Күн энергетикасы туралы жалпы түсініктер

І тарау

Күн энергетикасы туралы жалпы түсініктер

«Қазіргі уақыттағы, жер бетіндегі барлық энергия - өзгертілген күн жылуы болып табылады»

Ф. Энгельс

Күн сәулесі - тіршілік көзі

Шынында да, энергетика - өндірісті, ауыл шаруашылығын, транспорт пен үй шаруашылығын энергиямен қамтамасыз етуді көздейтін техниканың ірі және күрделі саласы. Энергетика туралы сөз болғанда, мына дәйекті мәселені еске алу керек: біздің дәуірімізде әр жылы 30 миллиард (3. 1013) квт. сағ. энергия пайдаланылады. Мұндай орасан көп энергияны өндіру үшін жер жүзіндегі ең ірі Братск ГЭС-і (қуаты 4 миллион 500 мың квт. ) 700 жыл үздіксіз жұмыс істеуі керек! Энергия пайдалану жылдан-жылға жедел өсіп келеді, оның соңғы жүз жылдағы (1860-1960жж. ) өсуі 30 есе болып отыр. Егерде соғыс болмастан энергетиканың өсуі тоқталмаған жағдайда, қазіргі уақытта энергияны пайдалану 2 есе артқан болар еді.

Халықтардың экономикалық жағдайлары мен өмір сүруінің жақсаруы тікелей энергетикаға байланысты. Осыған орай энергияны пайдалану өте үлкен шамаға жетіп отыр. Ғалымдардың есептеуінше, жер жүзі халықтарының пайдаланылатын энергиясының 80 проценті минерал отындардан (торф, көмір, газ, т. б. ), ал 20 проценті өндіріледі. Халықтарды қажетті энергиямен қамтамасыз етіп отыру үшін, энергия өндіруді әр жылы 5-7 процентке арттырып отыру қажет. Энергияның өсуі тек қана минерал отындардан өндірілсе, онда олардың қазіргі қоры тарихи аз уақытта таусылар еді. Энергияның өсуі жаңадан табылған энергия көздерінен өндірілсе, әлгі минерал отындардың қоры көп жылға созылар еді және оларды химиялық зат ретінде пайдаланудың мүмкіндіктері ашылар еді. Сондықтан жаңа энергия көзін ашу дүние жүзі ғалымдарының ежелгі мақсаты болып келеді. Мұндай энергия көздері табылып та жатыр. Соның бірі - атом ядросы ішінен зор қуатпен бөлініп шығатын атом энергиясы. Бірақ ертелі-кеш минерал отындардың қоры таусылатыны сияқты, жер қыртысындағы радиоактивті элементтердің де қоры таусылады. Одан басқа, атом энергиясын пайдаланғанда көп мөлшерде атмосфера тазалығы бұзылады. Соңғы уақытта атмосфераны табиғи күйінде сақтаудың өзі проблемаа айналып отыр. Дегенмен, қоры таусылып бара жатқан энергия көздерінің орнына жылу шығарғыштық қабілеттілігі мол қуаттың жаңа түрлері табылатындығы даусыз.

Мына таблицада табиғаттағы энергия көздері және олардың қуаты (квс - сағ. ) келтірілген.

3 - таблица

Бұл таблицадан жер бетіне әр жылы түсетін күн энергиясының мөлшері қайта жаңармайтын энергия көздерінің қуаттарының қосындысынан да көп екені көрінеді

(термоядролық энергияны есептемегенде) . Негізінен алғанда күн энергиясының әсерінен жер бетіндегі энергияның түрлері пайда болады. Партиямыздың программасында ғалымдардың алдында тұрған мақсат жайында: «Еліміздің энергетикалық және отын балансын зерттеу, энергияның табиғи көздерін игерудің ең тиімді жолын және жылу, ядро, күн, химия энергиясын тікелей электр-энергиясына айналдырудың әдісін іздеу, термоядролық реакцияны басқару проблемасын шешу» болып табылады делінген. Бірақ, термоядролық реакцияны, күн энергиясын пайдаланудың маңызы еліміздің энергетикалық қорын арттыратыны анық.

Шын мәнінде, таусылмайтын энергияны бізден 150 миллион километр қашықтықта орналасқан Күн бере алады. Жер атмосферасының беткі қабатына, күн радиациясының миллионнан бір бөлігінің жартысы ғана түседі, оның 40 проценті кері космос кеңістігіне шағылады, ал қалған 60 проценті атмосферада жұтыла отырып, жер бетіне келіп жетеді. Жер бетіндегі күн энергиясының қуаты 600 - 800вт/м ² болса, космоста (жер орбитасында) - 1-1, 5квт/м ² -қа жетеді. Жер бетіне жылына түсетін күн энергиясының шамасы 58*10 ¹⁶ квт-сағ. - қа тең.

Жер мен күн арасындағы жылу балансын салыстыру үшін ең үлкен өлшем бірліктер алынады, оны былай белгілейік.

Q- 10 ²¹ дж - 300. 000 млрд/квт. сағат энергия.

Әр жылы жер бетіне 2780 Q күн энергиясы түседі. Ол энергия төмендегі таблицада көрсетілгендей таралады.

Дүние жүзі бойынша энергия пайдаланудың динамикасын мына таблицадан көруге болады.

Бұл бүкіл халықтың пайдаланатын энергиясынан 20 мың есе көп немесе шамамен секундына 585 вагон тас көмірді жаққанда өндірілетін энергиямен эквивалентті (әр вагонда 100 тонна көмір көмір бар деп есептегенде) . Жер минутына 40 мың миллион литр суды қайнататындай жылу алады. Күн - жер бетіндегі барлық биологиялық, физикалық-химиялық құбылыстардың негізі. Қазіргі қаман астрономдары мен астрофизиктері: «Күн басқа планета бетіндегі тіршіліктің де көзі» деген пікірді теріске шығармайды.

Күннің беті үлкен экранмен жабылып, оның сәулесі жер бетіне бірнеше күн түспей тұрсын делік. Бұл жағдайда жер бетінде қандай құбылыстар болар еді?

Жер бетінің температурасы жылдам-ақ 0 ⁰ С-ға төмендеп (бәлкім, аяз басталатын шығар) қараңғылық басталар ма еді, өзендердің ағысы тоқталады. Жел тынады, мұхиттар түбіне дейін қатады. Атмосфераның өзі де сұйыққа айналады, тіршіліксіз дүние басталады. Жерді қалыңдығы бірнеше метрге дейін баратын мұз қаптар еді. Мұндай суықта өсімдіктер, микроорганизмдер, жануарлар т. б. тірі жәндіктер өмір сүруін тоқтатады (мүмкін, анаэроб бактериясының тірі қалуы) . Күн тұтылған уақытта, күннің беті айдың көлеңкесінде қалқаланып қалады, сол сәтте жер бетінде ауа температурасының аз да болса төмендегені, жел тұруы, т. б. құбылыстар байқалады. Бірақ, Күн сәулесі жер бетіндегі толық тұтылған аймақтарға ғана түспейді. Бұл аймақтың ауданы жер ауданының 6 процентіне тең болады да, Күн тұтылу ұзақтығы бірнеше минутқа дейін созылады. Сондықтан Күн тұтылғанда, Жер атмосферасының температурасы өте аз шамаға төмендейді.

Табиғатта, күн сәулесінің әсерінен өсімдіктердің көк жапырақтарында фотосинтез процесі жүреді, яғни көмірқышқыл газы мен су қосыла келіп органикалық заттардың молекуласы түзіледі де, өсімдіктердің өсуі басталып, тірі организмдер мен адамдардың өмір сүруіне жағдай жасалынады. Фотосинтез құбылысының салдарынан жер қыртысында көмір, торф, газ т. б. заттар пайда болған, оларды жылу энергетикада және химия өндірісінде шикізат ретінде мол пайдаланудамыз. Күн сәулесінің әсерінен судың буланып жаңбыр, қар, бұлттың шығуы, жер бетінің бір қалыпты қызбауынан желдің пайда болып, су буларын алыс жаққа алып кету құбылыстары байқалады. Бұл құбылыстардың жер бетіндегі маңызы өте зор, өйткені бұл процестерсіз тіршіліктің шырқы бұзылған болар еді.

Жер бетіндегі тіршілік үшін биогеносфера қабатының маңызы зор. Биогеносфера - жерді қоршап тұрған атмосфераның жұқа қабаты. Оның жоғары шекарасында адам ауадағы оттегін сіңіре алмайды, ал оның төменгі шекарасы - мұхиттың түбінще де өмір сүре алмайды. Биогеносфера күн сәулесінің атмосфераға әсерінен пайда болған қабат. Фантастардың айтуынша, мұнан миллиардтаған жылдар бұрын, жер астероид - Икарға ұқсас, тұрақты атмосферасы болмаған. Күн сәулесі таудың төбелерін қыздырған. Атмосфера ішіндегі сутегі және көмір қышқыл газынан газ және су қабаты пайда болып, сондай-ақ олар планетаның температурасын реттеп тұрған. Атмосферада жаңа компоненттердің пайда болуы, ондағы құбылыстарды күрделендіреді де жердің экваторлық бөлігіндегі мұхитта, өмірдің басталуына себепші болды.

Тірі жәндіктер топырақ құрамын байытып, әр түрлі торф, көмір, т. б. сияқты заттарды құрайды. Көмірқышқыл газының атмосферада кемуі оттегінің көбеюіне әкеліп соқты. Тірі жәндіктердің өмір сүруіне органикалық заттар жетіспеді. Сондықтан өсімдіктер пайда болды да олар күн жарығын өз бойына дарытып, оны атмосферадағы көмір қышқыл газымен араластырып, органикалық заттардың пайда болуына тиісті әсер етті. Бұл құбылыста фотосинтездің маңызы зор. Биогеносфера қабаты біздің планетамызды қолайсыз космостық құбылыстардан да сақтап тұрады.

Ауа қабаты жерді қоршай орналасқан және ол екі жақты сүзгінің қызметін атқарады: бізге зиян келтіретін қысқа толқынды жер бетіне түсірмейді және керісінше космос кеңістігіне қыздырылған жерден таратылатын ұзын толқынды жібермейді. Бірнеше қабатты осындай «көрпеден» құралған атмосфера «парник әсерлі» құбылыс тудырады. Атмосфераның өзі күннен қызу ала отырып, жерді қалыптан тыс қызып кетуден сақтайды және қызып тұрған жерді суынудан қорғайды. Сондықтан біздің планетамыздың күндізгі және түнгі температураларының айырымы айта қалаларлықтай көп емес. Біздің планета климатына парник тәрізді құбылыстың тигізетін әсері мол. Қазіргі өндірістерден атмосфераға жылына 6 миллиард тонна оттегі бөлініп шығады. Адам баласы өндірісті игергелі және қазбалы отынды жағудың технологиясын үйренгелі атмосфераға бөлініп шыққан оттегінің мөлшері 400 миллиард тоннаға тең болар еді. Бұл газдың басым көпшілігін өсімдіктер сіңіріп алатындықтан, оның атмосферадағы қоры онша көп емес. Сол қалдықтың өзі жерден таралатын инфрақызыл сәулелерді (жылулық толқындарды) жиі сіңіріп, ауаның орташа температурасын жоғарылатуға ықпалын тигізеді. Осы құбылыстың әсерінен кейбір теңіздердің суы жылып, балықтардың ауысуына әсерін тигізіп отыр.

Кейбір оқымыстылар, ауаның әр жылғы температурасы 3-5 градусқа артып отырса, онда жер бетіндегі қарлар және полюстегі мұздар еріп, жер бетін тереңдігі 80-90метрлік су қатпайтынын айтады. Өмірге түңіле қарайтындар, болашақта ауаны тазартататын шаралар қолданбаса, келесі ғасырдың ортасында жер бетін су қаптайтындығын ескертеді. Әрине, олардың пікірі шамадан асып кеткен, ағат болжамдар. Шын мәнінде, техникалық прогрестің өсуі планетаның жылу режиміне белгілі мөлшерде әсер етеді.

Күн сәулесі жер бетіне түскенде, атмосфераның динамикасы физика заңына толық бағынатын қозғалыста болады. Күн жылуының жер бетінде біркелкі таралмауынан атмосфера қозғалысқа түседі. Жер бетіндегі ендігі аз белдеулерде жылу көп, ал полюстерде суық болады. Себебі полюстерге түсетін күн сәулесінің тығыздығы экваторға қарағанда көп. Бірақ, полюстегі мұз және қар қабаттарынан инфрақызыл сәулелер кері шағылып атмосфераға таралады. Егерде экваторлық аймақ полюстерден оңашаланған болса, онда олардың арасындағы температураның айырымы уақытқа байланысты артар еді. Бірақ жел арқылы жылу алмасуы болғандықтан әлгі температуға айырымы белгілі шектен аспайды. Жылы ауа ағымы жоғары биіктікте полюске қарай, ал ондағы суынған ауа жер беті бойынша экваторға қарай қозғалады. Осындай желдің әсерінен жылына 520 текше километр су тасымалданады екен. Күн сәулесінің әсерінен жер бетіндегі сулардан секундына 45 миллион тонна бу пайда болады. Желдің әсерінен ол бу қайтадан су немесе қар болып жер бетіне жауады.

Күн энергиясын пайдаланудың зерттейтін жылу - энергетика ғылымының саласын - гелиотехника деп атайды. Гелиотехника проблемасымен ғалымдар ғасырлар бойы айналысып келеді, ал олардың негізгі ойлары мен идеялары іс жүзінде асырылу мен қатар жаңа идеялар туып гелиотетехниканың салалары көбейіп келеді. Осыған байланысты, американ инженері Дж. Эриксон былай дейді: «Архимед рычагтың жәрдемімен жерді көтермекші болды. Мен, күн жылуын шоғырландыра отырып, жердің қозғалысын бірден тоқтата алатындай күшті алуға болатынын қуаттаймын». Осындан барып: не себепті күн энергиясын пайдалану соңғы уақытқа дейін із жүзінде кеңінен пайдаланылмай келеді? - деген заңды сұрақ туады. Бұл сұрақтың жауабын оқымыстылар, біріншіден, былай түсіндіреді: соңғы уақытқа дейін, дүние жүзі бойынша пайдаланатын энергияның мөлшері, жер қыртысында орасан көп қоры бар отындар таусылып қалатын «қорқынышты» халге жете қойған жоқ. Сонымен қатар жаңа энергия көзін игеру, зерттеу жұмысына көптеген материал шығын болады. Екіншіден, күн энергиясын ауыл шаруашылығында, өндірісте, техникада пайдалану физика, химия, автоматика, т. б. ғылым салаларының жетістіктеріне тікелей байланысты.

Соңғы уақытта, гелиотехниканың кейбір мәселелері, ертеректе қиял сияқты болғанымен автоматика, оптика, космонавтиканың тез және жедел қарқынмен өсуіне байланысты жүзеге асып отыр. Бұл туралы академик М. Стыркович былай дейді: «Біз электроэнергетиканы да, жылу энергетикасын да және электрохимия энергетикасын да алға қарай дамыту табалдырығында тұрмыз. Энергетика басқа ғылым мен техниканың саласына қарағанда жаңа күштер мен әр түрлі бағыттардағы мамандарды біріктіруді талап етеді, олар энергетикада өздерінің білімдерін іске асыруға мүмкіндік алады. Жаңа энергетиканың аса қызық өркендеуі, ғылымның әр саласындағы талапты жастарды еліктіретінінде дау жоқ. Біз энергетиканың одан әрі табысты болуының ең негізгі шарттарының бірі осы екенін көреміз».

ІІ тарау

Төмен температуралы гелиоэнергетикалық қондырғылар

«Жылу жәшігі» принципінде жұмыс істейтін қондырғылар

Күн энергиясымен жұмыс істейтін қондырғыларды температураға байланысты мынадай екі топқа бөлуге болады.

1. Төменгі температура 0-1500С аралығында, жұмыс істейтін қондырғылар;
2. Жоғары температурада (150-35000С аралығында) жұмыс істейтін қондырғылар.

Күннің сәулелік энергиясынан жылу және электр энергиясын өндіру мәселесі соңғы жылдары көптеген елдерде зерттеле бастады. Бұл мәселеге көбірек көңіл аударылуы дүние жүзінде энергия тұтыну мұқтаждығы күн сайын артып және қайта жаңармайтын энергетикалық ресурстар қорының шектелуіне байланысты жаңа энергетикалық көздер табу керек болып отыратындығымен сипатталады.

Өндірістің, халық шаруашылығының көптеген салаларын және халықтың ыстық суға мұқтаждығын күн энергиясымен өтеу экономикалық зор маңызы бар мәселе.

Әр түрлі энергия қорларынан алынатын (мегакалория) жылу мөлшерінің құны (соммен) :

Котельді қондырғанда газ жаққанда -2, 5-3, 0

Өнеркәсіптен шыққан жылу қалдықтарын

пайдалану -0, 5-1, 0

Геотермальды ыстық су көздері -0, 6-0, 7

Күн энергиясынан алынатын жылу -0, 3-0, 4

Ысытылған суды технологиялық процестерде айналым зат есебінде қолданылатын, химия және консерві кәсіпорындары, сонымен бірге сирек металдар өндіретін өндіріс орындардың мұқтаждығын жаз айларында күн энергиясынан алынатын жылу есебінен толық қамтамасыз етуге болады. Күн энергиясын пайдалану жөнінде жүргізілген экспериментальды және теориялық зерттеудің қорытындылары тек қана халықтың ыстық суға мұқтаждығын өтеуге ғана емес, сонымен бірге кәсіпорындарда және ауыл шаруашылығының ыстық суды қажет ететін барлық салаларында қолдану қазірдің өзінде тиімді екені көрініп отыр.

Әр түрлі мақсатта қолданылатын күн энергиясымен жұмыс істейтін қондырғылардың ішінде, күн энергиясын шоғарландыруды қажет етпейтін, конструкция құрылымының қарапайымдылығы жағынан «Жылу жәшігі» деп аталатын су қыздырғыш күн қондырғысын ерекше атап өтеміз.

«Жылу жәшігі» принципін 1770 жылы Сосюр ұсынған.

Егер күн сәулесі энергиясын қабылдайтын беті қара түске боялған ағаштан жасалған төрт бұрышты жәшікке орналастырып, беткі жағын шынымен қаптап мүмкіншілігі болғанша күн сәулесінің бағытына перпендикуляр орналастырсақ, онда жәшіктің ішкі жағында температура көтеріле бастайды. Бір өлшем ауданға келіп түсетін күн сәулелік радиациясының қуаты неғұрлым зор болып, қоршаған ортаның температурасы жоғары және жәшіктің бүйір қабырғалары мен түпкі жағы жылу өткізбейтіндей етіп жасалынса, оның ішкі жағындағы температура да соғұрлым жоғары болады. Шыны қабаты толқын ұзындығы 0, 8-ден 3, 0 мк аралығындағы инфрақызыл сәулелерді шамалы сіңіреді. Сіңіруден өткен күн сәулесі қара бояумен боялған металл бетіне келіп түскеннен кейін сіңеді. Қызған металдың беті - жылу өткізгіштік, сәуле түріндегі жылу шығару және конвекция арқылы жарым-жартылай жылу мөлшерін шығындайды. Металл сыртының температурасы 70-90 ⁰ С-қа дейін көтеріледі, бұл кезде сәуле түріндегі жылу шығару ұзын толқын ұзындығына шыны сырты буылдыр, конвекция түрінде шығындалатын жылу мөлшерінің шамасы көп емес, өйткені металдың үстіңгі қабаты сыртқа жылу алмастырмайтындай етіп бөлінген. Сол себептен мұндай қарапайым «жылу жәшігімен» жеткілікті шамада күн энергиясын жинақтауға болады. Қорғаныш шыны қабатын арттыру арқылы жәшіктің ішкі жағындағы температураны едәуір жоғарылатуға болады. К. Г. Трофимов «Жылу жәшігінің» ішкі жағына 8 қабат шыны бет орналастырып, оның ішкі жағындағы температураны 250 ⁰ С-ге жеткізген.

Міне, осы «Жылу жәшігі» тиімділігіне сүйеніп қарапайым күн-су ысытқыш қондырғылары жасалған. Жоғарыда көрсетілгендей күн сәулесі шыны қабатына сіңеді. Олай болса, іс жүзінде қажетті мөлшерде ысытылған су алу үшін шыны қабатының қолайлы түрі қарастырылады, яғни екі немесе үш шыны қабаты қойылу керек, ал бұл мәселе тікелей тәжірибеде анықталады.

Қазіргі уақытта күн сәулесі түсетін ысытқыш қондырғылардың әр түрлі конструкциялары жасалынған, дегенмен бұл қондырғылардың негізгі бөлігі жылу өткізгіштігі нашар әр түрлі құрылыс материалынан жасалған жәшіктен және ішіне қыздырылатын су жүретін темір немесе пластмассадан жасалған тұтас металл бетке орналастырылады. Қондырғыштың түп жағы фанермен қапталады. Фанер мен металл бет аралығына жылу өткізбейтін зат төселеді.

Бұл су ысытқыш - су жүретін құбырлар темір табақшалармен берік жылу қосылған жағдайда ғана тиімді жылу машинасы болып табылады. Тағы бір айта кететін мәселе - су жүретін құбыр мен тұтас металл табақшалар берік жылулық байланыста болу үшін оларды бір-біріне дәнекерлеу керек. Бұл, әрине, күрделі жұмыс. Сонымен бірге су жүретін металл құбырлар мен металл табақшаның (металл бет) бос кеңістігінде белгілі бір температура айырымы (градиенті 16 ⁰ -18 ⁰ шамасында) пайда болады. Осының нәтижесінде бұл кеңістікте жылу сәуле түрінде сыртқа шығындалады.

Демек, бұл айтылған фактілер І-ші жүйенің негізгі кемшіліктері болып табылады.

Бұл жүйенің басқа осы типтес конструкциялармен салыстырғанда мынадай негізгі артықшылықтары бар:

1. су жүретін құбырлар жазық металл бетке дәнекерленетіндіктен берік жүйе құрады.
2. жүйе тұтасымен жоғары қысымға төзімді.

Егер екі жазық металл бетті периметрі бойынша электр-контакт әдіспен дәнекерлеп, сонымен бірге көлденең немесе бойлық бағытта белгілі бір аралық тастап, нүктелік дәнекерлеу әдіспен дәнекерлесек, онда су жүретін құбырлары (саңлауы) бар күн-су ысытқыш қондырғының сәулелік энергиясын сіңіретін қабылдағышын (қазан) жасаймыз. Мұндай типті күн-су ысытқыш қондырғының өзіндік кемшіліктері де бар. Мәселен, шамалы гидростатикалық қысымда 0, 2-0, 2кг/см ² -лік жеткілікті шамада кернеу пайда болып, жазық металл беттегі жапсарлар сөгіле бастайды.

Көлбеу орналасқан науа тәрізді элементтерден тұратын күн-су ысытқыш қондырғының жылу қабылдайтын бөлегінен су ағып өте бастаса, онда белгілі уақыт өткен соң су булана бастайды. Су булары конденсациялық сыртқы қабықша қызметін атқаратын мөлдік қабықшаға конденсациялана бастайды. Соның нәтижесінде қондырғыда қосымша жылу шығыны пайда болады. Сонымен бірге мөлдір қабықшада конденсаттың пайда болуы, оның үстіне келіп түсіп жатқан күн сәулесіне шағылысу қасиетін төмендетеді. Осының салдарынан судың тепе-теңдік қалыптағы температурасы да төмендейді. Нәтижеде қондырғының пайдалы әсер коэффициенті мен жылу өндіріп шығару өнімділігі кемиді.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс