетекшІлерІнің мамандануын жеңІлдетеді,
олардың білімін, жеке қасиеттерІн тиімді пайдалануына, экскурсия өткізу
эдістемесін жасауды жақсарта түсуіне мүмкіндік береді.
Табиғаттану экскурсиялар.
Экскурсанттардың ішінде қызығушылық жағынан табиғаттану экскурсиялары
екінші орынды алады, оған экскурсанттардың 12% қатысқан. Табиғат
экскурсиясының негізгі өз өлкесінің табиғат ескерткіштерімен, бақтарымен,
өсімдік және жануарлар элемімен таныстыра отырып экскурсанттардың бойында
туған өлкесін тануға, табиғатты аялау сезімдерін тәрбиелеу. Табиғат
экскурсиялары тіршІлІктің пайда болу кезеңдерінен бастап қоршаған ортаның
табиғат компоненттерінің дамуын оларды адам өмірі мен шаруашылығындағы
маңызын насихаттауға арналады. Табиғи тақырыпты экскурсиялардың негізгі
нысандары табиғат компоненттерінің жеке элементтері болып табылады. Яғни
ормандар мен су бассейіндері, флора жэне фауна түрлері, сирек кездесетін
немесе жергілІкті түрдегі сарқырамалар, таулар, сайлар мен ойыстар,
вулкандар, гейзерлер, шындар, тоғандар т.б. Табиғаттану экскурсиялары:
геологиялық, геоморфологиялық, гидрологиялық, экологиялық, ботаникалық,
зоологиялық ландшафтты түрлерге жіктеледі. Бұл экскурсиялар кең
көрермендерге арналған, олар балалар арасында, ересектер арасында да үлкен
сүранысқа ие. Зоологиялық экскурсиялар ауданның жэне еліміздің жануарлар
дүниесі, жабайы жануарлар өмірі, эдеті, қоршаған ортаға бейімделуі, олардың
адам үшін жэне халықшаруашылығы үшІн маңызды эңгіме болады. Жануарларды
олардың ішінде солар жөніде зиянды деген таным көп таралып отырғанына
қарай, жыртқыш жануарларды қорғау шаруашылығы аңшылық ережелері,
жануарлардың, құс пен балықтардың қызыл кітапқа жазылған құрып бара жатқан
түрлері бойынша міндетті түрде айту керек. ЖергІлІкті орында өмір сүретін
жануарларды көрсету мүмкіндіктері әрдайым қойыла бермейтіндіктен
экскурсоводтың портфелінде фаунаның осы өнімІн бейнелейтін көрнекі -
қү_ралдар болуы шарт. [52, 77-84].
Қорықтардағы, зообақтағы жэне басқа, сондай жерлерде өтетін
экскурсияларда экскурсанттың бұндай орындарда өздерін қалай ұ_стау керек
ережелері түсіндірІледІ. Мысалы: Жануарлар әлеміне саяхат,- зообақ ішінде
өзен, көл, тоғанда гидрологиялық экскурсиялар өтіледі. Олардың негІзгІ
мендетті судың адам өміріндегі маңызын ашып көрсету. Мысалы: Даланың
көгілдір меруерті - Қапшағай суқоймасына жасалатын экскурсиялар.
Тарихи экскурсиялар.
Тарихи тақырыптағы экскурсиялар негізінен бІлімдік тэрбие маңызы
еліміздІң өткені мен ерлік жолдан қазіргі кезбен байланысын адамдардың
санасында жаңғырту және осы арқылы азаматтарда ол қасиеттерді қалыптастыру.
Яғни экскурсанттарда дүние тарихи ғылымды көзқарасын ояту. Тарихи
экскурсилардың нысандарына мыналар жатады: мұражайлар, ескерткіштер мен
естелік орындары, мемориалды кешендер, обелисктер, мүсін ескерткіштері.
Батырлар немесе белгілі адамдар жерленген орындар. Ертедегі қалашықтар мен
елді мекендер түрлері, қоғамдық жэне тұрғылықты үйлер. Қандай да болмасын
тақырыптағы экскурсияларды материалдық баяндылығы уақыт жағынан алғанда
жүйелі түрде болуы керек. Нысандарды көрсету басқа экскурсияларға қарағанда
қажеттІрек. Тарихи экскурсиялар барысында эңгіме өзінің табиғатына қарай
сиқырлы болады. Тарихи оқиғаның дамуына жэне өзара байланысына қарай
қарастырылады. Сондықтан тарихи экскурсиялар өз мазмүнына қарай көп салалы
болып келедІ. Қазіргі кезде біздІң елІміз үшін тарихи тақырыпта өткізілетІн
экскурсиялардың маңызы бар. Тарихи нысандардың көптеген түрлері жойылып
кеткен қазіргі кезде тарихи экскурсиялар үшін мемлекет территориясындағы
түкпір түкпірінде орналасқан нысандарды зерттейтін экскурсиларға бага беру
үлкен міндетті мэселе болып тү_р. Тарихи қүбылыстарды талдай отырып
экскурсовод халықтың тарихты жасаушы ретінде рөлін айтып, көрнекті тарихи
қайраткерлердің белгІлі бір топтары мен қоғамдық топтары мүддесін
білдірушілер ретінде маңызын білдіреді.
Өндірістік экскурсиялар.
Өндірістік тақырыптағы экскурсиялар белгілі бір елдің әлеуметтік-
экономикалық дамуының қалыптасу ерекшеліктеріне арналған. Бұл экскурсиялар
жүмысшылар мен шаруашылық өндірістік және ауыл шаруашылық салаларындағы іс
эрекетінің тәжірибелік жетістІктерін насихаттаумен айналысады. Өндірістік
экскурсиялар негізінен оқушылар мен жастарға есептелінеді. Олар еңбекке
сыйластық пен сүйіспеншілік сезімдерін тәрбиелеп, мектепте алған білімдерін
қатайтады. Сонымен қатар болашақ мамандық таңдауга ықпал етіп, қазіргі
заманғы өндірІспен таныстырады. Экскурсия нысандары: фабрикалар, зауыдтар,
кэсіпорынның жеке өндірістік орындары, ғылыми техникалық тэжірибе
орталықтары, түрлі комбинаттар, теміржол деполары, электр станциялар,
ғылыми зерттеу жоба жасау институттары және т.б. Экскурсия алдында
көрсетілетін нысандар таңдалып алынады. Көптеген жағдайда нысандар
қозғалыста түру мүмкіндігіне қарай көрсетіледі. Көбіне репортаж эдісі
пайдаланылады немесе алдымен көрсетІп, содан кейін түсіндірІледі.
Өндірістік экскурсиялар басқа экскурсияларға қарағанда ұзақтау болып
келеді. Экскурсовод әдеттегі мәліметтерге қаладағы кэсіпорындарға сипат
береді. Му_нда экологиялық көрсеткіштер келтірілуге тиіс. Маршрут туралы
айтылып, қауіпсіздік техникалық талаптар ескертіледІ, Бұндай экскурсияларға
мысал ретінде "Рахат" кондитер фабрикасы", "Аітаіу ВоШегз" зауыты" жэне
т.б.
Архитектуралық қала салу экскурсиялары.
Архитектуралық қала салу ескерткіштері өздеріне көптеген маңызды
оқиғаларға байланысты болатындығына қарай эр түрлі экскурсиялық көрсету
нысаны бола алады. Архитектуралық ескерткіштер тарихи дэуірмен елдің
өлкемен қаланың әлеуметтік қү_рылысымен, экономикасымен, өндіргіш күштердің
дамуымен тікелей байланысты болады. Мұндай экскурсиялардың танымдылық-
тэрбиелІк маңызы зор. Архитектуралық экскурсиялардың бірнеше түрлерІ бар:
1. Белгілі бір дәуірдің немесе кезеңнің архитектуралық ескерткіштерімен
таныстыру экскурсиялар.
2. Көрнекті сэулетшілердің шығармаларымен таныстыратын экскурсиялар,
3. Қаланың бас жоспарымен жэне қаланың дамуымен жаңа аудандардың орнын
белгілеп құрылыс салумен осы заманғы архитектураның үздік үлгілерімен
таныстыратын экскурсиялар.
Архитектуралық ескерткіштермен қатар тарихи қалалар, архитектуралық
ансамбльдер мен кешендер, қала жэне ауылды жердегі т^рғын үйлер, сарайлар,
экімшілік жэне қоғамдық ғимараттар, сондай-ақ монументті бейнелеу
ескерткІштері кіреді. Олар мүсіндер, фрескалар, мозайкалар, декорациялық
әшекейлер, жабыстыру өрнектері, ою эшекейлері, тор көздер мен қоршаулар
жатады. Ал қала салу нысандарына бүкіл қаланың жэне оның орталық
көріністері, магистральдар, шағын аудандар т.б. кіреді. [52, 93-96].
Қосымша көрнекІ кү-РадДаР ретінде сызбалар, кескІндер, жобалар,
фотосуреттер, эскиздер, макеттер т.б. қолданылады. Әрбір архитектуралық
туындының 3 жағынан қызметі, конструкциясы жэне эстетикалық жағынан қызықты
болады. Атқаратын қызметІне байланысты бұрынғы, кейінгі жэне қазІргі қызмет
түрлері, яғни театр, храм, университет, сарай, тұрғын үй эңгІмеленедІ. Ал
конституциялық жағынан инженерлік, қүрылыс материалдарын пайдалану
ерекшеліктері, жаңашыл тэсіл қолданылуы ескеріледі. Қандай да болмасын
ғимаратты көрсеткенде осы 3 жақтың бірлігіне экскурсанттардың назарын
аудару көрнекті туындылардың үйлесімділік талғамын, әсемдік ерекше
тақырыптарының мазмүның аша түседі.
Сэулет тақырыбындағы экскурсиялардың маңызды эдістерінің бірі жүріп
отыру. Яғни жүріп отырғанда ғана архитектуралық нысандардың, олардың
қызметтік конструкциясын жэне эстетикалық жағын дү_рыс көрІп біртұтас
қабылдауға болады. Экскурсовод эңгімесінің ең күрделі бөлігі архитектуралық
туындының композициясына талдау жасау. Оның ерекшеліктерін көрсету көлемі,
кеңестік қүрылымы, археотектоникасының пропорциялығын, масштаб, бояулығының
контрастылығы жэне түрін, өлшемін, ритмін т.б. баяндау көздері, Экскурсовод
сэулетшінің көркем образды қалайша шебер жасағаның көрсету. Архитектуралық
экскурсияда құрылыс материалдарының рөлін ашып көрсетудің елеулі маңызы
бар. Құрылыс материалдары ғимарат беріктігін оның узақтығын сақтап қана
қоймайды, оған ғимараттың көркемдІк бейнесі де байланысты болады. Белгілі
бір архитектуралық туындыны көрсеткенде экскурсовод оны сипаттауы тиІс.
Архитектуралық қала салу экскурсиялары жаңа калалар салу туралы жэне
ескі қалалардың реконструкциясы жайында эңгімелейді, үлкен түрмыстық
құрылыс жайлы, мэдени - ағарту мекемелердің құрылысы, спорттық құрылыстар,
демалыс жэне туризм мекемелері жайында. Стильдердің қалай пайда болуы мен
қалыптасуын айтып, тарихи жақтарын мен ¥ЛТТЬІҚ ерекшеліктерін, қалалар салу
мэнін ашып көрсетеді.[52, 17].
Өнертану экскурсиялары.
Бұл тақырыптағы экскурсиялар ғажайып туындылардың мэнін түсіндіру,
бағалай және оны жасай білу міндетІн шешуге тиІсті эстетикалық тэрбие
құралы. Сондықтан өнертану тақырыбндағы экскурсиялар эстетикалық тэрбие
берудІң кең қолданып жүрген формаларының бІрІ. Көркемсурет өнерінің тарихы
туралы экскурсиялар (өнертану), бейнелеу өнері, мүсін туындыларының және
т.б. өнер туындыларының идеялық мәнінің, көркемдік мағынасын ашып
көрсетеді. Экскурсиялық нысандарға үлы суретшілер мен мүсіншілер
шығармашылығында орын тапқан тұрған үйлер, шеберханалары көркемсурет оқу
орындары, қала мүражайлары жэне табиғат бүрыштары жатады.
Өнертану экскурсиялары екі түрге бөлінеді:
• тарихи-театрлы, мысалы, "Алматы театрлары";
• сурет галереялары мен көрме залдарына, мұражайларға бару.
Жалпы өнер, кино, театр музыкалық бейнелеу жэне декаративтік халық өнері
болып бөлінеді.
Әдеби тақырыптағы экскурсиялар,
Әдеби тақырыпты экскурсияларда халықтың түрлі топ арасындағы кеңінен
белгілі эдебиеттің қазІргі кезде біздің рухани өмІрІміздің атқарып отырған
рөлін бейнелейді. Әдеби экскурсиялар көрнекті жазушылардың ақындар мен
драматургтардың шығармаларын насихаттаудың тиімді формасы болып табылады.
Кез келген жастағы және білімі эр түрлі дэрежедегі адамдарға түсінікті
болатындығы білімдІк құндылығы жоғары болады. Олар барлық тыңдаушыларға
терең эмоционалдық әсер етеді. Мұндай экскурсияларда атақты жазушылар мен
ақындар шығармашылар жайында мағл^мат береді. Жазушы немесе ақынның
биографиясымен байланысты ғимараттарды көрсету. Экскурсанттарға сонымен
қатар ұлы ақынның немесе жазушының шығармашылығымен байланысты
жерлерді көрсетеді.
Әдеби экскурсияларды екі топқа бөлуге болады:
• тарихи-эдеби, бірнеше жазушылардың өмір кезеңдерін ашатын осы өлкедегі
эдебиеттің дамуын бейнелейтін экскурсия.
• әдеби-биографиялық, бір жазушының өмірІ мен шығармашылығына байланысты
жерлермен таныстыратын экскурсиялар.[38, 123-125].
Әдеби экскурсиялар үшін іріктеліп алынатын мәліметтер жалпы жэне
жергілікті болып бөлінеді. Мысалы: "М.Әуезов Алматыда" деген экскурсия
жазушының сол кездегі өмІр баяны мен шығармашылығына қатысты барлық
мәліметтер болады. Ал оның Алматыға байланысты жерлердің бэрі жергіліктІ
мэліметтер болып саналады.
Жергілікті эсіресе беймэлім мэліметтер көп пайдалануы экскурсия
жетекшісінің сөйлеу мәдениетіне жоғары талаптар қояды. Оның сөйлеу мэнері,
тексті мэнерлеп оқитын артистік шеберлігіне қойылатын талаптарға сэйкес
болуы қажет. Нысандарды көрсеткен кезде экскурсовод ландшафтылық үйдІң
интерьерінінің ерекше қасиеттеріне көңіл аудару арқылы тыңдаушыларды бір
немесе бірнеше жазушының өмір баянының жеке фактілерІне олардың поэтикалық
жэне прозалық шығармаларындағы осы естелік орынға байланысты үзінділер
таныстырылады. Ол үшін жағдайды қазіргі қалпына келтіретін оқиғаны
жергІлікті орынға байланысты ету тэсІлдер қолданылып отыратын эдебиеттану
жэне өлкетану мэліметтері алдын ала шығармашылық жолмен бірыңғай эңгімеге
айналуы керек. Әдеби экскурсияға көбІнесе жазушыға арналған ескерткіштер
көрсету нысандары болуы үшін эңгіме болып отырған эдебиетшінің шығармашылық
жағынан мэнді ашып көрсеткен болуы, оның үстіне көптеген ескерткіштердің
өзІ өнердің аса құ_нды туындылары болып табылады. Әдеби экскурсияларда
көрнекті қү-ралдардың атқаратын рөлІ жоғары. Олар экскурсанттарга ескерткіш
орнында көрсетеді. Ол экскурсовод айтқан эңгіме әсерін күшейте түседі.
Сондықтан ақындар мен жазушылардың кітап иллюстрациясындағы портретін
көрсетудің маңызы зор.
Педагогикалық түрғыдан алып қарағанда экскурсия білім беру эдІсінің
бір түрі. Оның барысында экскурсант жаңа бІлім алады немесе бұрынғы білімін
тереңдете түседі. Экскурсияда жетекші орын алатын көрнекілік қ^ралдарын
шартты түрде үш топқа бөлуге болады: негізгі (заттай түрІ), яғни маршрут
бойынша экскурсия нысандары; қосымша иллюстряциялық материалды (көрнекі
құралдар, соның ішінде экскурсия "портфелІн" кү-райтын көрнекі қүралдар);
кейбір тарихи құжаттарды көркем эдебиет арқылы мүмкін болатын образды
баяндау көрнекілігі.
Экскурсияның ажыратылмас бөлігі - экскурсия жетекшісінің эңгімесі.
Экскурсияда жиі қолданылып жүрген әңгіменІң бірнеше тэсілдері болады:
экскурсиялық анықтама, нысанның суреттемесі (сипаттамасы), түсінік беру,
түсіндіру (репортаж), эдеби монтаж, цитата келтіру. Экскурсияның табысты
болуы көбінесе жетекшінің экскурсия топтары мен тіл табысып кетуІне
байланысты болады. Экскурсияның бүкіл өне бойында өзара түсІнушілік пен
тілектестік ниеттегі психологиялық ахуал, орын алуы керек.
Көптеген экскурсияның құрамды бөлігі мүражайға бару. Бас талап -
мұражай экспозиция қорында, экскурсияның негізгІ тақырыбын ашып көрсету.
Біздің елІмізде туристер жыл сайын алға басып келеді. Ұйымдастыру
туралы нағыз бұқаралық жэне кең тарихи формасы - туристік-экскурсиялық
мекемелер жасайтын маршруттар бойынша сапарға шығу. Қү_рылуына қарай
маршруттар линиялы, айналмалы жэне радиалды болып бөлінеді. Линиялы маршрут
бір пунктен басталып, екіншісінде аяқталады, ең аз дегенде екі, көбіне
бірнеше туристік шаруашылықтарды басып өтеді. Линиялы маршрут міндетті
шарты туристердің бастапқы пунктке келушІ және ақырғы пунктке кетушінің
ыңғайлы болуы.
Айналмалы маршрутта бірнеше туристік базалардан өтеді, бірақ оның
бастапқы жэне ақырғы пункті біреу.
Радиалды маршруттардың ерекшелігі сол, туристердің барлық уақытта бір
базада тұруы, осы жерден жаяу, автобуспен немесе жаяу экскурсияларға шыгады
және базаның айналасындағы обьектілермен танысады. Туристік маршруттар
табиғат жэне климат жағдайларын, материалдық база жағдайын, сондай-ақ
туристердің қажет етуІне қарай жол бойындағы жэне маңындағы болып бөлінеді.
Туристік саяхат активті демалудың ең жақын түрлерінің бірі, туған елімізді
білу жэне тэрбие беру формасы. Туризм жэне экскурсиялар оқушыларды
патриоттық тэрбиелеуде, салауатты өмір салтын қамтамасыздандырады, рухани
дамуына ең пэрмендІ құралы болып табылады. Оқушыларды жан - жақты дамыту,
оларды еңбекке, отанды қорғауға эзірлеу мақсатта қызмет етеді. Жорықтарда,
саяхаттарда, экскурсияларда оқушылар мектептің жэне басқа да мемлекет
кэсіпорындарының, мекемелердің, ұйымдардың, сондай - ақ қоғамдық ұжымдардың
тапсырмаларын орындайды. Табиғаттың тарихи жэне мэдени ескерткіштерін
қорғау жөніндегі жұмыстарды жүргізеді. Мектептерде туристІк өлкетану жэне
экскурсиялық жұмыстар ^йымдастыру Қазақстан Республикасының Үкіметінің
Қаулысы, Білім жэне Ғылым министрлігІнің бұйрыктары мен нұсқаулық -
эдістемелік құжаттар, осы мэселеге қатысты нормативтік қүжаттарға сэйкес
жүзеге асырылады.
1.2. Алматы қаласында экскурсиялық қызметтің даму
кезеңдері
1 - , ;•:.'!.:
Экскурсияның белгІлі бір білімді жеткізетінІ белгілі, яғни тэрбие мен
білім беретін педагогикалық процесс. Экскурсияның ерекшелІгі ол оның
өздігінен қызмет жасай алуы немесе оқу процесіне қосыла алу мүмкіндігі.
Экскурсиялық қызмет қазіргі деңгейге жеткенге дейін үлкен тарихи
жолдан өтті. Әр тарихи кезеңдерде ол түрлі мэдени, экономикалық, ғылыми-
техникалық мэселелерді шешті. Туристік саяхат ұзақтау уақыт болғанымен (24
сағаттан көп) белгілі бір тақырып пен маршруттарда экскурсиялық қызмет
көрсетеді. Сондықтан туризм тарихына тоқтамай, экскурсияның даму тарихын
айта алмаймыз.
Адамдар тіршілік дамуының жоғарғы сатысы болуының себебі, ол мыңдаған
жылдар ішінде келесі ¥РпаКтаРға білім берудің тиімді жүйесін ойлап тапты.
Ең маңызды қағида ол көркемділік, яғни түсіндІріп жүріп көрсету. Этнограф
ғалымдардың айтуынша, балаларды тэрбиелеудІң дэстүрлі формасы ретінде бұл
қағида Амазония үндістерінің тайпаларында, Африка бушмендерінде, Жаңа
Гвинея папуастарында қолданылған.
Қазақтың алғашқы ғалымы Шоқан Уэлиханов жэне сол заманның алдыңғы
қатарлы азаматтары танымдық мақсатта экскурсиялар мен саяхаттарға шығып
тұратын. Олар Жаратылыстану қызығушыларының қоғамдастығы сияқты ғалымдар
мен мүғалімдер арасында атақты кішігірім қоғамдар құрды. Олар қоршаған
территорияның табиғи байлықтарын зерттеп экскурсиялар жүргізді. Мұндай
қоғамның мүшелері К.А. Тимирязев, Д.И. Менделеев, И.П. Павлов, Н.М.
Пржевальский.
Экскурсиялардың көпшілігіне өткен ғасырдың оныншы жылдарында скауттық
қозғалыс үлкен серпіліс берді. Скауттар (тыңшылар) орманды жэне далалы
жерлердегІ жүріс - тұрыс шарттарын үйренді, өздерінің жазғы лагерьлерінен
радиалды экскурсияларға шықты, өз өлкелерінің тарихы мен географиясын
зерттедІ... [52,5-10]
Экскурсиялық қызметтІң Ресей империясындағы дамуы он сегізІнші
ғасырдың екінші жартысына тиесілі. Себебі, сол кезде алғашқы мұғалІмдер
Н.Н.Новиков пен В.Ф.Зуев балаларды табиғат аясына саяхатқа жэне экскурсияға
шығарудың пайдасын айтты. Осы ғалымдардың еңбегінің нэтижесінде олардың
кеңестері 1786 жылы шыққан "Халықтық училищелердІң Жарлығында" көрініс
тапты, ал 1804 жылғы "Мектеп Жарлығында" табиғатқа серуендеуді ғана емес,
онымен қоса мануфактуралар мен қолөнершілердің шеберханаларына да барып
таныстыруды ұйымдастыру айтылған. XIX ғасырдың 80 -жылдары барлық қалалық
және ауылдық, жеке және қазыналық мектептерде экскурсиялар белсенді түрде
жеткізІле басталса, 90 - жылдардың ортасына қарай ол мектеп өміріндегі
күнделікті нәрсеге айналды.
Экскурсионист — ғалымдар кэсІби туристік білімнің теориялық негіздерін
қүрай отырып, экскурсиялық қызметтің қалыптасуының 4 кезеңін бөліп
көрсетеді.
Бірінші кезеңде (1890 - 1920) ағартушылық концепцияларын көрсетеді.
Бүл жылдары туризм мектептік білім, ғылыми -географиялық жэне өлкетанушылық
мэліметтер жинау үшін үйымдастырылған экскурсиялармен, жорықтармен
мінезделеді.
Біртіндеп экскурсиялардың 2 типі қалыптасады. Біріншісі пайда болу
уақытына байланысты. Бұл экскурсиялар жайлы Ресей бойынша экскурсиялар
комиссиясының мүшесі Н.А.Гейнике өз еңбегінде жазған. Кремльді, музейлерді
көрІп жэне 3 сағат ішІнде бүкІл Третьяков галереясын қарап шығады...
Жиналған мәліметтердің көптігі оларды бір жүйеге келтіруді қиындатып отыр.
Гейникенің мұндай экскурсияларға сын көзқарасына қарамастан олардың
пайдасын көрсетті. Қанша дегенмен, олар экскурсиялық қызметтің дамуына өз
үлесін қосып, оларға қызығушылықты арттырады.
Екінші тип - оқу экскурсиялары. Мұндай экскурсиялар, алдымен
табиғаттанушылық (табиғаттағы экскурсиялар), кейіннен тарихи, эдеби, көркем
болып мектептегі білім берудің эдістемесінің бІріне айналды.
Экскурсиялардың көмегІмен білім жүйесіне қосылған алғашқы оқу орындарының
бірі Санкт -ПетербургтегІ Тенищев училищесі (1900 жылы ашылған). Оның
қызметінің негізі қатысушылардың бақылау мен өзіндік жүмысы арқылы білім
жинау принципі. Бүған көрнекі қүралдарды пайдаланып, тэжірибелік сабақтарды
ұйымдастырып жэне экскурсияларды кеңінен қолданып қол жеткізген. Училище
мүғалімдерінің арасынан арнайы экскурсиялық комиссия қүралып, олар жыл
сайын бағдарлама құрып жэне оның жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге міндетті
болған. Қызметі осы секілді тағы бір оқу орны, ол Санкт - Петербургтегі
Лесной коммерциялық училищесі (1904 жылы ашылған). Мұнда да оқу жылының
міндеттІ бөлігі экскурсиялар болды. Оқу жоспарына байланысты эр қатысушы
оқу уақытында 60 шақты экскурсияға қатысуга тиіс еді.[49, 20-25].
Мұндай жаңа оқу орындарының ашылуы экскурсияны сабақ өтудің эдІсі
ретінде алға шығарды. Біртіндеп экскурсияларды қолдану жаңа мектептердің
ғана емес, жиырмасыншы ғасырдың екінші онжылдығына қарай қазыналық
мектептер де экскурсиялық толқынға іліге бастайды (Н.А.Гейнике, 1923, 3
бет). Агартушылық Министрлігі экскурсиялық эдІстің таралуына жан - жақты
эсер етіп келесі циркулярлар шығарды:
- Жазғы демалыстағы жұмысты алып, тэжірибеге білімдік серуен мен
саяхаттауды енгізу туралы Ағартушылық министрлігінің 1900 жылғы циркуляры;
- Мұғалімдерге экскурсия жүргізгені үшін ақы төлеу туралы Ағартушылық
министрлігінің 1901 жылғы н^сқаулары;
- Мүғалімдік кеңеске оқу жылы аралығында жеті күндей уақытты экскурсияға
арнауға рұқсат ететін Ағартушылық министрлігінің циркуляры.
Экскурсия сөзінің өзі латынның ехсигзіо сөзінен шыққан, орыс
тіліне еніп, алғашында серуен, саяхат деген сөздерді білдірді.[55,11]
Кейде өзінің саяхаттарын экскурсия деп П.П.Семенов - Тянь
- Шанский, И.В.Мушкетов, В.И.Вернадскийлер атады. Бұл саяхатшылар 1900 жылы
қүрылған Орыс тау қоғамының құрылтайшылары болып табылады. 1903 жылы
Верный қаласында оның бөлІмшесі ашылып, онда жергілікті гимназия
мұғалімдері мен интеллигенциясы - архитектор Поль Гурдэ, суретші
Н.Г.Хлудов, статистик Е.В.Недзвецкийлер көп еңбек етедІ. 1903 жылы маусымда
М.Фрунзе бастаған төрт верныйлық гимназистер Тянь - Шань тауына ғылыми
экскурсияға аттанады. Олар кейіннен Петербургқа жіберілген керемет гербарий
жинайды. Олардың өсімдіктер коллекциясы Санкт - Петербург университетінің
ботаникалық қорына қосылды.
Бірақ экскурсиялық қызметтің нағыз батыры, мұғалім
-М.Н.Новорусский болды. Мұғалімдер экскурсиялық қызметті алға
жылжытып қана қоймай, РесеЙлік экскурсиялық мектептер жайында зерттеулер
жүргізген Н.Г.Колокольцеваның айтуынша халықтың ең бір
экскурсиялық тобына айналды Педагогикалық туризмнің
аксиологиялық кеңістігін ұйымдастыру принциптері осы
жылдары анықталды деп толығымен айтуға болады. Себебі:
- Сабақ таңдаудағы толық еркіндік;
- Сабақтардың кэсіби негізі (мұғалімдердің,
білім стандарттарының, эдістердің болуы);
- Қызметтің шығармашылық мінез - К¥ЛКЫ-
Экскурсиятанудың ғылым ретіндегі негіздері осы уақытта қалана бастады.
1902 жылы И.М.Гревс өзінІң Экскурсияның жалпыбілімдік маңызы жайындағы
бірнеше теориялық байқаулар атты мақаласында тарих пен қалалық өлкетануды
оқытудың экскурсиялық эдІсінің негіздерін қалады. Санкт -Петербург
Университетінің Жоғарғы курстарының профессоры И.М.Гревс Петроград
экскурсиялық институты проектісінің авторы болып, онда Н.П.Анциферов,
Б.Е.Райков, Д.Н.Кайгородов секілді көрнекті экскурсионист ғалымдарды
тартты. '.;-*
Экскурсиялық қызметтің қалыптасуының екінші кезеңі (1921
- 1969 жылдар аралығы) үйымдық - орталықтандырылған толық жеңісі мен
монополиясымен еленді. Бұл кезеңде туризм мен экскурсиялардың шаруашылық
функцияларынан көрі идеологиялық функциялары басымдық танытты. Туризмді
социализмдендіру, саясаттандыру және идеологияландырумен қатар мұндай
процестер мектептік білім беруде, ғылымда, мәдениетте де жүріп жатты.
Пролетарлық туризм қоғамдастығының (1929 - 1936 жж) паЙда болуымен оның
толық монополиясы үстемдеді. Туризм мен экскурсиянын кэсіподақтар қол
астына өтуі (1936 жылы) КСРО туризмінің элеуметтік мінезін айқындады.[1
5,17-23].
БІрінші экскурсиялық конференция 1921 жылы Петроград қаласында өтті.
1923 - 1926 жылдары Кубандық педагогикалық жоғары оқу орнында профессор
В.А.Герд Экскурсиялық қызмет туралы лекциялар оқыды. Бұл лекциялар
кейіннен осы атпен бөлек кітап болып шығады. Бұл еңбек педагогикалық жоғары
оқу орындарының студенттері мен экскурсия жетекшілері үшІн оқулық
әдістемесіне айналды. Жиырмасыншы жылдары Петроградтық ГУБОНО өзінің
мүражайлары, кітапханалары, оқу бөлімшелері бар отыз шақты экскурсиялык
станция құрды. Қатысушылармен экскурсиялық қызмет халықтық ағартушылық
комиссарияттың Бас ғылыми Кеңесі бекІткен багдарламаға қарап жасалатын.
Экскурсиялар ботаникалық, зоологиялык, кейіннен тарихи, тарихи
-революциялық, этнографиялық тақырыптарда жүргізілді. Осы уақыт аралығында
Алматыда кысқа экспедициялар ұйымдастыратын ұйымдар қүрылды, ал олардың
басшылығына жергілікті өлкетанушылар мен мұғалімдер алынды. Мысалы, дене
шынықтыру сабағының мұғалімі Г.И.Белоглазов тау экскурсияларын қолдай
отырып былай дейді: Экскурсиялар Орталық жарнама - мәліметтік бюросында
мына атпен басылып шықты: Экскурсиятану негіздері (1981 жылы, 1985 жылы);
Экскурсияны дайындау мен жүргізу әдістемесі (1980 жылы); Халыққа
экскурсиялық қызмет көрсету (1983 жылы); Экскурсия жүргізушінің кәсіби
деңгейі (1986 жылы); Экскурсиялық мекеменІң ұйымдастыру жүмыстары (1987
жылы).[15, 25-32].
Осы уақытта Алматылық саяхат жэне экскурсия бюросының экскурсиялық
жэне эдістемелІк бөлімдері ашылды. Алғашқысы экскурсияны үйымдастыруға
байланысты туындайтын техникалық сұрақтармен айналысса (автотранспорттық
мекемелермен келІсімшарттар жасасу, диспетчерлік функциялар атқару),
екіншісі экскурсиялардың тақырыптарын ойластырып, экскурсия жүргізушілердің
жұмысына бақылау жасауын жүзеге асырады. 1960 - 1980 жылдары аралығында осы
ұйымды В.И.Кузничевская, Т.И.Витулева, С.Н.Лукина, З.В.Тынчерова басқарды,
олар Қазақстандағы экскурсиялық мектептің негізін қалады. Осы кісілердің
білімі мен ісіне деген кызығушылығы арқасында шолулық және тақырыптық
экскурсиялардың негізін қү_райтын кәсІби әдістемелік еңбектер - Алматы -
Қазақ КСР астанасы, "Әдеби Алматы", "Тянь - Шань тауына қарсы" жэне тағы
басқа 100 шақты еңбек жазылды. Тарихи, табиғаттанушылық, эдеби, театрлы,
қалақұрылыстық -архитектуралық, шығармашылық әдістемелелік секцияларда бюро
дайындаған бес жүзге жуық экскурсия жүргізушілер дайындалды.
1980 - жылдардың соңына қарай экономикалық жэне идеологиялық
себептерге байланысты экскурсиялық қызметшілірді дайындау жүйесі К¥РЫЛДЫ-
Сондықтан төртінші кезең (1991 жылдан бастап) бұрынғы тұ_жырымдамалардан
бас тартып, қазіргІ уақытта қалыптасқан күрделІ мэселелерді шеше алатын
жаңа тұжырымдама таба алмай отыр. Бұл мэселердің пайда болуын түсіндіретін
негізгі фактор, ол мамандарды дайындайтын кәсІби - квалификациялық
қүрылыстың толығымен дерлІк жойылуы.
Біздің елде Қазақстан Республикасы Президенті Н^рсұлтан Әбішұ_лы
Назарбаевтың Қазақстан 2030 - жылға дейінгі даму стратегиясын жүзеге асыру
туралы Жарлығына орай Қазақстан Республикасының Туризм жэне Спорт Агентігі
даярлаған 2003 -2005 жылдар аралығында туристік саланы дамыту Бағдарламасы
қабылданды. Онда экономиканың тиімді секторы ретінде туристік саланы
тұрақты мэселері қаралған. Б^л бағдарламаның негІзгі мэселесінің бірі болып
туристік саланы кадрлік жэне ғылыми - эдістемелік қамтамасыз ету болып
табылады. бағыттағы қажетті нэрселер:
1.3. Алматы қаласының экскурсиялық қызметінің қазіргі жағдайы
Бүгінгі куні қалалық статистика басқармасының мэліметтері бойынша
01.01.2005 жылға туристІк қызметпен айналысатын Алматы қала бойынша 1195
мекеме тіркелген. Жұмыс жасап жатқандардың санына 761 мекеме жатады,
эйткенмен 2004 жылы статистика басқармасына есеп бергендер саны 500
туристік фирмалар мен агенттіктер. Бұл көрсеткіш өткен жылғымен
салыстырғанда 6 мекемеге артық. Б^л мекемелердің тізімдік саны 2004 жылдың
аяғында 1983 адамды қ^рады, оның 70% астамы - эйел адамдар. [12, 3]. Олар
шетелдің 80-ге жуық мемлекеттерімен қарым - қатынас жасайды. 2003 жылғы
статистикалық мэліметтер бойынша Алматы қаласында қызмет көрсетілген
туристер мен экскурсанттардың саны жылдан жылға артуда. Өткен жылмен
салыстырғанда 2004 жылы қызмет көрсетілген туристер мен экскурсанттар саны
1,1% өсті, яғни 101332 турист пен экскурсантқа қызмет көрсетілді. 2004 жылы
туризмде - 41705 адамға, ішкі туризмде - 16260 адамға қызмет
көрсетілді.
1-кесте Алматы қаласында туристік қызметпен айналысатын ,.. ,
кәсіпорындар мен ұйымдардың саны
Жылдар Кәсіпорындардың саны, бірлік Қызмет көрсетілген
туристер
1996 122 373549
1997 166 145179
1998 206 118681
1999 213 102419
2000 352 70386*
2001 450 18098*
2002 454 79319
2003 494 100205
2004 500 101332
2000 жылдан 2004 жыл аралығында ішкі туризм даму тенденциясы т^рақты
болмады. 2000 жылы ішкі туризмде 3648 адамға қызмет көрсетілсе, 2001 жылы -
8650 адамға, 2002 жылы - 7990 адамға, 2003 жылы - 14463 адамға, ал 2004 ж -
16260 адамға қызмет көрсетІлді. Республикада жалпы туристік ағымға эсер
ететін элеуметтік - экономикалық жагдайдың өзгеруіне қарамастан, ішкі
туризм көрсеткіші шамамен 4 есеге өсті. бағасы 1078147,0 мың
теңге, бұл қарағанда 160547 мыңға артық. мың теңге,
визалық қызмет
- 972 адам (2,3%),
1728 адам (4,1%),
Ресей Федерациялық 2004 ж жолдамалар көрсеткіш 2003 жылға
Экскурсиялық қызмет 20124,3 17599,4 мың теңге қү-рады.
Алматы қаласында 41705 туристер мен экскурсанттардың жартысы Германия
мемлекетІнен келген туристер. Олардың саны - 20647 адам (49,5%), Қытай
мемлекетінен - 3247 турист (7,8%), Америка Құрама Штаттарынан - 2696 адам
(6,9%), Израиль мемлекетінен - 750 адам (1,8%), Литва мемлекетінен -816
адам (1,9%), Турция мемлекетінен Ұлыбритания Біріккен Корольдігінен -Италия
мемлекетінен - 906 адам (2,2%), Республикасынан - 852 адам (2%).
2004 жылы Қазақстанға келген 31,4 мың шетелдіктердің 77,4% туристің
мақсаты Алматы қаласына келу; ал 154,9 Қазақстаннан басқа жаққа
кететіндердің 34,8% - алматылықтар.
Ішкі туризмді зерттеу анализдерІ бойынша 90% резидент еместер Алматы
қаласына іскерлік жэне кәсіби мақсатпен келетіндер.
Туристік қызмет көрсетуді негізгі іске асыратын кішІ мемлекеттік
меншікте емес мекемелер. Қала бойынша 500 (99,2% жалпы көлемнен) осындай
фирмалар мен агенттіктер жұмыс Істейді, олармен 95,5 мың адамға (94,2%)6
олардың қызметінің нэтижесі 1960,2 млн. тенгені қү_рады (79,0% жалпы пайда
соммасынан).
Алматыға эуе транспортымен 2004 жылы 39274 адам (95,7% республикалық
көрсеткіш), теміржол арқылы - 1718 адам (5,2%), халықаралық автобустармен -
96 адам (3,8%), басқа көліктермен - 617 адам (15,7%) келді.
Соңғы жылдары Алматы қаласына келетін туристердің географиясы едэуір
кеңейді. Келетін туристер саны 2001 жылдан 2004 жылдар аралығында 20759
туристен 40078 туристке немесе 193 пайызға өсті. [12, 4]
2-кесте
Қызмет көрсетілген туристер мен экскурсантар
Туризм Қызмет көрсетілген туристер мен экскурсанттар
түрлері
бойынша
2003 жыл 2004 жыл
2002 жыл
Жалпы Адам Жалпы Адам Жалпы
Адам көлем-дегі көлем- көлем-
үлесі % дегі үлесі дегі үлесі
% %
2-кестенің жалғасы
А 1 2 3 4 5 6
Барлығы 79319 100,0 100205 100,0 101332 100,0
Ішкі 27392 34,6 41705 41,6
туризм 24281 24,0
ТМД 531 0,7 1627 3,9
елдері 2504 10,3
Басқа
мемлекет- 26861 33,9 40078 96,1
тер 21777 89,7
Сыртқы 37464 47,2 42240 42,2
туризм 53826 53,1
тмд 6568 8,3 5000 11,8
елдері 11748 21,8
Басқа
мемлекет- 30896 38,9 37240 88,2
тер 42078 78,2
Ішкі
туризм 14463 18,2 16260 16,2 23225 22,9
3-кесте
Қызмет көрсетілген туристер мен экскурсанттар
резидент еместер
адам
Жылдар Барлығы соның ішінде
элемнің қалған
елдері
ТМД елдері
1996 8319 1020 7299
1997 15177 2661 12516
1998 21360 2867 18493
1999 25564 1628 23936
2000 34609 1614 32995
2001 20759* 1653 19106
2002 1153* 375 778
2003 27392 531 26861
2004 41705 1627 40078
4-кесте
резиденттер
адам
Жылдар Барлығы соның ішінде
элемнің қалған
елдері
ТМД елдері
1996 67559 192 67367
1997 356235 1039 355196
1998 120679 4385 116294
1999 86632 793 85839
2000 64162 3263 60899
2001 40977* 5525 35452
2002 8955* 2868 6087
2003 37464 6568 30896
2004 42240 5000 37240
*азаюы есептеудің эдісінің өзгеруІнен [12, 4-6].
Алматы қаласының географиялық жағдайының жэне экІмшілік - саяси тиімді
орналасуы Алматы қаласына шетел туристерін тартуға және туризм
индустриясының дамуына үлкен мүмкіндік береді.
Бүгінгі таңда Алматы қаласында экскурсиялық қызметпен айналысуға
мемлекеттік лицензия берілген 14 туристік фирма бар, Олар: ЖШС "Мади -
Тур", ЖК "Подсолнух", ЖШС "Азорг", ЖШС "КІші Бизнес оқу орталығы Оеоз
фирмасы", ЖШС "Благодеяние", ЖШС "Алматы Туристік орталығы", ЖШС "К2 Опіоп
Тгауеі", ЖШС "Ассоциация любителей гор", ЖШС "Кондор - тур", ЖШС "ЖК
Ахметова А.С.", ЖШС "Азіа ореп", ЖШС "Аквариус 2000", ЖШС "Бласт".
Сонымен тек Жауапкершілігі Шектелген Серіктестікке лицензиясы бар,
халықаралық туризм мен қатар экскурсиялық қызмет көрсетуде сэттІ жұмыс
істеп жүрген туристік фирмаларға "Азіа Візсоүегу", "Огееп Тоиг", "Еиго
Тоиг", "Фараб", "Кунгей", "ІТС Вгіё§е ТгаүеГ т.б. Бұл туристік фирмалар
оқушыларға, қызмет үжымдарына, студенттерге, қала қонақтарына, шетел
туристеріне т.б. экскурсиялық қызмет көрсетіп қажетті барлык күрал-
жабдықтармен қамтамасыз етеді. Туристік фирмалар автобусты, жаяу, жаяу-
автобусты, белсенді-танымдылық экскурсиялар, Алматы қала маңына біркүндік
жорыктар, аң аулау, балық аулау т.б. экскурсиялық қызмет турлерін ұсынады.
Негізгі ұсынатын экскурсиялар тізімі төмендегідей:
5-кесте Алматы қаласының туристік фирмалары ұсынатын экскурсиялар
ТІЗІМІ
Туристік Маршрутқа Маршрут Қашық ¥зақтығ
маршрут кіретІн негізгі түрі тығы ы
тақырыбы нысандар
Көне ҚР автобус 2км. 4с
заман Мемлекеттік
мэдениетінің Орталық
тарихы археология
мұражайы
ҚР геология автобус Юкм. Зс
Қазақстанның мұражайы
қазба
байлықтары ҚР автобус Зс
Біздің табиғат
дэуірімізге мұ-ражайы
дейін миллион
жыл; пайдалы
қазбалар,
өсімдіктер,
жануарлар автобус 4с
Өнер А.Қастеев
туындыларының атындағы Өнер
көркем жинағы Мұ-ражайы автобус Юкм. 4с
Жүлдызды Обсерватория:
элем; тосты үстірт
кешкі автобус Зс
экскурсия Ықылас
Сиқырлы үндер атындағы
элемінде үлттық
аспаптар
мұражайы автобус 4с
Алматы
Планетамыздың зообағы
жануарлар
әлемі
5-кестенің жалғасы
Үзақ өмір сүру Қаз¥МИ -ң автобус Зс
сырлары анатомиялық мұражай
Планетамыздың жасыл Ботаникалық бақ автобус - Зс
элемі (сенбі, жексенбі
күндрі)
Әдеби қала Сэбит Мұканов және автобус Зс
Мүхтар Әуезов
мұражайы
Қалаға шолу Медеу автобус 25км. 6с
Тянь — Шань Медеу автобус 26км. 2-6с
тауына қарай мұ_з айдыны,
Шымбұлақ
Жыл мезгілдері Үлкен Алматы автобус ЗОкм. 6с
шатқалы
Қазақ халқының Неке Автобус 1 5км. 5с
дастарханы қию сарайы,
(салт-дэстүр және мүсылмандар мазары,
әдет-ғұрып) ипподром.
Даланың көгілдір Қапшағай суқоймасы автобус 8-9с
маржаны
Аққан жұлдыздай жарқШ.Уэлиханов автобус 500км. 8-9с
етіп мұражайы
Бір отбасыда Бішкек қаласы. автобус 500км. 9-10с
І Шолу экскурсиясы
Жамбыл мұражайы ¥зын-Ағаш. Ж.ЖабаевАвтобус 200км. 4-6с
мұражайы.
5-кестенің жалғасы
Шарын каньоны Барлық каньондар, автобус 520км. 11-13
Р' • . балық аулау
ЕсІк көлі Іле Пикник, шатқалға автобус ІООкм. 9-11
-Алатау маржаны жорық
Үлкен Алматы Обсерватория, автобус ЗОкм. 9-11с
Көлі космостық станция
*
Монах шатқалы Талғар қорығы. автобус 1 5км 9-11с
Киелі алаңқай,
үңгір, сарқырама.
Талғар орман Солдат шатқалы. автобус 25км. 9-11с
шаруашылығы Құпия шел.
Жыртқыш құстар *•Питомник автобус 15км 3-5с
ПИТОМНИГІ
Алматы храмдары Мешіттер, соборлар,автобус 25км 4с
шіркеулер (діни
конфессиялар)
Кешкі Алматы. Қала орталығы автобус ЗОкм 3-4с
Қала экскурсиясы жэне қаланың
көрікті жерлері
Театрлар мен Цирк, драма автобус 3-4с
циркке бару + театрлар, концерт
қала экскурсияся залдар
Темірлік Шаған тоғайы, автобус ЗЗОкм. 15с
жыландар даласы
Шетелден келетін туристерге осы экскурсиялардың ішінде көбіне :
"Алматы қаласына шолу", "Түрген шатқалына", "Шарын каньонына", "Бартогай
суқоймасына"- атты экскурсиялар өтіледі.
Әрбір туристік фирма бір маусымда шамамен 500 экскурсанттан 2000 және
одан жоғары экскурсанттарға қызмет көрсетеді. Олар жарнамаларын көбіне
баспа құралдарына береді. Фирмалардың қолданатын негізгІ жарнама түріне
"Оігесі таіі" жатады. Яғни, ол барлық туристік фирмаларға электронды почта
арқылы жарнама жіберу арқылы жасалады. Онда экскурсия аты, оған қысқаша
сипаттама, обьект суреттері, болатын күні, бағасы жэне туристІк фирмаға
берілетін комиссия мөлшері көрсетіледі. Осыдан кейін, басқа туристік фирма
өзінің клиенттеріне бү_л экскурсияларды ұсынады.
Туристік фирмалар арасында жүргізілген сауалнама бойынша экскурсанттар
ішінде ең көп сү-ранысқа ие (экскурсанттар 25%) табиғаттану экскурсиялары
болып шықты. Олардың Ішінде алдынғы орынды: "Шарын каньоны", "Түрген
шатқалы" - страустар өсіретін фермаға немесе форель шаруашылығына баратын
экскурсиялар жатады. Одан кейінгі орынды "Бартоғай су қоймасы", "Тамғалы
тас" жэне т.б. экскурсиялар алады.
Қалалық туристік фирмалардың ішінде ең көп экскурсантқа қызмет
көрсететін фирма ЖШС "Бласт" (жылына орта есеппен 20000 экскурсант). Бұдан
кейінгі орындарда "Азіа ІІзсоүегу" (9000 экскурсант), Подсолнух (7000
экскурсант)...
1.4. Қалалық туристік фирмалардың экскурсиялық менеджменті және оны дамыту
жолдары
і - . -І -і
Соңғы он жыл уақытта экономикалық нарық қарым қатынасына көшумен,
кеңес дэуірі кезінде қалыптасқан туристік - экскурсиялық қызметтің
өзгеруіне байланысты экскурсиялық жұмысты ұйымдастыру көптеген өзгеріске ие
болды. Қазіргі уақытта республикада ірі калаларда немесе демалыс
орталықтарында жоғары сапалы экскурсиялық қызмет көрсететін ірі мекемелер
қалмады.
Менеджменттің дамуына эрқашан экономикалық, элеуметтік жэне техникалық
факторлар эсер етедІ. Жалпы турде экскурсиялық менеджментті басқару алға
қойылған мақсатқа жету ғылымы ретінде тусіну керек. Экскурсиялық менеджмент
дегеніміз - көп пайда табу мақсатында жоғары сапалы экскурсияларды
мумкіндІгінше көп клиенттерге ұсыну.
Экскурсиялық менеджменттің негізгі міндеттерінің бірІ клиенттерді
қызықтыру мақсатында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz