ХХ ғасырдың 70-80-ші жылдарындағы әміршіл-әкімшіл жүйенің дағдарысының және оған қарсы орын алған наразылықтарды бүгінгі күннің талабына сай зерделеу
КІРІСПЕ
І тарау. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНДАҒЫ ҚАЙШЫЛЫҚТАР
І.1. 60.70 жж. Қазақстанның әлеуметтік.экономикалық өміріндегі теріс құбылыстар.
І.2. 70.80 жылдардағы қоғамдық.саяси өмір.
ІІ тарау. Әміршіл . әкімшіл жүйеге қарсы наразылықтар және оның Қазақстандағы көрінісі.
2.1. Кеңестік әміршіл.әкімшіл жүйеге қарсы туған наразылықтар
2.2. Жасырын құрылған саяси ұйымдар және олардың қайраткерлерінің қудалануы
ҚОРЫТЫНДЫ
І тарау. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНДАҒЫ ҚАЙШЫЛЫҚТАР
І.1. 60.70 жж. Қазақстанның әлеуметтік.экономикалық өміріндегі теріс құбылыстар.
І.2. 70.80 жылдардағы қоғамдық.саяси өмір.
ІІ тарау. Әміршіл . әкімшіл жүйеге қарсы наразылықтар және оның Қазақстандағы көрінісі.
2.1. Кеңестік әміршіл.әкімшіл жүйеге қарсы туған наразылықтар
2.2. Жасырын құрылған саяси ұйымдар және олардың қайраткерлерінің қудалануы
ҚОРЫТЫНДЫ
Республикада экономика мен саясатта орын алған үстірт өзгерістер ақырында тұйыққа тіреліп дағдарыс жағдайына алып келді. әкімшіл-әміршіл жүйе кезінде жүргізілген реформалар қиратып-бүлдіруші сипатта, сонымен қатар орасан зор есепсіз қаржы талап ететін ауқымды мазмұнда іс-жүзіне асырылды. Бұл кезеңде Кеңес үкіметінің әкімшілік бюрократиялық тәсілі жаппай үстемдік құрды және сонымен қатар бұл қоғамда өмір, уақыт талап еткен нарықтық қатынастарды тиімсіздікке, жоққа шығаратын концептуальды теория басты орын алды. Сондықтан 70-80 жылдары ел экономикасындағы дағдарыс нақты көрініп, терең орнықты. Мұндай экономика саласындағы дағдарыс халықтың тұрмыс, халінің төмендеуіне, ауыр жағдайға әкеліп соқтырды.
Өкінішке орай Кеңес дәуірінде қоғамның барлық саласында орын алған жоғарыда көрсетілген келеңсіз жағдайларды ғылыми талаптарға сәйкес объективті талдайтын, күрделі еңбектер мен аталмыш кемшіліктердің шынайы себептерін көрсететін батыл ой пікір болмады, біржақты коммунистік саясат үстемдігі бұған мүмкіндік бермеді. Ол кезде шынайы тарихи принциптер негізіндегі зерттеулерден сыни талдау жасайтын ғылыми шығармаøылықты талап ету, Кеңестік тоталитарлық жүйе кезеңінде мүмкін еместі.
Бұл әкімшіл-әміршіл жүйенің жүргізіп отырған саясатын сынау, ол жылдары коммунистік идеологияның өзін және «кемелденген социализмнің» жетістіктерін жоққа шығару ретінде қабылданатын, ал мұндай әрекетке барғандар батыл қудаланатын еді.
Бүгінде Қазақстан өз алдына тәуелсіз мемлекет жағдайына қол жеткізгенде тарихымыздағы осы олқылықтың орнын толтыруға жағдай жасалуда. Сондықтан да тоталитарлық жүйе кезінде біржақты, кейде субъективті және коммунистік идеология рухында зерттелген мәселелерді қазіргі заманның талабына сай, өткен тарихқа сын көзбен қарап, оларды жаңаша зерделеп, сараптау міндеті туындайды. Осыған байланысты көрнекті тарихшы Т.Омарбековтың мынадай сөздерін келтіруді жөн санаймын: «Тарих тағылымы мынаны үйретеді: кез-келген мәдениетті халық өзінің ұлттық тәуелсіздігін алып, басқа мемелекеттің саяси ықпалынан босанған сәтте бұрын отаршылдық бұғауында бұрмаланған тарихын қайта қарауға және ұлт тарихының назардан тыс қалған мәселелерін толық қамтып жазу мәселесін жедел қолға алуға ұмтылады» /1/.
Өкінішке орай Кеңес дәуірінде қоғамның барлық саласында орын алған жоғарыда көрсетілген келеңсіз жағдайларды ғылыми талаптарға сәйкес объективті талдайтын, күрделі еңбектер мен аталмыш кемшіліктердің шынайы себептерін көрсететін батыл ой пікір болмады, біржақты коммунистік саясат үстемдігі бұған мүмкіндік бермеді. Ол кезде шынайы тарихи принциптер негізіндегі зерттеулерден сыни талдау жасайтын ғылыми шығармаøылықты талап ету, Кеңестік тоталитарлық жүйе кезеңінде мүмкін еместі.
Бұл әкімшіл-әміршіл жүйенің жүргізіп отырған саясатын сынау, ол жылдары коммунистік идеологияның өзін және «кемелденген социализмнің» жетістіктерін жоққа шығару ретінде қабылданатын, ал мұндай әрекетке барғандар батыл қудаланатын еді.
Бүгінде Қазақстан өз алдына тәуелсіз мемлекет жағдайына қол жеткізгенде тарихымыздағы осы олқылықтың орнын толтыруға жағдай жасалуда. Сондықтан да тоталитарлық жүйе кезінде біржақты, кейде субъективті және коммунистік идеология рухында зерттелген мәселелерді қазіргі заманның талабына сай, өткен тарихқа сын көзбен қарап, оларды жаңаша зерделеп, сараптау міндеті туындайды. Осыған байланысты көрнекті тарихшы Т.Омарбековтың мынадай сөздерін келтіруді жөн санаймын: «Тарих тағылымы мынаны үйретеді: кез-келген мәдениетті халық өзінің ұлттық тәуелсіздігін алып, басқа мемелекеттің саяси ықпалынан босанған сәтте бұрын отаршылдық бұғауында бұрмаланған тарихын қайта қарауға және ұлт тарихының назардан тыс қалған мәселелерін толық қамтып жазу мәселесін жедел қолға алуға ұмтылады» /1/.
1. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті: көмекші оқу құралы – Алматы: Санат 1997 – 320 бет.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне арналған салтанатты жиналыста жасаған баяндамасы // Егемен Қазақстан – 1996, 17 желтоқсан.
3. Қозыбаев М. «Сағыңды сынар күн туды: (Ресейдің Қазақстанды отарлау тарихынан)» // Егемен Қазақстан. 1996 – 28 наурыз. Тәкенов Ә. Қазақ тарихының зары // Қазақ тарихы – 1996. №1; 5-7 бет.
4. Кунаев Д. «От Сталина до Горбачева (В аспекте истории Казахстана)». А., Санат, 1994 – 350 стр.
5. Байтілен С., Рысбаев К. Қазақстан дербес мемлекет – Жамбыл; - ЖШС «Рысбаева и КО» - 1995; 55 бет.
6. Заң газеті – 1997. 28 мамыр, № 22 – 5 бет.
7. Қонаев Д.А. Өтті дәурен осылай. Алматы РГЖИ «Дәуір МП Ынтымақ», 1992. Кунаев Д.А. От Сталина до Горбачева. Алматы, 1994.
8. Аяганов Б.Социальное-экономическое и общественно-политическое развитие Казахстана с 1970 по 1990-ый год. Автореферат диссертации… Алматы., 1995. 8-9 бб.
9. История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. Алма-Ата., 1980. 11 б.
10. История рабочего классаСоветского Казахстана. Т. 1. – 1987.
11. Аубакиров Я. Социально-экономическое преобразование в сельстком хояйстве Казахстана. Алма-Ата., 1984.; Баймуратов У.Б. Экономические приоритеты развитого социализма (на материалах Казахской ССР)Алма-Ата., 1983; Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана на пути к рынку. Алматы., 1994. Сагадиев К.А. Управление материально-техническим снабжением в Казахстане. Алматы., 1995.; Арынов Е. Экспортная ориентация национальной экономики. Алматы., 1994.
12. Тулепбаев Б.А. Социалистические аграрные преобразования в Средней Азии и Казахстане. М., 1984.; Асылбеков А. Формирование и развитие кадров железнодорожников Казахстана (1917-1970 гг) Алма-Ата., 1973. Турсунбаев А.Б. Курсом интенсификации: Аграрная политика КПСС в Казахстане на этапе развитого социализма. (1965-1982 гг). Алма-Ата., 1985.; Дахшлейгер., Нурпеисов К.Н. История крестьянства Советского Казахстана. Алма-Ата., 1985; Жакыпбек С.К. История легкой индустрии Казахстана (1917-1980 гг.). Алма-Ата., 1984.
13. Қозыбаев М.К. история и современность. Алма-Ата., 1991. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы., 1992.
14. Зорин В.И. Сельскохозяйственный рабочий класс Казахстана: формирование, развитие, социальные изменения. Алма-Ата., 1972; Аженов М. Социальные изменения в рабочем классе в условиях развитого социализма. Алма-Ата., 1988.
15. Балакаев Т.Б. Колхозное крестьянство Казахстана в годы Великой Отечественной войны. Алма-Ата., 1971; Соскин С.Н. Социальная структура современного села. Алма-Ата., 1978.
16. Тастанов Ш.Ю. Советский опыт формирования и развития интеллигенции ранее отссталых народов (на примере Казахстана). Алма-Ата., 1975;
17. Сужиков М.М. Напряженность или гармонизация? Алма-Ата., 1991.
18. Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Соцтально-демографические процессы в Казахстане. (1917-1980 гг). Алма-Ата., 1991; Базанова Ф.Н. Формирование и развитие структуры населения Казахской ССР. Национальный аспект. Алма-Ата., 1987.; Тәтімов М. Халықнама немесе сан мен сана. Алматы., 1992.; Алексеенко А.Н. Население Казахстана 1920-1990 гг. Алматы., 1993.
19. Воспитание культуры межнациональных отношении. Материалы республиканской научно-практической конференции. Алма-Ата.,. 1988; Формирование рыночных отношении в республике Казахстан: политические и экономические и социальные аспекты. Алма-Ата., 22-24 апрель. 1992. Теоретико-методологические проблемы истории Казахстана. Алматы., 21-22 июнь. 1993. и др.
20. Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. Алма-Ата., 1991. Он же. Без правых и левых. М., 1991. Он же. Победа в Великой Отечественной войне немеркнущий народный подвиг. Доклад на торжественном собрании посвященном 50-летию Победы. // Казахстанская правда. 1995. 11 мая.
21. Қонаев Д.А. Өтті дәурен осылай. РГЖИ. Дәуір. МП Ынтымақ. Алматы., 1992.
22. Геннади Толмачев Д.А.Қонаевпен кездескен 50 сәт. Шәмшәтұлы И. Д.А. Қонаев қызметінен қалай кетті // Ақиқат жірналы. 1995. №5. 49-50 бет.
23. Олкотт Брилл Марта. Қазақтар (ағылшын тілінде). Стенфорд университеті, 1987 ж.; Геннадий Толмачев «Д.А.Қонаевпен кездескен 50 сәт». Алматы. «РГЖИ» Дәуір. 1998.; Шәмшәтұлы И. «Д.А.Қонаев қызметінен қалай кетті?» // Ақиқат журналы.
24. Қонаев Д.А. Өтті дәурен осылай. РГЖИ. Дәуір. МП Ынтымақ. Алматы., 1992. 253 б.
25. Сармурзин А.Г. Деятельность КПСС по индустриальному развитию Казахстана. 1995-1977 гг.Алма-Ата., 1991. с. 62.
26. Экономика Казахстана за 60 лет. (1917-1977 гг.) Алма-Ата., 1977. с. 73.
27. Народное хозяйство Казахстана за 70 лет. Алма-Ата., 1990. с. 294.
28. Информация о переписках по отчетности по вводу в действия объектов социальной сферыв 4 квартале. 1989. 21.02.1990.; Аяғанов Б. Дағдарыстың тамыры. // Ақиқат. 1995. № 5. 45-46 бб.
29. Совершенствование национальных отношений и интернациональное воспитание трудящихся. // Вопросы теории и практики. Алматы., 1989. с. 40.
30. Казахстанская правда. 1989. 4.02.
31. Смағұлов С.С. Ауылшаруашылығы және ғылым: мәселеге жаңаша көзқарас.(1970-1980 жж.). // Халықаралық Бекмаханов оқуларының материалдары. әл-Фараби атындағы ҚазҰУ. 21-23 мамыр. 2003 ж.
32. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Очерк. Алматы., 1994. 392-393 бб.
33. Егемен Қазақстан. 1998. 22.09.
34. Назарбаев Н.А. Стальной профиль Казахстана. Алма-Ата., 1986. с. 37.
35. ХІІІ съезд Компартии Казахстана. Стенографический отчет. Алма-Ата., 1972. с. 69.
36. Тілегенов Б. Тұйық өмірдің құпиясы. Алматы., 1992. 35 б.
37. ХҮІ съезд Компартии Казахстана. Стенографический отчет. Алма-Ата., 1986. с. 77.
38. Аяғанов Б. Дағдарыстың тамыры: 70-80 жылдардағы республика қоғамдық-саяси өмірінің даму үрдістері. // Ақиқат. 1996. № 5. 44 б.
39. Бұл да сонда. 45-46 бб.
40. ХҮІ съезд Компартии Казахстана. Стенографический отчет. Алма-Ата., 1986. с. 79.
41. Лапин Н.И. Тотальное отчуждение и общий кризис раннего социализма. Вестник АН СССР. № 5, 1990 жыл.
42. Қонаев Д.А. Өтті даурен осылай. … 293 б.
43. Аяғанов Б. Дағдарыстың тамыры: 70-80 жылдардағы республика қоғамдық-саяси өмірінің даму үрдістері… 48 б.
44. Бұл да сонда. 49 б.
45. Зеңгіров Е. Дақпырт пен шындық /Қазақстанда өткен 1959 ж. Теміртау оқиғасы, 1979 ж. өткен Ақмола оқиғасы, 1991 ж. өткен Есік оқиғасы, 1986 ж. Желтоқсан оқиғасы жайлы/. // Түркістан газеті, 1997 ж. тамыз.
46. Қазақстан траихы. Көне заманнан күні бүгінге дейін. /очерк/. – Алматы “Дәуір баспасы”, 1994, 373 б.
47. Зеңгіров Е. Дақпырт пен шындық /Қазақстанда өткен 1959 ж. Теміртау оқиғасы, 1979 ж. өткен Ақмола оқиғасы, 1991 ж. өткен Есік оқиғасы, 1986 ж. Желтоқсан оқиғасы жайлы/. //Түркістан газеті, 1997 ж. 20 тамыз.
48. Қазақстан траихы. Көне заманнан күні бүгінге дейін. /очерк/. – Алматы “Дәуір баспасы”, 1994, 397 б.
49. Толмачев Г. “Д.А.Қонаевпен кездескен 50 сәт”. – Алматы 1998, РГЖИ “Дәуір баспасы”. – 95-97 бб.
50. Бұл да сонда...
51. Национальный состав насаления Казахстана по данным Всесоюзной переписи населения 1979 г.
52. Статический сборник по отдельным показателям всесоюзных переписей поселения 1939, 1959, 1970, 1979, 1989 гг. – Алма-Ата, 1991
53. История Казахстана народы и культуры. –Алматы: Дайк-Пресс, 2001, 594-595 бб.
54. Әмірқызы К. “Біз білмейтін 135 қақтығыс тың игеру жылдары көрініс берген еді” // Егемен Қазақстан, 2002, 27 ақпан
55. Бұл да сонда...
56. Бұл да сонда...
57. Қойгелдиев М. Тоталитаризмді тұңғыш рет тітіреткен. // Егемен Қазақстан, 2001 ж., 17 желтоқсан
58. Спанова Р. “Біз білетін Желтоқсан”. – Алматы “Жалын” баспасы, 2000
59. Қойгелдиев М. Тоталитаризмді тұңғыш рет тітіреткен. // Егемен Қазақстан, 2001 ж., 17 желтоқсан
60. Мағыстау газеті. – 1986 ж., 26 қараша
61. Ербақы Б. Жаңаөзен көтерілісі. // Ана тілі №42. 18 қазан, 2001 ж.
62. “Жаңаөзен” газеті. 1992 ж., 23 маусым
63. Ербақы Б. Жаңаөзен көтерілісі. // Ана тілі №42. 18 қазан, 2001 ж.
64. Әлиханұлы Ж. “SOS белгісі”. // Егемен Қазақстан, 2002 ж., 30 қазан (ақын Арман Қаниевтің берген сұхбатынан).
65. Оңғар Өмірбек Азаттықтың ұшқынын алаулатқан. // Егмен Қазақстан 1998, 20 мамыр.
66. ҚР Парламенті мәжілісінің депутаты Жекен Қалиұлы: “Түрмеде өткен жылдары жайлы айтқым келмейді”.
67. Есмаханұлы С. “Меңдияр аға диссидент болған? Сыр бойы назеті, 1998 ж., 26 қыркүйек.
68. Бәкірұлы Ө. Тасжүрек тағдыры. // Сыр бойы газеті 1998 ж., 26 қыркүйек
69. Серік Пірназар “Жындыхана арқылы жазалау” қызылордалық тақсырет туралы деерк. // Егемен Қазақстан, 2001 ж., 19 мамыр
70. Қуанышбекқызы Ж. “Диссидент”. // Егемен Қазақстан, 2000 ж., 31 мамыр
71. Данияров Т. “Жас Тұлпар” // Лениншіл жас, 1990 ж., 21-27 сәуір, 77-78 бб.
72. Қазақстан тарихы. Көнезаманнан күні бүгінге дейін /очерк/ Алматы: “Дәуір баспасы”, 1994, 395 б. М.Қозыбаев «Үміт - өмір өзегі». Егемен Қазақстан. Алматы, 1996. 13 қыркүйек.
73. Қ.Қаратаев «Жүз жылдың ақ-қарасы». – Алматы, 1993, 6 бет.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне арналған салтанатты жиналыста жасаған баяндамасы // Егемен Қазақстан – 1996, 17 желтоқсан.
3. Қозыбаев М. «Сағыңды сынар күн туды: (Ресейдің Қазақстанды отарлау тарихынан)» // Егемен Қазақстан. 1996 – 28 наурыз. Тәкенов Ә. Қазақ тарихының зары // Қазақ тарихы – 1996. №1; 5-7 бет.
4. Кунаев Д. «От Сталина до Горбачева (В аспекте истории Казахстана)». А., Санат, 1994 – 350 стр.
5. Байтілен С., Рысбаев К. Қазақстан дербес мемлекет – Жамбыл; - ЖШС «Рысбаева и КО» - 1995; 55 бет.
6. Заң газеті – 1997. 28 мамыр, № 22 – 5 бет.
7. Қонаев Д.А. Өтті дәурен осылай. Алматы РГЖИ «Дәуір МП Ынтымақ», 1992. Кунаев Д.А. От Сталина до Горбачева. Алматы, 1994.
8. Аяганов Б.Социальное-экономическое и общественно-политическое развитие Казахстана с 1970 по 1990-ый год. Автореферат диссертации… Алматы., 1995. 8-9 бб.
9. История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. Алма-Ата., 1980. 11 б.
10. История рабочего классаСоветского Казахстана. Т. 1. – 1987.
11. Аубакиров Я. Социально-экономическое преобразование в сельстком хояйстве Казахстана. Алма-Ата., 1984.; Баймуратов У.Б. Экономические приоритеты развитого социализма (на материалах Казахской ССР)Алма-Ата., 1983; Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана на пути к рынку. Алматы., 1994. Сагадиев К.А. Управление материально-техническим снабжением в Казахстане. Алматы., 1995.; Арынов Е. Экспортная ориентация национальной экономики. Алматы., 1994.
12. Тулепбаев Б.А. Социалистические аграрные преобразования в Средней Азии и Казахстане. М., 1984.; Асылбеков А. Формирование и развитие кадров железнодорожников Казахстана (1917-1970 гг) Алма-Ата., 1973. Турсунбаев А.Б. Курсом интенсификации: Аграрная политика КПСС в Казахстане на этапе развитого социализма. (1965-1982 гг). Алма-Ата., 1985.; Дахшлейгер., Нурпеисов К.Н. История крестьянства Советского Казахстана. Алма-Ата., 1985; Жакыпбек С.К. История легкой индустрии Казахстана (1917-1980 гг.). Алма-Ата., 1984.
13. Қозыбаев М.К. история и современность. Алма-Ата., 1991. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы., 1992.
14. Зорин В.И. Сельскохозяйственный рабочий класс Казахстана: формирование, развитие, социальные изменения. Алма-Ата., 1972; Аженов М. Социальные изменения в рабочем классе в условиях развитого социализма. Алма-Ата., 1988.
15. Балакаев Т.Б. Колхозное крестьянство Казахстана в годы Великой Отечественной войны. Алма-Ата., 1971; Соскин С.Н. Социальная структура современного села. Алма-Ата., 1978.
16. Тастанов Ш.Ю. Советский опыт формирования и развития интеллигенции ранее отссталых народов (на примере Казахстана). Алма-Ата., 1975;
17. Сужиков М.М. Напряженность или гармонизация? Алма-Ата., 1991.
18. Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Соцтально-демографические процессы в Казахстане. (1917-1980 гг). Алма-Ата., 1991; Базанова Ф.Н. Формирование и развитие структуры населения Казахской ССР. Национальный аспект. Алма-Ата., 1987.; Тәтімов М. Халықнама немесе сан мен сана. Алматы., 1992.; Алексеенко А.Н. Население Казахстана 1920-1990 гг. Алматы., 1993.
19. Воспитание культуры межнациональных отношении. Материалы республиканской научно-практической конференции. Алма-Ата.,. 1988; Формирование рыночных отношении в республике Казахстан: политические и экономические и социальные аспекты. Алма-Ата., 22-24 апрель. 1992. Теоретико-методологические проблемы истории Казахстана. Алматы., 21-22 июнь. 1993. и др.
20. Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. Алма-Ата., 1991. Он же. Без правых и левых. М., 1991. Он же. Победа в Великой Отечественной войне немеркнущий народный подвиг. Доклад на торжественном собрании посвященном 50-летию Победы. // Казахстанская правда. 1995. 11 мая.
21. Қонаев Д.А. Өтті дәурен осылай. РГЖИ. Дәуір. МП Ынтымақ. Алматы., 1992.
22. Геннади Толмачев Д.А.Қонаевпен кездескен 50 сәт. Шәмшәтұлы И. Д.А. Қонаев қызметінен қалай кетті // Ақиқат жірналы. 1995. №5. 49-50 бет.
23. Олкотт Брилл Марта. Қазақтар (ағылшын тілінде). Стенфорд университеті, 1987 ж.; Геннадий Толмачев «Д.А.Қонаевпен кездескен 50 сәт». Алматы. «РГЖИ» Дәуір. 1998.; Шәмшәтұлы И. «Д.А.Қонаев қызметінен қалай кетті?» // Ақиқат журналы.
24. Қонаев Д.А. Өтті дәурен осылай. РГЖИ. Дәуір. МП Ынтымақ. Алматы., 1992. 253 б.
25. Сармурзин А.Г. Деятельность КПСС по индустриальному развитию Казахстана. 1995-1977 гг.Алма-Ата., 1991. с. 62.
26. Экономика Казахстана за 60 лет. (1917-1977 гг.) Алма-Ата., 1977. с. 73.
27. Народное хозяйство Казахстана за 70 лет. Алма-Ата., 1990. с. 294.
28. Информация о переписках по отчетности по вводу в действия объектов социальной сферыв 4 квартале. 1989. 21.02.1990.; Аяғанов Б. Дағдарыстың тамыры. // Ақиқат. 1995. № 5. 45-46 бб.
29. Совершенствование национальных отношений и интернациональное воспитание трудящихся. // Вопросы теории и практики. Алматы., 1989. с. 40.
30. Казахстанская правда. 1989. 4.02.
31. Смағұлов С.С. Ауылшаруашылығы және ғылым: мәселеге жаңаша көзқарас.(1970-1980 жж.). // Халықаралық Бекмаханов оқуларының материалдары. әл-Фараби атындағы ҚазҰУ. 21-23 мамыр. 2003 ж.
32. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Очерк. Алматы., 1994. 392-393 бб.
33. Егемен Қазақстан. 1998. 22.09.
34. Назарбаев Н.А. Стальной профиль Казахстана. Алма-Ата., 1986. с. 37.
35. ХІІІ съезд Компартии Казахстана. Стенографический отчет. Алма-Ата., 1972. с. 69.
36. Тілегенов Б. Тұйық өмірдің құпиясы. Алматы., 1992. 35 б.
37. ХҮІ съезд Компартии Казахстана. Стенографический отчет. Алма-Ата., 1986. с. 77.
38. Аяғанов Б. Дағдарыстың тамыры: 70-80 жылдардағы республика қоғамдық-саяси өмірінің даму үрдістері. // Ақиқат. 1996. № 5. 44 б.
39. Бұл да сонда. 45-46 бб.
40. ХҮІ съезд Компартии Казахстана. Стенографический отчет. Алма-Ата., 1986. с. 79.
41. Лапин Н.И. Тотальное отчуждение и общий кризис раннего социализма. Вестник АН СССР. № 5, 1990 жыл.
42. Қонаев Д.А. Өтті даурен осылай. … 293 б.
43. Аяғанов Б. Дағдарыстың тамыры: 70-80 жылдардағы республика қоғамдық-саяси өмірінің даму үрдістері… 48 б.
44. Бұл да сонда. 49 б.
45. Зеңгіров Е. Дақпырт пен шындық /Қазақстанда өткен 1959 ж. Теміртау оқиғасы, 1979 ж. өткен Ақмола оқиғасы, 1991 ж. өткен Есік оқиғасы, 1986 ж. Желтоқсан оқиғасы жайлы/. // Түркістан газеті, 1997 ж. тамыз.
46. Қазақстан траихы. Көне заманнан күні бүгінге дейін. /очерк/. – Алматы “Дәуір баспасы”, 1994, 373 б.
47. Зеңгіров Е. Дақпырт пен шындық /Қазақстанда өткен 1959 ж. Теміртау оқиғасы, 1979 ж. өткен Ақмола оқиғасы, 1991 ж. өткен Есік оқиғасы, 1986 ж. Желтоқсан оқиғасы жайлы/. //Түркістан газеті, 1997 ж. 20 тамыз.
48. Қазақстан траихы. Көне заманнан күні бүгінге дейін. /очерк/. – Алматы “Дәуір баспасы”, 1994, 397 б.
49. Толмачев Г. “Д.А.Қонаевпен кездескен 50 сәт”. – Алматы 1998, РГЖИ “Дәуір баспасы”. – 95-97 бб.
50. Бұл да сонда...
51. Национальный состав насаления Казахстана по данным Всесоюзной переписи населения 1979 г.
52. Статический сборник по отдельным показателям всесоюзных переписей поселения 1939, 1959, 1970, 1979, 1989 гг. – Алма-Ата, 1991
53. История Казахстана народы и культуры. –Алматы: Дайк-Пресс, 2001, 594-595 бб.
54. Әмірқызы К. “Біз білмейтін 135 қақтығыс тың игеру жылдары көрініс берген еді” // Егемен Қазақстан, 2002, 27 ақпан
55. Бұл да сонда...
56. Бұл да сонда...
57. Қойгелдиев М. Тоталитаризмді тұңғыш рет тітіреткен. // Егемен Қазақстан, 2001 ж., 17 желтоқсан
58. Спанова Р. “Біз білетін Желтоқсан”. – Алматы “Жалын” баспасы, 2000
59. Қойгелдиев М. Тоталитаризмді тұңғыш рет тітіреткен. // Егемен Қазақстан, 2001 ж., 17 желтоқсан
60. Мағыстау газеті. – 1986 ж., 26 қараша
61. Ербақы Б. Жаңаөзен көтерілісі. // Ана тілі №42. 18 қазан, 2001 ж.
62. “Жаңаөзен” газеті. 1992 ж., 23 маусым
63. Ербақы Б. Жаңаөзен көтерілісі. // Ана тілі №42. 18 қазан, 2001 ж.
64. Әлиханұлы Ж. “SOS белгісі”. // Егемен Қазақстан, 2002 ж., 30 қазан (ақын Арман Қаниевтің берген сұхбатынан).
65. Оңғар Өмірбек Азаттықтың ұшқынын алаулатқан. // Егмен Қазақстан 1998, 20 мамыр.
66. ҚР Парламенті мәжілісінің депутаты Жекен Қалиұлы: “Түрмеде өткен жылдары жайлы айтқым келмейді”.
67. Есмаханұлы С. “Меңдияр аға диссидент болған? Сыр бойы назеті, 1998 ж., 26 қыркүйек.
68. Бәкірұлы Ө. Тасжүрек тағдыры. // Сыр бойы газеті 1998 ж., 26 қыркүйек
69. Серік Пірназар “Жындыхана арқылы жазалау” қызылордалық тақсырет туралы деерк. // Егемен Қазақстан, 2001 ж., 19 мамыр
70. Қуанышбекқызы Ж. “Диссидент”. // Егемен Қазақстан, 2000 ж., 31 мамыр
71. Данияров Т. “Жас Тұлпар” // Лениншіл жас, 1990 ж., 21-27 сәуір, 77-78 бб.
72. Қазақстан тарихы. Көнезаманнан күні бүгінге дейін /очерк/ Алматы: “Дәуір баспасы”, 1994, 395 б. М.Қозыбаев «Үміт - өмір өзегі». Егемен Қазақстан. Алматы, 1996. 13 қыркүйек.
73. Қ.Қаратаев «Жүз жылдың ақ-қарасы». – Алматы, 1993, 6 бет.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Ресейге ғасырлар бойы
тәуелді, өòêåí ғàñûðäà 70 æûëäàí àñòàì уақыт бойы алдымен сталиндік
жосықсыздықтардың, содан кейін волюнтаризм мен субъективизмнің тоқырау
ахуалы мен психологиясының шырмауында болып келді. Республикада экономика
мен саясатта орын алған үстірт өзгерістер ақырында тұйыққа тіреліп дағдарыс
жағдайына алып келді. әкімшіл-әміршіл жүйе кезінде жүргізілген реформалар
қиратып-бүлдіруші сипатта, сонымен қатар орасан зор есепсіз қаржы талап
ететін ауқымды мазмұнда іс-жүзіне асырылды. Бұл кезеңде Кеңес үкіметінің
әкімшілік бюрократиялық тәсілі жаппай үстемдік құрды және сонымен қатар бұл
қоғамда өмір, уақыт талап еткен нарықтық қатынастарды тиімсіздікке, жоққа
шығаратын концептуальды теория басты орын алды. Сондықтан 70-80 жылдары ел
экономикасындағы дағдарыс нақты көрініп, терең орнықты. Мұндай экономика
саласындағы дағдарыс халықтың тұрмыс, халінің төмендеуіне, ауыр жағдайға
әкеліп соқтырды.
Өкінішке орай Кеңес дәуірінде қоғамның барлық саласында орын алған
жоғарыда көрсетілген келеңсіз жағдайларды ғылыми талаптарға сәйкес
объективті талдайтын, күрделі еңбектер мен аталмыш кемшіліктердің шынайы
себептерін көрсететін батыл ой пікір болмады, біржақты коммунистік саясат
үстемдігі бұған мүмкіндік бермеді. Ол кезде шынайы тарихи принциптер
негізіндегі зерттеулерден сыни талдау жасайтын ғылыми шығармаøылықты талап
ету, Кеңестік тоталитарлық жүйе кезеңінде мүмкін еместі.
Бұл әкімшіл-әміршіл жүйенің жүргізіп отырған саясатын сынау, ол
жылдары коммунистік идеологияның өзін және кемелденген социализмнің
жетістіктерін жоққа шығару ретінде қабылданатын, ал мұндай әрекетке
барғандар батыл қудаланатын еді.
Бүгінде Қазақстан өз алдына тәуелсіз мемлекет жағдайына қол
жеткізгенде тарихымыздағы осы олқылықтың орнын толтыруға жағдай жасалуда.
Сондықтан да тоталитарлық жүйе кезінде біржақты, кейде субъективті және
коммунистік идеология рухында зерттелген мәселелерді қазіргі заманның
талабына сай, өткен тарихқа сын көзбен қарап, оларды жаңаша зерделеп,
сараптау міндеті туындайды. Осыған байланысты көрнекті тарихшы
Т.Омарбековтың мынадай сөздерін келтіруді жөн санаймын: Тарих тағылымы
мынаны үйретеді: кез-келген мәдениетті халық өзінің ұлттық тәуелсіздігін
алып, басқа мемелекеттің саяси ықпалынан босанған сәтте бұрын отаршылдық
бұғауында бұрмаланған тарихын қайта қарауға және ұлт тарихының назардан тыс
қалған мәселелерін толық қамтып жазу мәселесін жедел қолға алуға ұмтылады
1.
Жоғарыдағы себептерге байланысты Кеңес мемлекетінің Қазақстандағы 1970-
1980 жылдар аралығыныдағы әкімшіл-әміршіл жүйенің дағдарысын қайта қарап,
бүгінгі жаңа методология тұрғысынан талдаудың маңызы зор. Сондықтан біз бұл
тақырыпты зерттеу нысаны етіп таңдап, шамамыз келгенше сол кездегі белең
алған құйтырқы саясаттың мән-жайын ашып көрсетуге тырыстық.
Тоталитарлық идеологияның шектеулі ойлау жүйесі Қазақстанның ұлан-
ғасыр даласын тек жаппай қырып-жойғыш қарудың ғана емес, халық
шаруашылығында, ауыл шаруашылығында жүргізілген әртүрлі әлеуметтік
эксперименттердің де сынақ алаңына айналдырып бақты. Осы тарихты зерттеп,
қайсыбір өмір шындығын жазғандар әділетсіз жазаланды, ал шамадан тыс
билікті шоғырландырған орталықты шексіз мадақтағандарды су бетіне қалқып
шықты, қоғам олардың еңбектерін марапаттады. Тоталитаризмнің қасіретіне
өкпе айту артық. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне арналған
салтанатты жиналыста жасаған баяндамасында Н.Ә.Назарбаев тарих тағылымдары
және қазіргі заман жайында былай деді: Социалистік утопияны жүзеге
асырамыз деп әлектенген большевиктік эксперимент қазақ халқын неше бір
қасіретті, қан құйлы кезеңдерге душар еткені мәлім. Бірақ ол күндерді ұмыту
дегеніміз қанды режимнің миллиондаған құрбандарының әруағын қорлау деген
сөз 2.
Қаласақ та қаламасақ та бұл да біздің өзіміздің төл тарихымыз.
Тарихымыздың осындай қайшылықты процесстерге толы ауыр кезеңдерін де
зерттеуге міндеттіміз. Мұның өзі бізге тарихи сабақтар беріп қана қоймай,
сонымен қатар біздерді болашақта осы тәрізді солақай қателіктерден
сақтандырады. Сондықтан да біз зерттеу нысаны ретінде алып отырған
тақырыптың маңыздылығына күдік тумауы тиіс деген ойдамыз.
Қазақстанның шын тарихын халқымыз 1991 жылдан, тәуелсіздікке қолы
жетіп, өз жеріне өзі ие болған кезде ғана біле бастады. Көптеген шындық
ақиқат, құпия және халқымыздың тарихын айқындауда ізденіс үстінде жүрген
еліміздің белгілі ғалымдарының зерттеулері арқасында қазақ халқының
кеңестік дәуірде басынан кешірген нәубат, сан-алуан қиындықтар ашық айтылып
жария болуда. Мәселен, зерттеліп отырған кезеңде сөз жүзінде ғана
орталықпен сол кезде терезесі тең, туысқан аталып келген республикалар
арасындағы қарым-қатынастардың көлеңке тұстары бүркемеленіп,
кейінгілердің отарлық тәуелділігі ешқашан айтылмағаны шындық 3.
Олар барлық салада, әсіресе саясатта Москвадағы орталыққа тәуелді
болды, біртұтас империяның әкімшіл-аумақтық бөлігіне айналды. Қоғамдағы
барша – тірлік – басқару, әлеуметтік-саяси саладағы жалпы билік шын мәнінде
КОКП Орталық Комитетінің ашса – алақанында, жұмса – жұдырығында еді 4.
Кадрлар, негізінен, партиялық номенклатурада болды. Оларды орналастырудың
бүкіл тетігі Мәскеудегі орталық партиялық және атқару органдарының қолына
шоғырланды.
Республиканың басшы кадрлары – ең жоғары деңгейдегілерінен бастап,
облыстар басшыларына дейінгілердің баршасының тағдыры орталықта шешіліп
отырды 5. Қозыбаев М. Тоталитарлық жүйе қылмысы: Әділет тарихи ағарту
қоғамының президенті мен аталмыш қоғамның саяси қуғын-сүргін құрбандарын
ақтау барысында атқарып жатқан игілікті істері жайлы сұхбат (әңг. А.Мусаев)
6.
Сол кезеңдегі өрескел кемшіліктерге көзге көрініп тұрғандықтан олар
арнайы партия отырыстарында айтылып та жүрді. Бұған өмірдің талабы мәжбүр
етті. Мәселен, КОКП ОК 1985 жылғы сәуір Пленумында партия қол жеткен
жетістіктерді бағалай отырып саяси және практикалық іс-әрекеттердегі
кемшіліктер туралы экономика мен әлеуметтік, рухани салалардағы келеңсіз
жағдайлар жайында, талдау жасап, ұнамсыз құбылыстардың себептерін халыққа
ашып берді 7. Өктемдік және басқару жүйесінде авторитарлық бюрократиялық
тәсіл үстемдік құрды. Партиялық-мемлекеттік бюрократияның саяси озбырлығы,
демократия мен жариялылыққа төзбеушілік, идеологиялық өктемдік халықтың
жасампаз күш-жігеріне тұсау болды. Сөйтіп іс жүзінде тоталитарлық жүйе,
казармалық социализм үстемдік құрды.
60-жылдардағы реформалар, 70-80 жылдар белгіленген әлеуметтік
сипаттағы шараларды жүзеге асыру саяси құрылымдардағы қайта құрумен
қоғамның әлеуметтік және рухани дамуына кең жол ашумен қатар жүргізілмеді.
Сондықтан да олар сәтсіздікке ұшырады. Жаңа жағдайда, қоғамдық өмірдің
барлық салаларының бір-бірімен тығыз байланыста болуына орай қайта құрудың
кешенді сипаты туралы, саясат пен экономиканың бірлігі жөніндегі мәселе
ерекше маңызға ие болды. Алайда партия съездер шешімдері кешенді сипатта
болмағандықтан экономикалық базисті қамтыған саяси қондырғыларды өзгерістер
қамтымай қалды.
Жоғарыда атап айтып кеткендей саяси-әлеуметтік әділетсіздік халық
бұқарасы тарапынан наразылық – бүлік шығуына басты себепші болды және ол
негізгі факторға айналды.
Сонымен, социализмнің концептуалдық моделі уақыт сынынан өте алмады.
Комунистік партия коммунизм орнатуға бағытталған бағдарламасын және
саясатын қаншалықты күш жұмсап қажырлы жұмыс жүргізсе де өмір өз заңдылығын
көрсетіп берді.
Сол себептен ХХ ғасырдың 70-80 жылдарында әміршіл-әкімшіл жүйенің
дағдарысын және оған қарсы қоғамда орын алған наразылықты объективті
зерттеу бүгінгі Отандық тарихта ең бір өзекті тақырып болып табылады.
Зерттеу жұымысынң мақсаты мен міндеттері:
Магистрлік диссертациямызда Кеңестік кезеңдегі партия жіне мемлекет
органдарының құжаттарында көрсетілген кезеңді зерттеген ғалымдардың,
мамандардың еңбектеріне сүйене отырып, 1970-80 жылдар аралығындағы Кеңес
мемлекетінің Қазақстандағы әміршіл-әкімшіл жүйенің дағдарысына бүгінгі
жаңа методологиялық тарихи көзқараспен талдау жасай отырып, мәселені жан-
жақты зерделеп, оның зерттелу деңгейін анықтауды әлі де болса ғылыми
тұрғыдан объективті түрде ашылмаған қырларын ашып көрсетуді алдымызға
мақсат етіп қойдық.
Бұл мәселені терең зерттеу үшін ғылыми ұжымдар мен ғалымдардың әлі де
қажырлы еңбек етуіне тура келеді.
- тақырыпқа байланысты деректер мен зерттеулерге талдау жасап, оларды
салыстыру;
- әміршіл-әкімшіл жүйенің дағдарысын қарастыра отырып, баға беру
мен қорытындылау;
- тақырыпқа байланысты ой пікір қалыптастыру;
Тақырыптың зерттелу деңгейі: “Социалистік қоғам” жайында жаңа көзқарас
қарастырылған көптеген конференцияларда “Кеңестік социализм” моделі туралы
көптеген пікір-таластар қайшылыққа түсіп, бір тоқтамға келе алмады. Ең
басты проблема кеңес қоғамы социалистік ұғымға сай келмеуінде.
Осының нәтижесінде социалистік идеяны кеңестік қоғамдық даму моделіне
қосақтау ешқандай жеміс бермеді. КСРО социализм моделінің тұжырымы уақытқа
шыдай алмай, шешілмей оның ескі түрлерін қабылдады. КОКП-ның басты идеясы
КСРО-ның еңбекшілері билікті иемденген мемлекет ретінде көрсетті, бірақ бұл
алғашқыда өзін марксистер санағандардың қарсылығын тудырды. А.В.Авторханов,
М.Джилас, Дж. Боффа тағы басқалар олардың бәрі ақырында бір ойға келді.
Кеңестік қоғамда кейін бюрократия деп аталған басшы қауым болды. Ол тапқа
жатқызылмады. Бірақ елдің бүкіл билігін өз қолында ұстады. Коммунистік
партия билікті ұстау үшін 1977 жылғы КСРО Конституциясы арқылы партияның
қазіргі және болашақтағы жетекші орнын бекітті. Мысал ретінде үлкен
шешімдер аз ғана тұлғалардың нұсқауымен қабылданды. Мәселен Ауғанстан
жеріне Кеңес әскерлерін кіргізу, 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы. 8 Кеңес
билігі кезінде Қазақстан үлкен өндірістік және ғылыми жетістіктері болып
дамыған көлік жүйесіне ие болды. Алайда Қазақстанды дүниежүзілік
мемлекеттермен салыстырғанда “үшінші әлем” елдерімен тең болды. Қазақстанда
шикізат өндірісі дамып, артта қалған технологиялар және еңбек өнімділігі
төмен ауылшаруашылығы саласымен ерекшеленеді.
Көп ғалымдар Қазақстанның әлеуметтік- территориялық ерекшеліктерін
қарастырғанда екі мәселеге назар аударды. Біріншісі, ауыл мен қаланың
дамуы. Екіншісі, аймақтық ерекшелік. Бірақ ауыл мен қалалардың өзіндік
ерекшеліктері зерттеу объектісінен тысқары қалды. Осылайша КОКП теориялық
зертханасынан шыққан ойлар өзінің негізсіздіктерін көрсетті. осындай үлкен
жүйенің құлауы әлі де нашар зерттелген маркстік және лениндік
көзқарастардың қоғамдық қатынастарды таптық тұрғыда зерттеуі және ұлттардың
“жақындасуы мен бірігуі”, “жеке мемлекеттерде” социализмнің құрылуы т.б.
ойлары өмір сүруін тоқтатты. Сондықтан да Қазақстан мұраға ие болдғандықтан
1970 жылдың басынан 1990 жылға дейінгі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
және саяси дамуы тарихилық ұстанымына сай зерттелуі тиіс. 9.
Бірінші топқа көп томдық ҚазССР тарихы, Қазақстанның коммунистік
партия тарихы очеркі. Қалыптасқан дәстүр бойынша бұл еңбектер партия
тарапынан қадағаланды. Әдебиеттер мазмұны идеологиялық тазалықтан өтті.
Бұлардың бәрінің кемшіліктері мынада: суреттеу, КСРО өмірінің көп жағын
бұрмалап, көрсету. Шектен тыс КОКП мен Кеңестік мемлекеттің орнын тым
жоғары бағалау, әсірелеу, әлеуметтік ақпараттарды құпияландыру, дерек
қорының таңдамалы түрде алынуы және аз болуы. Алайда ҚазақССР-і тарихының
бес томы 1981 жылы шыққандықтан біз зерттеп отырған кезеңді қамтымайды.
10. Екінші зерттеу топтаманы тақырыптың мақсаты десе болады. Себебі
монография не мақала болсын жеке тақырыптарға назар аударды: экономикалық,
әлеуметтік, демографиялық қоғамдық-саяси, аграрлық және т.б. Ең біршама
зерттелген Қазақстанның экономикалық дамуы, яғни 70-80 жылдар. Бұл
мәселеге Т.Әшімбаев, Я.Әубәкіров, К.Сағадиев, О.Баймұратова, А.Қошанов,
Н.Мамыров 11 т.б.сияқты экономистер мен ғалымдар өз еңбектерін арнады.
Сондай-ақ тарихшылар да өз үлесін қосып, Қазақстанның индустриялық дамуының
ерекшеліктерін, кезеңдерін А.Сармурзин, С.Жақыпбек зерттеді Аграрлық
саладағы зерттеулер Б.А.Тулепбаев, Г.Ф.Дахшлейгер, А.Тұрсынбаев,
К.Нүрпейісов 12 тағы басқалардың еңбектеріне сүйенеді. Қазақстанның
қазіргі заман тарихының ақтаңдақтарын ашуда академик ҰҒА корреспондент
мүшесі М.Қ.Қозыбаев үлес қосты 13. әлеуметтік дамудың заңдылықтары мен
ағымдарын талдауда қоғамның әлеуметтік бөлінісінің белгілерін табуда
жұмысша табының жетекші орнын көрсетуде А.Н.Нүсіпбеков, М.Асылбеков,
В.Зорин, М.С.Әженов, М.Тәжиннің еңбектері 14 көзге түсті. Ауыл халқының
шаруалар мәселесін зерттеуде С.Н.Соскин, Т.Б.Балақаев, Т.С.Садықова
еңбектерін атауға болады 15. Тарихи – философиялық талдауға Ш.И.Тастанова
16 назар аударды. Аталған проблеманы зерттеуге Ресейдің ғалымдары
Ю.Бромлей, Л.Абалкин, Л.Дробижев т.б. белгілі үлесін қосты. Осылардың
ішінде М.Сужиковтың еңбегін 17 ерекше атауға болады.
80-90 жылдары Қазақстанның халқы мен ұлттары әлеуметтік-демографиялық
белгілеріне сай зерттелген еңбектері шықты. М.Б.Тәтімов, М.Х.Асылбеков,
А.Б.Галиев, Ф.Н.Базанова, А.Н. Алексеенко монографияларында Қазақстанның
ХХ ғасырының бірінші жартысынан 80 жылдарға дейінгі демографиялық саясат
халықтың саясатын аумақиық-салалық орналасуы, ғылыми білімдік мамандық
деңгейі, ұлттық, жыныстық, кәсіптік халық құрамының өзгеруі жайында бай
фактілік материалдар беріледі. 18 . Бірінші кезеңнің хронологиялық уақыты
1985 жылдары аяқталады. Екінші кезең 1985 жылы КОКП Орталық комитетінің
сәуір пленумынан кейін басталды. 1980 жылдың аяғында партиялық машинаның
тұжырымдарынан бас тарту кең таралды. Қазақстанның өркениеттік, азаматтық,
құқытық мемлекет ретінде өзгеруіне 1988-1994 жылдардағы Ұлттық Ғылым
академиясының ғалымдарының дағдарыстан шығу жаңа идеологиялық, әлеуметтік
саясат жайындағы шыққан ғылыми-теориялық конференциялары әсер етті 19.
Проблеманы зерттеудің үшінші кезеңіне республиканың мемлекеттік
тәуелсіздігін жариялаудан басталады. Дағдарыстың себебінен тамырына шолу
жасалып, құтылудың жолы іөзестірілді. 1988-1995 жылдар арасында жазылған
көп еңбектер, 70 жылдардың басында және кейінгі он жылдықтарда жүрген
процестер туралы жаңаша көзқарастарды қалыптастырды. Мәселені терең
ойлауға, қарстаыруға Н.Ә.Назарбаевтың көптеген еңбектері мен мақалалары
үлкен маңызға ие 20. Онда қысқа және жалпы Қазақстанның тәуелсіздігін
алар кезіндегі өзгерістер КСРО аумағындағы қажетсіз процестердің жүруіне
назар аударады. Қосымша бұған өз үлесін 1995 жылы 31 мамырда Қазақстан
Республикасы президенті жаныдағы мемлекеттік саясат жөніндегі ұлттық кеңес
отырысында тарихи сананы қалыптастыру тұжырымы негізгі белгілерін қосты.
Жалпыодақтық аумақта, оның ішінде Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
және саяси даму мәселелеріне шетелдік мамандар назар аударады. Жеке топтан
шетел мамандары экономистер, саясаткерлер социалистік таңдаудың
қарсыластары . Ф.Хайекті социалистік идеяның қателігі туралы ойлары
пікірталас тудырады.
Диссертация жұмысының деректік негізі. Қарастырып отырған тақырыпытың
негізгі дерек көзін сол кезеңде өмір сүріп, қызмет еткен Қазақстанға
белгілі қоғам қайраткерлерінің, атақты саясаткерлердің, ақын-жазушылардың,
мәдени қызметкерлерінің еңбектерінен қарастырдық. Қоғам қайраткерлерінің
саясат пен мәдениеттің тұтқасынан ұстап, тұрған қазақ зиялыларының кезінде
әртүрлі тақырыптарға жазған саяси мақалалары, естеліктері, шығармалары
негізінен алғанда осы магистерлік диссертация жұмысын жазу барысында
пайдаланылып, тақырыптың мазмұнын ашуға септігін тигізді.
Мәселен, сол заманның куәгерлері болған саяси және қоғам, мәдениет
және әдебиет қайраткерлерінің еңбектері қазіргі күндері көптеп жарық көре
бастады. Қазақстандағы 70-80-ші жылдардағы әміршіл-әкімшіл жүйенің
дағдарысы тарихын зерттеу ісі көп жылдарға созылып келеді. Жаңа мәдениет
пен методологияның мәселесі өзінің қалыптасу кезеңінде, барлық сөз
жарыстардың, принципті түрдегі тартыстардың кескілескен күрестердің
құрамына айналды. дәл осы кезеңдегі отыз жылдан аса қазақ елін басқарған,
оның ішінде 20 жыл КОКП Саяси Бюросының құрамында болып, дүниежүзілік ұлы
державаның бірі – Кеңестер Одағына басшылықты тең атқарысып, мәшһүр болған
көрнекті саяси қайраткер, халқына қызмет еткен Дінмұхамед Ахметұлы
Қонаевтың бұл күндері еңбектері жарық көрді 21. Бұл еңбектерінде көрнекті
мемлекет қайраткерлерінің ғылыми мақалалары әртүрлі жиындарда сөйлеген
сөздері жарияланған.сонымен қатар, Д.А.Қонаевтың мемлекеттік, саяси және
ғылыми қайраткерлігін ашып көрсететін жекелеген авторлардың да зерттеулері
жарық көріп, көпшілік назарына ұсынылды 22. Осындай еңбектердің бірі
Америкадағы Колгейт университетінің докторы, саяси ғылымдардың профессоры
Марта Брилл Олкот Қонаев жайында алғашқылардың бірі болып бай мұрағаттың
құжаттарға сүйене отырып Д.А.Қонаевтың қоғамдық-саяси және мемлекеттік
қызмет туралы сөз қозғай отырып, Қазақстанның сол кезеңдегі саяси даму
жолдарына қатыстыжайлардан көп хабардар етеді 23. Бұл мәселелерге басқа
да авторлардың еңбегімен қоса арнаулы тарауда тоқталамыз.
Сондай-ақ Кеңестік әміршіл-әкімшіл жүйеге қарсы шығып қудаланып,
сотталған азаматтардың бірі Хасен Қожа-Ахметтің қайғылы тағдырын
айқындайтын құжаттар зерттеуімізде дерек көзі ретінде қарастырылды. Сонымен
қатар осы кезеңдерде Кеңес өкіметіне қарсы шықты деп қуғын-сүргінге
ұшыраған азаматтардың тағдыры жайлы газет беттеріне жарияланған
ғалымдардың, қоғам қайраткерлерінің мақалалары қамтылды.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Тақырыптың өзіндік ерекшелігіне
байланысты ұлт мәселесіндегі әлеуметтік-экономикалық дамуда орын алған
келеңсіз құбылыстарды толық ашу үшін 50-ші жылдардан бастап 80-ші жылдардың
ортасына дейінгі аралықты қамтыйды.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Тақырыптың өзіндік ерекшелігіне
байланысты ұлт мәселесіндегі әлеуметтік-экономикалық дамуда орын алған
келеңсіз құбылыстарды толық ашу үшін 50-ші жылдардан бастап 80-ші жылдардың
ортасына дейінгі аралықты қамтыйды.
Диссертация жұмысының ғылыми жаңалығы. ХХ ғасырдың 70-80-ші
жылдарындағы әміршіл-әкімшіл жүйенің дағдарысының және оған қарсы орын
алған наразылықтарды бүгінгі күннің талабына сай зерделеп, оның әлі де
болса ғылыми тұрғыдан объективті түрде ашылмаған қырлары мен сырларын ашып
көрсетуге қол жеткізген.
Диссертациялық жұмыстың сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың мазмұны
бойынша бірінші мақала Гуманитарлық ғылымдар Академиясының Хабаршысы ғылыми
журналында №1 (11) – 2005 ХХ ғасырдың 60-70-ші жылдарындағы Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық өміріндегі теріс құбылыстар атты тақырыпта
жарияланды. Диссертациялық жұмыс Қазақстанның жаңа және қазіргі заман
тарихы кафедрасында даярланып, мемлекеттік аттестациялау комиссиясына
қорғауға ұсынылады.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негіздері:
Зерттеу жұмысында мәселеге коммунистік идеология көзімен қараудан
бас тарттық. Ресми деректер қатарында партиялық органдар құжаттары сын
көзбен, тәуелсіз мемлекет мүддесі тұрғысынан сарапталып, тарихи-салыстыру
әдісі негізінде талданылды. Осы ретте әсіресе кейінгі тәуелсіздік
кезеңінде жарық көрген зерттеу еңбектер, мақалалар өткенді теориялық
тұрғыдан талдауда кеңінен пайдаланылды. Айта еткен жөн, тәуелсіз
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың шығармалары
мен еңбектері диссертацияның методологиясы мен теориялық негізі болды.
Оларда қазақстанның қазіргі кездегі әлеуметтік- экономикалық дербес саяси
өміріндегі күрделі ахуал, қайшылықтар мен кемшіліктер, қоғамдық өмірдің әр
саласында жүргізіліп жатұан реформалар барысында жан-жықты талдаулар
жасалып, практикалық ұсынысьтар айтылған.
Автор еліміз егемендікке ие болғанан бергі кезеңде Отандық тарих
ғылымында қалыптасып жатқан жаңа бағыттағы ғылыми ой-пікірлер мен
тұжырымдарға, сонымен қатар жетекші қоғамтанушы ғалымдардың еңбектеріндегі
әміршіл-әкімшіл жүйе туралы көзқарастарға сүйенді. Зерттеу барысында
нақты салыстырмалы тарихи, жинақтау және қорыту әдістері, талда, сондкай-
ақ логикалық, статистикалық зерттеу тәсілдері қолданылды.
Жұмыстың құрылымы: магистрлік диссертация кіріспеден, екі тараудан,
әрбір тарау екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
І тарау. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНДАҒЫ ҚАЙШЫЛЫҚТАР
І.1. 60-70 жж. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық өміріндегі теріс
құбылыстар.
Әміршіл-әкімшіл кеңестік қоғамда халықтың әлеуметтік
мұқтаждықтарына үнемі немқұрайлылықтың орын алғанын мойындамасқа
болмайды. Ондаған жылдар бойы қоғамды басқарып келген коммунистік
партия және соның басшылығымен қандай да болмасын әкімшіл-әміршіл
социализм жайында айтылған бүгінгі ащы шындықтың көбісі орынды. Оның
үстіне, біз бүгінде болашақты болжай алмайтын құбылысқа, атап айтқанда,
адамның жеке (қоғамдық, “ешкімдікі емес”) меншігінен, саясаттан,
идеологиядан шеттетілу құбылысына тап болдық. Жаңа социалистік қоғам
құру барысындағы осындай шеттетілуді болдырмау керек еді. Бірақ шектен
тыс бюрократтанған әміршіл-әкімшіл жүйенің аппараты еңбекшілерді
қоғамдық дербестік пен өзіндік бастамадан айырды.
Бұл кезегінде жұртты селқостық пен түңілуге душар етті,
жемқорлық, өркөкіректік, азғындау сияқты жиіркенішті құбылыстардың қаулап
өсуіне жалпы негіз болды. Осындай өрескел бұрмалаушылықтың бәрі кеңес
елімен әміршіл-әкімшіл социализм беделін түсіре берді. Ұлттық
дағдарыстың – көп ретте саяси және экономикалық дағдарыстар салдары
екені белгілі. Қазақстанның экономикасының тек шикізаттық бағытта
ойластырылғаны айқын танылды. Бүкіл қазақ даласы “миллиардтар Отаны” деген
желеумен дал-дұлы шыға жыртылып, тың алқабына айналды, ал өндірілген
астық орталыққа жөнелтілді. Өндіргіш күштер баяу дамыды.
1964 жылы КОКП ОК шешімдерінен бастау алған саяси бағыт бұрынғы
реформалар кезінде өзін-өзі ақтай алмаған көзқарастар аясында дүниеге
келген еді. КОКП Орталық Комитетінің қазан пленумында партия мен ел
басшылығы ауыстырылды. КСРО Жоғарғы саяси басшылығының бір тобы
Н.С.Хрущевті орнынан алуға аса құпия түрде дайындалды. Бұл төңкерісті
ұйымдастыруда Л.И.Брежнев, П.Н.Игнатов, А.Н.Шелепин, М.А.Суслов және КСРО
Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің төрағасы В.Е.Семичастный айрықша
белсенділік танытты. Н.С.Хрущев 1964 жылғы қазанның 14-і күні демалып
жатқан жерінен тұтқиылдан шақырылып алынған соң, КОКП ОК пленумы болып,
онда М.Суслов Н.С.Хрущевті айыптайтын баяндама жасады.
Бұл пленумның жұмысына бір топ қазақстандық коммунистер де
қатынасты. Олардың ішінде Д.А.Қонаев та болды. КОКП ОК пленумы
Н.С.Хрущевті ОК-тің бірінші хатшысы, КСРО Министрлер кеңесінің төрағасы
және төралқа мүшесі қызметтерінен босатты. КОКП ОК-нің бірінші
хатшылығына Л.И.Брежнев сайланды. Осыдан көп ұзамай Жоғарғы Кеңес
А.Н.Косыгинді Кеңес үкіметінің басшысы етіп тағайындады 24.
Халық шаруашылығын басқаруда орын алған волюнтаризм мен
әкімшілдікті айыптайиын бірқатар арнайы партиялық шешімдер қабылданды.
Алайда бұл құбылыс үшін Н.С.Хрущевті кінәлаудың дұрыстығы екіталай
еді, өйткені КСРО бұдан кейінгі кезеңдерде де ел басқарудағы
волюнтаристік көзқарастардан айығып кете алған жоқ.
Н.С.Хрущевке ерекше тартымды болып көрінген қайта құру, өзгерістер
мен жетілдірулер идеясы мұқият ойластырылған шешімдер саясатына орын
беруге тиіс болды. Халық шаруашылығында орын алған үйлесімсіздіктер терең
өзгерістер жүргізуді қажет етті. Қайта ұйымдастыру ісі партия
комитеттерінен басталды.
КОКП ОК-нің 1964 жылғы қараша пленумы 1962 жылғы жүзеге асырылған
партия, кеңес, кәсіподақ ұйымдарының өндірістік принцип бойынша бөлінуін
жаңсақ ұйғарым деп тауып, партия ұйымдары мен олардың жетекші органдарын
аумақтық-өндірістік принцип бойынша қайта қалпына келтіріп құру туралы
шешім қабылдады. Сондай-ақ жоспарлау және экономикалық тұрғыдан
көтермелеу әдістерінде жіберілген қателіктер де ашып көрсетілді.
Экономиканы басқарудағы әкімшілдікті айыптай келіп, КОКП ОК-нің
1965 жылғы қыркүйек пленумы өнеркәсіпті салық принцип бойынша басқару
одақтық-министрліктер құру дұрыс деп тапты. Кәсіпорындар дербестігін
арттыру, шаруашылық есептің дами түсуіне жағдай тұғызу, жұмыскерлерді
(қызметкерлерді) экономикалық ынталандыру мен материалдық мадақтауларға
арқа сүйеу ұсынылды.
Алтыншы сайланған КСРО Жоғарғы кеңесінің сессиясы 1965 жылы
өнеркәсіпті басқару жүйесін өзгерту және мемлекеттік жоспарлау жөніндегі
кейбір басқару органдарын өзгеше құру туралы Заң қабылданды. Әлбетте,
дәл осындай қаулылар мен заңдарды көп ұзамай Қазақстан компартиясы ОК-нің
ХІҮ Пленумы мен Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі де қабылдады, Қазақ КСР
Конституциясының тексіне тиісті өзгертулер енгізілді. Қабылданған
шешімдерге сәйкес Қазақ КСР Халық шаруашылығы кеңесі мен экономикалық
аудандардың осындай жергілікті кеңестері таратылды. Республикада бірқатар
одақтық-республикалық салалық министрліктері түсті металлургия,
геология, мелиорация мен су шаруашылығы және басқалар құрылып,
өнерәсіптік құрылыс материалдары, орман, целлюлоза- қағаз және ағаш
өңдеу, азық-түлік т.б. кәсіпорындар біріктірілді.
Бұл экономикалық реформа бастапқы кезде экономикалық дамуға белгілі
дәрежеде серпін берді. Тоғызыншы бесжылдықтың басына дейін жоспарлау
мен экономикалық ынталандырудың жаңа жүйесі бойынша қазақстандық 1578
кәсіпорын немесе олардың жалпы санының 84 % жұмыс істеді 25.
Жоспар сегізінші бесжылдықтың негізгі көрсеткіштері бойынша
орындалуы: өнеркәсіптің барлық саласы тиімді жұмыс істеді. Бірақ белгілі
дәрежедегі радикализмге қарамай, экономикалық реформаның бірінші
қадамынан бастап-ақ оның жүйесіздігі, жартыкештігі көрініп тұрды. Олай
дейтін себебіміз көптеген кәсіпорындар пайда табудың қызығына беріліп,
неғұрлым оңай жолға, өз өнімдерінің бағасын қолдан жоғарылату жолына
түсті. Бағаның өсу есебіне алынған пайда жалақыны көбейтуге мүмкіндік
берді, оның өсуі еңбек өнімділігінің өсуін басып озды, мұның өзі 70-
жылдардың басында-ақ инфляциялық процестердің басталуының себебі болды,
бұл экономикның дамуына теріс ықпал жасады.
Реформаның жартыкешітігі мынадан көрінеді: ол кәсіпорындардың
дербестігін кеңейте отырып, министрліктер мен ведомстволардың
әкімшілік және экономикалық өкілеттілігін күшейтті. Қол жеткен дәреже
принциптеріне негізделген жоғарыдан орталықтандырылған жоспарлау
сақталып қалды, жалпы өнім көрсеткіштері, олардың жетілдірілмеген деп
танылғанына қарамастан қолданыла берді 26.
60-жылдардың ортасында басталған экономикалық реформаның сәтсіздікке
ұшырауының келесі бір негізгі себебі саяси саладағы демократияландыру
процесінің тежелуі болды. Ол тек экономикалық ұйымдық-техникалық
саласымен ғана шектеліп, қоғамның саяси құрылымына, меншік қатынасына
соқпады, бюрократияның тірегі – мемлекеттік монополиясы сақталып,
нарықтық қатынастар жоққа шығарылды. Осының нәтижесінде республикамыз
бұрынғысынша орталықтанған мемлекет жүйесі – КСРО құрамында әміршіл-
әкімшілдік жүйе жағдайында дамыды. Орталықтандырылған біртектес
партиялық –мемлекеттік және шаруашылық құрылымдары ұлттық дамудың
қажеттілігімен, қазақ халықының ұлттық санасының өсуімен санаспады.
Қазақстаның тәуелсіздігі өзге республикадағыдай тежелді, ал егемендігі
көпшілік жағдайда жалған сипатта болды.
Қазақстаннның экономикасы бұрынғы Кеңестер Одағының біртұтас ауыл
шаруашылығы комплексінің құрамдас бөлігі ретінде дамыды. Қарастырып
отырған кезеңімізде республика халық шаруашылығы тоғызыншы, оныншы және
он бірінші бесжылдық жоспарларына сай дамыды. Бесжылдықтың қорытындылары
мен міндеттері қаралған Қазақстан Коммунистік партиясының ХІІІ, ХІҮ және
ХҮІ съездерінде өкімет бесжылдықтағы қол жеткізген табыстар марапатталып
көрстетіліп, алдағы бесжылдық міндеттері елдегі жағдаймен санаспай
қабылданып отырды. Осыған байланысты халық шаруашылығы жылдан-жылға
бұрынғы өсу қарқынынан айырылды. Жыл сайынғы өнеркәсіп өнімінің өсу
қарқыны тоғызыншы бесжылдықтағы 8,9 %, он бірінші бесжылдықта 3,8 % дейін,
ұлттық табыстың өсу қарқыны 4,9 %-тен 1,4 %-ке кейін кетті. Тоғызыншы
бесжылдықтың жоспары - 12,5 %, оныншы - 25 %, он бірінші - 3,6 %-ке
орындалмай қалды.
60-70 жж. Қазақстан өндірісінің шикізаттық бағыты одан әрі күшейе
түсті. 80-жылдардың басында Қазақстан өндірісінде шикізат шығарушы
салалардың үлесі, бұрынғы Кеңестер Оданымен салыстырғанда 1,7 есе артық
болды. Республикадан аса төменгі бағамен шексіз мөлшерде мұнай, көмір,
түсті, қара және сирек кездесетін металдар, минералдық тыңайтқыштар тасып
әкетіліп отырды. Осыған байланысты тұтынушы заттардың 60 %-на жуығы
сырттан әкелінді.
1971-1985 жылдлар аралығында орта жалақының мөлшері 50,7 % немесе
123,7 сомнан 186,5 сомға дейін өсті. Колхозшылардың кепілді еңбек ақысы
көбейді. Осы жылдары халықты қоғамдық тұтыну қоры есебінен қамтамасыз
ету біраз жақсарды. Оның едәуір бөлігі жәрдем зейнетақы және стипендия
төлеуге, тегін білім алуға, денсаулық сақтауға, мәдени және тұрмыстық
қызмет көрсетуге жұмсалды 1971 ж. колхозшылар үшін де жұмысшылар мен
қызметкерлерге белгілегендей зейнетақы белгілеу тәртібі енгізілді.
1972-1974 жж. соғыс және еңбек мүгедектеріне айлық орташа зейнетақы 33
%-ға көбейтілді, ал 1975 жылы Отан соғысының мүгедектеріне қосымша
жеңілдіктер енгізілді. Қаралып отырған кезеңде орта есеппен зейнетақы
52,1 сомнан 81,2 сомға дейін көтерілді.
Алайда, бұл шаралардың халықтың тұрмыс дәрежесін көтеруге ықпалы аз
тиды. Өйткені мемлекеттің және кәсіпорындардың бағаны көтеруі, тауарлар
сапасының нашарлауы, тапшылықтың өсуі, ақы төлеудегі теңгермешілік т.б.
халықтың тұрмыс-жағдайының төмендеуіне әкеп соқтырды. Оған ақшаның
құнсыздануы әсер етті, тек 1970-1986 жж. құнсыздану 20 %- ға өсті. 1985 ж.
бір сом 1960 жылғы соммен салыстырғанда 54 тиынға тең болды.
Әлеуметтік салада ең өткір мәселенің бірі тұрғын үй мәселесі. Осы
жылдары бұл мәселе бірсыпыра шешуін тапты 2208,7 мың пәтер салынып, 13
миллиондай адам жаңа пәтер алып өздерінің үй жағдайын жақсартты 27.
Дегенмен халық санының өсуіне байланысты үй мәселесі аяғына дейін
шешілмеді. Оған үй салуға бөлінген қаржының азаюы себеп болды. Тұрғын үй
құрылыстың жоспары орындалмады.
Тек он бірінші бесжылдықта ғана республикада 1,2 млн. шаршы метр
тұрғын үй пайдалануға берілмеді, мектеп, аурухана, балалар бақшасын салу
жоспары орындалмады. Осындай жағдайда 70-80 жылдары республиканың
орталығында құны қымбат әкімшілік үйлері салынып жатты.
Әкімшілік жүйенің бір теріс жақтары болып табылатын, көзбояумен
жалған мәліметтер түсіру де өзінің шырқау шыңына жетті.
Көзбояу мен қосып жазу, әсіресе кәсіпорындарда, құрылыс ұжымдары мен
ауыл шаруашылығында кеңінен орын алды. 1989 жылы статистикалық мекемелері
мен басқа да бақылаушы ұйымдар тұрғын үй құрылысын пайдалануға беруде
22,2 мың шаршы метр артық көрсетілгенін анықтады. Негізгі қорлардан 8985
мың сом, оның ішінде өндіріске жатпайтын объектілерге 4082 мың сом артық
жұмсалған.
Дәл осындай теріс құбылыстар экономиканың негізгі саласының бірі
ауыл шаруашылығында да белең алды.
70-80 жылдарда ауыл шаруашылығы жөнінде ауқымды шешімдер
қабылданып, оларда сала өндірісінің материалдық базасын нығайту, оның
өсу қарқынын барынша ұлғайту мамандандару мен шоғырландыру көзделді.
Ауыл мұқтажына бөлінген қаражат көлемі де шұғыл өсті. 1971-1980 жылдар
ішінде республиканың ауылшаруашылығына 18 миллиард сомнан астам күрделі
қаражат жұмсалды. Бірақта бұл қаржы тиімсіз пайдаланып, күткен нәтижені
бермеді. Ол қаржының 55 %-на дейінгі мөлшері құны қымбат, аса зор мал
шаруашылығы кешендерін, су шаруашылық құрылыстарын, ауыл шаруашылық
техникасы мен минералдық тыңайтқыштарын сатып алуға жұмсалды. Ауыл мен
селоны әлеуметтік жағынан дамытуға қалған қаржыны жұмсау принципі
қолданылды. Ауыл тұрғындарының мұқтажына жеткілікті көңіл бөлмеушіліктің
салдарынан 80-жылдардың ортасында жергілікті елді мекендердің тең
жартысынан астамында денсаулық сақтау мекемесі болмады, ауылдық-селолық
ауруханалардың жартысына жуығы нашар үйлерде орналасты, әрбір бесінші
ауруханада су құбыры, асхана болмады.
Осының салдарынан халық санының жылдан-жылға өсе түскеніне
қарамастан ауылшаруашылық өнімдерін өндіру ұдайы төмендеумен болды: ол ІХ
бесжылдықта 13 %-ға, ХІ бесжылдықта 0,4 %-ға дейін құлдырады. 1965-1985
жылдар ішінде 4,2 млн. ірі қара, 55 млн. қой-ешкі, 5,1 млн. шошқа өлім-
жітімге ұшырап, бұлардың әр жүз аналығына шаққанда алынған төл саны 10,3
және 69 басқа азайып кетті 28.
Ауыл шаруашылығы тиімділігі төмендеуінің басты себебі шаруалардың өз
еңбегінің жемісін өздері көре алмағандығынан еді. Ауыл шаруашылығын
басқарудың 20-30 жылдар аралығында қалыптасып үлгерген әміршіл-әкімшіл
жүйесі құбыла, түрлене келіп 70 жылдар мен 80 жылдардың басында өмір сүрді.
Шаруалардың экономикалық мүдделеріне нұқсан келтірілген реттерде
көрсеткіштер де бірден күрт құлдырап жатты.
1970-85 жылдар аралығында Қазақ КСР-і жыл сайын одақтық қорға килосы
2 сомнан аспайтын 300 мың тонна ет жөнелтіп отырды. Мұнан түскен пайда
9 миллиард сом болса, ет өндіруге кеткен шығын 18-27 миллиард сомға тең
болды 29.
Осылардың салдарынан 1986 жылы Қазақстандағы колхоздар мен
совхоздардың көпшілігі өздерінің айналымдылық қаржысынан толықтай
айырылып, өндірістік қызметін несие есебінен жүргізе бастады.
Азық-түлік бағдарламасын қабылдаған КОКП ОК-нің 1982 жылғы мамыр
пленумы ауыл шаруашылығының, бүкілагроөнеркәсіптік кешеннің тиімділігінің
жеткіліксіз дәрежеде екендігін мойындауға мәжбүр болды. Пленум азық-
түлік проблемасын шешудің бірден-бір мүмкін жолы интенсивтілігі басым
өсу факторларына көшу деп тапты. Халықты азық-түлікпен, өнеркәсіпті
шикізатпен қамтамасыз етуді түпкі мақсат ретінде көздей отырып, азық-
түлік бағдарламасы ауыл шаруашылығының да, оған қызмет ететін
салалардың, көлік пен сауданың да жұмысын біріктіруге тиіс болды.
Бірақ та ауылшаруашылығы саласында экономикалық қатынас сол бұрынғы
қалпында қалғандықтан басшылықты демократияландыру, колхоздар мен
совхоздардың құқықтарын кеңейту мақсатында құрылған мемлекеттік агропром
жүйесі де, өзін-өзі ақтамады. Көпшілік жағдайда тек қана басшылықтың бір
түрі жойылып жаңа бір түрі құрылып отырды.
Әзірлеу жүйеісінің мемлекеттік қабылдау пункттері мен сақтау
базаларында белең алып тұрған қылмысты қырсыздық жағдайында ауыл
шаруашылығы өнімдерін өндіру көлемін арттыруға әрекеттендірудің өзі
мағынасыз еді.
Мәселен, шаруашылық басшылары, мамандар партия қызметкерлерінің
алдында жақсы жағынан көріну үшін кемшіліктерді біле тұра өнімді аз
беретін сортаң жерлерді жыртып, оған атағы шыққан жоғарғы өнімді
тұқымдарды сеуіп, жалған рапорт беріп, көзге түсіп, мақтауға ілінді.
Мұндай жерде мол өнім алу түгілі себілген тұқым да алынбады. Мысалы, 1975
жылы масақты дақылдардың әр гектарынан 5,7 центнер тұқым себілген, жерді
жыртуға, баптауға, тұқым себуге, оруға, тасуға шаш етектен жұмсалған
шығын ақталмай қалды.
Бірақ мемлекетке көп астық тапсырылды деп рапорт берілді. Ал қаншама
астық қырмандарда дер кезінде тазаланбай, кептірілмей, қоймаға құйылмай
шіріп істен шығып жататын. Ал ондай астық мемлекетке берілген есепте
өндірілген миллион, миллиард пұттың ішінде жүретін, яғни қағаз жүзінде
көп жиналды, ал қамбада соншама дән жинақтала қойған жоқ 30.
Сондай-ақ азық-түлік бағдарламасы мен ауылшаруашылық өндірісінің
құлдырауын тоқтатуға бағытталған өзге де әрекеттер айтарлықтай нәтиже
бермеді, өйткені бағдарлама басқарудың ескірген жүйесі арасында жасалды
және шаруалардың түбегейлі мүдделерін, ауыл еңбеккерлерінің экономикалық
мүдделерін қозғаусыз қалдырды. Колхоздар мен совхоздардың шаруашылық
дербестігі бұрынғысынша ұсақ-түйектерге дейін жоғарыдан реттелді.
Осының салдарынан ауыл шаруашылығындағы жағдайдың дағдарыстық сипаттары
көбейе түсті. 80- жылдардың орта шенінде іс жүзінде барлық жерде тамақ
өнімдерімен шектеулі қамтамасыз ету жүйесі енгізілді. Азық-түліктің,
сапалы өнеркәсіп тауарларының тапшылығынан, адамдар өмірінің орташа
ұзақтығы қысқарды. Еңбекке немқұрайлы қарау, өндірістегі ұрлық, еңбек
тәртібінің құлдырауы, маскүнемдік, қылмыс жасау жаппай құбылысқа
айналды 31. Мұның бәрі әлеуметтік саладағы дағдарыстың көріністері
және тоталитарлық жүйені алып келген объективті себептер еді.
Әрине мұндай құбылыстарды тізбелей беруге болады және осындай
келеңсіз жайлар тек ауылшаруашылығы саласында ғана емес, басқа да
бағыттардағы ведомстволарда да кеңінен қанат жайды.
Қарастырып отырған кезеңімізде қоршап отырған табиғатқа зор шығын
келтірілген болатын. Оған бірден-бір мысал Арал қасіреті мен Семей
полигоны. Мұндай орны толмас экологиялық зардаптарды Қазақстанның әр
аймақтарынан кездестіруге болады. Осындай ауданның бірі Жамбыл облысы
Мойынқұм ауданы. Осы өңірде уран өндірген Шығыс және Батыс кен
басқармаларының тарапынан жіберілген кемшіліктер салдарынан радиацияға
толы тау жыныстары 272 га. жерге шашылып, қоршаған ортаға көп залал
келтірді 32.
Экономикадағы әлеуметтік ахаул мен қоғамдық өмірдегі дағдарыстар
сұғанақтық, тұрлаусыздық, заң бұзушылық тәріздес теріс қылықтардың өршуіне
жол ашты.
Біздіңше қаңғыбастық пен кезбелік, әлеуметтік немқұрайлылық,
маскүнемдік тағы басқа негіздерін КСРО-ға тән экономикалық және әлеуметтік
жүйеден іздеген дұрыс. Еңбек аяғында теңгермешілік, ескі экономикалық
қатынастардың таптауырындылығы бюрократизм, адамдардың өзі өмір сүріп
отырған ортадағы (“екі өмір” кешуі), олардың өзіндік томаға тұйық пен
оқшаулануға, қоғамға, жүйеге деген қарсы тұрулармен наразылықтарға алып
келді.
70-80 жылдарда өткен жылдармен салыстырғанда маскүнемдік пен басқа да
келеңсіз жайлар өршіген үстіне өрши түсті. 1995 жылдың мамыр айында КОКП ОК-
нің ішімдік пен маскүнемдікке қарсы күресудің нақты шаралары жөнінде
көлемді қаулы қабылданғандығы аян. Бұл қаулының егжей-тегжейі, ақыры немен
тынғаны белгілі болғандықтан, оның бүге-шігесіне бармай-ақ қояйық. Тек бір
айтарымыз, қаулы негізінен әкімшілік шараларға сүйене іске асырылғандықтан
да, ішімдік ішу үйлердің подвалдары мен түрлі “қуыстарға” көшіп, іс жүзінде
бақылауға келмейтін рең алды.
Есірткі мен нашақорлыққа қарсы күресте де кемшіліктер бастан асып
жатты. Мәселен, тек 1989 жылы ғана Шу алқабында есірткі бизнесіне қатысы
бар 189 жасөспірім қолға түсті. Тек бір Жамбыл облысында сол жылы облыстық
наркодиспансерде ғана 166 бірдей кәмелетке толмаған жас есепте тұрды. Осы
облыста қыркүйек айында ғана қатерлі дертке қатысы бар 39 адам қолға түсті.
Қоғамдық тәртіп сақшылары қолдан келгеннің бәрін істеп бақты. Оның үстіне
алғаш рет бұл мәселе түрлі ақпарат құралдарында ашықтан-ашық көрсетіліп
жатты. Алайда түрлі ведомстволр арасындағы нақты келісімдердің болмауымен
дәйектіліктің жоқтығы, әр тарапқа таратушылық жүргізілген іс-шаралардаың
берекесін кетірді. Бұл ведомстволардың (милициядан бастап денсаулық сақтау
мекемелеріне дейін) қиюы кеткен материалдық базалары осынау шараларды
іске асыру барысында елеулі тұсау болды.
Кеңес саяси жүйесі һақындағы жүргізілген зерттеулеріміз көрсетіп
отырғандай, бүкіл жүйе тек әкімшілік әдістерге сүйеніп, қимылдағанда ғана
жұмысты ұтымдылау болғандығы белгілі болып отыр. Жиырма жылдың (70-80
жылдар ішінде) ахуалды зерттей отырып, байқағанымыз, 80 жылдардың басы да
соңы да Қазақстанның қоғамдық өмірінде аса күрделі кезең екендігін көрсетіп
берді. Экономикалық, саяси бей-берекеттік тәріздес түйіндерге азаматтардың
жеке қауіпсіздігіндей проблемалар да қоса қабаттасты. Қоғамда өкіметтің
самарқаулығына байланысты наразылықтар күшейе түсті.
Әміршіл-әкімшіл жүйе күйреп нарықтық қатынастардың қалыптаса
бастауы әлеуметтік әділеттілікті орнатпады, қайта керісінше болып
шықты. Бұл нығаюдың орнына ақырына дейін күл талқаны шықты.
Кеңестік тоталитарлық мемлекет Хрущев пен Брежнев тұсында 1985 жылға
дейін тек шамалы ғана түзетулер енгізіп келді.
Қазақстан президенті Н.Ә.Назарбаев айтқандай тоқырау өмірдің барлық
салаларында идеологияда да, адамдар арасындағы қарым-қатынаста да орын
алды. Брежневтің жеке басына табыну күшейген жағдайда, әсіресе жетпісінші
жылдардың бас кезінде бұл жағдай барған сайын өрши түсті 33.
І.2. 70-80 жылдардағы қоғамдық-саяси өмір.
1977 жылғы қабылданған КСРО Конституциясы өзінің “бүкілхалықтық
меншігін” негіздеріне байланысты, барша әлеуметтік-саяси қатынастар даму
ағымына мол әсерін тигізді. Меншік атаулының бірден-бір субъект –
мемлекеттің қолында шоғырландырылуы, ақырында, оның адамның өзінен
аластатылынып, шеттетілуіне алып келді. “Мемлекеттендірілу” мен
аластандырылу биліктің жалпыхалықтық бет-әлпетін көрсетуге тырысса да,
шын мәнінде партиялық және мемлекеттік бюрократияның бәрін де өз
қолдарына шоғырландыруға жол ашты. Ал биліктің саны мол және өте
ықпалды дәл осы номенклатуралық топтардың қолында болуы, әлбетте, кеңес
саяси жүйесінің орталықтандырылуы мен авторитарлық негіздерін одан әрі
күшейте түсті.
Сол Кеңес Конституциясының алтыншы тармағында КОКП-ның “Кеңес
қоғамының саяси жүйесінің ұйтқысы мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың
басқарушы және бағыттаушы күші” болып табылатыны тайға таңба басқандай
айқын жазылды. Яғни КОКП-ның мемлекеттік институттардың қандайына болсын
толық өктемдігі, елдің Негізгі Заңында бұлжытпастай болып, заң жүзінде
белгіленген еді.
Қазақстандық бюрократия да өзіндік оқшау топ болып күн кешті. КСРО-ның
өздеріндей топтармен ұқсастығы бола отырып, оның сонымен қатар, өзіне тән
ерекшеліктері де біршама мол болатын. Әсіресе, біз, оның барлық жерде
келісімпаздыққа жақындығы, кадрлардың интернационалдық құрамы мен
корпоративтік топтық жіктелуі тәріздес белгілерін баса атап өткізгім
келеді. Жетпісінші жылдарға таман, Қазақстан Компартиясы ең ұйымшыл, епті,
билігі қоғам өмірінің барлық дерлік тұстарын қамтитындай бірден-бір саяси
ұйымға айналған болатын. 1971 жылдың 1-қаңтарында Қазақстан Компартиясында
575,439 коммунистер мен партия мүшелігіне кандидаттар тіркелген еді. Яғни
республиканың ересек жастағы әрбір он үшінші адамы не коммунист, не партия
мүшелігіне кандидат болып келетін 34.
Әрбір дерлік съездің негізгі мақсаты – коммунистердің партияның
саясаты мен шешімдерін жүзеге асырудағы рөлін күшейту, олардан идеялық
шыңдалуы мен партиялық тәртіпті талап ету, әрине ешкімді де тыпыр
еткізбеді. Жеке адамның саяси бостандығы мен алабөтен ойларына мықтап қамыт
салынды. Мәселен, моральдық тұрғыда әбес іс жасаған адам қолма-қол
партиялық жазаға ұшырайтын, ал егер ол жауапты жұмыста болса, осы жұмысынан
кетуге мәжбүр еді. Мұның өзі көп жағдайларда, халық алдындағы КОКП-ның
беделінің жоғарылығы тұрғысынан түсіндірілді.
Саяси өмірде қатаң біржақты идеологиялық көзқарас қалыптасып Москва не
жасаса, Алматы айнытпай соны қайталау дәстүрге айналды. Мысалы, Хрущевтің
тұсында Ольменский деген совхоз директоры ауыл шаруашылық министрі болып
еді, іле шала Солтүстік Қазақстан облысындағы Дворецкий деген совхоз
директоры республикалық ауыл шаруашылығы министрі болып шыға келді. Сөйтіп
республика жаңа директордан айырылып, нашар министрге ие болды. Сол кездері
Е.Фурцева одақтың мәдениет министрі болып еді, сол бойда Қазақстанда
телестудияда қатардағы режиссер болып жүрген Л.Ғалімжанова табылып, дереу
партияға мүшелікке қабылданып, үш айдан соң мүшелікке өткізіліп министр
болды. Москвада Бирюкова КОКП ОК жеңіл өндіріске жауап беретін хатшысы етіп
сайланып еді, Қазақстанда жалма-жан Дәулетова республикалық Орталық
комитеттің дәл осындай жеңіл өнеркәсіпке жауапты хатшысы болып шыға келді
35.
1978 ж. КСРО Конститутциясының негізінде Қазақ КСР-нің Конститутциясы
қабылданды. Конститутцияда заң жүзінде КОКП-ның басшылық рөлі бекітілді.
Өзге партияларды құруға, партияның ықпалынан шығуға қатаң тыйым салынды.
Саяси өмірде Коммунистік партияның монополиясы – партиялық басшылықтың
күшеюіне, өкіметті өз мақсатына пайдалануға алып келді. Барлық салада нақты
билік партиялық аппараттың қолына көшіп, ол Кеңестік және шаруашылық
ұйымдарын алмастырды.
Сонымен қатар коммунистердің конститутцияның алтыншы тармағына сәйкес
кәсіподақтар, комсомол, халықтық бақылау т.б. бұқаралық ұйымдарға заңды
түрде басшылық жасағандығы белгілі болып отыр. Дегенмен олардың ішінен тек
халықтық бақылау комитеттерін мысалға алар болсақ, басшылардың орта буыны
көбіне көп бақылаудан тысқары қалғандығын көрер едік. Басқаша айтқанда,
халықтық бақылау өзінің қалың көпшілікке бағытталғанына қарамастан іріктеп-
бақылау жолына түсіп, бюрократияның негізін шайқалта алмады. Сондықтан да
оған қоса, жанама органдардың қажет болуы ешбір таңдандырмайды. Қоғамды
басқаруды ұтымды қылмақ ниетте КОКП – басты ұйымдастырушы күш ретінде –
қоғамдық ұйымдар мен кеңестердің жасанды, өзіндік түрлі бастамаларын
белсенді көтермелеуге көше бастады. Мәселен, кәсіподақтардың өкілеттіктері
артып, қала көшелерінде халық жасақшылары пайда болды. Және бір мысал,
Қазақстан Компартиясының ХVІ съезінде жергілікті кеңестерді басқаруды
едәуір күшейту турасында арнайы атап өтілді 36.
Осы ХVІ съезде тұрақты комиссиялар мен депутаттардың барлық топтарының
ықпалын күшейту мәселелеріне басты назар аударылды. Сол кезде атап
өтілгендей, Қазақстан Компартиясының басты назарында өзекті мақсат –
коммунистік тәрбие болды. Жастарды осы мақсаттарға жұмылдыру үшін
республиканың партиялық ұйымдары сан түрлі істерге қол артты. Мәселен,
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Бюросы 1976 жылдың майында
жастарға коммунистік тәрбие берудің жолдарын одан әрі жетілдіру мәселесін
қарап, Кеңестік кәсіподақ, комсомол ұйымдарына, министрліктер мен
ведомстволарға және облыстық қалалық және аудандық партия комитеттеріне
жастар арасындағы тәрбие жұмысын жақсарту жөнінде нақты міндеттер жүктеді.
Бүкіл қоғамдық-саяси ағарту жұмыстары жастарды идеялық-саяси, тәрбие мен
еңбекке баулуға бағытталуы тиіс, олардың еңбекке деген дұрыс көзқарастары
мен белсенді өмірлік позициялары болып, буржуазиялық идеологияға қарсы тұра
білулері шарт 37.
Нұсқауға жақын жоғарыдағыдай қаулылар әрбір партиялық жиналыстар мен
бюроларда қабылданып жатты десек, шындықтан шалғай кетпеспіз. Және олар,
көбінесе бірін-бірі қайталаумен болды. Жалпы партиялық жиналыстар мен бюро
мәжілістерінде жіберілген кемшіліктер мен қателіктер хақында жиі-жиі әңгіме
болып тұрғандығы аян. Компартияның тікелей қарамағына түскен бұқаралық
ұйымдардың бірі – кәсіподақтар болып табылады. КОКП бұл ұйымды басы байлы
өз қамқорлығына алып тырп еткізбеді (1977 жылғы сәуір айында ҚКП Орталық
Комитеті Бюросының мәжілісінде партия ұйымдарының кәсіподақтармен жұмыс
істеуде қолдағы бар күш-қуаттарын жеткілікті түрде жұмылдыра алмай
отырғандығы атап өтілді) 38. Бұның бәрі кәсіподақтарды тікелей міндеті –
еңбекшілердің мүдделерін қорғау жолындағы істерден алшақтатып, бірте-бірте
партияның қолбаласы ете бастағандығының айқын айғағы. Кәсіподақтар шексіз
биліктегі коммунистік элитаның қолшоқпарына айналып, кеңес саяси жүйесі
тетіктерінің бірі ғана болып қалды.
Комсомол да ҚКП-ның ерекше қамқорлығына түсті. Комосмол ұйымдары
арқылы КОКП төменге, тек қана съездердің шешімдері мен қарарларын, түрлі
Пленумдардың шешімдері мен тапсырмаларын жеткізіп қана қоймай, жастарды
экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешуге жұмылдыруға тиіс-тін.
Жастар ұйымдарына бақылау жасау мен партиялық басқарудың фомалары мен
әдістері әралуан болды. Мәселен, партия ұйымдарының тікелей тапсырмасы
бойынша, комсомол студенттер және жұмысшы жастардың Бүкілодақтық үгіт-
насихат жорығын ұйымдастырды. 1976 жылғы желтоқсан айынан 1977 жылғы сәуір
айына дейінгі кезеңде студенттік құрылыс отрядтары үгіт-насихат
бригадаларының байқау-конкурстары болып өтті, онда олар Оңтүстік Қазақстан,
Торғай, Павлодар облыстарының совхоздарында еңбекшілер алдарында көптеген
лекция оқып, біршама концерт берді. Комсомолдың бұл кезеңдегі негізгі жұмыс
бағыттары – КОКП ХХVІ съезінің шешімдері, Кеңес үкіметінің ішкі және
сыртқы саясаттағы жетістіктері, кеңес халқының оныншы бесжылдық жоспарларын
орындаудағы табыстары, жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Ресейге ғасырлар бойы
тәуелді, өòêåí ғàñûðäà 70 æûëäàí àñòàì уақыт бойы алдымен сталиндік
жосықсыздықтардың, содан кейін волюнтаризм мен субъективизмнің тоқырау
ахуалы мен психологиясының шырмауында болып келді. Республикада экономика
мен саясатта орын алған үстірт өзгерістер ақырында тұйыққа тіреліп дағдарыс
жағдайына алып келді. әкімшіл-әміршіл жүйе кезінде жүргізілген реформалар
қиратып-бүлдіруші сипатта, сонымен қатар орасан зор есепсіз қаржы талап
ететін ауқымды мазмұнда іс-жүзіне асырылды. Бұл кезеңде Кеңес үкіметінің
әкімшілік бюрократиялық тәсілі жаппай үстемдік құрды және сонымен қатар бұл
қоғамда өмір, уақыт талап еткен нарықтық қатынастарды тиімсіздікке, жоққа
шығаратын концептуальды теория басты орын алды. Сондықтан 70-80 жылдары ел
экономикасындағы дағдарыс нақты көрініп, терең орнықты. Мұндай экономика
саласындағы дағдарыс халықтың тұрмыс, халінің төмендеуіне, ауыр жағдайға
әкеліп соқтырды.
Өкінішке орай Кеңес дәуірінде қоғамның барлық саласында орын алған
жоғарыда көрсетілген келеңсіз жағдайларды ғылыми талаптарға сәйкес
объективті талдайтын, күрделі еңбектер мен аталмыш кемшіліктердің шынайы
себептерін көрсететін батыл ой пікір болмады, біржақты коммунистік саясат
үстемдігі бұған мүмкіндік бермеді. Ол кезде шынайы тарихи принциптер
негізіндегі зерттеулерден сыни талдау жасайтын ғылыми шығармаøылықты талап
ету, Кеңестік тоталитарлық жүйе кезеңінде мүмкін еместі.
Бұл әкімшіл-әміршіл жүйенің жүргізіп отырған саясатын сынау, ол
жылдары коммунистік идеологияның өзін және кемелденген социализмнің
жетістіктерін жоққа шығару ретінде қабылданатын, ал мұндай әрекетке
барғандар батыл қудаланатын еді.
Бүгінде Қазақстан өз алдына тәуелсіз мемлекет жағдайына қол
жеткізгенде тарихымыздағы осы олқылықтың орнын толтыруға жағдай жасалуда.
Сондықтан да тоталитарлық жүйе кезінде біржақты, кейде субъективті және
коммунистік идеология рухында зерттелген мәселелерді қазіргі заманның
талабына сай, өткен тарихқа сын көзбен қарап, оларды жаңаша зерделеп,
сараптау міндеті туындайды. Осыған байланысты көрнекті тарихшы
Т.Омарбековтың мынадай сөздерін келтіруді жөн санаймын: Тарих тағылымы
мынаны үйретеді: кез-келген мәдениетті халық өзінің ұлттық тәуелсіздігін
алып, басқа мемелекеттің саяси ықпалынан босанған сәтте бұрын отаршылдық
бұғауында бұрмаланған тарихын қайта қарауға және ұлт тарихының назардан тыс
қалған мәселелерін толық қамтып жазу мәселесін жедел қолға алуға ұмтылады
1.
Жоғарыдағы себептерге байланысты Кеңес мемлекетінің Қазақстандағы 1970-
1980 жылдар аралығыныдағы әкімшіл-әміршіл жүйенің дағдарысын қайта қарап,
бүгінгі жаңа методология тұрғысынан талдаудың маңызы зор. Сондықтан біз бұл
тақырыпты зерттеу нысаны етіп таңдап, шамамыз келгенше сол кездегі белең
алған құйтырқы саясаттың мән-жайын ашып көрсетуге тырыстық.
Тоталитарлық идеологияның шектеулі ойлау жүйесі Қазақстанның ұлан-
ғасыр даласын тек жаппай қырып-жойғыш қарудың ғана емес, халық
шаруашылығында, ауыл шаруашылығында жүргізілген әртүрлі әлеуметтік
эксперименттердің де сынақ алаңына айналдырып бақты. Осы тарихты зерттеп,
қайсыбір өмір шындығын жазғандар әділетсіз жазаланды, ал шамадан тыс
билікті шоғырландырған орталықты шексіз мадақтағандарды су бетіне қалқып
шықты, қоғам олардың еңбектерін марапаттады. Тоталитаризмнің қасіретіне
өкпе айту артық. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне арналған
салтанатты жиналыста жасаған баяндамасында Н.Ә.Назарбаев тарих тағылымдары
және қазіргі заман жайында былай деді: Социалистік утопияны жүзеге
асырамыз деп әлектенген большевиктік эксперимент қазақ халқын неше бір
қасіретті, қан құйлы кезеңдерге душар еткені мәлім. Бірақ ол күндерді ұмыту
дегеніміз қанды режимнің миллиондаған құрбандарының әруағын қорлау деген
сөз 2.
Қаласақ та қаламасақ та бұл да біздің өзіміздің төл тарихымыз.
Тарихымыздың осындай қайшылықты процесстерге толы ауыр кезеңдерін де
зерттеуге міндеттіміз. Мұның өзі бізге тарихи сабақтар беріп қана қоймай,
сонымен қатар біздерді болашақта осы тәрізді солақай қателіктерден
сақтандырады. Сондықтан да біз зерттеу нысаны ретінде алып отырған
тақырыптың маңыздылығына күдік тумауы тиіс деген ойдамыз.
Қазақстанның шын тарихын халқымыз 1991 жылдан, тәуелсіздікке қолы
жетіп, өз жеріне өзі ие болған кезде ғана біле бастады. Көптеген шындық
ақиқат, құпия және халқымыздың тарихын айқындауда ізденіс үстінде жүрген
еліміздің белгілі ғалымдарының зерттеулері арқасында қазақ халқының
кеңестік дәуірде басынан кешірген нәубат, сан-алуан қиындықтар ашық айтылып
жария болуда. Мәселен, зерттеліп отырған кезеңде сөз жүзінде ғана
орталықпен сол кезде терезесі тең, туысқан аталып келген республикалар
арасындағы қарым-қатынастардың көлеңке тұстары бүркемеленіп,
кейінгілердің отарлық тәуелділігі ешқашан айтылмағаны шындық 3.
Олар барлық салада, әсіресе саясатта Москвадағы орталыққа тәуелді
болды, біртұтас империяның әкімшіл-аумақтық бөлігіне айналды. Қоғамдағы
барша – тірлік – басқару, әлеуметтік-саяси саладағы жалпы билік шын мәнінде
КОКП Орталық Комитетінің ашса – алақанында, жұмса – жұдырығында еді 4.
Кадрлар, негізінен, партиялық номенклатурада болды. Оларды орналастырудың
бүкіл тетігі Мәскеудегі орталық партиялық және атқару органдарының қолына
шоғырланды.
Республиканың басшы кадрлары – ең жоғары деңгейдегілерінен бастап,
облыстар басшыларына дейінгілердің баршасының тағдыры орталықта шешіліп
отырды 5. Қозыбаев М. Тоталитарлық жүйе қылмысы: Әділет тарихи ағарту
қоғамының президенті мен аталмыш қоғамның саяси қуғын-сүргін құрбандарын
ақтау барысында атқарып жатқан игілікті істері жайлы сұхбат (әңг. А.Мусаев)
6.
Сол кезеңдегі өрескел кемшіліктерге көзге көрініп тұрғандықтан олар
арнайы партия отырыстарында айтылып та жүрді. Бұған өмірдің талабы мәжбүр
етті. Мәселен, КОКП ОК 1985 жылғы сәуір Пленумында партия қол жеткен
жетістіктерді бағалай отырып саяси және практикалық іс-әрекеттердегі
кемшіліктер туралы экономика мен әлеуметтік, рухани салалардағы келеңсіз
жағдайлар жайында, талдау жасап, ұнамсыз құбылыстардың себептерін халыққа
ашып берді 7. Өктемдік және басқару жүйесінде авторитарлық бюрократиялық
тәсіл үстемдік құрды. Партиялық-мемлекеттік бюрократияның саяси озбырлығы,
демократия мен жариялылыққа төзбеушілік, идеологиялық өктемдік халықтың
жасампаз күш-жігеріне тұсау болды. Сөйтіп іс жүзінде тоталитарлық жүйе,
казармалық социализм үстемдік құрды.
60-жылдардағы реформалар, 70-80 жылдар белгіленген әлеуметтік
сипаттағы шараларды жүзеге асыру саяси құрылымдардағы қайта құрумен
қоғамның әлеуметтік және рухани дамуына кең жол ашумен қатар жүргізілмеді.
Сондықтан да олар сәтсіздікке ұшырады. Жаңа жағдайда, қоғамдық өмірдің
барлық салаларының бір-бірімен тығыз байланыста болуына орай қайта құрудың
кешенді сипаты туралы, саясат пен экономиканың бірлігі жөніндегі мәселе
ерекше маңызға ие болды. Алайда партия съездер шешімдері кешенді сипатта
болмағандықтан экономикалық базисті қамтыған саяси қондырғыларды өзгерістер
қамтымай қалды.
Жоғарыда атап айтып кеткендей саяси-әлеуметтік әділетсіздік халық
бұқарасы тарапынан наразылық – бүлік шығуына басты себепші болды және ол
негізгі факторға айналды.
Сонымен, социализмнің концептуалдық моделі уақыт сынынан өте алмады.
Комунистік партия коммунизм орнатуға бағытталған бағдарламасын және
саясатын қаншалықты күш жұмсап қажырлы жұмыс жүргізсе де өмір өз заңдылығын
көрсетіп берді.
Сол себептен ХХ ғасырдың 70-80 жылдарында әміршіл-әкімшіл жүйенің
дағдарысын және оған қарсы қоғамда орын алған наразылықты объективті
зерттеу бүгінгі Отандық тарихта ең бір өзекті тақырып болып табылады.
Зерттеу жұымысынң мақсаты мен міндеттері:
Магистрлік диссертациямызда Кеңестік кезеңдегі партия жіне мемлекет
органдарының құжаттарында көрсетілген кезеңді зерттеген ғалымдардың,
мамандардың еңбектеріне сүйене отырып, 1970-80 жылдар аралығындағы Кеңес
мемлекетінің Қазақстандағы әміршіл-әкімшіл жүйенің дағдарысына бүгінгі
жаңа методологиялық тарихи көзқараспен талдау жасай отырып, мәселені жан-
жақты зерделеп, оның зерттелу деңгейін анықтауды әлі де болса ғылыми
тұрғыдан объективті түрде ашылмаған қырларын ашып көрсетуді алдымызға
мақсат етіп қойдық.
Бұл мәселені терең зерттеу үшін ғылыми ұжымдар мен ғалымдардың әлі де
қажырлы еңбек етуіне тура келеді.
- тақырыпқа байланысты деректер мен зерттеулерге талдау жасап, оларды
салыстыру;
- әміршіл-әкімшіл жүйенің дағдарысын қарастыра отырып, баға беру
мен қорытындылау;
- тақырыпқа байланысты ой пікір қалыптастыру;
Тақырыптың зерттелу деңгейі: “Социалистік қоғам” жайында жаңа көзқарас
қарастырылған көптеген конференцияларда “Кеңестік социализм” моделі туралы
көптеген пікір-таластар қайшылыққа түсіп, бір тоқтамға келе алмады. Ең
басты проблема кеңес қоғамы социалистік ұғымға сай келмеуінде.
Осының нәтижесінде социалистік идеяны кеңестік қоғамдық даму моделіне
қосақтау ешқандай жеміс бермеді. КСРО социализм моделінің тұжырымы уақытқа
шыдай алмай, шешілмей оның ескі түрлерін қабылдады. КОКП-ның басты идеясы
КСРО-ның еңбекшілері билікті иемденген мемлекет ретінде көрсетті, бірақ бұл
алғашқыда өзін марксистер санағандардың қарсылығын тудырды. А.В.Авторханов,
М.Джилас, Дж. Боффа тағы басқалар олардың бәрі ақырында бір ойға келді.
Кеңестік қоғамда кейін бюрократия деп аталған басшы қауым болды. Ол тапқа
жатқызылмады. Бірақ елдің бүкіл билігін өз қолында ұстады. Коммунистік
партия билікті ұстау үшін 1977 жылғы КСРО Конституциясы арқылы партияның
қазіргі және болашақтағы жетекші орнын бекітті. Мысал ретінде үлкен
шешімдер аз ғана тұлғалардың нұсқауымен қабылданды. Мәселен Ауғанстан
жеріне Кеңес әскерлерін кіргізу, 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы. 8 Кеңес
билігі кезінде Қазақстан үлкен өндірістік және ғылыми жетістіктері болып
дамыған көлік жүйесіне ие болды. Алайда Қазақстанды дүниежүзілік
мемлекеттермен салыстырғанда “үшінші әлем” елдерімен тең болды. Қазақстанда
шикізат өндірісі дамып, артта қалған технологиялар және еңбек өнімділігі
төмен ауылшаруашылығы саласымен ерекшеленеді.
Көп ғалымдар Қазақстанның әлеуметтік- территориялық ерекшеліктерін
қарастырғанда екі мәселеге назар аударды. Біріншісі, ауыл мен қаланың
дамуы. Екіншісі, аймақтық ерекшелік. Бірақ ауыл мен қалалардың өзіндік
ерекшеліктері зерттеу объектісінен тысқары қалды. Осылайша КОКП теориялық
зертханасынан шыққан ойлар өзінің негізсіздіктерін көрсетті. осындай үлкен
жүйенің құлауы әлі де нашар зерттелген маркстік және лениндік
көзқарастардың қоғамдық қатынастарды таптық тұрғыда зерттеуі және ұлттардың
“жақындасуы мен бірігуі”, “жеке мемлекеттерде” социализмнің құрылуы т.б.
ойлары өмір сүруін тоқтатты. Сондықтан да Қазақстан мұраға ие болдғандықтан
1970 жылдың басынан 1990 жылға дейінгі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
және саяси дамуы тарихилық ұстанымына сай зерттелуі тиіс. 9.
Бірінші топқа көп томдық ҚазССР тарихы, Қазақстанның коммунистік
партия тарихы очеркі. Қалыптасқан дәстүр бойынша бұл еңбектер партия
тарапынан қадағаланды. Әдебиеттер мазмұны идеологиялық тазалықтан өтті.
Бұлардың бәрінің кемшіліктері мынада: суреттеу, КСРО өмірінің көп жағын
бұрмалап, көрсету. Шектен тыс КОКП мен Кеңестік мемлекеттің орнын тым
жоғары бағалау, әсірелеу, әлеуметтік ақпараттарды құпияландыру, дерек
қорының таңдамалы түрде алынуы және аз болуы. Алайда ҚазақССР-і тарихының
бес томы 1981 жылы шыққандықтан біз зерттеп отырған кезеңді қамтымайды.
10. Екінші зерттеу топтаманы тақырыптың мақсаты десе болады. Себебі
монография не мақала болсын жеке тақырыптарға назар аударды: экономикалық,
әлеуметтік, демографиялық қоғамдық-саяси, аграрлық және т.б. Ең біршама
зерттелген Қазақстанның экономикалық дамуы, яғни 70-80 жылдар. Бұл
мәселеге Т.Әшімбаев, Я.Әубәкіров, К.Сағадиев, О.Баймұратова, А.Қошанов,
Н.Мамыров 11 т.б.сияқты экономистер мен ғалымдар өз еңбектерін арнады.
Сондай-ақ тарихшылар да өз үлесін қосып, Қазақстанның индустриялық дамуының
ерекшеліктерін, кезеңдерін А.Сармурзин, С.Жақыпбек зерттеді Аграрлық
саладағы зерттеулер Б.А.Тулепбаев, Г.Ф.Дахшлейгер, А.Тұрсынбаев,
К.Нүрпейісов 12 тағы басқалардың еңбектеріне сүйенеді. Қазақстанның
қазіргі заман тарихының ақтаңдақтарын ашуда академик ҰҒА корреспондент
мүшесі М.Қ.Қозыбаев үлес қосты 13. әлеуметтік дамудың заңдылықтары мен
ағымдарын талдауда қоғамның әлеуметтік бөлінісінің белгілерін табуда
жұмысша табының жетекші орнын көрсетуде А.Н.Нүсіпбеков, М.Асылбеков,
В.Зорин, М.С.Әженов, М.Тәжиннің еңбектері 14 көзге түсті. Ауыл халқының
шаруалар мәселесін зерттеуде С.Н.Соскин, Т.Б.Балақаев, Т.С.Садықова
еңбектерін атауға болады 15. Тарихи – философиялық талдауға Ш.И.Тастанова
16 назар аударды. Аталған проблеманы зерттеуге Ресейдің ғалымдары
Ю.Бромлей, Л.Абалкин, Л.Дробижев т.б. белгілі үлесін қосты. Осылардың
ішінде М.Сужиковтың еңбегін 17 ерекше атауға болады.
80-90 жылдары Қазақстанның халқы мен ұлттары әлеуметтік-демографиялық
белгілеріне сай зерттелген еңбектері шықты. М.Б.Тәтімов, М.Х.Асылбеков,
А.Б.Галиев, Ф.Н.Базанова, А.Н. Алексеенко монографияларында Қазақстанның
ХХ ғасырының бірінші жартысынан 80 жылдарға дейінгі демографиялық саясат
халықтың саясатын аумақиық-салалық орналасуы, ғылыми білімдік мамандық
деңгейі, ұлттық, жыныстық, кәсіптік халық құрамының өзгеруі жайында бай
фактілік материалдар беріледі. 18 . Бірінші кезеңнің хронологиялық уақыты
1985 жылдары аяқталады. Екінші кезең 1985 жылы КОКП Орталық комитетінің
сәуір пленумынан кейін басталды. 1980 жылдың аяғында партиялық машинаның
тұжырымдарынан бас тарту кең таралды. Қазақстанның өркениеттік, азаматтық,
құқытық мемлекет ретінде өзгеруіне 1988-1994 жылдардағы Ұлттық Ғылым
академиясының ғалымдарының дағдарыстан шығу жаңа идеологиялық, әлеуметтік
саясат жайындағы шыққан ғылыми-теориялық конференциялары әсер етті 19.
Проблеманы зерттеудің үшінші кезеңіне республиканың мемлекеттік
тәуелсіздігін жариялаудан басталады. Дағдарыстың себебінен тамырына шолу
жасалып, құтылудың жолы іөзестірілді. 1988-1995 жылдар арасында жазылған
көп еңбектер, 70 жылдардың басында және кейінгі он жылдықтарда жүрген
процестер туралы жаңаша көзқарастарды қалыптастырды. Мәселені терең
ойлауға, қарстаыруға Н.Ә.Назарбаевтың көптеген еңбектері мен мақалалары
үлкен маңызға ие 20. Онда қысқа және жалпы Қазақстанның тәуелсіздігін
алар кезіндегі өзгерістер КСРО аумағындағы қажетсіз процестердің жүруіне
назар аударады. Қосымша бұған өз үлесін 1995 жылы 31 мамырда Қазақстан
Республикасы президенті жаныдағы мемлекеттік саясат жөніндегі ұлттық кеңес
отырысында тарихи сананы қалыптастыру тұжырымы негізгі белгілерін қосты.
Жалпыодақтық аумақта, оның ішінде Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
және саяси даму мәселелеріне шетелдік мамандар назар аударады. Жеке топтан
шетел мамандары экономистер, саясаткерлер социалистік таңдаудың
қарсыластары . Ф.Хайекті социалистік идеяның қателігі туралы ойлары
пікірталас тудырады.
Диссертация жұмысының деректік негізі. Қарастырып отырған тақырыпытың
негізгі дерек көзін сол кезеңде өмір сүріп, қызмет еткен Қазақстанға
белгілі қоғам қайраткерлерінің, атақты саясаткерлердің, ақын-жазушылардың,
мәдени қызметкерлерінің еңбектерінен қарастырдық. Қоғам қайраткерлерінің
саясат пен мәдениеттің тұтқасынан ұстап, тұрған қазақ зиялыларының кезінде
әртүрлі тақырыптарға жазған саяси мақалалары, естеліктері, шығармалары
негізінен алғанда осы магистерлік диссертация жұмысын жазу барысында
пайдаланылып, тақырыптың мазмұнын ашуға септігін тигізді.
Мәселен, сол заманның куәгерлері болған саяси және қоғам, мәдениет
және әдебиет қайраткерлерінің еңбектері қазіргі күндері көптеп жарық көре
бастады. Қазақстандағы 70-80-ші жылдардағы әміршіл-әкімшіл жүйенің
дағдарысы тарихын зерттеу ісі көп жылдарға созылып келеді. Жаңа мәдениет
пен методологияның мәселесі өзінің қалыптасу кезеңінде, барлық сөз
жарыстардың, принципті түрдегі тартыстардың кескілескен күрестердің
құрамына айналды. дәл осы кезеңдегі отыз жылдан аса қазақ елін басқарған,
оның ішінде 20 жыл КОКП Саяси Бюросының құрамында болып, дүниежүзілік ұлы
державаның бірі – Кеңестер Одағына басшылықты тең атқарысып, мәшһүр болған
көрнекті саяси қайраткер, халқына қызмет еткен Дінмұхамед Ахметұлы
Қонаевтың бұл күндері еңбектері жарық көрді 21. Бұл еңбектерінде көрнекті
мемлекет қайраткерлерінің ғылыми мақалалары әртүрлі жиындарда сөйлеген
сөздері жарияланған.сонымен қатар, Д.А.Қонаевтың мемлекеттік, саяси және
ғылыми қайраткерлігін ашып көрсететін жекелеген авторлардың да зерттеулері
жарық көріп, көпшілік назарына ұсынылды 22. Осындай еңбектердің бірі
Америкадағы Колгейт университетінің докторы, саяси ғылымдардың профессоры
Марта Брилл Олкот Қонаев жайында алғашқылардың бірі болып бай мұрағаттың
құжаттарға сүйене отырып Д.А.Қонаевтың қоғамдық-саяси және мемлекеттік
қызмет туралы сөз қозғай отырып, Қазақстанның сол кезеңдегі саяси даму
жолдарына қатыстыжайлардан көп хабардар етеді 23. Бұл мәселелерге басқа
да авторлардың еңбегімен қоса арнаулы тарауда тоқталамыз.
Сондай-ақ Кеңестік әміршіл-әкімшіл жүйеге қарсы шығып қудаланып,
сотталған азаматтардың бірі Хасен Қожа-Ахметтің қайғылы тағдырын
айқындайтын құжаттар зерттеуімізде дерек көзі ретінде қарастырылды. Сонымен
қатар осы кезеңдерде Кеңес өкіметіне қарсы шықты деп қуғын-сүргінге
ұшыраған азаматтардың тағдыры жайлы газет беттеріне жарияланған
ғалымдардың, қоғам қайраткерлерінің мақалалары қамтылды.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Тақырыптың өзіндік ерекшелігіне
байланысты ұлт мәселесіндегі әлеуметтік-экономикалық дамуда орын алған
келеңсіз құбылыстарды толық ашу үшін 50-ші жылдардан бастап 80-ші жылдардың
ортасына дейінгі аралықты қамтыйды.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Тақырыптың өзіндік ерекшелігіне
байланысты ұлт мәселесіндегі әлеуметтік-экономикалық дамуда орын алған
келеңсіз құбылыстарды толық ашу үшін 50-ші жылдардан бастап 80-ші жылдардың
ортасына дейінгі аралықты қамтыйды.
Диссертация жұмысының ғылыми жаңалығы. ХХ ғасырдың 70-80-ші
жылдарындағы әміршіл-әкімшіл жүйенің дағдарысының және оған қарсы орын
алған наразылықтарды бүгінгі күннің талабына сай зерделеп, оның әлі де
болса ғылыми тұрғыдан объективті түрде ашылмаған қырлары мен сырларын ашып
көрсетуге қол жеткізген.
Диссертациялық жұмыстың сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың мазмұны
бойынша бірінші мақала Гуманитарлық ғылымдар Академиясының Хабаршысы ғылыми
журналында №1 (11) – 2005 ХХ ғасырдың 60-70-ші жылдарындағы Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық өміріндегі теріс құбылыстар атты тақырыпта
жарияланды. Диссертациялық жұмыс Қазақстанның жаңа және қазіргі заман
тарихы кафедрасында даярланып, мемлекеттік аттестациялау комиссиясына
қорғауға ұсынылады.
Зерттеу жұмысының методологиялық және теориялық негіздері:
Зерттеу жұмысында мәселеге коммунистік идеология көзімен қараудан
бас тарттық. Ресми деректер қатарында партиялық органдар құжаттары сын
көзбен, тәуелсіз мемлекет мүддесі тұрғысынан сарапталып, тарихи-салыстыру
әдісі негізінде талданылды. Осы ретте әсіресе кейінгі тәуелсіздік
кезеңінде жарық көрген зерттеу еңбектер, мақалалар өткенді теориялық
тұрғыдан талдауда кеңінен пайдаланылды. Айта еткен жөн, тәуелсіз
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың шығармалары
мен еңбектері диссертацияның методологиясы мен теориялық негізі болды.
Оларда қазақстанның қазіргі кездегі әлеуметтік- экономикалық дербес саяси
өміріндегі күрделі ахуал, қайшылықтар мен кемшіліктер, қоғамдық өмірдің әр
саласында жүргізіліп жатұан реформалар барысында жан-жықты талдаулар
жасалып, практикалық ұсынысьтар айтылған.
Автор еліміз егемендікке ие болғанан бергі кезеңде Отандық тарих
ғылымында қалыптасып жатқан жаңа бағыттағы ғылыми ой-пікірлер мен
тұжырымдарға, сонымен қатар жетекші қоғамтанушы ғалымдардың еңбектеріндегі
әміршіл-әкімшіл жүйе туралы көзқарастарға сүйенді. Зерттеу барысында
нақты салыстырмалы тарихи, жинақтау және қорыту әдістері, талда, сондкай-
ақ логикалық, статистикалық зерттеу тәсілдері қолданылды.
Жұмыстың құрылымы: магистрлік диссертация кіріспеден, екі тараудан,
әрбір тарау екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
І тарау. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНДАҒЫ ҚАЙШЫЛЫҚТАР
І.1. 60-70 жж. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық өміріндегі теріс
құбылыстар.
Әміршіл-әкімшіл кеңестік қоғамда халықтың әлеуметтік
мұқтаждықтарына үнемі немқұрайлылықтың орын алғанын мойындамасқа
болмайды. Ондаған жылдар бойы қоғамды басқарып келген коммунистік
партия және соның басшылығымен қандай да болмасын әкімшіл-әміршіл
социализм жайында айтылған бүгінгі ащы шындықтың көбісі орынды. Оның
үстіне, біз бүгінде болашақты болжай алмайтын құбылысқа, атап айтқанда,
адамның жеке (қоғамдық, “ешкімдікі емес”) меншігінен, саясаттан,
идеологиядан шеттетілу құбылысына тап болдық. Жаңа социалистік қоғам
құру барысындағы осындай шеттетілуді болдырмау керек еді. Бірақ шектен
тыс бюрократтанған әміршіл-әкімшіл жүйенің аппараты еңбекшілерді
қоғамдық дербестік пен өзіндік бастамадан айырды.
Бұл кезегінде жұртты селқостық пен түңілуге душар етті,
жемқорлық, өркөкіректік, азғындау сияқты жиіркенішті құбылыстардың қаулап
өсуіне жалпы негіз болды. Осындай өрескел бұрмалаушылықтың бәрі кеңес
елімен әміршіл-әкімшіл социализм беделін түсіре берді. Ұлттық
дағдарыстың – көп ретте саяси және экономикалық дағдарыстар салдары
екені белгілі. Қазақстанның экономикасының тек шикізаттық бағытта
ойластырылғаны айқын танылды. Бүкіл қазақ даласы “миллиардтар Отаны” деген
желеумен дал-дұлы шыға жыртылып, тың алқабына айналды, ал өндірілген
астық орталыққа жөнелтілді. Өндіргіш күштер баяу дамыды.
1964 жылы КОКП ОК шешімдерінен бастау алған саяси бағыт бұрынғы
реформалар кезінде өзін-өзі ақтай алмаған көзқарастар аясында дүниеге
келген еді. КОКП Орталық Комитетінің қазан пленумында партия мен ел
басшылығы ауыстырылды. КСРО Жоғарғы саяси басшылығының бір тобы
Н.С.Хрущевті орнынан алуға аса құпия түрде дайындалды. Бұл төңкерісті
ұйымдастыруда Л.И.Брежнев, П.Н.Игнатов, А.Н.Шелепин, М.А.Суслов және КСРО
Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің төрағасы В.Е.Семичастный айрықша
белсенділік танытты. Н.С.Хрущев 1964 жылғы қазанның 14-і күні демалып
жатқан жерінен тұтқиылдан шақырылып алынған соң, КОКП ОК пленумы болып,
онда М.Суслов Н.С.Хрущевті айыптайтын баяндама жасады.
Бұл пленумның жұмысына бір топ қазақстандық коммунистер де
қатынасты. Олардың ішінде Д.А.Қонаев та болды. КОКП ОК пленумы
Н.С.Хрущевті ОК-тің бірінші хатшысы, КСРО Министрлер кеңесінің төрағасы
және төралқа мүшесі қызметтерінен босатты. КОКП ОК-нің бірінші
хатшылығына Л.И.Брежнев сайланды. Осыдан көп ұзамай Жоғарғы Кеңес
А.Н.Косыгинді Кеңес үкіметінің басшысы етіп тағайындады 24.
Халық шаруашылығын басқаруда орын алған волюнтаризм мен
әкімшілдікті айыптайиын бірқатар арнайы партиялық шешімдер қабылданды.
Алайда бұл құбылыс үшін Н.С.Хрущевті кінәлаудың дұрыстығы екіталай
еді, өйткені КСРО бұдан кейінгі кезеңдерде де ел басқарудағы
волюнтаристік көзқарастардан айығып кете алған жоқ.
Н.С.Хрущевке ерекше тартымды болып көрінген қайта құру, өзгерістер
мен жетілдірулер идеясы мұқият ойластырылған шешімдер саясатына орын
беруге тиіс болды. Халық шаруашылығында орын алған үйлесімсіздіктер терең
өзгерістер жүргізуді қажет етті. Қайта ұйымдастыру ісі партия
комитеттерінен басталды.
КОКП ОК-нің 1964 жылғы қараша пленумы 1962 жылғы жүзеге асырылған
партия, кеңес, кәсіподақ ұйымдарының өндірістік принцип бойынша бөлінуін
жаңсақ ұйғарым деп тауып, партия ұйымдары мен олардың жетекші органдарын
аумақтық-өндірістік принцип бойынша қайта қалпына келтіріп құру туралы
шешім қабылдады. Сондай-ақ жоспарлау және экономикалық тұрғыдан
көтермелеу әдістерінде жіберілген қателіктер де ашып көрсетілді.
Экономиканы басқарудағы әкімшілдікті айыптай келіп, КОКП ОК-нің
1965 жылғы қыркүйек пленумы өнеркәсіпті салық принцип бойынша басқару
одақтық-министрліктер құру дұрыс деп тапты. Кәсіпорындар дербестігін
арттыру, шаруашылық есептің дами түсуіне жағдай тұғызу, жұмыскерлерді
(қызметкерлерді) экономикалық ынталандыру мен материалдық мадақтауларға
арқа сүйеу ұсынылды.
Алтыншы сайланған КСРО Жоғарғы кеңесінің сессиясы 1965 жылы
өнеркәсіпті басқару жүйесін өзгерту және мемлекеттік жоспарлау жөніндегі
кейбір басқару органдарын өзгеше құру туралы Заң қабылданды. Әлбетте,
дәл осындай қаулылар мен заңдарды көп ұзамай Қазақстан компартиясы ОК-нің
ХІҮ Пленумы мен Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі де қабылдады, Қазақ КСР
Конституциясының тексіне тиісті өзгертулер енгізілді. Қабылданған
шешімдерге сәйкес Қазақ КСР Халық шаруашылығы кеңесі мен экономикалық
аудандардың осындай жергілікті кеңестері таратылды. Республикада бірқатар
одақтық-республикалық салалық министрліктері түсті металлургия,
геология, мелиорация мен су шаруашылығы және басқалар құрылып,
өнерәсіптік құрылыс материалдары, орман, целлюлоза- қағаз және ағаш
өңдеу, азық-түлік т.б. кәсіпорындар біріктірілді.
Бұл экономикалық реформа бастапқы кезде экономикалық дамуға белгілі
дәрежеде серпін берді. Тоғызыншы бесжылдықтың басына дейін жоспарлау
мен экономикалық ынталандырудың жаңа жүйесі бойынша қазақстандық 1578
кәсіпорын немесе олардың жалпы санының 84 % жұмыс істеді 25.
Жоспар сегізінші бесжылдықтың негізгі көрсеткіштері бойынша
орындалуы: өнеркәсіптің барлық саласы тиімді жұмыс істеді. Бірақ белгілі
дәрежедегі радикализмге қарамай, экономикалық реформаның бірінші
қадамынан бастап-ақ оның жүйесіздігі, жартыкештігі көрініп тұрды. Олай
дейтін себебіміз көптеген кәсіпорындар пайда табудың қызығына беріліп,
неғұрлым оңай жолға, өз өнімдерінің бағасын қолдан жоғарылату жолына
түсті. Бағаның өсу есебіне алынған пайда жалақыны көбейтуге мүмкіндік
берді, оның өсуі еңбек өнімділігінің өсуін басып озды, мұның өзі 70-
жылдардың басында-ақ инфляциялық процестердің басталуының себебі болды,
бұл экономикның дамуына теріс ықпал жасады.
Реформаның жартыкешітігі мынадан көрінеді: ол кәсіпорындардың
дербестігін кеңейте отырып, министрліктер мен ведомстволардың
әкімшілік және экономикалық өкілеттілігін күшейтті. Қол жеткен дәреже
принциптеріне негізделген жоғарыдан орталықтандырылған жоспарлау
сақталып қалды, жалпы өнім көрсеткіштері, олардың жетілдірілмеген деп
танылғанына қарамастан қолданыла берді 26.
60-жылдардың ортасында басталған экономикалық реформаның сәтсіздікке
ұшырауының келесі бір негізгі себебі саяси саладағы демократияландыру
процесінің тежелуі болды. Ол тек экономикалық ұйымдық-техникалық
саласымен ғана шектеліп, қоғамның саяси құрылымына, меншік қатынасына
соқпады, бюрократияның тірегі – мемлекеттік монополиясы сақталып,
нарықтық қатынастар жоққа шығарылды. Осының нәтижесінде республикамыз
бұрынғысынша орталықтанған мемлекет жүйесі – КСРО құрамында әміршіл-
әкімшілдік жүйе жағдайында дамыды. Орталықтандырылған біртектес
партиялық –мемлекеттік және шаруашылық құрылымдары ұлттық дамудың
қажеттілігімен, қазақ халықының ұлттық санасының өсуімен санаспады.
Қазақстаның тәуелсіздігі өзге республикадағыдай тежелді, ал егемендігі
көпшілік жағдайда жалған сипатта болды.
Қазақстаннның экономикасы бұрынғы Кеңестер Одағының біртұтас ауыл
шаруашылығы комплексінің құрамдас бөлігі ретінде дамыды. Қарастырып
отырған кезеңімізде республика халық шаруашылығы тоғызыншы, оныншы және
он бірінші бесжылдық жоспарларына сай дамыды. Бесжылдықтың қорытындылары
мен міндеттері қаралған Қазақстан Коммунистік партиясының ХІІІ, ХІҮ және
ХҮІ съездерінде өкімет бесжылдықтағы қол жеткізген табыстар марапатталып
көрстетіліп, алдағы бесжылдық міндеттері елдегі жағдаймен санаспай
қабылданып отырды. Осыған байланысты халық шаруашылығы жылдан-жылға
бұрынғы өсу қарқынынан айырылды. Жыл сайынғы өнеркәсіп өнімінің өсу
қарқыны тоғызыншы бесжылдықтағы 8,9 %, он бірінші бесжылдықта 3,8 % дейін,
ұлттық табыстың өсу қарқыны 4,9 %-тен 1,4 %-ке кейін кетті. Тоғызыншы
бесжылдықтың жоспары - 12,5 %, оныншы - 25 %, он бірінші - 3,6 %-ке
орындалмай қалды.
60-70 жж. Қазақстан өндірісінің шикізаттық бағыты одан әрі күшейе
түсті. 80-жылдардың басында Қазақстан өндірісінде шикізат шығарушы
салалардың үлесі, бұрынғы Кеңестер Оданымен салыстырғанда 1,7 есе артық
болды. Республикадан аса төменгі бағамен шексіз мөлшерде мұнай, көмір,
түсті, қара және сирек кездесетін металдар, минералдық тыңайтқыштар тасып
әкетіліп отырды. Осыған байланысты тұтынушы заттардың 60 %-на жуығы
сырттан әкелінді.
1971-1985 жылдлар аралығында орта жалақының мөлшері 50,7 % немесе
123,7 сомнан 186,5 сомға дейін өсті. Колхозшылардың кепілді еңбек ақысы
көбейді. Осы жылдары халықты қоғамдық тұтыну қоры есебінен қамтамасыз
ету біраз жақсарды. Оның едәуір бөлігі жәрдем зейнетақы және стипендия
төлеуге, тегін білім алуға, денсаулық сақтауға, мәдени және тұрмыстық
қызмет көрсетуге жұмсалды 1971 ж. колхозшылар үшін де жұмысшылар мен
қызметкерлерге белгілегендей зейнетақы белгілеу тәртібі енгізілді.
1972-1974 жж. соғыс және еңбек мүгедектеріне айлық орташа зейнетақы 33
%-ға көбейтілді, ал 1975 жылы Отан соғысының мүгедектеріне қосымша
жеңілдіктер енгізілді. Қаралып отырған кезеңде орта есеппен зейнетақы
52,1 сомнан 81,2 сомға дейін көтерілді.
Алайда, бұл шаралардың халықтың тұрмыс дәрежесін көтеруге ықпалы аз
тиды. Өйткені мемлекеттің және кәсіпорындардың бағаны көтеруі, тауарлар
сапасының нашарлауы, тапшылықтың өсуі, ақы төлеудегі теңгермешілік т.б.
халықтың тұрмыс-жағдайының төмендеуіне әкеп соқтырды. Оған ақшаның
құнсыздануы әсер етті, тек 1970-1986 жж. құнсыздану 20 %- ға өсті. 1985 ж.
бір сом 1960 жылғы соммен салыстырғанда 54 тиынға тең болды.
Әлеуметтік салада ең өткір мәселенің бірі тұрғын үй мәселесі. Осы
жылдары бұл мәселе бірсыпыра шешуін тапты 2208,7 мың пәтер салынып, 13
миллиондай адам жаңа пәтер алып өздерінің үй жағдайын жақсартты 27.
Дегенмен халық санының өсуіне байланысты үй мәселесі аяғына дейін
шешілмеді. Оған үй салуға бөлінген қаржының азаюы себеп болды. Тұрғын үй
құрылыстың жоспары орындалмады.
Тек он бірінші бесжылдықта ғана республикада 1,2 млн. шаршы метр
тұрғын үй пайдалануға берілмеді, мектеп, аурухана, балалар бақшасын салу
жоспары орындалмады. Осындай жағдайда 70-80 жылдары республиканың
орталығында құны қымбат әкімшілік үйлері салынып жатты.
Әкімшілік жүйенің бір теріс жақтары болып табылатын, көзбояумен
жалған мәліметтер түсіру де өзінің шырқау шыңына жетті.
Көзбояу мен қосып жазу, әсіресе кәсіпорындарда, құрылыс ұжымдары мен
ауыл шаруашылығында кеңінен орын алды. 1989 жылы статистикалық мекемелері
мен басқа да бақылаушы ұйымдар тұрғын үй құрылысын пайдалануға беруде
22,2 мың шаршы метр артық көрсетілгенін анықтады. Негізгі қорлардан 8985
мың сом, оның ішінде өндіріске жатпайтын объектілерге 4082 мың сом артық
жұмсалған.
Дәл осындай теріс құбылыстар экономиканың негізгі саласының бірі
ауыл шаруашылығында да белең алды.
70-80 жылдарда ауыл шаруашылығы жөнінде ауқымды шешімдер
қабылданып, оларда сала өндірісінің материалдық базасын нығайту, оның
өсу қарқынын барынша ұлғайту мамандандару мен шоғырландыру көзделді.
Ауыл мұқтажына бөлінген қаражат көлемі де шұғыл өсті. 1971-1980 жылдар
ішінде республиканың ауылшаруашылығына 18 миллиард сомнан астам күрделі
қаражат жұмсалды. Бірақта бұл қаржы тиімсіз пайдаланып, күткен нәтижені
бермеді. Ол қаржының 55 %-на дейінгі мөлшері құны қымбат, аса зор мал
шаруашылығы кешендерін, су шаруашылық құрылыстарын, ауыл шаруашылық
техникасы мен минералдық тыңайтқыштарын сатып алуға жұмсалды. Ауыл мен
селоны әлеуметтік жағынан дамытуға қалған қаржыны жұмсау принципі
қолданылды. Ауыл тұрғындарының мұқтажына жеткілікті көңіл бөлмеушіліктің
салдарынан 80-жылдардың ортасында жергілікті елді мекендердің тең
жартысынан астамында денсаулық сақтау мекемесі болмады, ауылдық-селолық
ауруханалардың жартысына жуығы нашар үйлерде орналасты, әрбір бесінші
ауруханада су құбыры, асхана болмады.
Осының салдарынан халық санының жылдан-жылға өсе түскеніне
қарамастан ауылшаруашылық өнімдерін өндіру ұдайы төмендеумен болды: ол ІХ
бесжылдықта 13 %-ға, ХІ бесжылдықта 0,4 %-ға дейін құлдырады. 1965-1985
жылдар ішінде 4,2 млн. ірі қара, 55 млн. қой-ешкі, 5,1 млн. шошқа өлім-
жітімге ұшырап, бұлардың әр жүз аналығына шаққанда алынған төл саны 10,3
және 69 басқа азайып кетті 28.
Ауыл шаруашылығы тиімділігі төмендеуінің басты себебі шаруалардың өз
еңбегінің жемісін өздері көре алмағандығынан еді. Ауыл шаруашылығын
басқарудың 20-30 жылдар аралығында қалыптасып үлгерген әміршіл-әкімшіл
жүйесі құбыла, түрлене келіп 70 жылдар мен 80 жылдардың басында өмір сүрді.
Шаруалардың экономикалық мүдделеріне нұқсан келтірілген реттерде
көрсеткіштер де бірден күрт құлдырап жатты.
1970-85 жылдар аралығында Қазақ КСР-і жыл сайын одақтық қорға килосы
2 сомнан аспайтын 300 мың тонна ет жөнелтіп отырды. Мұнан түскен пайда
9 миллиард сом болса, ет өндіруге кеткен шығын 18-27 миллиард сомға тең
болды 29.
Осылардың салдарынан 1986 жылы Қазақстандағы колхоздар мен
совхоздардың көпшілігі өздерінің айналымдылық қаржысынан толықтай
айырылып, өндірістік қызметін несие есебінен жүргізе бастады.
Азық-түлік бағдарламасын қабылдаған КОКП ОК-нің 1982 жылғы мамыр
пленумы ауыл шаруашылығының, бүкілагроөнеркәсіптік кешеннің тиімділігінің
жеткіліксіз дәрежеде екендігін мойындауға мәжбүр болды. Пленум азық-
түлік проблемасын шешудің бірден-бір мүмкін жолы интенсивтілігі басым
өсу факторларына көшу деп тапты. Халықты азық-түлікпен, өнеркәсіпті
шикізатпен қамтамасыз етуді түпкі мақсат ретінде көздей отырып, азық-
түлік бағдарламасы ауыл шаруашылығының да, оған қызмет ететін
салалардың, көлік пен сауданың да жұмысын біріктіруге тиіс болды.
Бірақ та ауылшаруашылығы саласында экономикалық қатынас сол бұрынғы
қалпында қалғандықтан басшылықты демократияландыру, колхоздар мен
совхоздардың құқықтарын кеңейту мақсатында құрылған мемлекеттік агропром
жүйесі де, өзін-өзі ақтамады. Көпшілік жағдайда тек қана басшылықтың бір
түрі жойылып жаңа бір түрі құрылып отырды.
Әзірлеу жүйеісінің мемлекеттік қабылдау пункттері мен сақтау
базаларында белең алып тұрған қылмысты қырсыздық жағдайында ауыл
шаруашылығы өнімдерін өндіру көлемін арттыруға әрекеттендірудің өзі
мағынасыз еді.
Мәселен, шаруашылық басшылары, мамандар партия қызметкерлерінің
алдында жақсы жағынан көріну үшін кемшіліктерді біле тұра өнімді аз
беретін сортаң жерлерді жыртып, оған атағы шыққан жоғарғы өнімді
тұқымдарды сеуіп, жалған рапорт беріп, көзге түсіп, мақтауға ілінді.
Мұндай жерде мол өнім алу түгілі себілген тұқым да алынбады. Мысалы, 1975
жылы масақты дақылдардың әр гектарынан 5,7 центнер тұқым себілген, жерді
жыртуға, баптауға, тұқым себуге, оруға, тасуға шаш етектен жұмсалған
шығын ақталмай қалды.
Бірақ мемлекетке көп астық тапсырылды деп рапорт берілді. Ал қаншама
астық қырмандарда дер кезінде тазаланбай, кептірілмей, қоймаға құйылмай
шіріп істен шығып жататын. Ал ондай астық мемлекетке берілген есепте
өндірілген миллион, миллиард пұттың ішінде жүретін, яғни қағаз жүзінде
көп жиналды, ал қамбада соншама дән жинақтала қойған жоқ 30.
Сондай-ақ азық-түлік бағдарламасы мен ауылшаруашылық өндірісінің
құлдырауын тоқтатуға бағытталған өзге де әрекеттер айтарлықтай нәтиже
бермеді, өйткені бағдарлама басқарудың ескірген жүйесі арасында жасалды
және шаруалардың түбегейлі мүдделерін, ауыл еңбеккерлерінің экономикалық
мүдделерін қозғаусыз қалдырды. Колхоздар мен совхоздардың шаруашылық
дербестігі бұрынғысынша ұсақ-түйектерге дейін жоғарыдан реттелді.
Осының салдарынан ауыл шаруашылығындағы жағдайдың дағдарыстық сипаттары
көбейе түсті. 80- жылдардың орта шенінде іс жүзінде барлық жерде тамақ
өнімдерімен шектеулі қамтамасыз ету жүйесі енгізілді. Азық-түліктің,
сапалы өнеркәсіп тауарларының тапшылығынан, адамдар өмірінің орташа
ұзақтығы қысқарды. Еңбекке немқұрайлы қарау, өндірістегі ұрлық, еңбек
тәртібінің құлдырауы, маскүнемдік, қылмыс жасау жаппай құбылысқа
айналды 31. Мұның бәрі әлеуметтік саладағы дағдарыстың көріністері
және тоталитарлық жүйені алып келген объективті себептер еді.
Әрине мұндай құбылыстарды тізбелей беруге болады және осындай
келеңсіз жайлар тек ауылшаруашылығы саласында ғана емес, басқа да
бағыттардағы ведомстволарда да кеңінен қанат жайды.
Қарастырып отырған кезеңімізде қоршап отырған табиғатқа зор шығын
келтірілген болатын. Оған бірден-бір мысал Арал қасіреті мен Семей
полигоны. Мұндай орны толмас экологиялық зардаптарды Қазақстанның әр
аймақтарынан кездестіруге болады. Осындай ауданның бірі Жамбыл облысы
Мойынқұм ауданы. Осы өңірде уран өндірген Шығыс және Батыс кен
басқармаларының тарапынан жіберілген кемшіліктер салдарынан радиацияға
толы тау жыныстары 272 га. жерге шашылып, қоршаған ортаға көп залал
келтірді 32.
Экономикадағы әлеуметтік ахаул мен қоғамдық өмірдегі дағдарыстар
сұғанақтық, тұрлаусыздық, заң бұзушылық тәріздес теріс қылықтардың өршуіне
жол ашты.
Біздіңше қаңғыбастық пен кезбелік, әлеуметтік немқұрайлылық,
маскүнемдік тағы басқа негіздерін КСРО-ға тән экономикалық және әлеуметтік
жүйеден іздеген дұрыс. Еңбек аяғында теңгермешілік, ескі экономикалық
қатынастардың таптауырындылығы бюрократизм, адамдардың өзі өмір сүріп
отырған ортадағы (“екі өмір” кешуі), олардың өзіндік томаға тұйық пен
оқшаулануға, қоғамға, жүйеге деген қарсы тұрулармен наразылықтарға алып
келді.
70-80 жылдарда өткен жылдармен салыстырғанда маскүнемдік пен басқа да
келеңсіз жайлар өршіген үстіне өрши түсті. 1995 жылдың мамыр айында КОКП ОК-
нің ішімдік пен маскүнемдікке қарсы күресудің нақты шаралары жөнінде
көлемді қаулы қабылданғандығы аян. Бұл қаулының егжей-тегжейі, ақыры немен
тынғаны белгілі болғандықтан, оның бүге-шігесіне бармай-ақ қояйық. Тек бір
айтарымыз, қаулы негізінен әкімшілік шараларға сүйене іске асырылғандықтан
да, ішімдік ішу үйлердің подвалдары мен түрлі “қуыстарға” көшіп, іс жүзінде
бақылауға келмейтін рең алды.
Есірткі мен нашақорлыққа қарсы күресте де кемшіліктер бастан асып
жатты. Мәселен, тек 1989 жылы ғана Шу алқабында есірткі бизнесіне қатысы
бар 189 жасөспірім қолға түсті. Тек бір Жамбыл облысында сол жылы облыстық
наркодиспансерде ғана 166 бірдей кәмелетке толмаған жас есепте тұрды. Осы
облыста қыркүйек айында ғана қатерлі дертке қатысы бар 39 адам қолға түсті.
Қоғамдық тәртіп сақшылары қолдан келгеннің бәрін істеп бақты. Оның үстіне
алғаш рет бұл мәселе түрлі ақпарат құралдарында ашықтан-ашық көрсетіліп
жатты. Алайда түрлі ведомстволр арасындағы нақты келісімдердің болмауымен
дәйектіліктің жоқтығы, әр тарапқа таратушылық жүргізілген іс-шаралардаың
берекесін кетірді. Бұл ведомстволардың (милициядан бастап денсаулық сақтау
мекемелеріне дейін) қиюы кеткен материалдық базалары осынау шараларды
іске асыру барысында елеулі тұсау болды.
Кеңес саяси жүйесі һақындағы жүргізілген зерттеулеріміз көрсетіп
отырғандай, бүкіл жүйе тек әкімшілік әдістерге сүйеніп, қимылдағанда ғана
жұмысты ұтымдылау болғандығы белгілі болып отыр. Жиырма жылдың (70-80
жылдар ішінде) ахуалды зерттей отырып, байқағанымыз, 80 жылдардың басы да
соңы да Қазақстанның қоғамдық өмірінде аса күрделі кезең екендігін көрсетіп
берді. Экономикалық, саяси бей-берекеттік тәріздес түйіндерге азаматтардың
жеке қауіпсіздігіндей проблемалар да қоса қабаттасты. Қоғамда өкіметтің
самарқаулығына байланысты наразылықтар күшейе түсті.
Әміршіл-әкімшіл жүйе күйреп нарықтық қатынастардың қалыптаса
бастауы әлеуметтік әділеттілікті орнатпады, қайта керісінше болып
шықты. Бұл нығаюдың орнына ақырына дейін күл талқаны шықты.
Кеңестік тоталитарлық мемлекет Хрущев пен Брежнев тұсында 1985 жылға
дейін тек шамалы ғана түзетулер енгізіп келді.
Қазақстан президенті Н.Ә.Назарбаев айтқандай тоқырау өмірдің барлық
салаларында идеологияда да, адамдар арасындағы қарым-қатынаста да орын
алды. Брежневтің жеке басына табыну күшейген жағдайда, әсіресе жетпісінші
жылдардың бас кезінде бұл жағдай барған сайын өрши түсті 33.
І.2. 70-80 жылдардағы қоғамдық-саяси өмір.
1977 жылғы қабылданған КСРО Конституциясы өзінің “бүкілхалықтық
меншігін” негіздеріне байланысты, барша әлеуметтік-саяси қатынастар даму
ағымына мол әсерін тигізді. Меншік атаулының бірден-бір субъект –
мемлекеттің қолында шоғырландырылуы, ақырында, оның адамның өзінен
аластатылынып, шеттетілуіне алып келді. “Мемлекеттендірілу” мен
аластандырылу биліктің жалпыхалықтық бет-әлпетін көрсетуге тырысса да,
шын мәнінде партиялық және мемлекеттік бюрократияның бәрін де өз
қолдарына шоғырландыруға жол ашты. Ал биліктің саны мол және өте
ықпалды дәл осы номенклатуралық топтардың қолында болуы, әлбетте, кеңес
саяси жүйесінің орталықтандырылуы мен авторитарлық негіздерін одан әрі
күшейте түсті.
Сол Кеңес Конституциясының алтыншы тармағында КОКП-ның “Кеңес
қоғамының саяси жүйесінің ұйтқысы мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың
басқарушы және бағыттаушы күші” болып табылатыны тайға таңба басқандай
айқын жазылды. Яғни КОКП-ның мемлекеттік институттардың қандайына болсын
толық өктемдігі, елдің Негізгі Заңында бұлжытпастай болып, заң жүзінде
белгіленген еді.
Қазақстандық бюрократия да өзіндік оқшау топ болып күн кешті. КСРО-ның
өздеріндей топтармен ұқсастығы бола отырып, оның сонымен қатар, өзіне тән
ерекшеліктері де біршама мол болатын. Әсіресе, біз, оның барлық жерде
келісімпаздыққа жақындығы, кадрлардың интернационалдық құрамы мен
корпоративтік топтық жіктелуі тәріздес белгілерін баса атап өткізгім
келеді. Жетпісінші жылдарға таман, Қазақстан Компартиясы ең ұйымшыл, епті,
билігі қоғам өмірінің барлық дерлік тұстарын қамтитындай бірден-бір саяси
ұйымға айналған болатын. 1971 жылдың 1-қаңтарында Қазақстан Компартиясында
575,439 коммунистер мен партия мүшелігіне кандидаттар тіркелген еді. Яғни
республиканың ересек жастағы әрбір он үшінші адамы не коммунист, не партия
мүшелігіне кандидат болып келетін 34.
Әрбір дерлік съездің негізгі мақсаты – коммунистердің партияның
саясаты мен шешімдерін жүзеге асырудағы рөлін күшейту, олардан идеялық
шыңдалуы мен партиялық тәртіпті талап ету, әрине ешкімді де тыпыр
еткізбеді. Жеке адамның саяси бостандығы мен алабөтен ойларына мықтап қамыт
салынды. Мәселен, моральдық тұрғыда әбес іс жасаған адам қолма-қол
партиялық жазаға ұшырайтын, ал егер ол жауапты жұмыста болса, осы жұмысынан
кетуге мәжбүр еді. Мұның өзі көп жағдайларда, халық алдындағы КОКП-ның
беделінің жоғарылығы тұрғысынан түсіндірілді.
Саяси өмірде қатаң біржақты идеологиялық көзқарас қалыптасып Москва не
жасаса, Алматы айнытпай соны қайталау дәстүрге айналды. Мысалы, Хрущевтің
тұсында Ольменский деген совхоз директоры ауыл шаруашылық министрі болып
еді, іле шала Солтүстік Қазақстан облысындағы Дворецкий деген совхоз
директоры республикалық ауыл шаруашылығы министрі болып шыға келді. Сөйтіп
республика жаңа директордан айырылып, нашар министрге ие болды. Сол кездері
Е.Фурцева одақтың мәдениет министрі болып еді, сол бойда Қазақстанда
телестудияда қатардағы режиссер болып жүрген Л.Ғалімжанова табылып, дереу
партияға мүшелікке қабылданып, үш айдан соң мүшелікке өткізіліп министр
болды. Москвада Бирюкова КОКП ОК жеңіл өндіріске жауап беретін хатшысы етіп
сайланып еді, Қазақстанда жалма-жан Дәулетова республикалық Орталық
комитеттің дәл осындай жеңіл өнеркәсіпке жауапты хатшысы болып шыға келді
35.
1978 ж. КСРО Конститутциясының негізінде Қазақ КСР-нің Конститутциясы
қабылданды. Конститутцияда заң жүзінде КОКП-ның басшылық рөлі бекітілді.
Өзге партияларды құруға, партияның ықпалынан шығуға қатаң тыйым салынды.
Саяси өмірде Коммунистік партияның монополиясы – партиялық басшылықтың
күшеюіне, өкіметті өз мақсатына пайдалануға алып келді. Барлық салада нақты
билік партиялық аппараттың қолына көшіп, ол Кеңестік және шаруашылық
ұйымдарын алмастырды.
Сонымен қатар коммунистердің конститутцияның алтыншы тармағына сәйкес
кәсіподақтар, комсомол, халықтық бақылау т.б. бұқаралық ұйымдарға заңды
түрде басшылық жасағандығы белгілі болып отыр. Дегенмен олардың ішінен тек
халықтық бақылау комитеттерін мысалға алар болсақ, басшылардың орта буыны
көбіне көп бақылаудан тысқары қалғандығын көрер едік. Басқаша айтқанда,
халықтық бақылау өзінің қалың көпшілікке бағытталғанына қарамастан іріктеп-
бақылау жолына түсіп, бюрократияның негізін шайқалта алмады. Сондықтан да
оған қоса, жанама органдардың қажет болуы ешбір таңдандырмайды. Қоғамды
басқаруды ұтымды қылмақ ниетте КОКП – басты ұйымдастырушы күш ретінде –
қоғамдық ұйымдар мен кеңестердің жасанды, өзіндік түрлі бастамаларын
белсенді көтермелеуге көше бастады. Мәселен, кәсіподақтардың өкілеттіктері
артып, қала көшелерінде халық жасақшылары пайда болды. Және бір мысал,
Қазақстан Компартиясының ХVІ съезінде жергілікті кеңестерді басқаруды
едәуір күшейту турасында арнайы атап өтілді 36.
Осы ХVІ съезде тұрақты комиссиялар мен депутаттардың барлық топтарының
ықпалын күшейту мәселелеріне басты назар аударылды. Сол кезде атап
өтілгендей, Қазақстан Компартиясының басты назарында өзекті мақсат –
коммунистік тәрбие болды. Жастарды осы мақсаттарға жұмылдыру үшін
республиканың партиялық ұйымдары сан түрлі істерге қол артты. Мәселен,
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Бюросы 1976 жылдың майында
жастарға коммунистік тәрбие берудің жолдарын одан әрі жетілдіру мәселесін
қарап, Кеңестік кәсіподақ, комсомол ұйымдарына, министрліктер мен
ведомстволарға және облыстық қалалық және аудандық партия комитеттеріне
жастар арасындағы тәрбие жұмысын жақсарту жөнінде нақты міндеттер жүктеді.
Бүкіл қоғамдық-саяси ағарту жұмыстары жастарды идеялық-саяси, тәрбие мен
еңбекке баулуға бағытталуы тиіс, олардың еңбекке деген дұрыс көзқарастары
мен белсенді өмірлік позициялары болып, буржуазиялық идеологияға қарсы тұра
білулері шарт 37.
Нұсқауға жақын жоғарыдағыдай қаулылар әрбір партиялық жиналыстар мен
бюроларда қабылданып жатты десек, шындықтан шалғай кетпеспіз. Және олар,
көбінесе бірін-бірі қайталаумен болды. Жалпы партиялық жиналыстар мен бюро
мәжілістерінде жіберілген кемшіліктер мен қателіктер хақында жиі-жиі әңгіме
болып тұрғандығы аян. Компартияның тікелей қарамағына түскен бұқаралық
ұйымдардың бірі – кәсіподақтар болып табылады. КОКП бұл ұйымды басы байлы
өз қамқорлығына алып тырп еткізбеді (1977 жылғы сәуір айында ҚКП Орталық
Комитеті Бюросының мәжілісінде партия ұйымдарының кәсіподақтармен жұмыс
істеуде қолдағы бар күш-қуаттарын жеткілікті түрде жұмылдыра алмай
отырғандығы атап өтілді) 38. Бұның бәрі кәсіподақтарды тікелей міндеті –
еңбекшілердің мүдделерін қорғау жолындағы істерден алшақтатып, бірте-бірте
партияның қолбаласы ете бастағандығының айқын айғағы. Кәсіподақтар шексіз
биліктегі коммунистік элитаның қолшоқпарына айналып, кеңес саяси жүйесі
тетіктерінің бірі ғана болып қалды.
Комсомол да ҚКП-ның ерекше қамқорлығына түсті. Комосмол ұйымдары
арқылы КОКП төменге, тек қана съездердің шешімдері мен қарарларын, түрлі
Пленумдардың шешімдері мен тапсырмаларын жеткізіп қана қоймай, жастарды
экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешуге жұмылдыруға тиіс-тін.
Жастар ұйымдарына бақылау жасау мен партиялық басқарудың фомалары мен
әдістері әралуан болды. Мәселен, партия ұйымдарының тікелей тапсырмасы
бойынша, комсомол студенттер және жұмысшы жастардың Бүкілодақтық үгіт-
насихат жорығын ұйымдастырды. 1976 жылғы желтоқсан айынан 1977 жылғы сәуір
айына дейінгі кезеңде студенттік құрылыс отрядтары үгіт-насихат
бригадаларының байқау-конкурстары болып өтті, онда олар Оңтүстік Қазақстан,
Торғай, Павлодар облыстарының совхоздарында еңбекшілер алдарында көптеген
лекция оқып, біршама концерт берді. Комсомолдың бұл кезеңдегі негізгі жұмыс
бағыттары – КОКП ХХVІ съезінің шешімдері, Кеңес үкіметінің ішкі және
сыртқы саясаттағы жетістіктері, кеңес халқының оныншы бесжылдық жоспарларын
орындаудағы табыстары, жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz