Сұр қойларының қанындағы ферменттер белсендігі
КІРІСПЕ
1. Әдебиеттерге шолу
1.1. Ферменттер . тіршілік негізі
1.2. Ферменттердің химиялық құрамы
1.3. Ферменттердің активтік катализдік орталығы
1.4. Ферменттер атаулары және классификациясы
1.5. Қан биохимиясы
2. Зерттеу зерзаты мен әдістемелері
3. Зерттеу жұмыстарының нәтижелері
3.1. Тәжірибеде қолданылған қойлардың сипаттамасы
Саулықтар мен төлдердің фермент белсенділігіне қарай өсіп.өну қабылеті
3.3. Фермент белсенділігінің алынған төлдердің жасына қарай тұқым дәрежесі, орта көрсеткіші мен өзгергіштігі
3.4. Фермент белсенділігінің қозы елтірісіне әсер
3.5.Төлдердің дене түзілісі мен өсіп.жетілуі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Әдебиеттерге шолу
1.1. Ферменттер . тіршілік негізі
1.2. Ферменттердің химиялық құрамы
1.3. Ферменттердің активтік катализдік орталығы
1.4. Ферменттер атаулары және классификациясы
1.5. Қан биохимиясы
2. Зерттеу зерзаты мен әдістемелері
3. Зерттеу жұмыстарының нәтижелері
3.1. Тәжірибеде қолданылған қойлардың сипаттамасы
Саулықтар мен төлдердің фермент белсенділігіне қарай өсіп.өну қабылеті
3.3. Фермент белсенділігінің алынған төлдердің жасына қарай тұқым дәрежесі, орта көрсеткіші мен өзгергіштігі
3.4. Фермент белсенділігінің қозы елтірісіне әсер
3.5.Төлдердің дене түзілісі мен өсіп.жетілуі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Ауыл шаруашылығы малдарының асыл тұқымдылығы мен өнімділігін мейлінше жас кезінде анықтаудың маңызы зор, себебі жоғары препотентті жануарларды селекциялық жұмыста ұзақ мерзімде қолдана отырып, жалпы популяцияның генетикалық біркелкілігін тезірек ұлғайтуға болады. Бұл жұмыс қаракөл қойын өсіргенде көп қажет, өйткені олардың шаруашылыққа тиімділігі 5-6 жасында-ақ аяқталады, ал қошқарлардың тұқымдық сапасы қалыпты жағдайда 2 жасында анықталатынын ескерсек, қажетті типтегі малдардың генетикалық потенциясы көп жағдайда жүзеге толық аспай кетінін аңғарамыз.
Кейінгі кезде малдардың тұқымдық сапасын анықтау үшін олардың интерьерлік белгілері зерттеле басталды. Әсіресе қанның белок пен фермент типтерінің ерекшеліктері, тұқым қуалауы мен белсенділіктері анықталып, көп белгілердің ұрпаққа берілетіні, организм мен шаруашылыққа, өнімдерге тікелей әсер ететіні дәлелденді.
Осы жағдайға байланысты біздің жұмысымызда оңтүстік сұры қаракөл қойларының аминотрансфераза ферменттерінің белсенділік параметрлері ата-анасы мен төлдерінде зерттелді. Бұл сияқты жұмыстар мүйізді ірі – қара малда, шошқада көбірек жүргізілген болса, биязы жүнді қой тұқымында аз кездеседі, ал қаракөл қойында фермент белсенділіктері өте сирек зерттелген. Сондықтан біздің дипломдық жүмыстың тақырыбы осы мәселелерді қамтиды да ғылыми, әрі шаруашылыққа маңызы бар деп есептейміз.
Зерттеу мақсаты: – қаракөл қойының қанының сарысуындағы аминотрансферазаның тұқым қуалауы мен кейбір селекцияландырылатын белгілермен корреляциясын анықтау болып табылады. Алынған тәжірибе нәтижелері биохимиялық тесттереді ұсынуға мүмкіндік беріп, оларды селекциялық жұмыстағы іріктеу мен жұптастыру кезінде қосымша белгілер ретінде қолдана отырып, малдардың өнімділік қасиетін алдын ала, ерте жасында болжауға жағдай жасайды.
Кейінгі кезде малдардың тұқымдық сапасын анықтау үшін олардың интерьерлік белгілері зерттеле басталды. Әсіресе қанның белок пен фермент типтерінің ерекшеліктері, тұқым қуалауы мен белсенділіктері анықталып, көп белгілердің ұрпаққа берілетіні, организм мен шаруашылыққа, өнімдерге тікелей әсер ететіні дәлелденді.
Осы жағдайға байланысты біздің жұмысымызда оңтүстік сұры қаракөл қойларының аминотрансфераза ферменттерінің белсенділік параметрлері ата-анасы мен төлдерінде зерттелді. Бұл сияқты жұмыстар мүйізді ірі – қара малда, шошқада көбірек жүргізілген болса, биязы жүнді қой тұқымында аз кездеседі, ал қаракөл қойында фермент белсенділіктері өте сирек зерттелген. Сондықтан біздің дипломдық жүмыстың тақырыбы осы мәселелерді қамтиды да ғылыми, әрі шаруашылыққа маңызы бар деп есептейміз.
Зерттеу мақсаты: – қаракөл қойының қанының сарысуындағы аминотрансферазаның тұқым қуалауы мен кейбір селекцияландырылатын белгілермен корреляциясын анықтау болып табылады. Алынған тәжірибе нәтижелері биохимиялық тесттереді ұсынуға мүмкіндік беріп, оларды селекциялық жұмыстағы іріктеу мен жұптастыру кезінде қосымша белгілер ретінде қолдана отырып, малдардың өнімділік қасиетін алдын ала, ерте жасында болжауға жағдай жасайды.
1. Лернер И.М., Дональд Х.П. Современные достижения в разведении животных. – М., 1970. –С. 224-228.
2. Смирнов О.К., Пасечник А.П., Марутьян и др. Аминотрансферазный тест, как признак подбора и отбора при селекции и скота // Бюлл. науч. работ / ВНИИЖ. – 1976. вып. 48 . –С. 80-83.
3. Смирнов О.К., Нестеренко И.П., Пасечник А.П. Активность ферментов АсТ и АТ, как признак племенного отбора и подбора в молочном скотоводстве / Вопросы разведения и селекции с/х. животных. – Дубровицы, 1978. –Вып. 54. –С.10-13.
4. Якимчук Л., Терпелюк Н. Активность ферментов крови и их наследуемость у телок дочерей высокопродуктивных коров черно- пестрой породы / Научно- производственная конференция по созданию стад животных, пригодных к промышленной технологии производства животноводческой продукции. – Киев. –С.184-185.
5. Дегтярев В. Изменчивость активности ферментов крови и связь ее с продуктивностью крупного рогатого скота черно – пестрой породы. // Промышленная технология производства продуктов животноводства в нечерноземной зоне. –М., 1979. –С. 56-59.
6. Волгина В., Бибекова А. Изменчивость и наследуемость биохимических показателей крови у телек черно- пестрой породы // Генетические основы селекции крупного рогатого скота. – Киев,1981.- С. 114-116.
7. Белогунова Ю., Григорович Ю., Велогурова В. Характер наследуемости активности трансаминаз у крупного рогатого скота // Генетические основы селекции крупного рогатого скота. – Киев, 1981.- ¬С. 163-165.
8. Игнатьев А.В. Раннее прогнозирование молочной и мясной продуктивности бестужевской породы крупного рогатого скота по типам белков, активности аминотансфераз и фосфатаз; Автореф. Дис. Канд. – Дубровицы, 1980-19с.
9. Сейткалиев К.С., Садыкулов Т.С., Абаканов К.М. Наследуемость активности ферментов крови и их связь с продуктивностью курдючных овец //Вестник с/х. Казахстана. -1989. №11. –С, 59-61.
10. Арипов У.Х., Валиев Р.Г., Расулов И.Р. Внутрипородная изменчивость активности ферментов крови и наследуемость их у овец каракульской породы // Вестник с/х. наук. – 1986. №9. – С.122-125.
11. Смирнов О.К., Карликов Д. Активность сывороточных ферментов крови свиней // Свиноводство. – 1968. № 3. –С. 36-37.
12. Бедманикашвили Б.Г. Аминотрансферазы сыворотки кровы овец, их наследуемость и связь с хозяйственно – полезными признаками; Автореф. Дис.канд.- Тбилиси. – 1969. -32 с.
13. Санников М.И., Казановский С.А., Анфиногенова Т.А. Ферментативная активность крови помесных и чистопородных животных с различной энергией роста // Доклады ВАСХНИЛ. -1973.- № 11.-С. 34-36.
14. Кос А., Гавриленко М. Активность ферментов и особенности роста чистопородного и помесного молодняка черно- пестрого скота при выращивании его на промышленных комплексах //Сб. науч. трудов УСХА / Меры борьбы с болезнями с/х. животных и птиц в животноводческих комплексах УССР. – Киев; 1983.-С. 16-19.
15. Переверзев Д.Б. Связь прижизненной активности сывороточных аминотрансфераз с показателями мясной продуктивности бычков // Интерьерные признаки сельскохозяйственных животных и их использование в селекционно- племенной работе. – 1985. –С.54-59.
16. Мойсейкина Л.Г. Оценка быков по мясным качествам потомства с использованием ферментных тестол // Научные исследования аспирантов. – Дубровицы; 1978. –С. 113-115.
17. Будникова А. Г., Пасечник А.П., Фатиадис Ф.Г. Связь биохимических показателей крови телок с энергией их роста и живой массой. // Бюллетень научных работ / Всесоюзный научно- исследовательский институт животноводства. – 1985.-С.29-31.
18. Козлова А.Е. Ферментные тесты и прогнозирование продуктивности у молодняка крупного рогатого скота. // Кормление и разведение сельскохозяйственных животных.-1986.-С.131-154.
19. Куземчак В.И., Омельяненко И.П., Пасечник А.П. Биохимический контроль выращивания телок на рационах разной структуры // Бюлл. Научн. Работ / ВИЖ. – 1985. Вып.78.-С35-37.
20. Яременко Р.И. Возрастная и породная динамика трансамилаз сыворотки крови, щелочной фосфатазы и их связь с продуктивностью свиней в условиях промышленного комплекса // Свиноводство. Киев. 1988. №44.-С. 70-73.
21. Яременко Р.И. Возрастная и генотипическая изменчивость ферментов сыворотки крови свиней в условиях промышленного комплекса // Цитология и генетика. 1990.№4.-С. 50-57.
22. Эйдригевич Е . Иммуногенетика и ее использование в животноводстве // Труды Одесского СХИ. – Одесса, 1969. Т.18. Вып.7. –С.4-49.
23. Яблонский Ванко, Тянков Светозар, Иванов Иван и др. Зависимость между активностью АСТ и АЛТ, плазмы крови ягнят с их удойными качествами. – Активность ферментов и интенсивность роста ягнят разных пород. // Науч. тр./ Высш. инст.зоотехн. и ветер. Мед. Зоотех. Факт. – Стара Загора, 1983.- Вып. 30.-с. 483-491.
24. Перчихин Ю.А. Изучение связи ферментов сыворотки крови с живым весом овец // Животноводство. – 1974. №4. –с.65-66.
25. Перчихин Ю.А. Аминотрансферазы и фосфатазы сыворотки крови, их активность, наследуемость связь с хозяйственно- полезными у овец породы линкольн.; Автореф. Дис. Канд. Биол. Наук. – Дубровицы, 1976-28с.
26. Перчихин Ю.А. Повышение настрига шерсти ягнят при отборе маток по активности аминотрансфераз. //Сб. науч. тр. / Моск. Веет. Акад. – 1980. Вып.115.-С 79-83.
27. Смирнов О.К., Будникова А., Арипов У.Х. и др. Проблемы и результаты использования ферментных тестов в селекции овец // Биохимические основы селекции овец. – 1977. С. 73-80.
28. Чижова А.Н. Особенности показателей белкового обмена у чистопородных и помесных овец в связи с возрастом и скоростью роста; .; Автореф. Дис. Канд. Биол. Наук. – Львов, 1978.-25с.
29. Холматов К. Использование баранов куйбышевской и северокавказкой породы для улучшения продуктивных качеств мясо- шерстных овец в Узбекистане.; Автореф. Дис. Канд. Биол. Наук. – Дубровицы, 1979-28с.
30. Арипов У.Х., Рахимова Д.А. Связь живой массы и настрига шерсти каракульских овец с активностью ферментов сыворотки крови // Труды НИИК / Всесоюзн. н.-и. ин-т каракулеводства. – Ташкент. 1979. Вып.10. –С.58-63.
31. Галкин Ю., Хамишаева М.И. Связь между активностью аспартатаминотрансферазы сыворотки крови и спермы баранов и некоторыми показателями их воспроизводительной способностей.//Исследования по генетике с.-х. жив-х. Бюллетень научных работ/всесоюз. науч.иссл.интитут животноводства. -1976, Вып.48, С.89-90.
32. Сергеев Н.И., Забалотский А., Галкин Ю.В., и др. Изменение активности аминотрансфераз в зависимости от возраста баранов//Бюлл.науч.работ/ВИЖ. -1976, -Вып.48,-С.84-86.
33. Арипов У.Х. Изучение возможности прогнозирования продуктивности овец по ферментному тесту//Бюлл.ВНИИЖ, - 1976, -Вып.48, -С.91-92.
34. Сейткалиев к.С., Тяпаев Р.Х. Изучение активности аминотрансфераз и щелочной фосфатазы сыворотки крови у каракульских ягнят//Труды Каз.НИИК/Каз.науч.иссл. институт каракулеводства. -Алма-Ата, -Кайнар, -1982, -Т.7, - С.60-62.
35. Ни Г.Г., Рахимова Л.Н. Активность аминотрансфераз и уровень общего белка, теровиноградной кислоты в крови каракульских овец и ягнят//Тр.ВНИИК/Всесоюз. науч.иссл.институт каракулеводства. –Ташкент, 1978, Вып.8, - С.49-55.
36. Удалова М.Н., Ахметшиев А.С., Пак Т.А. Полиморфизм белков и ферментов крови у овец различных пород//С.-х.биология. –М, Агропромиздат, - 1987, №3, -С.45-47.
37. Тюленев Р, Новиков Д. Подбор родительских пар по иммунобиологическим и биохимическим показателям крови в овцеводстве//Биохимия и физиология сельскохозяйственных животных. –Омск, - 1981, -С.3-6.
38. Смирнов О.К., Бедманикашвили Б.Г. Активность ферментов крови, как дополнительный признак оценки животных по продуктивности//Овцеводство. -1969, -№6, -С.33--35.
39. Никитин В.Н., Голубецкая Р.И. О биохимической природе возрастного затухания процессов синтеза белков в животных организмах//Тр.НИИ.биол. –Харьков, - 1954, -Т.14-21, -С.113.
40. Байбаковская И.П. Активность щелочной фосфатазы в крови здоровых кур и цыплят//Сб.работ молодых ученых ВНИИЖ, - 1964, -Вып.7, - С.140-143.
Осташкова В.В. Месдо Х.И. Уровень активности щелочной фосфатазы у молодняка норок и песков//Сб.биол. и патол. клеточных пушн. Зверей. –Киров, - 1977, -С.147-148.
41. Максименко Т., Садик А. Некоторые породные и возрастные особенности показателей крови молодняка крупного рагатого скота//Повышение продуктивности с.-х. животных Полесья и Лесостепи УССР. – Киев, 1981, -С.31-33.
42. Казановский С.А., Анфиногенова Т.А. Особенности возрастной изменчивости и наследуемости активности ферментов крови и органов у ягнят с различной энергией роста//Сб.реф.сообщ./3-й Всесоюзн.биохими.съезд, - Рига, - 1974, -Т.1, - С.217.
43. Царев Р.Ф. Ферментативная активность сыворотки крови ягнят романовский породы в связи с возрастом и интенсивностью роста//Сб.науч.тр./Москва, ветер.академии. – 1982, - Вып.124, - С.74-78.
44. Медеубеков К.У. и др. Биохимические показатели крови кроссбредных овец и их связь с настригом шерсти и живой массой//Биохимические основы селекции овец. –М., Колос, - 1977, -С.46-52.
45. Васин Б.Н. Разведение цветного каракуля. -М.: Колос, 1948. -№1. -С.14-18.
2. Смирнов О.К., Пасечник А.П., Марутьян и др. Аминотрансферазный тест, как признак подбора и отбора при селекции и скота // Бюлл. науч. работ / ВНИИЖ. – 1976. вып. 48 . –С. 80-83.
3. Смирнов О.К., Нестеренко И.П., Пасечник А.П. Активность ферментов АсТ и АТ, как признак племенного отбора и подбора в молочном скотоводстве / Вопросы разведения и селекции с/х. животных. – Дубровицы, 1978. –Вып. 54. –С.10-13.
4. Якимчук Л., Терпелюк Н. Активность ферментов крови и их наследуемость у телок дочерей высокопродуктивных коров черно- пестрой породы / Научно- производственная конференция по созданию стад животных, пригодных к промышленной технологии производства животноводческой продукции. – Киев. –С.184-185.
5. Дегтярев В. Изменчивость активности ферментов крови и связь ее с продуктивностью крупного рогатого скота черно – пестрой породы. // Промышленная технология производства продуктов животноводства в нечерноземной зоне. –М., 1979. –С. 56-59.
6. Волгина В., Бибекова А. Изменчивость и наследуемость биохимических показателей крови у телек черно- пестрой породы // Генетические основы селекции крупного рогатого скота. – Киев,1981.- С. 114-116.
7. Белогунова Ю., Григорович Ю., Велогурова В. Характер наследуемости активности трансаминаз у крупного рогатого скота // Генетические основы селекции крупного рогатого скота. – Киев, 1981.- ¬С. 163-165.
8. Игнатьев А.В. Раннее прогнозирование молочной и мясной продуктивности бестужевской породы крупного рогатого скота по типам белков, активности аминотансфераз и фосфатаз; Автореф. Дис. Канд. – Дубровицы, 1980-19с.
9. Сейткалиев К.С., Садыкулов Т.С., Абаканов К.М. Наследуемость активности ферментов крови и их связь с продуктивностью курдючных овец //Вестник с/х. Казахстана. -1989. №11. –С, 59-61.
10. Арипов У.Х., Валиев Р.Г., Расулов И.Р. Внутрипородная изменчивость активности ферментов крови и наследуемость их у овец каракульской породы // Вестник с/х. наук. – 1986. №9. – С.122-125.
11. Смирнов О.К., Карликов Д. Активность сывороточных ферментов крови свиней // Свиноводство. – 1968. № 3. –С. 36-37.
12. Бедманикашвили Б.Г. Аминотрансферазы сыворотки кровы овец, их наследуемость и связь с хозяйственно – полезными признаками; Автореф. Дис.канд.- Тбилиси. – 1969. -32 с.
13. Санников М.И., Казановский С.А., Анфиногенова Т.А. Ферментативная активность крови помесных и чистопородных животных с различной энергией роста // Доклады ВАСХНИЛ. -1973.- № 11.-С. 34-36.
14. Кос А., Гавриленко М. Активность ферментов и особенности роста чистопородного и помесного молодняка черно- пестрого скота при выращивании его на промышленных комплексах //Сб. науч. трудов УСХА / Меры борьбы с болезнями с/х. животных и птиц в животноводческих комплексах УССР. – Киев; 1983.-С. 16-19.
15. Переверзев Д.Б. Связь прижизненной активности сывороточных аминотрансфераз с показателями мясной продуктивности бычков // Интерьерные признаки сельскохозяйственных животных и их использование в селекционно- племенной работе. – 1985. –С.54-59.
16. Мойсейкина Л.Г. Оценка быков по мясным качествам потомства с использованием ферментных тестол // Научные исследования аспирантов. – Дубровицы; 1978. –С. 113-115.
17. Будникова А. Г., Пасечник А.П., Фатиадис Ф.Г. Связь биохимических показателей крови телок с энергией их роста и живой массой. // Бюллетень научных работ / Всесоюзный научно- исследовательский институт животноводства. – 1985.-С.29-31.
18. Козлова А.Е. Ферментные тесты и прогнозирование продуктивности у молодняка крупного рогатого скота. // Кормление и разведение сельскохозяйственных животных.-1986.-С.131-154.
19. Куземчак В.И., Омельяненко И.П., Пасечник А.П. Биохимический контроль выращивания телок на рационах разной структуры // Бюлл. Научн. Работ / ВИЖ. – 1985. Вып.78.-С35-37.
20. Яременко Р.И. Возрастная и породная динамика трансамилаз сыворотки крови, щелочной фосфатазы и их связь с продуктивностью свиней в условиях промышленного комплекса // Свиноводство. Киев. 1988. №44.-С. 70-73.
21. Яременко Р.И. Возрастная и генотипическая изменчивость ферментов сыворотки крови свиней в условиях промышленного комплекса // Цитология и генетика. 1990.№4.-С. 50-57.
22. Эйдригевич Е . Иммуногенетика и ее использование в животноводстве // Труды Одесского СХИ. – Одесса, 1969. Т.18. Вып.7. –С.4-49.
23. Яблонский Ванко, Тянков Светозар, Иванов Иван и др. Зависимость между активностью АСТ и АЛТ, плазмы крови ягнят с их удойными качествами. – Активность ферментов и интенсивность роста ягнят разных пород. // Науч. тр./ Высш. инст.зоотехн. и ветер. Мед. Зоотех. Факт. – Стара Загора, 1983.- Вып. 30.-с. 483-491.
24. Перчихин Ю.А. Изучение связи ферментов сыворотки крови с живым весом овец // Животноводство. – 1974. №4. –с.65-66.
25. Перчихин Ю.А. Аминотрансферазы и фосфатазы сыворотки крови, их активность, наследуемость связь с хозяйственно- полезными у овец породы линкольн.; Автореф. Дис. Канд. Биол. Наук. – Дубровицы, 1976-28с.
26. Перчихин Ю.А. Повышение настрига шерсти ягнят при отборе маток по активности аминотрансфераз. //Сб. науч. тр. / Моск. Веет. Акад. – 1980. Вып.115.-С 79-83.
27. Смирнов О.К., Будникова А., Арипов У.Х. и др. Проблемы и результаты использования ферментных тестов в селекции овец // Биохимические основы селекции овец. – 1977. С. 73-80.
28. Чижова А.Н. Особенности показателей белкового обмена у чистопородных и помесных овец в связи с возрастом и скоростью роста; .; Автореф. Дис. Канд. Биол. Наук. – Львов, 1978.-25с.
29. Холматов К. Использование баранов куйбышевской и северокавказкой породы для улучшения продуктивных качеств мясо- шерстных овец в Узбекистане.; Автореф. Дис. Канд. Биол. Наук. – Дубровицы, 1979-28с.
30. Арипов У.Х., Рахимова Д.А. Связь живой массы и настрига шерсти каракульских овец с активностью ферментов сыворотки крови // Труды НИИК / Всесоюзн. н.-и. ин-т каракулеводства. – Ташкент. 1979. Вып.10. –С.58-63.
31. Галкин Ю., Хамишаева М.И. Связь между активностью аспартатаминотрансферазы сыворотки крови и спермы баранов и некоторыми показателями их воспроизводительной способностей.//Исследования по генетике с.-х. жив-х. Бюллетень научных работ/всесоюз. науч.иссл.интитут животноводства. -1976, Вып.48, С.89-90.
32. Сергеев Н.И., Забалотский А., Галкин Ю.В., и др. Изменение активности аминотрансфераз в зависимости от возраста баранов//Бюлл.науч.работ/ВИЖ. -1976, -Вып.48,-С.84-86.
33. Арипов У.Х. Изучение возможности прогнозирования продуктивности овец по ферментному тесту//Бюлл.ВНИИЖ, - 1976, -Вып.48, -С.91-92.
34. Сейткалиев к.С., Тяпаев Р.Х. Изучение активности аминотрансфераз и щелочной фосфатазы сыворотки крови у каракульских ягнят//Труды Каз.НИИК/Каз.науч.иссл. институт каракулеводства. -Алма-Ата, -Кайнар, -1982, -Т.7, - С.60-62.
35. Ни Г.Г., Рахимова Л.Н. Активность аминотрансфераз и уровень общего белка, теровиноградной кислоты в крови каракульских овец и ягнят//Тр.ВНИИК/Всесоюз. науч.иссл.институт каракулеводства. –Ташкент, 1978, Вып.8, - С.49-55.
36. Удалова М.Н., Ахметшиев А.С., Пак Т.А. Полиморфизм белков и ферментов крови у овец различных пород//С.-х.биология. –М, Агропромиздат, - 1987, №3, -С.45-47.
37. Тюленев Р, Новиков Д. Подбор родительских пар по иммунобиологическим и биохимическим показателям крови в овцеводстве//Биохимия и физиология сельскохозяйственных животных. –Омск, - 1981, -С.3-6.
38. Смирнов О.К., Бедманикашвили Б.Г. Активность ферментов крови, как дополнительный признак оценки животных по продуктивности//Овцеводство. -1969, -№6, -С.33--35.
39. Никитин В.Н., Голубецкая Р.И. О биохимической природе возрастного затухания процессов синтеза белков в животных организмах//Тр.НИИ.биол. –Харьков, - 1954, -Т.14-21, -С.113.
40. Байбаковская И.П. Активность щелочной фосфатазы в крови здоровых кур и цыплят//Сб.работ молодых ученых ВНИИЖ, - 1964, -Вып.7, - С.140-143.
Осташкова В.В. Месдо Х.И. Уровень активности щелочной фосфатазы у молодняка норок и песков//Сб.биол. и патол. клеточных пушн. Зверей. –Киров, - 1977, -С.147-148.
41. Максименко Т., Садик А. Некоторые породные и возрастные особенности показателей крови молодняка крупного рагатого скота//Повышение продуктивности с.-х. животных Полесья и Лесостепи УССР. – Киев, 1981, -С.31-33.
42. Казановский С.А., Анфиногенова Т.А. Особенности возрастной изменчивости и наследуемости активности ферментов крови и органов у ягнят с различной энергией роста//Сб.реф.сообщ./3-й Всесоюзн.биохими.съезд, - Рига, - 1974, -Т.1, - С.217.
43. Царев Р.Ф. Ферментативная активность сыворотки крови ягнят романовский породы в связи с возрастом и интенсивностью роста//Сб.науч.тр./Москва, ветер.академии. – 1982, - Вып.124, - С.74-78.
44. Медеубеков К.У. и др. Биохимические показатели крови кроссбредных овец и их связь с настригом шерсти и живой массой//Биохимические основы селекции овец. –М., Колос, - 1977, -С.46-52.
45. Васин Б.Н. Разведение цветного каракуля. -М.: Колос, 1948. -№1. -С.14-18.
Тақырыбы: Сұр қойларының қанындағы ферменттер белсендігі
Тараз 2012
Мазмұны
КІРІСПЕ
1. Әдебиеттерге шолу
1. Ферменттер – тіршілік негізі
2. Ферменттердің химиялық құрамы
3. Ферменттердің активтік катализдік орталығы
4. Ферменттер атаулары және классификациясы
5. Қан биохимиясы
2. Зерттеу зерзаты мен әдістемелері
3. Зерттеу жұмыстарының нәтижелері
3.1. Тәжірибеде қолданылған қойлардың сипаттамасы
Саулықтар мен төлдердің фермент белсенділігіне қарай өсіп-өну қабылеті
3.3. Фермент белсенділігінің алынған төлдердің жасына қарай тұқым дәрежесі,
орта көрсеткіші мен өзгергіштігі
3.4. Фермент белсенділігінің қозы елтірісіне әсер
3.5.Төлдердің дене түзілісі мен өсіп-жетілуі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Ауыл шаруашылығы малдарының асыл тұқымдылығы мен өнімділігін мейлінше
жас кезінде анықтаудың маңызы зор, себебі жоғары препотентті жануарларды
селекциялық жұмыста ұзақ мерзімде қолдана отырып, жалпы популяцияның
генетикалық біркелкілігін тезірек ұлғайтуға болады. Бұл жұмыс қаракөл қойын
өсіргенде көп қажет, өйткені олардың шаруашылыққа тиімділігі 5-6 жасында-ақ
аяқталады, ал қошқарлардың тұқымдық сапасы қалыпты жағдайда 2 жасында
анықталатынын ескерсек, қажетті типтегі малдардың генетикалық потенциясы
көп жағдайда жүзеге толық аспай кетінін аңғарамыз.
Кейінгі кезде малдардың тұқымдық сапасын анықтау үшін олардың
интерьерлік белгілері зерттеле басталды. Әсіресе қанның белок пен фермент
типтерінің ерекшеліктері, тұқым қуалауы мен белсенділіктері анықталып, көп
белгілердің ұрпаққа берілетіні, организм мен шаруашылыққа, өнімдерге
тікелей әсер ететіні дәлелденді.
Осы жағдайға байланысты біздің жұмысымызда оңтүстік сұры қаракөл
қойларының аминотрансфераза ферменттерінің белсенділік параметрлері ата-
анасы мен төлдерінде зерттелді. Бұл сияқты жұмыстар мүйізді ірі – қара
малда, шошқада көбірек жүргізілген болса, биязы жүнді қой тұқымында аз
кездеседі, ал қаракөл қойында фермент белсенділіктері өте сирек зерттелген.
Сондықтан біздің дипломдық жүмыстың тақырыбы осы мәселелерді қамтиды да
ғылыми, әрі шаруашылыққа маңызы бар деп есептейміз.
Зерттеу мақсаты: – қаракөл қойының қанының сарысуындағы
аминотрансферазаның тұқым қуалауы мен кейбір селекцияландырылатын
белгілермен корреляциясын анықтау болып табылады. Алынған тәжірибе
нәтижелері биохимиялық тесттереді ұсынуға мүмкіндік беріп, оларды
селекциялық жұмыстағы іріктеу мен жұптастыру кезінде қосымша белгілер
ретінде қолдана отырып, малдардың өнімділік қасиетін алдын ала, ерте
жасында болжауға жағдай жасайды.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі мәселерді шешу жолға қойылды:
асырааминдеу ферменттерінің қаракөл қойындағы тұқым қуалау қасиеті мен
өзгергіштігі;
1. аминотрансфераза ферменттерінің белсенділігі бойынша мал басының
өсіп өну қасиеттері;
2. аминотрансфераза белсенділігінің қаракөл сапасына әсері;
1. ферменттер мен қойлардың өсуінің, салмағының, дене құрылысының,
жүн өнімділігінің арасындағы байланысы;
1. аминотрансфераза белсенділігінің тұқым қуалағыштығы мен
селекцияландырылатын белгілермен корреляциясы;
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс материалда бетке
компьютерлік текстпен теріліп берілген, 6 кестеден тұрады . Жұмыс құрылымы
бойынша, кіріспеден, әдебиетке шолу, әдістемеден, зерттеу нәтижелерінен
және қорытындылар мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: қан сарысуының аминотрансфераза АСТ және
ААТ ферменттерінің активтілігін және олардың төлдердің жасына қарай
өзгергіштігін зерттедік.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы: Мал өнімдері ферменттерін
активтік деңгейімен өте тығыз байланысты. Кейбір ферменттер зат алмасудағы
көптеген процестерді бақылайды. Соның ішінде аминотрансферазалар
организмдегі амин қышқылдарының алмасу күйін көрсетеді. Аса маңызды
трансаминазаларға, аспартат - аминотрансфераза және аланин аминотрансфераза
ферменттері жатады. Бұл ферменттердің катализдейтін реакциялардың
нәтижесінде аспарагин, глутамин және аланин аминқышқылдары синтезделеді.
1 Әдебиетке шолу
Қаракөл шаруашылығында жүргізілетін асылдандыру жұмыстарының
тиімділігі қаракөл қой топтарында жүретін селекциялық-генетикалық
процестерге тікелей байланысты.
Әртүрлі ауылшаруашылық малдарынын түрлерімен, тұқымдарымен
асылдандыру жұмыстарын жүргізген кезде олардың шыққан тегіне, экотерьеріне,
конституциясына, өнімділігі мен ұрпағынын сапасына көңіл бөлінетіні
белгілі. Солай болса да бұл жұмыста кейбір кемшіліктерге жол беріледі.
Мысалы, малдарды шыққан тегіне ата тегіне қарай бағалаған кезде оның
тұқымының тумай тұрып жақсы болатынын күтеміз. Бірақ іс жүзінде жақсыдан
жақсы туар деген қағида көбінше сақталғанмен осы алдын ала болжау кейбір
кезде растала бермейді.
Селекциялық жұмыста малдарды іріктеп алуды өнім мен ұрпақ сапасына
қарай жүргізілетіні белгілі. Бұл жұмыс көп қолданылады, біріақ өзіндік
ауыртпалығы мен кемшіліктері бар. Соның бірі қаракөл қойларының, әсіресе
қошқарлардың 2,5 жасқа шейін өз тұқымын бергенше сапасын анықтауға
мүмкіндік бере алмайтыны. Бұл жаста оның өмірінің жартысы өтіп кетеді де,
жоғары асыл тұқымды болғанымен шаруашылықта қолданылуы 3-4 жыл шамалы болып
қалады.
Осы жағдайларға байланысты кейінгі жылдары ғалымдар малдарды
бағалаудың өте тиімді әдістерін анықтауын үшін жан-жақты ізденістер
жүргідуде, әсіресе олардың жеке басынын потенциясын жасырық кезінде анықтау
мәселесі өте мыңызды. Бұл ретте малдардың сыртқы белгілері көбірек
зерттелсе, өңду ішкі тұқым қуалайтын заттары, соның ішінде қан құрамындағы
белоктар мен ферменттердің типтері және белсенділігі сияқты сұрақтар
бойынша іңденістер жүргізіле бастады.
Қанның құрамында белоктар мен ферменттердің қасиеттерін және басқа да
сұрақтарды иммуногенетика пәні зерттейді. Бұл пән генетиканың жанадан
ашылған бір бөлімі болып саналады да былайша 1947 жылы қалыптасты деп
есептеледі, ал негізгі қанды зерттей бастау ғасыр басында басталған
болатын. Алғашқы кезде адамдар мен дануарлар қанының группаларын анықтауға
бағытталған. Бертін келе электрленген қағазда, немесе крахмал, агар және
полиакриламид гельдерінде белоктар анықтала бастады. Соңғы кездерде
өмірдегі белсенді құрылым – ферменттер зерттеліп жатыр. Олар биологиялық
катализаторлар бола отырып, тканьдер мен клеткалардың құрамында өмірдегі
барлық процестергеқатынасатыны дәлелденді.
И.М.Лернер мен Х.П.Дональптың 1 хабарлау бойынша белоктар мен
ферменттер бірнеше фракциядан тұрады, ал әр фракция әртүрлі қасиетімен
полиморфты деп танылды.
Белоктардың мен ферменттердің типтері мен генотиптері кодоминантты
түрде нәсіл қуып, әрбір адам мен жануардың өміріне өзгеріссіз қалады екен.
Осы қасиет кейбір жағдайда малдардың өсіп-есуіне, өнімділігіне әсер ететін
болып шықты. Сондықтан өмір бойы жүргізіліп келе жатқан селекция тек
шаруашылыққа тиімді белгілерді өзгертіп қоймай, белок пен ферменттердің
құрылыс тепе-тендігін өзгертіп жібереді.
Соңғы кезде ферменттердің белсенділігі ғалымдардың көңілін аударды,
себебі бұл фактордың да өзгеріп тұратыны және өнімділік көрсеткіштерге әсер
ететіні белгілі болды. Солардың ішінде асыра-аминдеу ферменттерінің
белсенділігін айтуға болады. Аминотранс-феразалар, негізгі өмірдегі он
қажетті түрліктерді катализдейтін ферменттерде аминдеуде асырып жүргізеді
деп саналады. Олар аминоқышқылдар аминоөлігін кетокислотаға тасымалдап,
аминоқышқылдардың өзінде синтездеуге қатысады, яғни белок алмастыруда олар
өте жоғары қызмет атқарады.
Аминотрансфераза белсенділігі АсТ - аспартатамино- трансфераза, АлТ-
аланинаминотрансфераза аминокислота алмастырудың тездігін мінездейді, ал
тездік синтезбен аминоқышқылдың тканьдер мен организмдегі ыдырауымен жалпы
байданысты.
Қазіргі кезде аминотрансфераза ферменттінін тұқым қуалауы мен
малдардың шаруышылыққа қажетті әсері туралы шетел мен кешегі кеңес үкіметі
ғалымдарында көп мәлімет жиналған. Мысалы, көп жылғы жүргізілген
зерттеулеріне сүене отырып О.К.Смирнов және басқалар 2,3 қанның
сарысусындағы аминотрансфераза белсенділігі АсТ,АлТ тұрақты нәсіл қуатын
белгі деп есептейді.
Аспартатаминотрансферазада тұқым қуалағыштық коэффициент +0,423,
аламинаминотрансферазада + 0,694.
Осы жағдайды Л.Якимчук, А.Терпелюк 4 В.Дегтярев 5 В.Волгина,
А.Бибикова 6 және басқалар өз зерттеулерінде дәлелдеген.
Ю.Белогурова және басқалар 7 мүйізді ірі қара малдың сүтті және
етті тұқымдары мен олардың қоспа ұрпақтарын шортгорн, дала қызылы,
герефорд шортгорн қоспасы зерттегенде олардың қансарысуындағы
аминотрансфераза тұқым қуалауын анықтады. Осы малдарды әртүрлі
жұптастырғанда ферменттер белсенділігінің нәсіл қуу коэффициенттері анық
және орта аралықта болды деп хабарлайды.
Ірі қара малдың бестужев тұқымымен жұмыс істеген кезде А.В.Игнатьев8
аминотрансферазалардың тұқым қуалау коэффициенті кейбір жасында жоғары
болғанын, ал кейбір лактация кезінде сүтте қайталану коэффициенті шыдамды
бір қалыпта тұрғанын дәлелдеді.
К.С.Сейткалиев, Т.С.Садыкулов, Е.М.Абаканов 9 жұмысында дегересс,
еділбай қойларында жүн салмағы бойынша аминотрансфераза ферменті жоғары
деңгейдегі тұқым қуалағыштық мәліметтерін көрсеткен, У.Х.Арипов, Р.Г.Валиев
пен И.Р.Расулов 10 мәлімдемесінде қара қаракөл қойының карнаб популяциясы
мен аскания көптөлді типінің, самарқанның ақ түсті зауыттық типінің, бұхар
сұрының күміс реңінде ГПЗ Қызылшадағы қара мен көк қойлардың қанының сары
суындағы асырааминдеу ферменттерінің тұқым қуу коэффициенттері плюс 0,510-
ға шейін көтерілді.
Ал аминотрасферазаның селекциялық белгілерге әсері туралы мәліметтерге
қарасақ, О.К.Смирнов, Д.В.Карликов 11 жазғандай шошқаның ірі ақ тұқымында
жоғары белсенділіктегі ферменттері бар малдар семіруге қойғанда жоғары
энергиялық өсімділігімен сипатталды.
Б.Г.Бедманикашвилидің 12 жұмысында аминотрасфераза белсенділігі ромни-
марш қойының энергиялық өсуімен 2 айлық кезінде тұрақты корреляцияда болды,
бұл көрсеткіш 6 және 7айлық жасына жеткенше де сақталды. Осы нәтижелердің
негізінде автор аминотрансферазалық тестерді малдың өсуін болжайтын қосымша
белгі ретінде қолдануға болады деп шешім қабылдады.
М.И.Санников, С.А.Казановский, Т.А.Анфиногенова 13 қойлардың кавказ
тұқымымен және оны прекос, солтүстік кавказ ет-жүнді малдарымен
жұптастырған кезде алынған төлдермен зерттеу жүргізіп, олардың ішіндегі
жоғары энергиялы өсуі бар жануарлар жай өсетіндерге қарағанда қан
сарысуындағы АсТ белсенділігі бойынша 19,8°-ке жоғары, ал АлТ бойынша 16,1°-
ке жоғары болды. Осы қарым – қатынастарды толық анықтау үшін ғалымдар
корреляция коэффициенттерін анықтады. Мысалы, В.Кос пен М.Гавриленко 14
мүйізді ірі қара малдың қара-ала тұқымындағы таза қанды және будан
бұзауларының өсу жылдамдығы мен аминотрасфераза белсенділігінің арасындағы
оң корреляцияны анықтады.
Д.Б.Переверзев 15 қызыл дала тұқымының бұқашаларының 4-6 жасындағы
ет өнімділігі көрсеткіштері мен АсТ арасындағы көрсеткіштерінің жоғары
деңгейде болғанын хабарлады.
Зерттеулерінде словак ала тұқымы сиырларындағы сүт өнімділігі мен
қанның биохимиялық көрсеткіштері арасындағы қатынастар анықталып, оның
ішінде ферменттер АсТ мен АлТ белсенділігі мен майлылығы, сүт бергіш
жылдамдығы арасындағы корреляция оң болды тиісінше r=+20-0,28. Осыған
ұқсас көрсеткіштер мүйізді ірі қара малда Л.Г.Моисейкина 16,
А.Б.Будникова және басқалар 17, А.Е.Козлова 18, В.И.Куземчак,
И.П.Омельяненко, А.Д.Пасечник 19 жұмыстарында алынды.
Шошқа шаруашылығында да осындай зерттеулер жүргізілді. Мысалы,
В.И.Яременко 20,21 хабарлағандай, шошқаның әртүрлі тұқымындағы қан
сарысуының аминотрасфераза белсенділігі мен өнімділіктерінің арасында
корреляция бар, бірақ әртүрлі. Автордың пікірінше көп жағдайда корреляция
жоғары, сондықтан оны өнімділігін алдын ала болжау үшін қолдануға мүмкіндік
бар.
Қой шаруашылығындағы зерттеулер әр түрлі нәтиже берді. Өзінің жан –
жақты тәжірибесінде Е.Б.Ейдригевич 22 қанның АсТ белсенділігі мен 2 айдан
7 айға шейінгі қозылардың жалпы өсім салмағы арасындағы оң корреляцияны
r=0,45 анықтап, ал АлТ бойынша бұл байланыс r=0,44 болды деп хабарлады.
АсТ мен тұтас ет арасындағы корреляция 0,95 болса, АлТ бұл белгіге 0,64
деңгейінде әсер етіпті. Бұл жағдайдың бәрі шаруашылық жағдайында
тексерілгенде расталып шықты.
Ц.Яблонский және басқалар 23 хабарына қарағанда, биязы жүнді фракция,
жартылай биязы цигай тұқымының қозыларының өсу жылдамдығы аминотрансфераза
белсенділігімен оң корреляция болды.
Ю.А.Перчихиннің 24,25,26 жұмысында қан сарысуындағы
аспартатаминотрансфераза белсенділігі мен линкольн тұқымының шаруашылыққа
тиімді белгілері арасындағы корреляция анықталды. Соның ішінде жас
малдардың сақталуы мен жүн өлшемі ферменттердің жоғары белсенділігімен оң
қатынаста 0,50 мен 0,51 болып шықты.
О.К.Смирнов пен А.В.Будникова және басқалар 27 ғылыми жұмыстарында
АсТ мен АлТ белсенділігі вятск r=+0,56, роман r=+0,44, цигай
r=+0,39 қойларының тірі салмағымен анық корреляцияда болғанын растады.
Л.Н.Чижова 28 таза тұқымды будан қойлардың шаруашылыққа тиімді
белгілері мен қанындағы ферменттерді әр түрлі жасында анықтаған кезде
аминотрансфераза белсенділігі мен тірі салмақ және ортасеткелік өсу
деңгейімен белгілі бір қарым-қатынаста деп айтады. Осы корреляцияның
жоғарғы көрсеткіштері r=0,33-тен 0,55-ке шейін қозылардың 2 айлық
кезінде, әсіресе будан малдардың ара - қатынастары жоғары болды.
К.Халматов 29 хабарында қойдың жайдары тұқымы мен куйбышев, солтүстік
кавказ тұқымдарын шағылыстырғанда АсТ белсенділігі жоғары малдар төменгі
көрсеткішті жануарлардан ерекше жағдайын байқатты. Мысалы, бірінші
бөлімдегі қойлардың сою алдындағы тірі салмағы және соған байланысты тұтас
ет салмағы, екінші топтағыға қарағанда әжептеуір жоғары.
АсТ белсенділігі жоғары қойлар төмен көрсеткіші бар малдарға қарағанда
тірі салмағы бойынша 11,9%-ға, жүн салмағы бойынша 19,3%-ға асып түсетіні
туралы У.Х.Арипов пен С.Р.Рахимова 30 статьясында айтылады, ал
Б.М.Степанова, С.Р.Черкезова мен З.С.Исаева 1979 хабарында АсТ мен АлТ
белсенділігі егіздерге қарағанда жалқы қозыларда жоғары болды. Демек
бірінші бөлімдегі малдардың өміршеңдік қабілеті мол деген сөз.
М.Б.Галкин, М.П.Хамицаева 31, Н.И.Сергеев және басқалар 32,
У.Х.Арипов 33, К.С.Сейткалиев және басқалар 34 қойдың төлдегіштігі,
қырқылған жүні, тірі салмағы мен АсТ белсенділігі арасындағы байланысты
анықтап, ферменттің жоғары нәсңл қуалайтынын айтады, сондықтан оны
биохимиялық маркер ретінде селекциялық жұмыста қолдануға болады деп
есептейді.
Дегенмен қаракөл қойының қанындағы аминотрансфераза белсенділігі туралы
ең бірінші деректі Г.В.Ни мен Д.А.Рахимова 35 жасады. Бұл жұмыста АсТ мен
АлТ белсенділігі бойынша жаңа туған қозыларда үлкен айырмашылық болды, ал
үлкейген малдарда оның көрсеткіші төмендейді.
Қанның АсТ белсенділігі қаракөл қойының дене салмағына тікелей әсер
етеді. Аминотрансфераза белсенділігі ең жоғары жағдай гетерозиготты көк пен
қара қозыларда болды, ал альбиноид көк төлдер төмен белсендңлңкпен
ерекшеленді. Соның арқасында бірінші және екінші топтағы қозылар өміршеңдік
пен өсу тездігін таныта білді.
А.К.Удалова, А.Ахметшиев 36 байқауынша ферменттің жоғары белсенділігі
бар қаракөл қойларды жүптастырғанда алынған төлдің ары қарай өнімділігі
жоғары болды, ал белсенділігі төмен малдар аз өнімді ұрпағымен танылды.
Осы хабарлардың көрсеткеніндей қан сарысуының аминотрансфераза
белсенділігі мен көптеген шаруашылыққа тиімді өнімдер әр түрлі, бірақ
олардың арасында оң корреляция болып отыр. Оның үстіне ферменттің жоғары
тұқым қуатын генетикалық мәнін ескерсек, оның селекция нәтижелігін көтеру
үшін маңызы зор екенңн атап айту керек, себебі фермент белсенділігі
малдардың ерте жасында – ақ өнімділік деңгейін алдын-ала болжауға мүмкіндік
береді. жұмысында жоғары сүтті сиырлардың қанындағы АсТ мен АлТ
белсенділігі арта түсті де, төмен және орта сүттілігі бар малдардың фермент
көрсеткіші азайып кетті.
Мүйізді қара малдардың аспартатаминотрансфераза белсенділігі жоғары
түрлерін жұптастырған кезде алған қыздары мен немере қыздары да осы
ферменттің жоғары белсенділігімен туылды, ал төменгі көрсеткіші бар бұқа
мен сиырдан өздері сияқты төлдер алынды. Оның үстіне бірінші топтағы
малдардың сүт пен ет өнімі де жоғары болды.
Биязы жүнді қойларды өсіре отырып, К.Тюленев пен Д.Новиков 37
аминотрансфераза белсенділігі бойынша 4 түрлі варианттағы жұптастырулардың
ерекшелігін зерттеді. Мысалы, прекос тұқымының қойларында АсТ белсенділігі
бойынша гомогенді жұптастыру жоғары х жоғары мен төмен х төмен,
гетерогенді жұптастыру жоғары х төмен, төмен х жоғары. Осылардан
алынған қозылардың ішінде ата-аналары жоғары белсенділігі барларынан туған
төлдердің тірі салмағы мен жүн өнімділігі әлдеқайда жоғары болды.
О.К.Смирнов пен Б.Г.Бедманикашвили 38 жұмысында қойлардың романов
тұқымында да осындай байланыста дәлелденді. Мысалы, АсТ бойынша жоғары
белсенділігі бар жануарларды гомогенді жұптастырған жағдайда олардың
төлдегіштігі төмен белсендігі бар малдардан 52,4%-ға жоғары болды, ал вятск
қойларының тұқымында бұл көрсеткші 6,2%-ға басым түсті.
Сонымен осындай ғылыми хабарлардың нәтижесіне қарағанда, қанның
сарысуындағы аминотрансфераза белсендігі ауылшаруашылық малдарының
селекцияланатын белгілерімен жоғары деңгейде байланыста екені көрінді,
әсіресе осы жағдай белок алмасуының жеделдігімен байланысты өнімдерде өте
жоғары. Сонымен қатар фермент белсенділігінің өзгергіштігіне әсер ететін
факторлар аз зерттелген қалпында қалып отыр.
Кейбір зерттеулерге қарағанда қан сарысуындағы фермент белсенділігінің
дәрежесі мал жасына байланысты сияқты. Мысалы, В.Н. Никитин мен Р.И.
Голубецская 39 жұмыстарында асыра аминдеу түзілістері мал өмірінде
өзгеріп тұрады, дәлірек айтқанда постэмбрионалдық кезеңнің бас кезінде ол
әлсіз басталады да, жас малдарда асыра аминдеу жылдамдығы өте жоғары
түзіледі, ал қартайған сайын біртіндеп төмендей бастайды.
Әр түрлі малдардың жасының қан сарысуында фермент белсенділігіне әсері
біршама зерттелген, соның ішінде тауық өсіргенде, ірі қара малда, шошқа
шаруашылығында алынған мәліметтерін атап айтуға болады.
Клиникалық дені сау 65 бас мүйізді ірі қара малдың қанындағы
аминотрансфераза белсенділігінің деңгейіне баға бере отырып, бұл белгіге
сиырлардың жасы тікелей әсер етеді деп шешім қабылдады, жылқыда
О.К. Смирнов 40 жұмысында да аспартат пен аланин аминотранс-фераза
белсенділігі шошқалардың тірі салмағымен оң корреляцияда болып, бұл
байланыс 2,5 айлық жасында өте анық және жоғары болды r = 0,864.
Шошқа аналықтарында О Мейснер 50 тәжірибе жүргізген жағдайда
аминотрансфераза белсендігі олардың жасына қарай өзгеріп тұрды, соның
ішінде 4 айлық кезінде жоғары көрсеткіштер алынды. Осындай көрініс
ертеректегі
Р.Яроменко 21 жұмысында да дәлелденді.
Ірі қара малдың холмогор тұқымымен және олардың бұзауларымен ғылыми
жұмыс жүргізген жағдайда Т.А. Радченкова мен А.А. Алиев 52 қанның
аспартат және аланин аминотрансфераза белсенділігін анықтады. Сонда жас
төлдердің 6 және 12 айлығында фермент белсенділігі ең жоғары деңгейде
болып, ары қарайғы жасында көрсеткіштер төмендей бастады.
Н. Максименко мен А. Садик 40 тәжірибелерінде АсТ мен АлТ
ферменттерінің белсенділігі бұқашалар қара ала тұқымы мен олардан кейін
шароле және конвертал тұқымымен шағылыстырылғанда алынған будандарында әр
түрлі жасында анықталды. Осы жағдайда малдардың барлық топтарында АсТ мен
АлТ белсенділігі 12 айлық жасына шейін әр түрлі деңгейде көтеріліп тұрды.
Голштинофриз тұқымының сиырлары мен бұзауларының 1 жасынан 6 жасына
шейінгі қан сарысуындағы АсТ белсенділігін зерттеді. Нәтижеде белсенділік
дәрежесі 1-2 жасар жануарларда өте жоғары болды да, 3 пен 6 жасында
керісінше аз деңгейде анықталды.
Дала қызыл тұқымының сүтті және сүтті-етті бағытындағы бұқашаларында 4
айлығынан 15 айлық жасына шейін қан сарысуының АсТ мен АлТ көрсеткіштері
өсіп отырады да, ары қарай төмендей бастайды. Словак ала тұқымының
бұқаларында аминотрансфераза белсенділігі 9 айға шейін төмендеп отырды, ал
1 жасында көрсеткіш жоғары көтерілді.
Шошқа шаруашылығын алсақ В.В. Деревенский мен Н.М. Гриценко 41
зерттеуіне қарағанда АсТ мен АлТ белсенділігі аналық бастардың қанында
жасына қарай өзгеріп отырады.
Қой шаруашылығындағы ізденістер де малдың жасына қарай фермент
белсенділігінің өзгеріп отыратындығын дәлелдейді. Мысалы, анықтағанына
қарағанда аспартатаминотрансфераза белсенділігінің орта көрсеткіші
қозыларда 1-8 апталығында 175 млбірлігінде, ересек малдардың 1-10 жасында
184 млбірлігінде тең болды. Осы айырмашылық варияциялық түзілісте жоғары
дәлдікте болып шықты.
Қойлардың кавказ тұқымы мен оларды прекос, солтүстік етті-жүнді
малдарымен шағылыстырған кездегі алынған будандарда аспартат пен
аланинаминотрансфераза белсенділігін Казановский мен Т.А. Анфиногенова 42
зерттеді. Нәтижеде ең жоғары көрсеткіш 2 айлық қозыларда болып шықты, ал
салыстырмалы жағдайда тез өсетін малдардың фермент белсенділігі жай өсетін
құрдастарына қарағанда барлық жас бөлігінде жоғары көрсеткіштермен
ерекшеленді.
В.Ф.Царевтың 43 жұмысында романов қойларының қан сарысуындағы
аминотрансфераза белсенділігі олардың жасына және өсуіне қарай өзгеріп
тұрды. Бұл құбылыс 1-5 айлығында жоғарылап, оның ішінде тез өсетіндерінің
нәтижелері жоғары жағдайда болып шықты. Бұл жағдайлар Қ.Ү. Медеубеков және
басқалар 44 жұмыстарында да дәлелденді.
Қанның сарысу ферменттерінің белсенділігіне малдардың жасынан басқа
оларды азықтандыру, бағып-сақтау жағдайы және жыл бойының кезеңдері де
белгілі деңгейде әсер етеді екен. Атап айтқанда ізденуінде сиырлардың қара
ала тұқымының қанындағы аспартатаминотрансфераза белсенділігі 4 пен 6 жас
аралығындағы қора ішінде өсірген кезінде жоғары болды да, жайылымға шыққан
кезінде төмендеп кетті.
Медеубеков К.У. жұмысында жаз бен қыс айларында аминотрансфераза
белсенділігі голштинофриз тұқымының бұқашаларында 1-97 апталығының арасында
зерттелді. Нәтижеде жыл кезеңдері фермент көрсеткіштеріне айтарлықтай әсер
еткені белгілі болды.
Бестужев тұқымының сиырларындағы АлТ белсенділігінің мөлшері жазда
көктемдегіден жоғары екенін хабарлады.
2 жыл ішінде АлТ мен АсТ өзгеруінің динамикасы чех тұқымы сиырларының
қан сарысуында анықтады. Сонда малдардың фермент белсенділігі жаз бен күз
айларында жоғарылады, ал ерте көктем мен қыс кезінде төмендеп кетті.
Козлова А.Е.18 жұмысында қойларды жайылымда азықтындырған жағдайда
аспартатаминотрансфераза белсенділігі қора ішінде бағып-қаққан жағдайдан
едәуір жоғары, бірақ қора ішінде өсіргенде ферменттерін деңгейі өзгергені
байқалмады. Авторлардың пікірінше жыл бойындағы АсТ белсенділігінің
көрсеткішіндегі айырмашылықтар малдардың не қора жағдайына немесе жайылымға
бейімділігі дәлелденді.
Қаракөл қойы түрлі түстерге бай болғандықтан оны өсіруде түсіне
байланысты өзіндік ерекшеліктері бар екендігі іс жүзінде белгілі.
Қаракөл шаруашылығында мал түсінің конституциясымен және одан алынатын
өнім сапасымен байланысын анықтау өте маңызды мәселе болып табылады. Кейбір
ғалымдардың айтуына қарағанда қара түсті қаракөл қойлары, көк және сұр
түсті қойлармен салыстырғанда өміршеңдігі жоғары және қолайсыз жағдайларға
бейімді.
Сұр түсті қойдың конституциялық типтер мен өміршеңдігі арасында байланыс
бары анықталды. Мал басының ең төменгі сақталу көрсеткіші сұр түсті қойда
байқалады (82,9%). Қаракөл қойының өміршеңдігі түсі мен реңіне қарай
өзгеріп, қара түсті қойлардың сыртқы ортаға бейімделу қасиеті сұр мен көк
малға қарағанда жоғары болады. Сұр және көк түсті қойлардың күңгірт реңдері
осы малдың боз реңділеріне қарағанда шөл аймақтың қатал климатына біршама
бейім екенін байқатты.
Қазақстан сұры қойларының дене түзілісі бойынша жіктелу ерекшеліктері:
мықты - 50%, нәзік – 11,3-28,2%, ірі – 17,9-28,9% Қазақстан сұры
қойларында АсТ және АлТ ферменттерінің белсенділігінің малдың өсуі мен
дамуына әсері зерттелді. Әсіресе, АсТ фермент белсенділігінің артуы қойдың
конституциясы мен тірі салмағына әсері анықталды.
Қаракөл қойы популяциясы көп түстілігімен ерекшеленеді. Популяциядағы
малдың көп түсті болуы қойды өскен ортасына толық бейімделуіне мүмкіндік
береді. Популяция эволюцияның элементар бірлігі, оның генетикалық құрылысы
үздіксіз өзгеру арқылы, ол мәңгі қозғалыста болады. Популяцияда үш
фактордың: тұқым қуалағыштық, өзгергіштік және іріктеудің сыртқы ортада
өзара әсерлесуі, ондағы жеке ағзалардың тұрақты дамуына мүмкіндік береді.
Табиғаттағы популяция структурасы гомозиготты және гетерозиготты
генотиптердің белгілі жиілігін сақтау негізінде сақталады. Популяция
структурасының әртүрлі генотиптерден құралуы оны сыртқы ортаның тұрақсыз
факторларына бейімделуге мүмкіндік береді. Популяцияның сыртқы ортаның кез-
келген өзгерісіне бейімделуі арқылы жауап беруін генетикалық гомеостаз деп
атайды.
Сыртқы факторлар популяция құрамына белгілі бір генотиптерді іріктеу
немесе оны құрамынан шығарып тастау арқылы әсер етеді. Әсер етуші
факторларға табиғи және қолдан іріктеу, мутация, көбею түрі, ген миграциясы
және тағы басқалар жатады.
Популяцияны жан-жақты, толық зерттеу үшін ғылымның жаңа методологиялық
ағымдары пайда болуда. Табиғаттағы популяцияны басқа қырынан зерттейтін
ағым – фенетика. Фенетиканың зерттеу ерекшелігіне морфологиялық,
физиологиялық белгілердің кез-келген дискретті вариациясын анықтау және
зерттеу. Мұнда фен дегеніміз – кез-келген белгінің немесе қасиеттің
дискретті, альтернативті вариациясы. Олар сапасын жоғалтпайтын, бөлінбейтін
зат.
Популяция структурасының тұрақтылығына немесе өзгеруіне малдың көбею
тәсілінің әсері біршама. Егерде популяцияда туыстығы жақын малдар жиі
шағылысса, онда топ ішінде біртіндеп гомозиготты генотиптердің үлесі көбеюі
салдарынан, олардың аллелдердің жиілігі өзгереді. Инбридинг жалғаса берсе
бір аллелдің жиілігі барынша артып, ал екіншісі тіпті азайып кетуі
салдарынан популяция ішінде жік пайда болады.
Туыстығы өте жақын малдар жұптасқанда популяцияда тұқым қуалағыш
өзгергіштік барынша азайып, топтың сыртқы ортаның өзгеруіне бейімделу
қасиеті төмендейді.
Екінші жағынан, инбридинг жұптаудан алынған төлдің өміршеңдік қасиеті
төмен болады. Сондықтан, селекциялық жұмыс кезінде жұпталатын малдардың
туыстық дәрежесіне үлкен мән беріледі.
Асылдандыру жұмысында туыс малдарды жұптау қысқа мерзімде селек-циялық
белгілерді бекіту үшін қолданылады. Малды жүйемен өсіру кезінде желі
бастауышымен топтағы қойлар әр дәрежеде туыстық байланыста болады.
Малдың тірі салмағы, оларды туыстық дәрежесіне байланысты жұптастырғанда
өзгереді. қазақстан сұр қойларында әркелкі дәрежедегі туыс малдарды
шағылыстырғанда, олардың туыстығы жақындаған сайын алынған төлдің салмағы
төмендейтінін анықтады.
Қазіргі ауыл шаруашылық малдарының түрі мен тұқымы эволюциялық процесс
кезінде структуралық құрылымдары күрделене түсіп, соның арқасында олар
жоғарғы бейімділік дәрежеге жетті.
Бейімделу қасиеті тек биологиялық ағзаларға тән. Бейімделудің мәні –
тірі жүйенің сыртқы тұрақсыз ортада өзін сақтау және көбеюді қамтамасыз
ету. Эволюциялық құбылыс кезінде ағза тұрақсыз ортаға тек бүтін күйінде
бейімделеді.
Табиғи сұрыптау теориясы бойынша ағза бөліктерінің координациялануы
олардың тіршілік ортасына бейімделуін арттырады.
Қазақстанда қаракөл қойын өсіруде, 1930 жылдары оларды жергілікті
жайдары малдармен сіңіре будандастыру негізінде өткізілген селекциялық
жұмыстың нәтижесінде республикадағы қазіргі кездегі қой популяциясы пайда
болды.
Сұр қойларды өсіруде, мал басын көбейту үшін алғашқы кезеңде сұр
қошқарлар қара саулықтарға гетерогенді жұпталады. Бірақта, осы аталған
жұптауда алынған сұр қозылардың үлесі әр тәжірибеде 0%-ден 12,0% дейін
өзгереді.
Бұхар сұры қошқарын қара саулықпен шағылыстырғанда, бірінші ұрпағында 3-
18% сұр түсті төл алынса, осындай нәтиже қазақстан және сұрхандария
саулықтарында алынды.
Аталған жұптауда сұр төл үлесінің өзгеруі жөнінде ғалымдар неше түрлі
тұжырымдар жасады. Бір топ ғалымдар жұптауда сұр қозының пайда болуы
тәжірибеге қолданылған қара саулықтардың сұр түс бойынша гетерогенді
болғандығында дейді.
Ғалымдардың мұндай тұжырымға келу себебі, сұр түстің барлық реңдерінің
қара түске рецессивті екендігінде.
Екінші топ ғалымдар, бұл жұптасудағы сұр түсті қозылар үлесінің өзгеруін
қара түсті қойлардың генотипіне байланыстылығында деп тұжырымдайды. Батыс
Қазақстан аймағында жүргізілген осындай тәжірибеде бірде-бір сұр қозы
алынбаған. Тәжірибеде сұр қозының түспеуі саулықтардың шымқай қара түсті
екенін және осыған үнемі селекция жүретіндігінде дейді.
Ұрпақта сұр түсті төлдің көбеюі отарда қара түске сұрыптау жүргізіл-
меуінде, осының салдарынан отарда пигмент деңгейі төмен, кейде солғын қара
түсті қозылар пайда болуына әкеледі.
Қарақұм асыл тұқымды қой зауытында селекция жұмыстары шымқай қара
түске жүргізілгендіктен, сұр мен қара түсті қойларды гетерогенді жұптағанда
олардың бірінші ұрпағында 4-5% сұр қозы алынды. Ал сұр қошқарларды шымқай
қара қоймен шағылыстырғанда олардан түгел бірыңғай қара түсті төл алынды.
Осы тәжірибелерді өткізген хабарлауынша, сұр х қара түстерді жұптауда, Ғ1
ұрпақта алынатын сұр түсті қозылардың үлесінің артуы сол отарда қара түстің
қанықтылығына сұрыптау жұмысының жүргізілмеуімен тікелей байланысты.
М.К.Туекбасов өз тәжірибесінде 78 пигментация деңгейі әркелкі қара
түсті қойларды қарақалпақ сұр қойларымен шағылыстырғанда, ұрпағында сұр
түсті қозылардың үлесі өзгеретінін байқады. Шымқай қара қойлардың ұрпағында
100% қара түсті төл алынса, пигментациясы орта деңгейдегі қара саулықтардан
алынған қара төл үлесі 95,9-98,3% құрап, қоңыр қозылар үлесі – 1,7-3,5%
болды. Пигментация деңгейі төмен қара саулықтар генотипі өзгеше екенін
байқатты. Олардың ұрпағында сұр түсті төлдің үлесі 34,5-61,9%, қоңыр түсті
төл – 19,0-44,8% артты, ал керісінше қара түсті қозылар үлесі 14,3-17,4%
кеміді.
Тәжірибе нәтижесінің қорытындысы, популяцияда рецессивті қара түсті
қойлардың пайда болуының басты себебі топта пигментация деңгейі бойынша
сұрыптау жұмыстарының жүрмеуі салдарынан.
Сұр және қара түсті малдарды гетерогенді жұптағанда Ғ1 сұр түсті төлдің
пайда болуы тәжірибеде қолданған қойлар арасында пигментация деңгейі
нашарлаған саулықтардың болуынан.
Келесі топ ғалымдардың пікірінше, Ғ1 сұр қозылардың алынуы популяцияда
рецессивті қара түсті малдың болуында.
Қаракөл қойы популяциясында рецессивті қара түстің болуы жөнінде
ғалымдар пікірі бірыңғай емес.
Болжамы бойынша қара түстің тұқым қуалау болжам нұсқалары:
а) Комплементарлы геннің әлсіреткіш қасиеті қара түстің генін
тұншықтырып, оның фенотипке шығуына жол бермейді. Мұндай жағдайда фенотипте
сұр түс пайда болады.
б) Комплементарлы ген – белсенді қара түстің негізгі генімен өзара
әсерге түспеген кезде фенотипте рецессивті қара түс пайда болады.
Қаракөл қойы популяциясында генетикалық сипаты бойынша екі түрлі қара
түс кездеседі: доминантты және рецессивті. Доминантты қара түс ауған ақ
түсіне және қаракөл қойындағы көк түске ғана рецессивті , ал қоңыр және
меринос қойындағы ақ түске, қаракөл қойындағы барлық түске доминантты.
Қаракөл қойы популяциясындағы нәсілі бойынша екі түрлі қара түсті
қойлардың пайда болуы, шығуы жөнінде ғалымдар арасында бірыңғай пікір
қалыптаспаған.
Н.С.Гигинейшвили рецессивті қара түсті малдың бар екенін дәлелдеу
мақсатында сұр саулықтан туған қошқарларды сынақтан өткізді. Генотипі
бойынша тексерілген үш қошқардың екеуі 15,0% қара қозы туса, үшіншісінің
ұрпағында 40% қара түсті төл алынды. Мұның алғашқы екі қошқары рецессивті
қара түсті, кейінгі біреуі доминантты гетерозиготты болды.
В.Н. Никитиннің 39 өзінің көп жылдық тәжірибелік жұмыстары нәтижесінде
сұр түстің генетикасы туралы тұжырым жасады: қаракөл қойындағы сұр түстің
бұхарлық, сұрхандариялық, қарақалпақ вариацияла-рында қара түске доминантты
типтері жоқ; сұр түстің қара түске рецессивті болуы олардың барлық
вариацияларының генетикалық тұрғыдан жақын екендігін көрсетеді.
Әр түсті қаракөл қойларының тұқым қуалаушылығын 1927-1946 жылдар
аралығында көптеген кеңес ғалымдары зерттеп, орасан зор үлес қосқан.
Қаракөл қойлары реңдерінің аллеотипін белгілеу және қолданыстағы
терминологияға сәйкес малдардың басқа түрлерінің тұқым қуалау жөнінде
Б.Н.Васин 45 өзінің нақты ұсынысын айтты. Жүн жамылғысының қоңыр негізде
розовый (жыңғыл гүлі) реңі қара негізде көк рең беретін, жамылғыға бурыл
түс беретін ген We символын белгіленді. Қара түсті айқындайтын, жүн
жамылғысындағы қара талшықтардың көбеюін туғызатын ген Д символымен
белгіленді: өзінің d аллеломорфымен бірге қоңыр реңнің гені КК-нің
фенотипте пайда болуына мүмкіндік береді, Д генінің көк қойлардың өздері
гетерозиготаларға бейім, қозылардың ара-қатынасы 1:3 болуына байланысты.
Қызғылт реңкті қаракөл қойлары дегетерозиготаға бейім. Басқа қойларда
(қара, құба, қоңыр, сұрғылт, ақ және сұр) осы реңдер бойынша гомозиготтық
тұжырымға келді.
Сонымен жоғарыдағы әдеби шолуларға кейінгі кезде мал шаруашылығының
селекциясын жетілдіру үшін жан-жақты зерттеулер жүргізіліп жатыр.
Соның ішінде жаңа бағыт – биохимиялық ізденсітерді өнімді ұлғайту үшін
қолдану, дәлірек айтқанда әрбір малдың қан сарысуындағы фермент
белсенділігі организмдегі зат алмасуға катализатор бола отырып, өнімдерге
әсер етеді деген мағлұматтар. Олай болса фермент көрсеткішін маркер ретінде
малдарды асылдандыру үшін немесе ет, сүт, жүн өнімдерін ұлғайту үшін
қосымша белгі ретінде қолдануға болады деген ой туды. Бірақ бұл жағдайды
дәлелдейтін ғылыми ізденістер ірі қара, шошқа, биязы жүнді қой
шаруашылықтарында жеткілікті жүргізілгенімен, қаракөл қойын өсіргенде өте
аз зерттелген.
Сондықтан біздің дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша, яғни
аспартатаминотрансфераза мен аланинаминотрансфераза белсенділігінің қаракөл
тұқым қуалауы мен олардың өніміне тигізетін әсерін анықтау маңызды жұмыс
болып саналады.
1. Ферменттер – тіршілік негізі
Тірі организмдер үнемі қозғалыста және тепе-теңдікте болады, яғни
организмге сырттан қоректік заттар еніп тұрады және керексіз өнімдер сыртқа
шығарылады. Бұл құбылысты зат алмасу деп атайды. Зат алмасудың қалыпты
жүруін орталық нерв жүйесі және эндокрин (ішкі секреция) бездерінің
гормондары реттейді. Эндокрин бездері өз әсерін ферменттер арқылы іске
асырады.
Организмнің барлық клеткасында бір мезгілде белгілі ретпен және өзара
үйлесімді де алуан түрлі химиялық реакциялар жүріп жатады. Ал ферменттер
осы реакцияларды миллиондаған есе жылдамдатады. Тіршіліктің мағынасы да
осында. Егер ферменттер қатыспаса, организмдегі химиялық реакциялар өте
баяу да тәртіпсіз жүрер еді. Мұндай жағдайда тіршіліктің өзі де болмайды.
Сондықтан да ферменттер барлық тіршілік процестерінің негізі болып
табылады. Ал ферменттер әсерінің қандай болмасын бұзылуы әртүрлі жайсыз
құбылыстарға душар етеді.
Фермент дегеніміз – белоктық зат, ол организмдегі түрлі химиялық
реакцияларды тездетуші. Химиялық реакциялардың жүрісін тездетушілерді
катализаторлар деп атайтыны белгілі. Осыған сәйкес ферменттерді биологиялық
катализаторлар деп те атайды, өйткені, олар тірі материяда әрекет жасайды.
Фермент (латынның грек тілінде fermentum – ашу деген мағына береді) деген
терминмен қатар әдебиетте энзим (грек тілінде – enzum, en – ішкі, zyme –
ашытқы деген мағына береді) деген сөз де қолданылады.
Ферменттерді және олар катализдейтін реакцияларды зерттейтін биохимия
бөлімі энзимология деп аталады. Ферменттер жөніндегі ілім қалай дамытады?
Фермент қатысатынг процестермен адам өте ерте кездерден бері-ақ таныс
болатын. Тіпті ерте заманның өзінде-ақ қантты заттарды ашыту жолымен
спирттік ішімдіктер алғаны белгілі. Ферменттер қатысатын процестерді ғылыми
тұрғыдан зерттеу ХVII ғасырдың орта кезінен басталады. Осы кезде Гельмонт
қанты бар сұйық заттардың ашуы ерекше қоздырушылар көмегімен жүретінін
анықтаған. Осыдан кейін Лавуазье ашу кезінде қант түгелдей көмір қышқыл
газға және спиртке айналатынын анықталады.
ХІХ ғасырдың ортасында кейбір фермент препараттары (уыттан – амилаза,
қарын сөлінен – пепсин, т.б.) бөлініп алынады. Сөйтіп, катализ және
катализаторлар жөніндегі ілім жарыққа шықты (Берцелиус және басқалар). Бұл
кезде атқарылған зерттеу жұмыстары ферменттердің химиялық зат екенін,
олардың негізі биолиямен байланысты екенін дәлелдеді.
Луи Пастер спирттің ашу процесін зерттеп мынадай қорытындыға келеді:
ашу процесін жүргізетін химиялық заттар емес, ашытқының, яғни тірі
клеткалардың тіршілік әрекеті болып табылады. Ол ферменттер тірі ашытқыдан
ажырамайды, олармен біртұтас деп санады. Ашуға қатысты мұндай көзқарас 1897
ж. Бухнер ашқан тамаша жаңалыққа дейін ұзақ уақыт сақталып келеді. Ол
құрамында тірі клеткалар жоқ ашытқы сөлін сумен бөліп алады. Осы сөлдің өзі-
ақ қантты тез ашытып, спиртке және көмір қышқыл газға айналдырғанын көреді.
Осылайша қантты ыдыратып ашытатын ашытқының тірі клеткалары емес, керісінше
олар жасап шығарған фермент (химиялық зат) екенін дәлелдейді. Ферменттің
қантты ашытқы өнімдеріне айналдыратын катализаторлар екенін анықтайды.
Спиртті ашу кезіндегі катализаторлардың химиялық табиғатын анықтау
ферментті процестер жөніндегі зерттеуді алға апаруға дем беруші үлкен күш
болды және соның нәтижесінде көптеген ферменттер бөліп алынып зерттеледі.
Ферменттер әсерінің теориясы (Э.Михаэлис пен М.Ментен, 1913ж.) жөніндегі
жұмыстар жарық көрді. ХХ ғасырдың бас кезінде И.П.Павлов және оның
әріптестері ас қорытушы ферменттердің белоктық табиғаты жөнінде өте маңызды
мәліметтер алады. Олар иттің қарынындағы сөлдің активтігі оның құрамындағы
белоктарға байланысты екенін анықталады. Қарын сөлінде белок аз болса, онда
пепсин де шағын сөлшерде болды. Өз мәліметтерін және басқа да ғалымдардың
зерттеулерін талдай келіп, Павлов ферменттер дегеніміз – белоктық заттар
деген қорытындыға келді.
Ең алғаш таза ферментті 1926ж. Жас биохимик Дж. Самнер крисстал
түрінде алды. Ол канавалия деген өсімдік дәнінен уреаза ферментін бөліп
алып, оның кристалдарының белоктан тұратынын анықтайды. Бұдан кейін 1930 ж.
Дж.Нортроп пепсин кристалдарын, ал келесі жылы сол Нортроп пен М.Кунитц
екеуі кристалды трипсинді бөліп алады. Осы екі ферменттің екеуі де белок
екен. Қазіргі кезде кристалдық түрде жүздеген фермент алынды. Зерттеліп
табылған ферменттердің саны қазір 2000 шамасынан асады. Олардың бәрі де
белокты заттар.
Ферменттерді бөліп алу және тазарту.
Ферменттер адамның, жануарлардың, өсімдіктердің тканьдерінде және
микроорганизимдерде синтезделіп жасалады. Ферментті бөліп алу үшін, ол көп
кездесетін материалды (шикізатты) таңдап алу керек. Егер фермент алынатын
материал жануар ткані болса, онда ол тканьді басқа бөліктерден бөліп
ажыратады. Және қанын жуып тазартады. Таңдап алынған материалдағы
ферменттер бұзылып кетпеу үшін, оны төменгі температурада (2-80С)
ұнтақтайды. Осылайша ұнтақталған біртектес массаны центрифураға салып
өңдейді. Осы кезде фермент оның сұйық бөлігіне (центрифугатқа) өтеді де,
шөгіндіні тастайды.
Ферменттер белоктық заттар болғандықтан, оларды алу үшін белокты бөліп
шығаратын әдісті қолданады. Белокты шөктіріп тұнбаға түсірудің бірінші
кезіндегі центрифугатқа аммоний сульфатын немесе органикалық еріткіштерді
(этил спиртін немесе ацетонды) қосады. Бұл кезде ферменттермен қоса бүкіл
белоктар дерлік тұнбаға түсіріледі. Бұдан кейін ферменттерді ептілікпен
бөліп алу үшін ионалмасу хроматография әдісін қолданылады. Әсіресе әр түрлі
смолалар, олардың ішіндегі ерімейтін ДЭАЭ-целлюлоза кең түрде қолданылады.
Полиакриламидті, крахмалды немесе агарлы гелде жүргізілетін
электроффорез әдісімен де ферменттерді бөліп алуға болады.
Осыдан кейін бөліп алынған фермент препаратының біртекті тазалығын
тексереді. Ферменттің тазалық дәрежесі онгың меншікті активтілігімен
бағаланады, бұл кезде ферменттің активтілігін 1мг белокқа шағып есептейді.
Әдетте ферментті тазарту жұмысын, осы істің келесі кезеңінде олардың
меншікті актитілігі одан әрі артпайтындай деңгейге дейін немесе
электрофорездеу, гель-сүзу, ионалмасу хроматография не ультрацентрифугалау
кезінде тек бір ғана белок компоненті бөлінгенге дейін жүргізе береді.
Ферменттердің активтілігн өлшеу.
Бөліп алынған таза фермент өзінің ферменттік активтілігімен
бағаланады. Ферменттік активтілік дегеніміз белгілі фермент бөлшегінің
көмегімен нақты уақыт ішінде алынған субстрат шамасы. Мысалы, α –
амилазаның осындай қасиетін зерттеп білу үшін 250С жағдайында және 1 минут
ішінде 1мг фермент ыдыратқан крахмал мөлшерін анықтау қажет.
Фермент активтілігінің өлшемі жөніндегі энзимологияда мынадай ұғымдар
қабылданған. Ферменттің халықаралық өлшемі Ө бас әрпімен (өлшем деген
сөздің немесе U (ағылшын тілінде- Unit деген сөздің бас әрпімен)
белгіленеді.
Ферменттің халықаралық өлшемі дегеніміз – фермент әсерінің қолайлы
жағдайында (рН, субстрат концентрациясы, т.б.), 250С температурада бір
минут ішінде субстраттың бір микромолін (1 мкмоль 10-6 мольге тең)
катализдеп алатын фермент мөлшері.
Меншікті активтілік дегеніміз – ферменттік препараттағы бір мг белокқа
тиісті фермент өлшемнің (Ө) шамасы; ол мкмоль 1 мин мг белок деп
көрсетіледі. Меншікті активтілік ферменттік препараттың тазалық өлшемі:
фермент тазартылған сайын, ол арта түседі және фермент таза күйге жеткенде,
ол көрсеткіш ең жоғары және тұрақты болады.
Катализдік активтілік (символы - кат) дегеніміз – стандартты жағдайда
1 моль субстратты 1с уақыт ішінде өңдеп өргерте алатын фермент мөлшері
болып табылады.
Ферментті препаратта белоктың бар екенін Кьелдал әдісімен (жалпы
азотты анықтап, ол көрсеткішті 6,25 санына көбейтеді), немес Лоуридтің
колориметриялық әдісімен анықтайды, ал тұынқ және боялмаған ерітінділерде
280 нм кезінде Варбург пен Христианның спектрофотометриялық әдісі бойынша
анықтайды.
2. Ферменттердің химиялық құрамы мен құрылымы
Сонымен, фермент дегеніміз биохимиялық реакциялар кезінде катализдік
активтілік көрсететін белоктар екені белгілі болды. Ферменттердің бәрі де
үлкен молекулалы қосылыстар, олардың молекулалық массасы (м.м.) 10 мыңнан 1
миллионға дейін, тіпті одан да көп шамаға жетеді. Мысалы, кейбір
ферменттердің молекулалық массасын қарастырып көрейік:
Рибонуклезаза
12 640
Химотрипсин, ұйқы безінікі 23 000
Пепсин, шошқа
34 000
Гексокиназа, бауырдыкі 100 000
Фосфорилаза
185 000
Каталаза, бауырдыкі 232 000
Уреаза
480 000
Глутаматдегидрогеназа 1 000 000
Синтетаза, май қышқылдарыныкі 2 000 000
Барлық басқа белоктар сияқты, ферменттер де химиялық құрамы бойынша
екі топқа бөлінеді. Олар қарапайым ферменттер және күрделі ферменттер.
Қарапайым ферменттер дегеніміз – қарапайым белоктар, олар гидролиз
кезінде амин қышқылдарына ғана адырап бөлінеді. Қарапайым ферменттерге
мыналар жатады: рибонуклеаза, пепсин, трипсин, химотрипсин, папаин,
амилазалар және гидролаза класына жататын басқа да ферменттер.
Күрделі ферменттер дегеніміз – күрделі белоктар. Күрделі ферменттер
екі бөліктен: белоктық және белоктық емес бөліктен тұрады. Ферменттердің
бөлігі апофермент деп, ал белоктық емес бөлігі простетикалық топ немесе
кофактор деп аталады. Апофермент кофакторсыз (простетикалық топсыз) активті
болмайды. Күрделі ферменттердің кофакторлары металл иондары немесе белоктық
емес органикалық заттар. Мұндағы металл иондары активаторлар деп аталады.
Активаторлар мына иондар: Na+,K+, Fe2+, Cu2+, CO2+, Zn2+, Mg2+, Mn2+, Ni2+,
VO2+. 180 шамасынан астам ферментте металл мондары активатор қызметін
атқарады.
Кофактор (простетикалық топ) белоктық емес зат болғандықтан кофермент
деп аталады. Коферментті толығырақ қарастырамыз, өйткені ол ферменттік
реакцияларға айтарлықтай қызмет атқарады.
Коферменттер (латын тіліндегі Ко – бірге және фермент деген сөзден
шыққан) – құрамындағы белок жоқ органикалық қосылыстар, олар апосферментпен
тығыз байланысқан. Ферменттің мықты байланысқан кофакторы – простетикалық
топ. Көптеген ферменттердің активьтігі үшін да (немесе коферменттің) болуы
қажет.
Коферменттер – төменгі молекулалы заттар, олар жоғары температураға
төзімді келеді және ферменттің белоктық бөлігінен оңай ажырайды. Мысалы,
диализ кезінде осылай болады. Олар сөзсіз қажетті кофактор ретінде
ферменттердің катализдік жұмысына қатысады.
Көптеген ферменттер витаминге жатады немесе витаминдер туындысы болып
табылады. Кофферменттерге активтік тобы бар витаминдер – тиаминпирофосфат
(В1 витаминнің туындысы), никотинамидті коферменттер (РР витамині бар)
жатады. В2, В6 , В12 витаминдері және басқа да витаминдер кіреді. Сондықтан
да витаминнің жеткіліксіз болуы коферменттердің синтезін бұзады, соның
салдарынан тиісті ферменттердің түзілуі тежеледі. Осыдан кейін зат алмасу
бұзылады және адам мен жануарлар организмі бірқалыпты тіршілік ете алмайды.
Витаминдік емес коферменттер де бар, мысалы, металлпофириндер
(цитохромдағы гемдер), нуклеотидтер (УДФ -глюкоза), пептидтер (глутатион),
т.б. осындай коферменттер. Мұндай коерменттер зат алмасудың аралық
өнімдерінен түзіледі және әрқашан да организмде болады.
Биохимиялық реакцияларда коферменттер екі түрлі қызмет атқарады:
1.Күрделі фермент құрамында субстраттың (субстрат дегеніміз фермент
әсер ететін зат) катализдік өңделіп өзгеруіне қатысады, бұл кезде кофермент
оның активті отасына енеді;
2.бір субстраттан екінші суьстрартқа (немесе басқа ферментке)
электрондарды, протондарды немесе жеке химиялық топтарды тасымалдайды.
Төменде коферменттердің сипаттамасы берілген.
Никотинамиднуклеотидті немесе пиридиндік коферменттер НАД+ және НАДФ+ (НАД+
- никотинамидадениндинуклеотид, НАДФ+ -
никотинамидадениндинуклеотидфосфат) . Бұл коферменттердің, оның
молекуласында пиридин сақинасы бар және ол пириндиндік коферменттер деп
аталады.
НАД+ және НАДФ+ қандай да бір арнайы белоктармен (апорферменттермен)
қосылып, тиісті ферменттер түзеді.
НАД және НАДФ молекуласындағы пиридин сақынасында азот төрт валентті,
бұл коферменттердің тотыққан түрі былай жазылады: НАД+ және НАДФ+.
Биологиялық жолмен тотыққан кезде Н- - гидрит ионы (протон мен екі
электрон) және Н+ протоны субстраттан бөлініп шығады. Бөлініп шыққан Н- -
гидридионы НАД+ немесе НАДФ+ байланысады да, НАДН және НАДФН
коферменттеріне дейін тотықсызданады ал Н+ протоны ерітіндіге ауысады.
Осыған байланысты НАД+ пен НАДФ+ екеуінің тотықсыздану реакциясы былай
жазылады:
НАД++ Н-+ Н+ НАД-Н+Н+
НАДФ++Н-+Н+ НАДФ-Н+Н+
НАД+ пен НАДФ- тотықсызданған кезде пиридиннің төрт валентті азотты үш
валенттіге ауысады және субстаррағы гидрид-ион С4 күйдегі никотинамидтік
сақинаға ауысады.
НАД+ және НАДФ+ коферменттері әдетте клеткада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тараз 2012
Мазмұны
КІРІСПЕ
1. Әдебиеттерге шолу
1. Ферменттер – тіршілік негізі
2. Ферменттердің химиялық құрамы
3. Ферменттердің активтік катализдік орталығы
4. Ферменттер атаулары және классификациясы
5. Қан биохимиясы
2. Зерттеу зерзаты мен әдістемелері
3. Зерттеу жұмыстарының нәтижелері
3.1. Тәжірибеде қолданылған қойлардың сипаттамасы
Саулықтар мен төлдердің фермент белсенділігіне қарай өсіп-өну қабылеті
3.3. Фермент белсенділігінің алынған төлдердің жасына қарай тұқым дәрежесі,
орта көрсеткіші мен өзгергіштігі
3.4. Фермент белсенділігінің қозы елтірісіне әсер
3.5.Төлдердің дене түзілісі мен өсіп-жетілуі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Ауыл шаруашылығы малдарының асыл тұқымдылығы мен өнімділігін мейлінше
жас кезінде анықтаудың маңызы зор, себебі жоғары препотентті жануарларды
селекциялық жұмыста ұзақ мерзімде қолдана отырып, жалпы популяцияның
генетикалық біркелкілігін тезірек ұлғайтуға болады. Бұл жұмыс қаракөл қойын
өсіргенде көп қажет, өйткені олардың шаруашылыққа тиімділігі 5-6 жасында-ақ
аяқталады, ал қошқарлардың тұқымдық сапасы қалыпты жағдайда 2 жасында
анықталатынын ескерсек, қажетті типтегі малдардың генетикалық потенциясы
көп жағдайда жүзеге толық аспай кетінін аңғарамыз.
Кейінгі кезде малдардың тұқымдық сапасын анықтау үшін олардың
интерьерлік белгілері зерттеле басталды. Әсіресе қанның белок пен фермент
типтерінің ерекшеліктері, тұқым қуалауы мен белсенділіктері анықталып, көп
белгілердің ұрпаққа берілетіні, организм мен шаруашылыққа, өнімдерге
тікелей әсер ететіні дәлелденді.
Осы жағдайға байланысты біздің жұмысымызда оңтүстік сұры қаракөл
қойларының аминотрансфераза ферменттерінің белсенділік параметрлері ата-
анасы мен төлдерінде зерттелді. Бұл сияқты жұмыстар мүйізді ірі – қара
малда, шошқада көбірек жүргізілген болса, биязы жүнді қой тұқымында аз
кездеседі, ал қаракөл қойында фермент белсенділіктері өте сирек зерттелген.
Сондықтан біздің дипломдық жүмыстың тақырыбы осы мәселелерді қамтиды да
ғылыми, әрі шаруашылыққа маңызы бар деп есептейміз.
Зерттеу мақсаты: – қаракөл қойының қанының сарысуындағы
аминотрансферазаның тұқым қуалауы мен кейбір селекцияландырылатын
белгілермен корреляциясын анықтау болып табылады. Алынған тәжірибе
нәтижелері биохимиялық тесттереді ұсынуға мүмкіндік беріп, оларды
селекциялық жұмыстағы іріктеу мен жұптастыру кезінде қосымша белгілер
ретінде қолдана отырып, малдардың өнімділік қасиетін алдын ала, ерте
жасында болжауға жағдай жасайды.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі мәселерді шешу жолға қойылды:
асырааминдеу ферменттерінің қаракөл қойындағы тұқым қуалау қасиеті мен
өзгергіштігі;
1. аминотрансфераза ферменттерінің белсенділігі бойынша мал басының
өсіп өну қасиеттері;
2. аминотрансфераза белсенділігінің қаракөл сапасына әсері;
1. ферменттер мен қойлардың өсуінің, салмағының, дене құрылысының,
жүн өнімділігінің арасындағы байланысы;
1. аминотрансфераза белсенділігінің тұқым қуалағыштығы мен
селекцияландырылатын белгілермен корреляциясы;
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс материалда бетке
компьютерлік текстпен теріліп берілген, 6 кестеден тұрады . Жұмыс құрылымы
бойынша, кіріспеден, әдебиетке шолу, әдістемеден, зерттеу нәтижелерінен
және қорытындылар мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: қан сарысуының аминотрансфераза АСТ және
ААТ ферменттерінің активтілігін және олардың төлдердің жасына қарай
өзгергіштігін зерттедік.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы: Мал өнімдері ферменттерін
активтік деңгейімен өте тығыз байланысты. Кейбір ферменттер зат алмасудағы
көптеген процестерді бақылайды. Соның ішінде аминотрансферазалар
организмдегі амин қышқылдарының алмасу күйін көрсетеді. Аса маңызды
трансаминазаларға, аспартат - аминотрансфераза және аланин аминотрансфераза
ферменттері жатады. Бұл ферменттердің катализдейтін реакциялардың
нәтижесінде аспарагин, глутамин және аланин аминқышқылдары синтезделеді.
1 Әдебиетке шолу
Қаракөл шаруашылығында жүргізілетін асылдандыру жұмыстарының
тиімділігі қаракөл қой топтарында жүретін селекциялық-генетикалық
процестерге тікелей байланысты.
Әртүрлі ауылшаруашылық малдарынын түрлерімен, тұқымдарымен
асылдандыру жұмыстарын жүргізген кезде олардың шыққан тегіне, экотерьеріне,
конституциясына, өнімділігі мен ұрпағынын сапасына көңіл бөлінетіні
белгілі. Солай болса да бұл жұмыста кейбір кемшіліктерге жол беріледі.
Мысалы, малдарды шыққан тегіне ата тегіне қарай бағалаған кезде оның
тұқымының тумай тұрып жақсы болатынын күтеміз. Бірақ іс жүзінде жақсыдан
жақсы туар деген қағида көбінше сақталғанмен осы алдын ала болжау кейбір
кезде растала бермейді.
Селекциялық жұмыста малдарды іріктеп алуды өнім мен ұрпақ сапасына
қарай жүргізілетіні белгілі. Бұл жұмыс көп қолданылады, біріақ өзіндік
ауыртпалығы мен кемшіліктері бар. Соның бірі қаракөл қойларының, әсіресе
қошқарлардың 2,5 жасқа шейін өз тұқымын бергенше сапасын анықтауға
мүмкіндік бере алмайтыны. Бұл жаста оның өмірінің жартысы өтіп кетеді де,
жоғары асыл тұқымды болғанымен шаруашылықта қолданылуы 3-4 жыл шамалы болып
қалады.
Осы жағдайларға байланысты кейінгі жылдары ғалымдар малдарды
бағалаудың өте тиімді әдістерін анықтауын үшін жан-жақты ізденістер
жүргідуде, әсіресе олардың жеке басынын потенциясын жасырық кезінде анықтау
мәселесі өте мыңызды. Бұл ретте малдардың сыртқы белгілері көбірек
зерттелсе, өңду ішкі тұқым қуалайтын заттары, соның ішінде қан құрамындағы
белоктар мен ферменттердің типтері және белсенділігі сияқты сұрақтар
бойынша іңденістер жүргізіле бастады.
Қанның құрамында белоктар мен ферменттердің қасиеттерін және басқа да
сұрақтарды иммуногенетика пәні зерттейді. Бұл пән генетиканың жанадан
ашылған бір бөлімі болып саналады да былайша 1947 жылы қалыптасты деп
есептеледі, ал негізгі қанды зерттей бастау ғасыр басында басталған
болатын. Алғашқы кезде адамдар мен дануарлар қанының группаларын анықтауға
бағытталған. Бертін келе электрленген қағазда, немесе крахмал, агар және
полиакриламид гельдерінде белоктар анықтала бастады. Соңғы кездерде
өмірдегі белсенді құрылым – ферменттер зерттеліп жатыр. Олар биологиялық
катализаторлар бола отырып, тканьдер мен клеткалардың құрамында өмірдегі
барлық процестергеқатынасатыны дәлелденді.
И.М.Лернер мен Х.П.Дональптың 1 хабарлау бойынша белоктар мен
ферменттер бірнеше фракциядан тұрады, ал әр фракция әртүрлі қасиетімен
полиморфты деп танылды.
Белоктардың мен ферменттердің типтері мен генотиптері кодоминантты
түрде нәсіл қуып, әрбір адам мен жануардың өміріне өзгеріссіз қалады екен.
Осы қасиет кейбір жағдайда малдардың өсіп-есуіне, өнімділігіне әсер ететін
болып шықты. Сондықтан өмір бойы жүргізіліп келе жатқан селекция тек
шаруашылыққа тиімді белгілерді өзгертіп қоймай, белок пен ферменттердің
құрылыс тепе-тендігін өзгертіп жібереді.
Соңғы кезде ферменттердің белсенділігі ғалымдардың көңілін аударды,
себебі бұл фактордың да өзгеріп тұратыны және өнімділік көрсеткіштерге әсер
ететіні белгілі болды. Солардың ішінде асыра-аминдеу ферменттерінің
белсенділігін айтуға болады. Аминотранс-феразалар, негізгі өмірдегі он
қажетті түрліктерді катализдейтін ферменттерде аминдеуде асырып жүргізеді
деп саналады. Олар аминоқышқылдар аминоөлігін кетокислотаға тасымалдап,
аминоқышқылдардың өзінде синтездеуге қатысады, яғни белок алмастыруда олар
өте жоғары қызмет атқарады.
Аминотрансфераза белсенділігі АсТ - аспартатамино- трансфераза, АлТ-
аланинаминотрансфераза аминокислота алмастырудың тездігін мінездейді, ал
тездік синтезбен аминоқышқылдың тканьдер мен организмдегі ыдырауымен жалпы
байданысты.
Қазіргі кезде аминотрансфераза ферменттінін тұқым қуалауы мен
малдардың шаруышылыққа қажетті әсері туралы шетел мен кешегі кеңес үкіметі
ғалымдарында көп мәлімет жиналған. Мысалы, көп жылғы жүргізілген
зерттеулеріне сүене отырып О.К.Смирнов және басқалар 2,3 қанның
сарысусындағы аминотрансфераза белсенділігі АсТ,АлТ тұрақты нәсіл қуатын
белгі деп есептейді.
Аспартатаминотрансферазада тұқым қуалағыштық коэффициент +0,423,
аламинаминотрансферазада + 0,694.
Осы жағдайды Л.Якимчук, А.Терпелюк 4 В.Дегтярев 5 В.Волгина,
А.Бибикова 6 және басқалар өз зерттеулерінде дәлелдеген.
Ю.Белогурова және басқалар 7 мүйізді ірі қара малдың сүтті және
етті тұқымдары мен олардың қоспа ұрпақтарын шортгорн, дала қызылы,
герефорд шортгорн қоспасы зерттегенде олардың қансарысуындағы
аминотрансфераза тұқым қуалауын анықтады. Осы малдарды әртүрлі
жұптастырғанда ферменттер белсенділігінің нәсіл қуу коэффициенттері анық
және орта аралықта болды деп хабарлайды.
Ірі қара малдың бестужев тұқымымен жұмыс істеген кезде А.В.Игнатьев8
аминотрансферазалардың тұқым қуалау коэффициенті кейбір жасында жоғары
болғанын, ал кейбір лактация кезінде сүтте қайталану коэффициенті шыдамды
бір қалыпта тұрғанын дәлелдеді.
К.С.Сейткалиев, Т.С.Садыкулов, Е.М.Абаканов 9 жұмысында дегересс,
еділбай қойларында жүн салмағы бойынша аминотрансфераза ферменті жоғары
деңгейдегі тұқым қуалағыштық мәліметтерін көрсеткен, У.Х.Арипов, Р.Г.Валиев
пен И.Р.Расулов 10 мәлімдемесінде қара қаракөл қойының карнаб популяциясы
мен аскания көптөлді типінің, самарқанның ақ түсті зауыттық типінің, бұхар
сұрының күміс реңінде ГПЗ Қызылшадағы қара мен көк қойлардың қанының сары
суындағы асырааминдеу ферменттерінің тұқым қуу коэффициенттері плюс 0,510-
ға шейін көтерілді.
Ал аминотрасферазаның селекциялық белгілерге әсері туралы мәліметтерге
қарасақ, О.К.Смирнов, Д.В.Карликов 11 жазғандай шошқаның ірі ақ тұқымында
жоғары белсенділіктегі ферменттері бар малдар семіруге қойғанда жоғары
энергиялық өсімділігімен сипатталды.
Б.Г.Бедманикашвилидің 12 жұмысында аминотрасфераза белсенділігі ромни-
марш қойының энергиялық өсуімен 2 айлық кезінде тұрақты корреляцияда болды,
бұл көрсеткіш 6 және 7айлық жасына жеткенше де сақталды. Осы нәтижелердің
негізінде автор аминотрансферазалық тестерді малдың өсуін болжайтын қосымша
белгі ретінде қолдануға болады деп шешім қабылдады.
М.И.Санников, С.А.Казановский, Т.А.Анфиногенова 13 қойлардың кавказ
тұқымымен және оны прекос, солтүстік кавказ ет-жүнді малдарымен
жұптастырған кезде алынған төлдермен зерттеу жүргізіп, олардың ішіндегі
жоғары энергиялы өсуі бар жануарлар жай өсетіндерге қарағанда қан
сарысуындағы АсТ белсенділігі бойынша 19,8°-ке жоғары, ал АлТ бойынша 16,1°-
ке жоғары болды. Осы қарым – қатынастарды толық анықтау үшін ғалымдар
корреляция коэффициенттерін анықтады. Мысалы, В.Кос пен М.Гавриленко 14
мүйізді ірі қара малдың қара-ала тұқымындағы таза қанды және будан
бұзауларының өсу жылдамдығы мен аминотрасфераза белсенділігінің арасындағы
оң корреляцияны анықтады.
Д.Б.Переверзев 15 қызыл дала тұқымының бұқашаларының 4-6 жасындағы
ет өнімділігі көрсеткіштері мен АсТ арасындағы көрсеткіштерінің жоғары
деңгейде болғанын хабарлады.
Зерттеулерінде словак ала тұқымы сиырларындағы сүт өнімділігі мен
қанның биохимиялық көрсеткіштері арасындағы қатынастар анықталып, оның
ішінде ферменттер АсТ мен АлТ белсенділігі мен майлылығы, сүт бергіш
жылдамдығы арасындағы корреляция оң болды тиісінше r=+20-0,28. Осыған
ұқсас көрсеткіштер мүйізді ірі қара малда Л.Г.Моисейкина 16,
А.Б.Будникова және басқалар 17, А.Е.Козлова 18, В.И.Куземчак,
И.П.Омельяненко, А.Д.Пасечник 19 жұмыстарында алынды.
Шошқа шаруашылығында да осындай зерттеулер жүргізілді. Мысалы,
В.И.Яременко 20,21 хабарлағандай, шошқаның әртүрлі тұқымындағы қан
сарысуының аминотрасфераза белсенділігі мен өнімділіктерінің арасында
корреляция бар, бірақ әртүрлі. Автордың пікірінше көп жағдайда корреляция
жоғары, сондықтан оны өнімділігін алдын ала болжау үшін қолдануға мүмкіндік
бар.
Қой шаруашылығындағы зерттеулер әр түрлі нәтиже берді. Өзінің жан –
жақты тәжірибесінде Е.Б.Ейдригевич 22 қанның АсТ белсенділігі мен 2 айдан
7 айға шейінгі қозылардың жалпы өсім салмағы арасындағы оң корреляцияны
r=0,45 анықтап, ал АлТ бойынша бұл байланыс r=0,44 болды деп хабарлады.
АсТ мен тұтас ет арасындағы корреляция 0,95 болса, АлТ бұл белгіге 0,64
деңгейінде әсер етіпті. Бұл жағдайдың бәрі шаруашылық жағдайында
тексерілгенде расталып шықты.
Ц.Яблонский және басқалар 23 хабарына қарағанда, биязы жүнді фракция,
жартылай биязы цигай тұқымының қозыларының өсу жылдамдығы аминотрансфераза
белсенділігімен оң корреляция болды.
Ю.А.Перчихиннің 24,25,26 жұмысында қан сарысуындағы
аспартатаминотрансфераза белсенділігі мен линкольн тұқымының шаруашылыққа
тиімді белгілері арасындағы корреляция анықталды. Соның ішінде жас
малдардың сақталуы мен жүн өлшемі ферменттердің жоғары белсенділігімен оң
қатынаста 0,50 мен 0,51 болып шықты.
О.К.Смирнов пен А.В.Будникова және басқалар 27 ғылыми жұмыстарында
АсТ мен АлТ белсенділігі вятск r=+0,56, роман r=+0,44, цигай
r=+0,39 қойларының тірі салмағымен анық корреляцияда болғанын растады.
Л.Н.Чижова 28 таза тұқымды будан қойлардың шаруашылыққа тиімді
белгілері мен қанындағы ферменттерді әр түрлі жасында анықтаған кезде
аминотрансфераза белсенділігі мен тірі салмақ және ортасеткелік өсу
деңгейімен белгілі бір қарым-қатынаста деп айтады. Осы корреляцияның
жоғарғы көрсеткіштері r=0,33-тен 0,55-ке шейін қозылардың 2 айлық
кезінде, әсіресе будан малдардың ара - қатынастары жоғары болды.
К.Халматов 29 хабарында қойдың жайдары тұқымы мен куйбышев, солтүстік
кавказ тұқымдарын шағылыстырғанда АсТ белсенділігі жоғары малдар төменгі
көрсеткішті жануарлардан ерекше жағдайын байқатты. Мысалы, бірінші
бөлімдегі қойлардың сою алдындағы тірі салмағы және соған байланысты тұтас
ет салмағы, екінші топтағыға қарағанда әжептеуір жоғары.
АсТ белсенділігі жоғары қойлар төмен көрсеткіші бар малдарға қарағанда
тірі салмағы бойынша 11,9%-ға, жүн салмағы бойынша 19,3%-ға асып түсетіні
туралы У.Х.Арипов пен С.Р.Рахимова 30 статьясында айтылады, ал
Б.М.Степанова, С.Р.Черкезова мен З.С.Исаева 1979 хабарында АсТ мен АлТ
белсенділігі егіздерге қарағанда жалқы қозыларда жоғары болды. Демек
бірінші бөлімдегі малдардың өміршеңдік қабілеті мол деген сөз.
М.Б.Галкин, М.П.Хамицаева 31, Н.И.Сергеев және басқалар 32,
У.Х.Арипов 33, К.С.Сейткалиев және басқалар 34 қойдың төлдегіштігі,
қырқылған жүні, тірі салмағы мен АсТ белсенділігі арасындағы байланысты
анықтап, ферменттің жоғары нәсңл қуалайтынын айтады, сондықтан оны
биохимиялық маркер ретінде селекциялық жұмыста қолдануға болады деп
есептейді.
Дегенмен қаракөл қойының қанындағы аминотрансфераза белсенділігі туралы
ең бірінші деректі Г.В.Ни мен Д.А.Рахимова 35 жасады. Бұл жұмыста АсТ мен
АлТ белсенділігі бойынша жаңа туған қозыларда үлкен айырмашылық болды, ал
үлкейген малдарда оның көрсеткіші төмендейді.
Қанның АсТ белсенділігі қаракөл қойының дене салмағына тікелей әсер
етеді. Аминотрансфераза белсенділігі ең жоғары жағдай гетерозиготты көк пен
қара қозыларда болды, ал альбиноид көк төлдер төмен белсендңлңкпен
ерекшеленді. Соның арқасында бірінші және екінші топтағы қозылар өміршеңдік
пен өсу тездігін таныта білді.
А.К.Удалова, А.Ахметшиев 36 байқауынша ферменттің жоғары белсенділігі
бар қаракөл қойларды жүптастырғанда алынған төлдің ары қарай өнімділігі
жоғары болды, ал белсенділігі төмен малдар аз өнімді ұрпағымен танылды.
Осы хабарлардың көрсеткеніндей қан сарысуының аминотрансфераза
белсенділігі мен көптеген шаруашылыққа тиімді өнімдер әр түрлі, бірақ
олардың арасында оң корреляция болып отыр. Оның үстіне ферменттің жоғары
тұқым қуатын генетикалық мәнін ескерсек, оның селекция нәтижелігін көтеру
үшін маңызы зор екенңн атап айту керек, себебі фермент белсенділігі
малдардың ерте жасында – ақ өнімділік деңгейін алдын-ала болжауға мүмкіндік
береді. жұмысында жоғары сүтті сиырлардың қанындағы АсТ мен АлТ
белсенділігі арта түсті де, төмен және орта сүттілігі бар малдардың фермент
көрсеткіші азайып кетті.
Мүйізді қара малдардың аспартатаминотрансфераза белсенділігі жоғары
түрлерін жұптастырған кезде алған қыздары мен немере қыздары да осы
ферменттің жоғары белсенділігімен туылды, ал төменгі көрсеткіші бар бұқа
мен сиырдан өздері сияқты төлдер алынды. Оның үстіне бірінші топтағы
малдардың сүт пен ет өнімі де жоғары болды.
Биязы жүнді қойларды өсіре отырып, К.Тюленев пен Д.Новиков 37
аминотрансфераза белсенділігі бойынша 4 түрлі варианттағы жұптастырулардың
ерекшелігін зерттеді. Мысалы, прекос тұқымының қойларында АсТ белсенділігі
бойынша гомогенді жұптастыру жоғары х жоғары мен төмен х төмен,
гетерогенді жұптастыру жоғары х төмен, төмен х жоғары. Осылардан
алынған қозылардың ішінде ата-аналары жоғары белсенділігі барларынан туған
төлдердің тірі салмағы мен жүн өнімділігі әлдеқайда жоғары болды.
О.К.Смирнов пен Б.Г.Бедманикашвили 38 жұмысында қойлардың романов
тұқымында да осындай байланыста дәлелденді. Мысалы, АсТ бойынша жоғары
белсенділігі бар жануарларды гомогенді жұптастырған жағдайда олардың
төлдегіштігі төмен белсендігі бар малдардан 52,4%-ға жоғары болды, ал вятск
қойларының тұқымында бұл көрсеткші 6,2%-ға басым түсті.
Сонымен осындай ғылыми хабарлардың нәтижесіне қарағанда, қанның
сарысуындағы аминотрансфераза белсендігі ауылшаруашылық малдарының
селекцияланатын белгілерімен жоғары деңгейде байланыста екені көрінді,
әсіресе осы жағдай белок алмасуының жеделдігімен байланысты өнімдерде өте
жоғары. Сонымен қатар фермент белсенділігінің өзгергіштігіне әсер ететін
факторлар аз зерттелген қалпында қалып отыр.
Кейбір зерттеулерге қарағанда қан сарысуындағы фермент белсенділігінің
дәрежесі мал жасына байланысты сияқты. Мысалы, В.Н. Никитин мен Р.И.
Голубецская 39 жұмыстарында асыра аминдеу түзілістері мал өмірінде
өзгеріп тұрады, дәлірек айтқанда постэмбрионалдық кезеңнің бас кезінде ол
әлсіз басталады да, жас малдарда асыра аминдеу жылдамдығы өте жоғары
түзіледі, ал қартайған сайын біртіндеп төмендей бастайды.
Әр түрлі малдардың жасының қан сарысуында фермент белсенділігіне әсері
біршама зерттелген, соның ішінде тауық өсіргенде, ірі қара малда, шошқа
шаруашылығында алынған мәліметтерін атап айтуға болады.
Клиникалық дені сау 65 бас мүйізді ірі қара малдың қанындағы
аминотрансфераза белсенділігінің деңгейіне баға бере отырып, бұл белгіге
сиырлардың жасы тікелей әсер етеді деп шешім қабылдады, жылқыда
О.К. Смирнов 40 жұмысында да аспартат пен аланин аминотранс-фераза
белсенділігі шошқалардың тірі салмағымен оң корреляцияда болып, бұл
байланыс 2,5 айлық жасында өте анық және жоғары болды r = 0,864.
Шошқа аналықтарында О Мейснер 50 тәжірибе жүргізген жағдайда
аминотрансфераза белсендігі олардың жасына қарай өзгеріп тұрды, соның
ішінде 4 айлық кезінде жоғары көрсеткіштер алынды. Осындай көрініс
ертеректегі
Р.Яроменко 21 жұмысында да дәлелденді.
Ірі қара малдың холмогор тұқымымен және олардың бұзауларымен ғылыми
жұмыс жүргізген жағдайда Т.А. Радченкова мен А.А. Алиев 52 қанның
аспартат және аланин аминотрансфераза белсенділігін анықтады. Сонда жас
төлдердің 6 және 12 айлығында фермент белсенділігі ең жоғары деңгейде
болып, ары қарайғы жасында көрсеткіштер төмендей бастады.
Н. Максименко мен А. Садик 40 тәжірибелерінде АсТ мен АлТ
ферменттерінің белсенділігі бұқашалар қара ала тұқымы мен олардан кейін
шароле және конвертал тұқымымен шағылыстырылғанда алынған будандарында әр
түрлі жасында анықталды. Осы жағдайда малдардың барлық топтарында АсТ мен
АлТ белсенділігі 12 айлық жасына шейін әр түрлі деңгейде көтеріліп тұрды.
Голштинофриз тұқымының сиырлары мен бұзауларының 1 жасынан 6 жасына
шейінгі қан сарысуындағы АсТ белсенділігін зерттеді. Нәтижеде белсенділік
дәрежесі 1-2 жасар жануарларда өте жоғары болды да, 3 пен 6 жасында
керісінше аз деңгейде анықталды.
Дала қызыл тұқымының сүтті және сүтті-етті бағытындағы бұқашаларында 4
айлығынан 15 айлық жасына шейін қан сарысуының АсТ мен АлТ көрсеткіштері
өсіп отырады да, ары қарай төмендей бастайды. Словак ала тұқымының
бұқаларында аминотрансфераза белсенділігі 9 айға шейін төмендеп отырды, ал
1 жасында көрсеткіш жоғары көтерілді.
Шошқа шаруашылығын алсақ В.В. Деревенский мен Н.М. Гриценко 41
зерттеуіне қарағанда АсТ мен АлТ белсенділігі аналық бастардың қанында
жасына қарай өзгеріп отырады.
Қой шаруашылығындағы ізденістер де малдың жасына қарай фермент
белсенділігінің өзгеріп отыратындығын дәлелдейді. Мысалы, анықтағанына
қарағанда аспартатаминотрансфераза белсенділігінің орта көрсеткіші
қозыларда 1-8 апталығында 175 млбірлігінде, ересек малдардың 1-10 жасында
184 млбірлігінде тең болды. Осы айырмашылық варияциялық түзілісте жоғары
дәлдікте болып шықты.
Қойлардың кавказ тұқымы мен оларды прекос, солтүстік етті-жүнді
малдарымен шағылыстырған кездегі алынған будандарда аспартат пен
аланинаминотрансфераза белсенділігін Казановский мен Т.А. Анфиногенова 42
зерттеді. Нәтижеде ең жоғары көрсеткіш 2 айлық қозыларда болып шықты, ал
салыстырмалы жағдайда тез өсетін малдардың фермент белсенділігі жай өсетін
құрдастарына қарағанда барлық жас бөлігінде жоғары көрсеткіштермен
ерекшеленді.
В.Ф.Царевтың 43 жұмысында романов қойларының қан сарысуындағы
аминотрансфераза белсенділігі олардың жасына және өсуіне қарай өзгеріп
тұрды. Бұл құбылыс 1-5 айлығында жоғарылап, оның ішінде тез өсетіндерінің
нәтижелері жоғары жағдайда болып шықты. Бұл жағдайлар Қ.Ү. Медеубеков және
басқалар 44 жұмыстарында да дәлелденді.
Қанның сарысу ферменттерінің белсенділігіне малдардың жасынан басқа
оларды азықтандыру, бағып-сақтау жағдайы және жыл бойының кезеңдері де
белгілі деңгейде әсер етеді екен. Атап айтқанда ізденуінде сиырлардың қара
ала тұқымының қанындағы аспартатаминотрансфераза белсенділігі 4 пен 6 жас
аралығындағы қора ішінде өсірген кезінде жоғары болды да, жайылымға шыққан
кезінде төмендеп кетті.
Медеубеков К.У. жұмысында жаз бен қыс айларында аминотрансфераза
белсенділігі голштинофриз тұқымының бұқашаларында 1-97 апталығының арасында
зерттелді. Нәтижеде жыл кезеңдері фермент көрсеткіштеріне айтарлықтай әсер
еткені белгілі болды.
Бестужев тұқымының сиырларындағы АлТ белсенділігінің мөлшері жазда
көктемдегіден жоғары екенін хабарлады.
2 жыл ішінде АлТ мен АсТ өзгеруінің динамикасы чех тұқымы сиырларының
қан сарысуында анықтады. Сонда малдардың фермент белсенділігі жаз бен күз
айларында жоғарылады, ал ерте көктем мен қыс кезінде төмендеп кетті.
Козлова А.Е.18 жұмысында қойларды жайылымда азықтындырған жағдайда
аспартатаминотрансфераза белсенділігі қора ішінде бағып-қаққан жағдайдан
едәуір жоғары, бірақ қора ішінде өсіргенде ферменттерін деңгейі өзгергені
байқалмады. Авторлардың пікірінше жыл бойындағы АсТ белсенділігінің
көрсеткішіндегі айырмашылықтар малдардың не қора жағдайына немесе жайылымға
бейімділігі дәлелденді.
Қаракөл қойы түрлі түстерге бай болғандықтан оны өсіруде түсіне
байланысты өзіндік ерекшеліктері бар екендігі іс жүзінде белгілі.
Қаракөл шаруашылығында мал түсінің конституциясымен және одан алынатын
өнім сапасымен байланысын анықтау өте маңызды мәселе болып табылады. Кейбір
ғалымдардың айтуына қарағанда қара түсті қаракөл қойлары, көк және сұр
түсті қойлармен салыстырғанда өміршеңдігі жоғары және қолайсыз жағдайларға
бейімді.
Сұр түсті қойдың конституциялық типтер мен өміршеңдігі арасында байланыс
бары анықталды. Мал басының ең төменгі сақталу көрсеткіші сұр түсті қойда
байқалады (82,9%). Қаракөл қойының өміршеңдігі түсі мен реңіне қарай
өзгеріп, қара түсті қойлардың сыртқы ортаға бейімделу қасиеті сұр мен көк
малға қарағанда жоғары болады. Сұр және көк түсті қойлардың күңгірт реңдері
осы малдың боз реңділеріне қарағанда шөл аймақтың қатал климатына біршама
бейім екенін байқатты.
Қазақстан сұры қойларының дене түзілісі бойынша жіктелу ерекшеліктері:
мықты - 50%, нәзік – 11,3-28,2%, ірі – 17,9-28,9% Қазақстан сұры
қойларында АсТ және АлТ ферменттерінің белсенділігінің малдың өсуі мен
дамуына әсері зерттелді. Әсіресе, АсТ фермент белсенділігінің артуы қойдың
конституциясы мен тірі салмағына әсері анықталды.
Қаракөл қойы популяциясы көп түстілігімен ерекшеленеді. Популяциядағы
малдың көп түсті болуы қойды өскен ортасына толық бейімделуіне мүмкіндік
береді. Популяция эволюцияның элементар бірлігі, оның генетикалық құрылысы
үздіксіз өзгеру арқылы, ол мәңгі қозғалыста болады. Популяцияда үш
фактордың: тұқым қуалағыштық, өзгергіштік және іріктеудің сыртқы ортада
өзара әсерлесуі, ондағы жеке ағзалардың тұрақты дамуына мүмкіндік береді.
Табиғаттағы популяция структурасы гомозиготты және гетерозиготты
генотиптердің белгілі жиілігін сақтау негізінде сақталады. Популяция
структурасының әртүрлі генотиптерден құралуы оны сыртқы ортаның тұрақсыз
факторларына бейімделуге мүмкіндік береді. Популяцияның сыртқы ортаның кез-
келген өзгерісіне бейімделуі арқылы жауап беруін генетикалық гомеостаз деп
атайды.
Сыртқы факторлар популяция құрамына белгілі бір генотиптерді іріктеу
немесе оны құрамынан шығарып тастау арқылы әсер етеді. Әсер етуші
факторларға табиғи және қолдан іріктеу, мутация, көбею түрі, ген миграциясы
және тағы басқалар жатады.
Популяцияны жан-жақты, толық зерттеу үшін ғылымның жаңа методологиялық
ағымдары пайда болуда. Табиғаттағы популяцияны басқа қырынан зерттейтін
ағым – фенетика. Фенетиканың зерттеу ерекшелігіне морфологиялық,
физиологиялық белгілердің кез-келген дискретті вариациясын анықтау және
зерттеу. Мұнда фен дегеніміз – кез-келген белгінің немесе қасиеттің
дискретті, альтернативті вариациясы. Олар сапасын жоғалтпайтын, бөлінбейтін
зат.
Популяция структурасының тұрақтылығына немесе өзгеруіне малдың көбею
тәсілінің әсері біршама. Егерде популяцияда туыстығы жақын малдар жиі
шағылысса, онда топ ішінде біртіндеп гомозиготты генотиптердің үлесі көбеюі
салдарынан, олардың аллелдердің жиілігі өзгереді. Инбридинг жалғаса берсе
бір аллелдің жиілігі барынша артып, ал екіншісі тіпті азайып кетуі
салдарынан популяция ішінде жік пайда болады.
Туыстығы өте жақын малдар жұптасқанда популяцияда тұқым қуалағыш
өзгергіштік барынша азайып, топтың сыртқы ортаның өзгеруіне бейімделу
қасиеті төмендейді.
Екінші жағынан, инбридинг жұптаудан алынған төлдің өміршеңдік қасиеті
төмен болады. Сондықтан, селекциялық жұмыс кезінде жұпталатын малдардың
туыстық дәрежесіне үлкен мән беріледі.
Асылдандыру жұмысында туыс малдарды жұптау қысқа мерзімде селек-циялық
белгілерді бекіту үшін қолданылады. Малды жүйемен өсіру кезінде желі
бастауышымен топтағы қойлар әр дәрежеде туыстық байланыста болады.
Малдың тірі салмағы, оларды туыстық дәрежесіне байланысты жұптастырғанда
өзгереді. қазақстан сұр қойларында әркелкі дәрежедегі туыс малдарды
шағылыстырғанда, олардың туыстығы жақындаған сайын алынған төлдің салмағы
төмендейтінін анықтады.
Қазіргі ауыл шаруашылық малдарының түрі мен тұқымы эволюциялық процесс
кезінде структуралық құрылымдары күрделене түсіп, соның арқасында олар
жоғарғы бейімділік дәрежеге жетті.
Бейімделу қасиеті тек биологиялық ағзаларға тән. Бейімделудің мәні –
тірі жүйенің сыртқы тұрақсыз ортада өзін сақтау және көбеюді қамтамасыз
ету. Эволюциялық құбылыс кезінде ағза тұрақсыз ортаға тек бүтін күйінде
бейімделеді.
Табиғи сұрыптау теориясы бойынша ағза бөліктерінің координациялануы
олардың тіршілік ортасына бейімделуін арттырады.
Қазақстанда қаракөл қойын өсіруде, 1930 жылдары оларды жергілікті
жайдары малдармен сіңіре будандастыру негізінде өткізілген селекциялық
жұмыстың нәтижесінде республикадағы қазіргі кездегі қой популяциясы пайда
болды.
Сұр қойларды өсіруде, мал басын көбейту үшін алғашқы кезеңде сұр
қошқарлар қара саулықтарға гетерогенді жұпталады. Бірақта, осы аталған
жұптауда алынған сұр қозылардың үлесі әр тәжірибеде 0%-ден 12,0% дейін
өзгереді.
Бұхар сұры қошқарын қара саулықпен шағылыстырғанда, бірінші ұрпағында 3-
18% сұр түсті төл алынса, осындай нәтиже қазақстан және сұрхандария
саулықтарында алынды.
Аталған жұптауда сұр төл үлесінің өзгеруі жөнінде ғалымдар неше түрлі
тұжырымдар жасады. Бір топ ғалымдар жұптауда сұр қозының пайда болуы
тәжірибеге қолданылған қара саулықтардың сұр түс бойынша гетерогенді
болғандығында дейді.
Ғалымдардың мұндай тұжырымға келу себебі, сұр түстің барлық реңдерінің
қара түске рецессивті екендігінде.
Екінші топ ғалымдар, бұл жұптасудағы сұр түсті қозылар үлесінің өзгеруін
қара түсті қойлардың генотипіне байланыстылығында деп тұжырымдайды. Батыс
Қазақстан аймағында жүргізілген осындай тәжірибеде бірде-бір сұр қозы
алынбаған. Тәжірибеде сұр қозының түспеуі саулықтардың шымқай қара түсті
екенін және осыған үнемі селекция жүретіндігінде дейді.
Ұрпақта сұр түсті төлдің көбеюі отарда қара түске сұрыптау жүргізіл-
меуінде, осының салдарынан отарда пигмент деңгейі төмен, кейде солғын қара
түсті қозылар пайда болуына әкеледі.
Қарақұм асыл тұқымды қой зауытында селекция жұмыстары шымқай қара
түске жүргізілгендіктен, сұр мен қара түсті қойларды гетерогенді жұптағанда
олардың бірінші ұрпағында 4-5% сұр қозы алынды. Ал сұр қошқарларды шымқай
қара қоймен шағылыстырғанда олардан түгел бірыңғай қара түсті төл алынды.
Осы тәжірибелерді өткізген хабарлауынша, сұр х қара түстерді жұптауда, Ғ1
ұрпақта алынатын сұр түсті қозылардың үлесінің артуы сол отарда қара түстің
қанықтылығына сұрыптау жұмысының жүргізілмеуімен тікелей байланысты.
М.К.Туекбасов өз тәжірибесінде 78 пигментация деңгейі әркелкі қара
түсті қойларды қарақалпақ сұр қойларымен шағылыстырғанда, ұрпағында сұр
түсті қозылардың үлесі өзгеретінін байқады. Шымқай қара қойлардың ұрпағында
100% қара түсті төл алынса, пигментациясы орта деңгейдегі қара саулықтардан
алынған қара төл үлесі 95,9-98,3% құрап, қоңыр қозылар үлесі – 1,7-3,5%
болды. Пигментация деңгейі төмен қара саулықтар генотипі өзгеше екенін
байқатты. Олардың ұрпағында сұр түсті төлдің үлесі 34,5-61,9%, қоңыр түсті
төл – 19,0-44,8% артты, ал керісінше қара түсті қозылар үлесі 14,3-17,4%
кеміді.
Тәжірибе нәтижесінің қорытындысы, популяцияда рецессивті қара түсті
қойлардың пайда болуының басты себебі топта пигментация деңгейі бойынша
сұрыптау жұмыстарының жүрмеуі салдарынан.
Сұр және қара түсті малдарды гетерогенді жұптағанда Ғ1 сұр түсті төлдің
пайда болуы тәжірибеде қолданған қойлар арасында пигментация деңгейі
нашарлаған саулықтардың болуынан.
Келесі топ ғалымдардың пікірінше, Ғ1 сұр қозылардың алынуы популяцияда
рецессивті қара түсті малдың болуында.
Қаракөл қойы популяциясында рецессивті қара түстің болуы жөнінде
ғалымдар пікірі бірыңғай емес.
Болжамы бойынша қара түстің тұқым қуалау болжам нұсқалары:
а) Комплементарлы геннің әлсіреткіш қасиеті қара түстің генін
тұншықтырып, оның фенотипке шығуына жол бермейді. Мұндай жағдайда фенотипте
сұр түс пайда болады.
б) Комплементарлы ген – белсенді қара түстің негізгі генімен өзара
әсерге түспеген кезде фенотипте рецессивті қара түс пайда болады.
Қаракөл қойы популяциясында генетикалық сипаты бойынша екі түрлі қара
түс кездеседі: доминантты және рецессивті. Доминантты қара түс ауған ақ
түсіне және қаракөл қойындағы көк түске ғана рецессивті , ал қоңыр және
меринос қойындағы ақ түске, қаракөл қойындағы барлық түске доминантты.
Қаракөл қойы популяциясындағы нәсілі бойынша екі түрлі қара түсті
қойлардың пайда болуы, шығуы жөнінде ғалымдар арасында бірыңғай пікір
қалыптаспаған.
Н.С.Гигинейшвили рецессивті қара түсті малдың бар екенін дәлелдеу
мақсатында сұр саулықтан туған қошқарларды сынақтан өткізді. Генотипі
бойынша тексерілген үш қошқардың екеуі 15,0% қара қозы туса, үшіншісінің
ұрпағында 40% қара түсті төл алынды. Мұның алғашқы екі қошқары рецессивті
қара түсті, кейінгі біреуі доминантты гетерозиготты болды.
В.Н. Никитиннің 39 өзінің көп жылдық тәжірибелік жұмыстары нәтижесінде
сұр түстің генетикасы туралы тұжырым жасады: қаракөл қойындағы сұр түстің
бұхарлық, сұрхандариялық, қарақалпақ вариацияла-рында қара түске доминантты
типтері жоқ; сұр түстің қара түске рецессивті болуы олардың барлық
вариацияларының генетикалық тұрғыдан жақын екендігін көрсетеді.
Әр түсті қаракөл қойларының тұқым қуалаушылығын 1927-1946 жылдар
аралығында көптеген кеңес ғалымдары зерттеп, орасан зор үлес қосқан.
Қаракөл қойлары реңдерінің аллеотипін белгілеу және қолданыстағы
терминологияға сәйкес малдардың басқа түрлерінің тұқым қуалау жөнінде
Б.Н.Васин 45 өзінің нақты ұсынысын айтты. Жүн жамылғысының қоңыр негізде
розовый (жыңғыл гүлі) реңі қара негізде көк рең беретін, жамылғыға бурыл
түс беретін ген We символын белгіленді. Қара түсті айқындайтын, жүн
жамылғысындағы қара талшықтардың көбеюін туғызатын ген Д символымен
белгіленді: өзінің d аллеломорфымен бірге қоңыр реңнің гені КК-нің
фенотипте пайда болуына мүмкіндік береді, Д генінің көк қойлардың өздері
гетерозиготаларға бейім, қозылардың ара-қатынасы 1:3 болуына байланысты.
Қызғылт реңкті қаракөл қойлары дегетерозиготаға бейім. Басқа қойларда
(қара, құба, қоңыр, сұрғылт, ақ және сұр) осы реңдер бойынша гомозиготтық
тұжырымға келді.
Сонымен жоғарыдағы әдеби шолуларға кейінгі кезде мал шаруашылығының
селекциясын жетілдіру үшін жан-жақты зерттеулер жүргізіліп жатыр.
Соның ішінде жаңа бағыт – биохимиялық ізденсітерді өнімді ұлғайту үшін
қолдану, дәлірек айтқанда әрбір малдың қан сарысуындағы фермент
белсенділігі организмдегі зат алмасуға катализатор бола отырып, өнімдерге
әсер етеді деген мағлұматтар. Олай болса фермент көрсеткішін маркер ретінде
малдарды асылдандыру үшін немесе ет, сүт, жүн өнімдерін ұлғайту үшін
қосымша белгі ретінде қолдануға болады деген ой туды. Бірақ бұл жағдайды
дәлелдейтін ғылыми ізденістер ірі қара, шошқа, биязы жүнді қой
шаруашылықтарында жеткілікті жүргізілгенімен, қаракөл қойын өсіргенде өте
аз зерттелген.
Сондықтан біздің дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша, яғни
аспартатаминотрансфераза мен аланинаминотрансфераза белсенділігінің қаракөл
тұқым қуалауы мен олардың өніміне тигізетін әсерін анықтау маңызды жұмыс
болып саналады.
1. Ферменттер – тіршілік негізі
Тірі организмдер үнемі қозғалыста және тепе-теңдікте болады, яғни
организмге сырттан қоректік заттар еніп тұрады және керексіз өнімдер сыртқа
шығарылады. Бұл құбылысты зат алмасу деп атайды. Зат алмасудың қалыпты
жүруін орталық нерв жүйесі және эндокрин (ішкі секреция) бездерінің
гормондары реттейді. Эндокрин бездері өз әсерін ферменттер арқылы іске
асырады.
Организмнің барлық клеткасында бір мезгілде белгілі ретпен және өзара
үйлесімді де алуан түрлі химиялық реакциялар жүріп жатады. Ал ферменттер
осы реакцияларды миллиондаған есе жылдамдатады. Тіршіліктің мағынасы да
осында. Егер ферменттер қатыспаса, организмдегі химиялық реакциялар өте
баяу да тәртіпсіз жүрер еді. Мұндай жағдайда тіршіліктің өзі де болмайды.
Сондықтан да ферменттер барлық тіршілік процестерінің негізі болып
табылады. Ал ферменттер әсерінің қандай болмасын бұзылуы әртүрлі жайсыз
құбылыстарға душар етеді.
Фермент дегеніміз – белоктық зат, ол организмдегі түрлі химиялық
реакцияларды тездетуші. Химиялық реакциялардың жүрісін тездетушілерді
катализаторлар деп атайтыны белгілі. Осыған сәйкес ферменттерді биологиялық
катализаторлар деп те атайды, өйткені, олар тірі материяда әрекет жасайды.
Фермент (латынның грек тілінде fermentum – ашу деген мағына береді) деген
терминмен қатар әдебиетте энзим (грек тілінде – enzum, en – ішкі, zyme –
ашытқы деген мағына береді) деген сөз де қолданылады.
Ферменттерді және олар катализдейтін реакцияларды зерттейтін биохимия
бөлімі энзимология деп аталады. Ферменттер жөніндегі ілім қалай дамытады?
Фермент қатысатынг процестермен адам өте ерте кездерден бері-ақ таныс
болатын. Тіпті ерте заманның өзінде-ақ қантты заттарды ашыту жолымен
спирттік ішімдіктер алғаны белгілі. Ферменттер қатысатын процестерді ғылыми
тұрғыдан зерттеу ХVII ғасырдың орта кезінен басталады. Осы кезде Гельмонт
қанты бар сұйық заттардың ашуы ерекше қоздырушылар көмегімен жүретінін
анықтаған. Осыдан кейін Лавуазье ашу кезінде қант түгелдей көмір қышқыл
газға және спиртке айналатынын анықталады.
ХІХ ғасырдың ортасында кейбір фермент препараттары (уыттан – амилаза,
қарын сөлінен – пепсин, т.б.) бөлініп алынады. Сөйтіп, катализ және
катализаторлар жөніндегі ілім жарыққа шықты (Берцелиус және басқалар). Бұл
кезде атқарылған зерттеу жұмыстары ферменттердің химиялық зат екенін,
олардың негізі биолиямен байланысты екенін дәлелдеді.
Луи Пастер спирттің ашу процесін зерттеп мынадай қорытындыға келеді:
ашу процесін жүргізетін химиялық заттар емес, ашытқының, яғни тірі
клеткалардың тіршілік әрекеті болып табылады. Ол ферменттер тірі ашытқыдан
ажырамайды, олармен біртұтас деп санады. Ашуға қатысты мұндай көзқарас 1897
ж. Бухнер ашқан тамаша жаңалыққа дейін ұзақ уақыт сақталып келеді. Ол
құрамында тірі клеткалар жоқ ашытқы сөлін сумен бөліп алады. Осы сөлдің өзі-
ақ қантты тез ашытып, спиртке және көмір қышқыл газға айналдырғанын көреді.
Осылайша қантты ыдыратып ашытатын ашытқының тірі клеткалары емес, керісінше
олар жасап шығарған фермент (химиялық зат) екенін дәлелдейді. Ферменттің
қантты ашытқы өнімдеріне айналдыратын катализаторлар екенін анықтайды.
Спиртті ашу кезіндегі катализаторлардың химиялық табиғатын анықтау
ферментті процестер жөніндегі зерттеуді алға апаруға дем беруші үлкен күш
болды және соның нәтижесінде көптеген ферменттер бөліп алынып зерттеледі.
Ферменттер әсерінің теориясы (Э.Михаэлис пен М.Ментен, 1913ж.) жөніндегі
жұмыстар жарық көрді. ХХ ғасырдың бас кезінде И.П.Павлов және оның
әріптестері ас қорытушы ферменттердің белоктық табиғаты жөнінде өте маңызды
мәліметтер алады. Олар иттің қарынындағы сөлдің активтігі оның құрамындағы
белоктарға байланысты екенін анықталады. Қарын сөлінде белок аз болса, онда
пепсин де шағын сөлшерде болды. Өз мәліметтерін және басқа да ғалымдардың
зерттеулерін талдай келіп, Павлов ферменттер дегеніміз – белоктық заттар
деген қорытындыға келді.
Ең алғаш таза ферментті 1926ж. Жас биохимик Дж. Самнер крисстал
түрінде алды. Ол канавалия деген өсімдік дәнінен уреаза ферментін бөліп
алып, оның кристалдарының белоктан тұратынын анықтайды. Бұдан кейін 1930 ж.
Дж.Нортроп пепсин кристалдарын, ал келесі жылы сол Нортроп пен М.Кунитц
екеуі кристалды трипсинді бөліп алады. Осы екі ферменттің екеуі де белок
екен. Қазіргі кезде кристалдық түрде жүздеген фермент алынды. Зерттеліп
табылған ферменттердің саны қазір 2000 шамасынан асады. Олардың бәрі де
белокты заттар.
Ферменттерді бөліп алу және тазарту.
Ферменттер адамның, жануарлардың, өсімдіктердің тканьдерінде және
микроорганизимдерде синтезделіп жасалады. Ферментті бөліп алу үшін, ол көп
кездесетін материалды (шикізатты) таңдап алу керек. Егер фермент алынатын
материал жануар ткані болса, онда ол тканьді басқа бөліктерден бөліп
ажыратады. Және қанын жуып тазартады. Таңдап алынған материалдағы
ферменттер бұзылып кетпеу үшін, оны төменгі температурада (2-80С)
ұнтақтайды. Осылайша ұнтақталған біртектес массаны центрифураға салып
өңдейді. Осы кезде фермент оның сұйық бөлігіне (центрифугатқа) өтеді де,
шөгіндіні тастайды.
Ферменттер белоктық заттар болғандықтан, оларды алу үшін белокты бөліп
шығаратын әдісті қолданады. Белокты шөктіріп тұнбаға түсірудің бірінші
кезіндегі центрифугатқа аммоний сульфатын немесе органикалық еріткіштерді
(этил спиртін немесе ацетонды) қосады. Бұл кезде ферменттермен қоса бүкіл
белоктар дерлік тұнбаға түсіріледі. Бұдан кейін ферменттерді ептілікпен
бөліп алу үшін ионалмасу хроматография әдісін қолданылады. Әсіресе әр түрлі
смолалар, олардың ішіндегі ерімейтін ДЭАЭ-целлюлоза кең түрде қолданылады.
Полиакриламидті, крахмалды немесе агарлы гелде жүргізілетін
электроффорез әдісімен де ферменттерді бөліп алуға болады.
Осыдан кейін бөліп алынған фермент препаратының біртекті тазалығын
тексереді. Ферменттің тазалық дәрежесі онгың меншікті активтілігімен
бағаланады, бұл кезде ферменттің активтілігін 1мг белокқа шағып есептейді.
Әдетте ферментті тазарту жұмысын, осы істің келесі кезеңінде олардың
меншікті актитілігі одан әрі артпайтындай деңгейге дейін немесе
электрофорездеу, гель-сүзу, ионалмасу хроматография не ультрацентрифугалау
кезінде тек бір ғана белок компоненті бөлінгенге дейін жүргізе береді.
Ферменттердің активтілігн өлшеу.
Бөліп алынған таза фермент өзінің ферменттік активтілігімен
бағаланады. Ферменттік активтілік дегеніміз белгілі фермент бөлшегінің
көмегімен нақты уақыт ішінде алынған субстрат шамасы. Мысалы, α –
амилазаның осындай қасиетін зерттеп білу үшін 250С жағдайында және 1 минут
ішінде 1мг фермент ыдыратқан крахмал мөлшерін анықтау қажет.
Фермент активтілігінің өлшемі жөніндегі энзимологияда мынадай ұғымдар
қабылданған. Ферменттің халықаралық өлшемі Ө бас әрпімен (өлшем деген
сөздің немесе U (ағылшын тілінде- Unit деген сөздің бас әрпімен)
белгіленеді.
Ферменттің халықаралық өлшемі дегеніміз – фермент әсерінің қолайлы
жағдайында (рН, субстрат концентрациясы, т.б.), 250С температурада бір
минут ішінде субстраттың бір микромолін (1 мкмоль 10-6 мольге тең)
катализдеп алатын фермент мөлшері.
Меншікті активтілік дегеніміз – ферменттік препараттағы бір мг белокқа
тиісті фермент өлшемнің (Ө) шамасы; ол мкмоль 1 мин мг белок деп
көрсетіледі. Меншікті активтілік ферменттік препараттың тазалық өлшемі:
фермент тазартылған сайын, ол арта түседі және фермент таза күйге жеткенде,
ол көрсеткіш ең жоғары және тұрақты болады.
Катализдік активтілік (символы - кат) дегеніміз – стандартты жағдайда
1 моль субстратты 1с уақыт ішінде өңдеп өргерте алатын фермент мөлшері
болып табылады.
Ферментті препаратта белоктың бар екенін Кьелдал әдісімен (жалпы
азотты анықтап, ол көрсеткішті 6,25 санына көбейтеді), немес Лоуридтің
колориметриялық әдісімен анықтайды, ал тұынқ және боялмаған ерітінділерде
280 нм кезінде Варбург пен Христианның спектрофотометриялық әдісі бойынша
анықтайды.
2. Ферменттердің химиялық құрамы мен құрылымы
Сонымен, фермент дегеніміз биохимиялық реакциялар кезінде катализдік
активтілік көрсететін белоктар екені белгілі болды. Ферменттердің бәрі де
үлкен молекулалы қосылыстар, олардың молекулалық массасы (м.м.) 10 мыңнан 1
миллионға дейін, тіпті одан да көп шамаға жетеді. Мысалы, кейбір
ферменттердің молекулалық массасын қарастырып көрейік:
Рибонуклезаза
12 640
Химотрипсин, ұйқы безінікі 23 000
Пепсин, шошқа
34 000
Гексокиназа, бауырдыкі 100 000
Фосфорилаза
185 000
Каталаза, бауырдыкі 232 000
Уреаза
480 000
Глутаматдегидрогеназа 1 000 000
Синтетаза, май қышқылдарыныкі 2 000 000
Барлық басқа белоктар сияқты, ферменттер де химиялық құрамы бойынша
екі топқа бөлінеді. Олар қарапайым ферменттер және күрделі ферменттер.
Қарапайым ферменттер дегеніміз – қарапайым белоктар, олар гидролиз
кезінде амин қышқылдарына ғана адырап бөлінеді. Қарапайым ферменттерге
мыналар жатады: рибонуклеаза, пепсин, трипсин, химотрипсин, папаин,
амилазалар және гидролаза класына жататын басқа да ферменттер.
Күрделі ферменттер дегеніміз – күрделі белоктар. Күрделі ферменттер
екі бөліктен: белоктық және белоктық емес бөліктен тұрады. Ферменттердің
бөлігі апофермент деп, ал белоктық емес бөлігі простетикалық топ немесе
кофактор деп аталады. Апофермент кофакторсыз (простетикалық топсыз) активті
болмайды. Күрделі ферменттердің кофакторлары металл иондары немесе белоктық
емес органикалық заттар. Мұндағы металл иондары активаторлар деп аталады.
Активаторлар мына иондар: Na+,K+, Fe2+, Cu2+, CO2+, Zn2+, Mg2+, Mn2+, Ni2+,
VO2+. 180 шамасынан астам ферментте металл мондары активатор қызметін
атқарады.
Кофактор (простетикалық топ) белоктық емес зат болғандықтан кофермент
деп аталады. Коферментті толығырақ қарастырамыз, өйткені ол ферменттік
реакцияларға айтарлықтай қызмет атқарады.
Коферменттер (латын тіліндегі Ко – бірге және фермент деген сөзден
шыққан) – құрамындағы белок жоқ органикалық қосылыстар, олар апосферментпен
тығыз байланысқан. Ферменттің мықты байланысқан кофакторы – простетикалық
топ. Көптеген ферменттердің активьтігі үшін да (немесе коферменттің) болуы
қажет.
Коферменттер – төменгі молекулалы заттар, олар жоғары температураға
төзімді келеді және ферменттің белоктық бөлігінен оңай ажырайды. Мысалы,
диализ кезінде осылай болады. Олар сөзсіз қажетті кофактор ретінде
ферменттердің катализдік жұмысына қатысады.
Көптеген ферменттер витаминге жатады немесе витаминдер туындысы болып
табылады. Кофферменттерге активтік тобы бар витаминдер – тиаминпирофосфат
(В1 витаминнің туындысы), никотинамидті коферменттер (РР витамині бар)
жатады. В2, В6 , В12 витаминдері және басқа да витаминдер кіреді. Сондықтан
да витаминнің жеткіліксіз болуы коферменттердің синтезін бұзады, соның
салдарынан тиісті ферменттердің түзілуі тежеледі. Осыдан кейін зат алмасу
бұзылады және адам мен жануарлар организмі бірқалыпты тіршілік ете алмайды.
Витаминдік емес коферменттер де бар, мысалы, металлпофириндер
(цитохромдағы гемдер), нуклеотидтер (УДФ -глюкоза), пептидтер (глутатион),
т.б. осындай коферменттер. Мұндай коерменттер зат алмасудың аралық
өнімдерінен түзіледі және әрқашан да организмде болады.
Биохимиялық реакцияларда коферменттер екі түрлі қызмет атқарады:
1.Күрделі фермент құрамында субстраттың (субстрат дегеніміз фермент
әсер ететін зат) катализдік өңделіп өзгеруіне қатысады, бұл кезде кофермент
оның активті отасына енеді;
2.бір субстраттан екінші суьстрартқа (немесе басқа ферментке)
электрондарды, протондарды немесе жеке химиялық топтарды тасымалдайды.
Төменде коферменттердің сипаттамасы берілген.
Никотинамиднуклеотидті немесе пиридиндік коферменттер НАД+ және НАДФ+ (НАД+
- никотинамидадениндинуклеотид, НАДФ+ -
никотинамидадениндинуклеотидфосфат) . Бұл коферменттердің, оның
молекуласында пиридин сақинасы бар және ол пириндиндік коферменттер деп
аталады.
НАД+ және НАДФ+ қандай да бір арнайы белоктармен (апорферменттермен)
қосылып, тиісті ферменттер түзеді.
НАД және НАДФ молекуласындағы пиридин сақынасында азот төрт валентті,
бұл коферменттердің тотыққан түрі былай жазылады: НАД+ және НАДФ+.
Биологиялық жолмен тотыққан кезде Н- - гидрит ионы (протон мен екі
электрон) және Н+ протоны субстраттан бөлініп шығады. Бөлініп шыққан Н- -
гидридионы НАД+ немесе НАДФ+ байланысады да, НАДН және НАДФН
коферменттеріне дейін тотықсызданады ал Н+ протоны ерітіндіге ауысады.
Осыған байланысты НАД+ пен НАДФ+ екеуінің тотықсыздану реакциясы былай
жазылады:
НАД++ Н-+ Н+ НАД-Н+Н+
НАДФ++Н-+Н+ НАДФ-Н+Н+
НАД+ пен НАДФ- тотықсызданған кезде пиридиннің төрт валентті азотты үш
валенттіге ауысады және субстаррағы гидрид-ион С4 күйдегі никотинамидтік
сақинаға ауысады.
НАД+ және НАДФ+ коферменттері әдетте клеткада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz