Саяси құндылықтар жүйесі
Мазмұны
Кіріспе
І ТАРАУ. САЯСИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Саяси құндылықтарды зерттеудің саяси теориялары мен концепциялары
1.2. Саяси құндылықтық бағдарлардың саяси құбылыстармен байланысы
ІІ ТАРАУ. ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН АЗАМАТТАРЫНЫҢ САЯСИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ПРОЦЕСІ (ЭТНИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕР)
2.1. Қазақстан азаматтарының саяси құндылықтар жүйесінің этникалық аспектілері
2.2. ОҚО азаматтары саяси құндылықтық бағдарларындағы басымдылықтар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
І ТАРАУ. САЯСИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Саяси құндылықтарды зерттеудің саяси теориялары мен концепциялары
1.2. Саяси құндылықтық бағдарлардың саяси құбылыстармен байланысы
ІІ ТАРАУ. ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН АЗАМАТТАРЫНЫҢ САЯСИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ПРОЦЕСІ (ЭТНИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕР)
2.1. Қазақстан азаматтарының саяси құндылықтар жүйесінің этникалық аспектілері
2.2. ОҚО азаматтары саяси құндылықтық бағдарларындағы басымдылықтар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік-саяси демократиялық тұрғыдан жедел даму жолына түсті және де ол тек бұрынғы кеңестік кеңістік аясында ғана емес, сонымен бірге әлемдегі қарқынды дамып келе жатқан елдердің біріне саналады. Әрине мұндай жетістік өздігінен келе қойған жоқ, оған қоғамдағы азаматтық бейбітшілікті және ішкі саяси тұрақтылықты сақтауға, ұлтаралық және конфессияаралық қатынастардың тиімді тұтқаларын жасауға орай бағытты дұрыс таңдап алудың арқасында қол жеткізілді. Бүгінгі таңда күн тәртібіне қойып отырған күрделі мәселелерінің адам мен қоғам үшін маңыздылығы зор және олар әлеуметтік болмыстағы сан алуан түрлі аспектілерді қарастыруларды қажет етеді. Солардың ішінде саяси процестердің ішкі құрылымы мен бағытын анықтайтын құбылысқа азаматтардың саяси құндылықтарының қалыптасу және өркендеу ерекшеліктері жатады.
Еліміз өркенді дамып, халықтың әлеуметтік жағдайы жақсарған сайын, қоғамдағы саяси құндылықтарға көңіл бөлінуде. Елбасының биылғы Қазақстан халқына арналған Жолдауының «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» деп аталуының өзі де көп жәйттан хабар берсе керек.
"Қандай қиын қыстау жағдайда да адамдар үшін өзекті болып қала беретін даусыз құндылықтар әрдайым болған және бола береді. Қоғамның адамгершілік деңгейін анықтайтын рухани байлық пен мәдениет осылардың қатарына жатады. Мүмкін осы қиындыққа толы қым-қуыт жылдарда өзіміздің құндылықтарымызды сақтап қала білгендігіміз біздің басты жетістігіміз болар" деп елбасымыз айтқандай саяси құндылықтар объективті жүріп жатқан саяси процестің даму үрдісінің мән-мағынасы мен бағыт-бағдарын айқындап отырады /1/. Ол адамның қоғамда қалыптасқан адамгершілік, салт-дәстүр, мінез-құлық қағидаларын адамзат жасаған өмірлік құндылықтар мен талғамдарды, рухани байлықтарды бойына сіңіріп, меңгеруді талап етеді. Соның нәтижесінде адам бойында өзінің мінез-құлқын, жасаған іс-әрекетін басқа адамдардың сондай жасаған іс-қимылдарымен салыстыру, соған байланысты баға беру, сөйте келе өзінің кім, қандай екенін түсіну, яғни адамның өзін-өзі танып білу қабілеті жетіледі. Адам қоғамнан өз орнын табуға, оған пайда келтіруге тырысады.
Елбасы биылғы Жолдауында «Қазақстандықтардың, Қазақстан қоғамының барлық жіктері мен әлеуметтік топтарының әлеуметтік көңіл күйін ұдайы жақсарта түсу мемлекет саясатының алдыңғы сапасында болып келді және осылай болып қала береді» деп ерекше атап көрсетті /2/. Осы айтылған міндеттерді жүзеге асыру үшін ондағы принциптерді жалпы қазақстандық, жалпы адамзаттық принциптер ретінде Қазақстан тарихының барлық субьектілері жете түсінуі қажет, олар шынымен де, ұлттық-саяси сана-сезімнің құрамдас бөлігіне айналуы керек, оларды іске асыруға Қазақстан халықтары қатысуы керек, проблеманы ғылыми-теориялық тұрғыдан жете зерттеу қажет, оның мақсаты - әрбір қазақстандықтың санасына олардың бүкіл қазақстандық және бүкіладамзаттық маңызын жеткізу және негіздеу. Сондықтан да, мұнда жалпықазақстандық ортақ үйдің жаңа принциптеріне – Қазақстан халқының жаңа саяси құндылықтарына саналық бағыну жөнінде болуы тиіс.
Қоғамның саяси өміріне қажетті әрі озық игіліктерге жол аша келе, олардың дәстүрлі мәдениет пен отандық тарихтан алынған өмір үлгілерімен қосылу тетіктерін зерттеу күн тәртібінен түспейтін өзекті мәселеге жатады. Көпұлтты Қазақстан қоғамында әр түрлі этникалық қауымдастықтардың арасында бірлік пен татулық болса, елдің экономикалық және әлеуметтік салаларын жөндеуге, дағдарыстан шығуға мүмкіндігі болады. Бұл бағыттағы ұтымды саяси процеске азаматтармен жүргізілетін саяси-тәрбие жұмысындағы ұлтаралық құндылықтар жүйесін үйлесімді ету үлкен маңызға ие болады.
Көпэтникалық Қазақстан үшін саяси құндылықтардың қалыптасуы, дамуы, таралуы процестерінің үлкен маңыздылығы бар. Өйткені құндылықтар өзінің ішкі қабілеті бойынша не оң, не теріс бағытта өрбуі, қоғамды біріктіруге, не болмаса ыдыратуға септігін тигізуі мүмкін. Бұл азаматтардың саяси қатысуына, мінез-құлқына тікелей әсер ететін құбылыс. Сондықтан бұл құбылысты саясаттану ғылымы тұрғысынан жан-жақты зерттеудің өзектілігі мол.
Қазақстан халқының саяси құндылықтар проблемасы қазіргі уақытта және келешекте ғылыми теориялық ойда да саясаттанулық ойда да көрнекті орын алмақ. Ол ұлттық, мемлекеттік саясаттың маңызды мәселесіне айналуы тиіс. Өкінішке орай, бұл проблеманы жан-жақты зерттеуге ғалымдардың, саясаткерлердің, мемлекет қайраткерлерінің қатысуы жеткіліксіз болып отыр. Өйткені, оның мәнін түсінудің сипаты қазақстандықтардың қызметінің бағыттылығымен, Қазақстан мемлекетімен, ең ақырында барлық Қазақстан халқының тағдырымен байланысты.
Сондықтан да, Елбасының биылғы Жолдауындағы «Мемлекеттің әлеуметтік саясаты жұмыс орындарын ашуға және еңбекке қабілетті халықты ел экономикасына тартуға бағдарланған жағдайда ғана тиімді бола алады. Бұл қағиданы біз бұрын да ұстанып келдік, болашақта да одан ауытқымаймыз» деуінің сыры да тереңде жатыр /3/. Осы тұрғыда Қазақстан халқының саяси құндылықтары іргелі саяси маңыздылыққа ие, әрі субъект үшін пайдалы екендігін атап көрсету керек. Жалпықазақстандық болу үшін бұл құндылықтар жай жекелеген қазақстандықтар үшін ғана емес, барлық Қазақстан халқы үшін маңыздылыққа ие болуы тиіс. Субъективті компоненттердің тарапынан болатын оған деген қарым-қатынастардың айырмашылығына қарамастан, олардың объективті жағдайы Қазақстан тарихы субъектілерінің бәрі мойындаған, үстемдік етуші болуы тиіс /4/.
Қазақстан халқының саяси құндылықтарын біз енді ғана жете түсініп және зерттей бастадық, біз өмір сүріп тұрған қоғамдық-саяси қатынастарды соларға сүйене отырып, қайта құра бастадық. Жаңа жалпықазақстандық принциптер мен нормалар енді қалыптаса бастады және олар объективті дүниені және оның даму тенденцияларын біздің ұғынуымызбен қалыптасуда.
Сонымен саяси құндылықтар мәселесіне қазақстандық саясаттанушы ғалымдар соңғы жылдары ғана көңіл бөле бастады және бұл мәселенің саяси ғылымдар тұрғысындағы бірнеше аспектілері терең зерттеулерді қажет етуде. Мәселен, жалпыадамзаттық құндылықтар мен ұлттық этникалық құндылықтар арасындағы өзара байланыстар саяси процестер деңгейінде қандай көріністерге ие болатыны, үш үлкен этникалық топ: қазақ, орыс, өзбек; екі конфессиялық айырмашылық: ислам және християн діндері жағдайындағы тұрғындардың саяси құндылықтарының бір-бірімен тоғысу үрдістерінің сипаты өзіндік мәселе болып табылатындығы жан-жақты сұрыптаудан өткен жоқ, жергілікті жерлердегі ерекшеліктер де арнаулы зерттеуді қажет етеді.
Сондықтан Қазақстан азаматтарының саяси құндылықтарын зерттеу мәселесі тек теориялық жағынан ғана емес, мемлекеттік тұрғыдан, практикалық жағынан маңыздылығы бар мәселе. Әрине, бұл мәселені жан-жақты қарастыру үшін үлкен ғылыми институттар мен мекемелер ауқымды зерттеулер жүргізгені абзал. Ал, бұл бітіру жұмысы нақты саяси-теориялық ұстанымдарға сүйене отырып, этникалық аспектілерге байланысты жекелеген құндылықтық мәселелерге талдаулар өткізеді. Мәселен, саяси тұрақтылық, патриотизм, ұлттық қауіпсіздік және т.б. басымдылық танытатын құндылықтық бағыттар жөнінде.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Қазақстандағы саяси тұрақтылықты, ұлтаралық келісімді, этникалық өзара түсіністікті нығайту мәселелерімен астасып жатады. Қазақстан азаматтарының саяси құндылықтарын кеңейту, олардың саяси процеске нағыз саяси субьект ретінде қатысу бүгінгі еліміздің саяси ахуалы үшін нақты мүмкіндіктер. Бұл басымдылық танытатын саяси бағдарлар мемлекетіміздің стратегиялық бағдарламаларында бекітілген. Мәселе осы жаңа саяси жүйенің тұтастығын қамтамасыз ететін факторлар, құбылыстар жүйесін анықтауда. Соның қатарына қоғамдағы прогрессивті саяси құндылықтар жүйесі жатады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Құндылықтар мәселесі ғылыми обьект ретінде ХІХ ғасырдың ортасынан бастап жан-жақты зерттеле басталды. Әртүрлі философиялық бағыттар құндылықтар жайлы әр қилы пікірлер білдіріп, өзіндік иерархияларын, жүйелерін қалыптастырған. Бұл зерттеушілердің көбісі негізінен құндылықтарға философиялық тұрғыдан келгендіктен саяси ғылымдардың мәселелері зерттеулердің көлеңкелі тұстарында қала берген. Кеңес дәуірінің тұтасқан идеологиясы саяси құндылықтардың әралуандығына жол ашпады /5/. Сондықтан ол кездегі еңбектер жалпы алғанда мәдениет пен құндылықтар қатынасына, рухани құндылықтар ерекшеліктеріне арналатын.
ТМД мемлекеттерінің тәуелсіздігі кезеңінің басталуы саяси процеске, саяси өмірге жаңа көзқарастарды қалыптастыра бастады. Сондықтан соңғы жылдарда Ресейде, Қазақстанда саяси құндылықтардың табиғаты мен ерекшеліктері туралы жаңа концепциялық ұстанымдарға сүйенген біршама
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік-саяси демократиялық тұрғыдан жедел даму жолына түсті және де ол тек бұрынғы кеңестік кеңістік аясында ғана емес, сонымен бірге әлемдегі қарқынды дамып келе жатқан елдердің біріне саналады. Әрине мұндай жетістік өздігінен келе қойған жоқ, оған қоғамдағы азаматтық бейбітшілікті және ішкі саяси тұрақтылықты сақтауға, ұлтаралық және конфессияаралық қатынастардың тиімді тұтқаларын жасауға орай бағытты дұрыс таңдап алудың арқасында қол жеткізілді. Бүгінгі таңда күн тәртібіне қойып отырған күрделі мәселелерінің адам мен қоғам үшін маңыздылығы зор және олар әлеуметтік болмыстағы сан алуан түрлі аспектілерді қарастыруларды қажет етеді. Солардың ішінде саяси процестердің ішкі құрылымы мен бағытын анықтайтын құбылысқа азаматтардың саяси құндылықтарының қалыптасу және өркендеу ерекшеліктері жатады.
Еліміз өркенді дамып, халықтың әлеуметтік жағдайы жақсарған сайын, қоғамдағы саяси құндылықтарға көңіл бөлінуде. Елбасының биылғы Қазақстан халқына арналған Жолдауының «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» деп аталуының өзі де көп жәйттан хабар берсе керек.
"Қандай қиын қыстау жағдайда да адамдар үшін өзекті болып қала беретін даусыз құндылықтар әрдайым болған және бола береді. Қоғамның адамгершілік деңгейін анықтайтын рухани байлық пен мәдениет осылардың қатарына жатады. Мүмкін осы қиындыққа толы қым-қуыт жылдарда өзіміздің құндылықтарымызды сақтап қала білгендігіміз біздің басты жетістігіміз болар" деп елбасымыз айтқандай саяси құндылықтар объективті жүріп жатқан саяси процестің даму үрдісінің мән-мағынасы мен бағыт-бағдарын айқындап отырады /1/. Ол адамның қоғамда қалыптасқан адамгершілік, салт-дәстүр, мінез-құлық қағидаларын адамзат жасаған өмірлік құндылықтар мен талғамдарды, рухани байлықтарды бойына сіңіріп, меңгеруді талап етеді. Соның нәтижесінде адам бойында өзінің мінез-құлқын, жасаған іс-әрекетін басқа адамдардың сондай жасаған іс-қимылдарымен салыстыру, соған байланысты баға беру, сөйте келе өзінің кім, қандай екенін түсіну, яғни адамның өзін-өзі танып білу қабілеті жетіледі. Адам қоғамнан өз орнын табуға, оған пайда келтіруге тырысады.
Елбасы биылғы Жолдауында «Қазақстандықтардың, Қазақстан қоғамының барлық жіктері мен әлеуметтік топтарының әлеуметтік көңіл күйін ұдайы жақсарта түсу мемлекет саясатының алдыңғы сапасында болып келді және осылай болып қала береді» деп ерекше атап көрсетті /2/. Осы айтылған міндеттерді жүзеге асыру үшін ондағы принциптерді жалпы қазақстандық, жалпы адамзаттық принциптер ретінде Қазақстан тарихының барлық субьектілері жете түсінуі қажет, олар шынымен де, ұлттық-саяси сана-сезімнің құрамдас бөлігіне айналуы керек, оларды іске асыруға Қазақстан халықтары қатысуы керек, проблеманы ғылыми-теориялық тұрғыдан жете зерттеу қажет, оның мақсаты - әрбір қазақстандықтың санасына олардың бүкіл қазақстандық және бүкіладамзаттық маңызын жеткізу және негіздеу. Сондықтан да, мұнда жалпықазақстандық ортақ үйдің жаңа принциптеріне – Қазақстан халқының жаңа саяси құндылықтарына саналық бағыну жөнінде болуы тиіс.
Қоғамның саяси өміріне қажетті әрі озық игіліктерге жол аша келе, олардың дәстүрлі мәдениет пен отандық тарихтан алынған өмір үлгілерімен қосылу тетіктерін зерттеу күн тәртібінен түспейтін өзекті мәселеге жатады. Көпұлтты Қазақстан қоғамында әр түрлі этникалық қауымдастықтардың арасында бірлік пен татулық болса, елдің экономикалық және әлеуметтік салаларын жөндеуге, дағдарыстан шығуға мүмкіндігі болады. Бұл бағыттағы ұтымды саяси процеске азаматтармен жүргізілетін саяси-тәрбие жұмысындағы ұлтаралық құндылықтар жүйесін үйлесімді ету үлкен маңызға ие болады.
Көпэтникалық Қазақстан үшін саяси құндылықтардың қалыптасуы, дамуы, таралуы процестерінің үлкен маңыздылығы бар. Өйткені құндылықтар өзінің ішкі қабілеті бойынша не оң, не теріс бағытта өрбуі, қоғамды біріктіруге, не болмаса ыдыратуға септігін тигізуі мүмкін. Бұл азаматтардың саяси қатысуына, мінез-құлқына тікелей әсер ететін құбылыс. Сондықтан бұл құбылысты саясаттану ғылымы тұрғысынан жан-жақты зерттеудің өзектілігі мол.
Қазақстан халқының саяси құндылықтар проблемасы қазіргі уақытта және келешекте ғылыми теориялық ойда да саясаттанулық ойда да көрнекті орын алмақ. Ол ұлттық, мемлекеттік саясаттың маңызды мәселесіне айналуы тиіс. Өкінішке орай, бұл проблеманы жан-жақты зерттеуге ғалымдардың, саясаткерлердің, мемлекет қайраткерлерінің қатысуы жеткіліксіз болып отыр. Өйткені, оның мәнін түсінудің сипаты қазақстандықтардың қызметінің бағыттылығымен, Қазақстан мемлекетімен, ең ақырында барлық Қазақстан халқының тағдырымен байланысты.
Сондықтан да, Елбасының биылғы Жолдауындағы «Мемлекеттің әлеуметтік саясаты жұмыс орындарын ашуға және еңбекке қабілетті халықты ел экономикасына тартуға бағдарланған жағдайда ғана тиімді бола алады. Бұл қағиданы біз бұрын да ұстанып келдік, болашақта да одан ауытқымаймыз» деуінің сыры да тереңде жатыр /3/. Осы тұрғыда Қазақстан халқының саяси құндылықтары іргелі саяси маңыздылыққа ие, әрі субъект үшін пайдалы екендігін атап көрсету керек. Жалпықазақстандық болу үшін бұл құндылықтар жай жекелеген қазақстандықтар үшін ғана емес, барлық Қазақстан халқы үшін маңыздылыққа ие болуы тиіс. Субъективті компоненттердің тарапынан болатын оған деген қарым-қатынастардың айырмашылығына қарамастан, олардың объективті жағдайы Қазақстан тарихы субъектілерінің бәрі мойындаған, үстемдік етуші болуы тиіс /4/.
Қазақстан халқының саяси құндылықтарын біз енді ғана жете түсініп және зерттей бастадық, біз өмір сүріп тұрған қоғамдық-саяси қатынастарды соларға сүйене отырып, қайта құра бастадық. Жаңа жалпықазақстандық принциптер мен нормалар енді қалыптаса бастады және олар объективті дүниені және оның даму тенденцияларын біздің ұғынуымызбен қалыптасуда.
Сонымен саяси құндылықтар мәселесіне қазақстандық саясаттанушы ғалымдар соңғы жылдары ғана көңіл бөле бастады және бұл мәселенің саяси ғылымдар тұрғысындағы бірнеше аспектілері терең зерттеулерді қажет етуде. Мәселен, жалпыадамзаттық құндылықтар мен ұлттық этникалық құндылықтар арасындағы өзара байланыстар саяси процестер деңгейінде қандай көріністерге ие болатыны, үш үлкен этникалық топ: қазақ, орыс, өзбек; екі конфессиялық айырмашылық: ислам және християн діндері жағдайындағы тұрғындардың саяси құндылықтарының бір-бірімен тоғысу үрдістерінің сипаты өзіндік мәселе болып табылатындығы жан-жақты сұрыптаудан өткен жоқ, жергілікті жерлердегі ерекшеліктер де арнаулы зерттеуді қажет етеді.
Сондықтан Қазақстан азаматтарының саяси құндылықтарын зерттеу мәселесі тек теориялық жағынан ғана емес, мемлекеттік тұрғыдан, практикалық жағынан маңыздылығы бар мәселе. Әрине, бұл мәселені жан-жақты қарастыру үшін үлкен ғылыми институттар мен мекемелер ауқымды зерттеулер жүргізгені абзал. Ал, бұл бітіру жұмысы нақты саяси-теориялық ұстанымдарға сүйене отырып, этникалық аспектілерге байланысты жекелеген құндылықтық мәселелерге талдаулар өткізеді. Мәселен, саяси тұрақтылық, патриотизм, ұлттық қауіпсіздік және т.б. басымдылық танытатын құндылықтық бағыттар жөнінде.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Қазақстандағы саяси тұрақтылықты, ұлтаралық келісімді, этникалық өзара түсіністікті нығайту мәселелерімен астасып жатады. Қазақстан азаматтарының саяси құндылықтарын кеңейту, олардың саяси процеске нағыз саяси субьект ретінде қатысу бүгінгі еліміздің саяси ахуалы үшін нақты мүмкіндіктер. Бұл басымдылық танытатын саяси бағдарлар мемлекетіміздің стратегиялық бағдарламаларында бекітілген. Мәселе осы жаңа саяси жүйенің тұтастығын қамтамасыз ететін факторлар, құбылыстар жүйесін анықтауда. Соның қатарына қоғамдағы прогрессивті саяси құндылықтар жүйесі жатады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Құндылықтар мәселесі ғылыми обьект ретінде ХІХ ғасырдың ортасынан бастап жан-жақты зерттеле басталды. Әртүрлі философиялық бағыттар құндылықтар жайлы әр қилы пікірлер білдіріп, өзіндік иерархияларын, жүйелерін қалыптастырған. Бұл зерттеушілердің көбісі негізінен құндылықтарға философиялық тұрғыдан келгендіктен саяси ғылымдардың мәселелері зерттеулердің көлеңкелі тұстарында қала берген. Кеңес дәуірінің тұтасқан идеологиясы саяси құндылықтардың әралуандығына жол ашпады /5/. Сондықтан ол кездегі еңбектер жалпы алғанда мәдениет пен құндылықтар қатынасына, рухани құндылықтар ерекшеліктеріне арналатын.
ТМД мемлекеттерінің тәуелсіздігі кезеңінің басталуы саяси процеске, саяси өмірге жаңа көзқарастарды қалыптастыра бастады. Сондықтан соңғы жылдарда Ресейде, Қазақстанда саяси құндылықтардың табиғаты мен ерекшеліктері туралы жаңа концепциялық ұстанымдарға сүйенген біршама
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Назарбаев Н.Ә. Рухани байлық және мәдениет – қоғамның басты құндылықтары. //Егемен Қазақстан, 2000ж, 18 ақпан.
2. Венера Баймұрзаева. Қоғамдағы әлеуметтік-саяси құндылықтардың мәні //Ақиқат.-2008. №3.-26б.
3. Назарбаев Н.Ә. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы –Астана: "Елорда", 2008.-64б.
4. Венера Баймұрзаева. Қоғамдағы әлеуметтік-саяси құндылықтардың мәні //Ақиқат.-2008. №3.-26б.
5. Нурмуратов С.Е., Кадыржанов Р.К., Малинин Г.В., Матаев Г.М., Бисенбаев Ф.К. Система политических ценностей населения казахстана: этнический, регионалный, стратный анализ / научно-аналитический доклад/. Алматы: Издание Института философии МН-АН РК.- 1997.-51с.
6. Тәжітаева Р.С. Қазақстан Азаматтарының саяси құндылықтарының қалыптасу процесі (этникалық аспектілер). Автореферат. Алматы. 2001.-5б.
7. Тәжітаева Р.С. Қазақстан Азаматтарының саяси құндылықтарының қалыптасу процесі (этникалық аспектілер). Автореферат. Алматы. 2001.-5б.
8. Тәжітаева Р.С. Қазақстан Азаматтарының саяси құндылықтарының қалыптасу процесі (этникалық аспектілер). Автореферат. Алматы. 2001.-5б.
9. Тәжітаева Р.С. Саясаттану. Шымкент: Нұрлы-бейне, 2003ж. -202б /179/.
10. Ғабитов Т. Философия (жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық).- Алматы, Раритет, 2005ж.-400б-291б.
11. Ғабитов Т. Философия (жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық).- Алматы, Раритет, 2005ж.-400б-291б.
12. Тәжітаева Р.С. Саяси құндылықтарды зерттеудің теориялық-методологиялық мәселелері. //Саясат.- 2000.-№12.-34-37б.
13. Тәжітаева Р.С. Саяси құндылықтарды зерттеудің теориялық-методологиялық мәселелері. //Саясат.- 2000.-№12.-34-37б.
14. Ингартен Р. Исследования по эстетике. М., 1962
15. Общеловеческие и национальные ценности в изменяющемся обществе. Алматы, 1997, 131-132б.
16. Тәжітаева Р.С. Саяси құндылықтарды зерттеудің теориялық-методологиялық мәселелері. //Саясат.- 2000.-№12.-34-37б.
17. Капустин Б.Г., Клямкин И.М. либеральные ценности в сознании россиян //Политические исследования. №4, 1994 (41-47).
18. Тәжітаева Р.С. Саяси құндылықтарды зерттеудің теориялық-методологиялық мәселелері. //Саясат.- 2000.-№12.-34-37б.
19. Тәжітаева Р.С. Саясаттану. Шымкент: Нұрлы-бейне, 2003ж. -202б /179/.
20. Венера Баймұрзаева. Қоғамдағы әлеуметтік-саяси құндылықтардың мәні //Ақиқат.-2008. №3.-26б.
21. Венера Баймұрзаева. Қоғамдағы әлеуметтік-саяси құндылықтардың мәні //Ақиқат.-2008. №3.-26б.
22. Фарукшин М.Х.Политическая культура общества // Социально-политические науки. –М., 1991, №4. –С 215.
23. Политология. Учебник. //Под. Ред. А.Н.Нысанбаева, Алматы: Ақыл кітабы, 1998. – 367б. /212/
24. Политология. (под. ред. А.Н. Нысанбаева) –С. 215б.
25. Ядов В.А. Междисциплинарный подход изученю соотношения между ценностными ориетациями и наблюдаемым поведением //Международный конгресс в г. Варны. –Л., 1970. -340 с. (11-16)
26. Алтаев Ж. және т.б. Философия және мәдениеттану – Алматы: Жеті жарғы. 1998. – 272б. /32/
27. Хайек Ф. Пагубная самонадеянность. //Ошибка социализма. –М.: Новости. 1992. -304с.
28. Этика юриста. (Под. ред. Габитова Т.Х.) –Алматы: Данекер, 1999. -127с.
29. Вебер М. Избранные произведения. М.: Прогресс 1990. -804с. /689-706/
30. Политология. Үчебная пособие. –М.: Высшая школа ()под. Ред. Клементьева Д. 1997. -384с. (167)
31. Тәжітаева Р.С. Саясаттану. Шымкент: Нұрлы-бейне, 2003ж. -202б /147/.
32. Сонда /148/.
33. Сонда /149/.
34. Тәжітаева Р.С. Қазақстан азаматтарының саяси құндылықтарының қалыптасу процесі. Автореферат. Алматы: 2001ж. 14б.
35. Балгимбаев А.С. Институты гражданского общества и правового государства как механизмы борьбы с коррупцией. //Саясат. -1999. -№4. –23-24.
36. Нысанбаев Ә. Адам және ашық қоғам. –Алматы: Қазэнциклопедия, 1998 -272б. /15/
37. Нысанбаев Ә. Адам және ашық қоғам. Алматы:, 1998ж. 16б.
38. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі: Қазақстанның этнодемографиялық жылнамасы. Алматы, 2006ж.
39. Назарбаев – этносаралық және конфессияаралық келісімнің қазақстандық үлгісінің негізін қалаушы. / редакциясын басқарған Ж.Ә. Әлиев. –Алматы: 2006. -212б.
40. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халықтарының Ассамблеясының 1-10 сессияларындағы баяндамалары жинағы (қазақ және орыс тілдерінде). – Астана: Елорда, 2005. – 440 бет (122).
41. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халықтарының Ассамблеясының 1-10 сессияларындағы баяндамалары жинағы (қазақ және орыс тілдерінде). – Астана: Елорда, 2005. – 440 бет (122).
42. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халықтарының Ассамблеясының 1-10 сессияларындағы баяндамалары жинағы (қазақ және орыс тілдерінде). – Астана: Елорда, 2005. – 440 бет (122).
43. Қазақстан халқының азаматтық таңдауы – тарихи зерде, ұлттық татулық және демократиялық реформалар. (ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халықтары Ассамблеясының төртінші сессиясындағы баяндамасы). //Егемен Қазақстан, 1997жылғы 6 маусым
44. Қазақстан халқының азаматтық таңдауы – тарихи зерде, ұлттық татулық және демократиялық реформалар. (ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халықтары Ассамблеясының төртінші сессиясындағы баяндамасы). //Егемен Қазақстан, 1997жылғы 6 маусым
45. Назарбаев Н.Ә. тарих толқынында. Алматы: Атамұра, 1999.- 296б. (147-148).
46. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халықтарының Ассамблеясының 1-10 сессияларындағы баяндамалары жинағы (қазақ және орыс тілдерінде). – Астана: Елорда, 2005. – 440 бет (110).
47. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халықтарының Ассамблеясының 1-10 сессияларындағы баяндамалары жинағы (қазақ және орыс тілдерінде). – Астана: Елорда, 2005. – 440 бет (111).
48. Ергешова Л., Таубаева М.Е. «Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың тәжірибесі, мәселелері, даму болашағы» республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. – Шымкент: «нұрлы бейне», 2008ж. – 276 бет. (105)
49. Сәрсенбаев Т. Ұлтаралық қарым-қатынастар саясаты мен мәдениеті. – Алматы 2000.
50. Сарыбеков М.Н., Сыдыкназаров М. Официальные и неофициальные символы казахской государственности и их роль в формировании патриотизма: опыт и перспективы развития. Этнопедагогика, 2007. №1. С.14.
51. Назарбаев Н.Ә. Қоғамдық келісім – Қазақстанның демократиялық дамуының негізі. Алматы, 1997. 5б.
52. Владимиров А.Н. О национально-государственной идее России. // Вестник МГУ серия: философия.- 2000.- №3 (48)
53. Этносаралық және конфессияаралық келісімнің қазақстандық моделін жетілдірудің 2006 - 2008 жылдарға арналған бағдарламасы
54. С.Әбдіманапов. Білім мен ғылым тіл арқылы игеріледі //Нұр-Астана, 14 наурыз, 2007. –Б. 5б.
55. Жақсы қазақ болуға тырысу керек. Академик Ғ.Есім мен этнопсихолог Ж.Сейітнұрұлының әңгімесі //Ақиқат.-2007.-№5-Б.11-16б.
56. Н.Ә.Назарбаев. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы //Егемен Қазақстан, 1-наурыз, 2007.
57. Е.Ертысбаев. Жеті жобаның жаңалығы жеткілікті. //Егемен Қазақстан, 1-желтоқсан, 2007. – 3б.
58. ОҚО әкімі Н.С.Әшімовтың баяндамасы. «Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың тәжірибесі, мәселелері, даму болашағы» республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. – Шымкент: «нұрлы бейне», 2008ж. – 276 бет. (3-5).
59. ОҚО әкімі Н.С.Әшімовтың баяндамасы. «Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың тәжірибесі, мәселелері, даму болашағы» республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. – Шымкент: «нұрлы бейне», 2008ж. – 276 бет. (3-5).
60. Д.К.Мыңбай. ОҚО әкімі Н.С.Әшімовтың баяндамасы. «Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың тәжірибесі, мәселелері, даму болашағы» республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. – Шымкент: «нұрлы бейне», 2008ж. – 276 бет. (3-5).
61. Назарбаев – этносаралық және конфессияаралық келісімнің қазақстандық үлгісінің негізін қалаушы. / редакциясын басқарған Ж.Ә. Әлиев. –Алматы: 2006. -212б.
62. Венера Баймұрзаева. Қоғамдағы әлеуметтік-саяси құндылықтардың мәні //Ақиқат.-2008. №3.-26б.
63. Ертысбаев Е.К. Выборы и демократия: сущность и основное содержание. //Казахстан – спектр. -1999. №4 /10/. С.3-40.
1. Назарбаев Н.Ә. Рухани байлық және мәдениет – қоғамның басты құндылықтары. //Егемен Қазақстан, 2000ж, 18 ақпан.
2. Венера Баймұрзаева. Қоғамдағы әлеуметтік-саяси құндылықтардың мәні //Ақиқат.-2008. №3.-26б.
3. Назарбаев Н.Ә. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы –Астана: "Елорда", 2008.-64б.
4. Венера Баймұрзаева. Қоғамдағы әлеуметтік-саяси құндылықтардың мәні //Ақиқат.-2008. №3.-26б.
5. Нурмуратов С.Е., Кадыржанов Р.К., Малинин Г.В., Матаев Г.М., Бисенбаев Ф.К. Система политических ценностей населения казахстана: этнический, регионалный, стратный анализ / научно-аналитический доклад/. Алматы: Издание Института философии МН-АН РК.- 1997.-51с.
6. Тәжітаева Р.С. Қазақстан Азаматтарының саяси құндылықтарының қалыптасу процесі (этникалық аспектілер). Автореферат. Алматы. 2001.-5б.
7. Тәжітаева Р.С. Қазақстан Азаматтарының саяси құндылықтарының қалыптасу процесі (этникалық аспектілер). Автореферат. Алматы. 2001.-5б.
8. Тәжітаева Р.С. Қазақстан Азаматтарының саяси құндылықтарының қалыптасу процесі (этникалық аспектілер). Автореферат. Алматы. 2001.-5б.
9. Тәжітаева Р.С. Саясаттану. Шымкент: Нұрлы-бейне, 2003ж. -202б /179/.
10. Ғабитов Т. Философия (жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық).- Алматы, Раритет, 2005ж.-400б-291б.
11. Ғабитов Т. Философия (жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық).- Алматы, Раритет, 2005ж.-400б-291б.
12. Тәжітаева Р.С. Саяси құндылықтарды зерттеудің теориялық-методологиялық мәселелері. //Саясат.- 2000.-№12.-34-37б.
13. Тәжітаева Р.С. Саяси құндылықтарды зерттеудің теориялық-методологиялық мәселелері. //Саясат.- 2000.-№12.-34-37б.
14. Ингартен Р. Исследования по эстетике. М., 1962
15. Общеловеческие и национальные ценности в изменяющемся обществе. Алматы, 1997, 131-132б.
16. Тәжітаева Р.С. Саяси құндылықтарды зерттеудің теориялық-методологиялық мәселелері. //Саясат.- 2000.-№12.-34-37б.
17. Капустин Б.Г., Клямкин И.М. либеральные ценности в сознании россиян //Политические исследования. №4, 1994 (41-47).
18. Тәжітаева Р.С. Саяси құндылықтарды зерттеудің теориялық-методологиялық мәселелері. //Саясат.- 2000.-№12.-34-37б.
19. Тәжітаева Р.С. Саясаттану. Шымкент: Нұрлы-бейне, 2003ж. -202б /179/.
20. Венера Баймұрзаева. Қоғамдағы әлеуметтік-саяси құндылықтардың мәні //Ақиқат.-2008. №3.-26б.
21. Венера Баймұрзаева. Қоғамдағы әлеуметтік-саяси құндылықтардың мәні //Ақиқат.-2008. №3.-26б.
22. Фарукшин М.Х.Политическая культура общества // Социально-политические науки. –М., 1991, №4. –С 215.
23. Политология. Учебник. //Под. Ред. А.Н.Нысанбаева, Алматы: Ақыл кітабы, 1998. – 367б. /212/
24. Политология. (под. ред. А.Н. Нысанбаева) –С. 215б.
25. Ядов В.А. Междисциплинарный подход изученю соотношения между ценностными ориетациями и наблюдаемым поведением //Международный конгресс в г. Варны. –Л., 1970. -340 с. (11-16)
26. Алтаев Ж. және т.б. Философия және мәдениеттану – Алматы: Жеті жарғы. 1998. – 272б. /32/
27. Хайек Ф. Пагубная самонадеянность. //Ошибка социализма. –М.: Новости. 1992. -304с.
28. Этика юриста. (Под. ред. Габитова Т.Х.) –Алматы: Данекер, 1999. -127с.
29. Вебер М. Избранные произведения. М.: Прогресс 1990. -804с. /689-706/
30. Политология. Үчебная пособие. –М.: Высшая школа ()под. Ред. Клементьева Д. 1997. -384с. (167)
31. Тәжітаева Р.С. Саясаттану. Шымкент: Нұрлы-бейне, 2003ж. -202б /147/.
32. Сонда /148/.
33. Сонда /149/.
34. Тәжітаева Р.С. Қазақстан азаматтарының саяси құндылықтарының қалыптасу процесі. Автореферат. Алматы: 2001ж. 14б.
35. Балгимбаев А.С. Институты гражданского общества и правового государства как механизмы борьбы с коррупцией. //Саясат. -1999. -№4. –23-24.
36. Нысанбаев Ә. Адам және ашық қоғам. –Алматы: Қазэнциклопедия, 1998 -272б. /15/
37. Нысанбаев Ә. Адам және ашық қоғам. Алматы:, 1998ж. 16б.
38. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі: Қазақстанның этнодемографиялық жылнамасы. Алматы, 2006ж.
39. Назарбаев – этносаралық және конфессияаралық келісімнің қазақстандық үлгісінің негізін қалаушы. / редакциясын басқарған Ж.Ә. Әлиев. –Алматы: 2006. -212б.
40. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халықтарының Ассамблеясының 1-10 сессияларындағы баяндамалары жинағы (қазақ және орыс тілдерінде). – Астана: Елорда, 2005. – 440 бет (122).
41. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халықтарының Ассамблеясының 1-10 сессияларындағы баяндамалары жинағы (қазақ және орыс тілдерінде). – Астана: Елорда, 2005. – 440 бет (122).
42. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халықтарының Ассамблеясының 1-10 сессияларындағы баяндамалары жинағы (қазақ және орыс тілдерінде). – Астана: Елорда, 2005. – 440 бет (122).
43. Қазақстан халқының азаматтық таңдауы – тарихи зерде, ұлттық татулық және демократиялық реформалар. (ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халықтары Ассамблеясының төртінші сессиясындағы баяндамасы). //Егемен Қазақстан, 1997жылғы 6 маусым
44. Қазақстан халқының азаматтық таңдауы – тарихи зерде, ұлттық татулық және демократиялық реформалар. (ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халықтары Ассамблеясының төртінші сессиясындағы баяндамасы). //Егемен Қазақстан, 1997жылғы 6 маусым
45. Назарбаев Н.Ә. тарих толқынында. Алматы: Атамұра, 1999.- 296б. (147-148).
46. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халықтарының Ассамблеясының 1-10 сессияларындағы баяндамалары жинағы (қазақ және орыс тілдерінде). – Астана: Елорда, 2005. – 440 бет (110).
47. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халықтарының Ассамблеясының 1-10 сессияларындағы баяндамалары жинағы (қазақ және орыс тілдерінде). – Астана: Елорда, 2005. – 440 бет (111).
48. Ергешова Л., Таубаева М.Е. «Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың тәжірибесі, мәселелері, даму болашағы» республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. – Шымкент: «нұрлы бейне», 2008ж. – 276 бет. (105)
49. Сәрсенбаев Т. Ұлтаралық қарым-қатынастар саясаты мен мәдениеті. – Алматы 2000.
50. Сарыбеков М.Н., Сыдыкназаров М. Официальные и неофициальные символы казахской государственности и их роль в формировании патриотизма: опыт и перспективы развития. Этнопедагогика, 2007. №1. С.14.
51. Назарбаев Н.Ә. Қоғамдық келісім – Қазақстанның демократиялық дамуының негізі. Алматы, 1997. 5б.
52. Владимиров А.Н. О национально-государственной идее России. // Вестник МГУ серия: философия.- 2000.- №3 (48)
53. Этносаралық және конфессияаралық келісімнің қазақстандық моделін жетілдірудің 2006 - 2008 жылдарға арналған бағдарламасы
54. С.Әбдіманапов. Білім мен ғылым тіл арқылы игеріледі //Нұр-Астана, 14 наурыз, 2007. –Б. 5б.
55. Жақсы қазақ болуға тырысу керек. Академик Ғ.Есім мен этнопсихолог Ж.Сейітнұрұлының әңгімесі //Ақиқат.-2007.-№5-Б.11-16б.
56. Н.Ә.Назарбаев. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы //Егемен Қазақстан, 1-наурыз, 2007.
57. Е.Ертысбаев. Жеті жобаның жаңалығы жеткілікті. //Егемен Қазақстан, 1-желтоқсан, 2007. – 3б.
58. ОҚО әкімі Н.С.Әшімовтың баяндамасы. «Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың тәжірибесі, мәселелері, даму болашағы» республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. – Шымкент: «нұрлы бейне», 2008ж. – 276 бет. (3-5).
59. ОҚО әкімі Н.С.Әшімовтың баяндамасы. «Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың тәжірибесі, мәселелері, даму болашағы» республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. – Шымкент: «нұрлы бейне», 2008ж. – 276 бет. (3-5).
60. Д.К.Мыңбай. ОҚО әкімі Н.С.Әшімовтың баяндамасы. «Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың тәжірибесі, мәселелері, даму болашағы» республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. – Шымкент: «нұрлы бейне», 2008ж. – 276 бет. (3-5).
61. Назарбаев – этносаралық және конфессияаралық келісімнің қазақстандық үлгісінің негізін қалаушы. / редакциясын басқарған Ж.Ә. Әлиев. –Алматы: 2006. -212б.
62. Венера Баймұрзаева. Қоғамдағы әлеуметтік-саяси құндылықтардың мәні //Ақиқат.-2008. №3.-26б.
63. Ертысбаев Е.К. Выборы и демократия: сущность и основное содержание. //Казахстан – спектр. -1999. №4 /10/. С.3-40.
Саяси құндылықтар жүйесі
Мазмұны
Кіріспе
І ТАРАУ. САЯСИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Саяси құндылықтарды зерттеудің саяси теориялары мен концепциялары
2. Саяси құндылықтық бағдарлардың саяси құбылыстармен байланысы
ІІ ТАРАУ. ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН АЗАМАТТАРЫНЫҢ САЯСИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ
ПРОЦЕСІ (ЭТНИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕР)
1. Қазақстан азаматтарының саяси құндылықтар жүйесінің этникалық
аспектілері
2. ОҚО азаматтары саяси құндылықтық бағдарларындағы басымдылықтар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік-
саяси демократиялық тұрғыдан жедел даму жолына түсті және де ол тек бұрынғы
кеңестік кеңістік аясында ғана емес, сонымен бірге әлемдегі қарқынды дамып
келе жатқан елдердің біріне саналады. Әрине мұндай жетістік өздігінен келе
қойған жоқ, оған қоғамдағы азаматтық бейбітшілікті және ішкі саяси
тұрақтылықты сақтауға, ұлтаралық және конфессияаралық қатынастардың тиімді
тұтқаларын жасауға орай бағытты дұрыс таңдап алудың арқасында қол
жеткізілді. Бүгінгі таңда күн тәртібіне қойып отырған күрделі мәселелерінің
адам мен қоғам үшін маңыздылығы зор және олар әлеуметтік болмыстағы сан
алуан түрлі аспектілерді қарастыруларды қажет етеді. Солардың ішінде саяси
процестердің ішкі құрылымы мен бағытын анықтайтын құбылысқа азаматтардың
саяси құндылықтарының қалыптасу және өркендеу ерекшеліктері жатады.
Еліміз өркенді дамып, халықтың әлеуметтік жағдайы жақсарған
сайын, қоғамдағы саяси құндылықтарға көңіл бөлінуде. Елбасының биылғы
Қазақстан халқына арналған Жолдауының Қазақстан халқының әл-ауқатын
арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты деп аталуының өзі де көп
жәйттан хабар берсе керек.
"Қандай қиын қыстау жағдайда да адамдар үшін өзекті болып қала
беретін даусыз құндылықтар әрдайым болған және бола береді. Қоғамның
адамгершілік деңгейін анықтайтын рухани байлық пен мәдениет осылардың
қатарына жатады. Мүмкін осы қиындыққа толы қым-қуыт жылдарда өзіміздің
құндылықтарымызды сақтап қала білгендігіміз біздің басты жетістігіміз
болар" деп елбасымыз айтқандай саяси құндылықтар объективті жүріп жатқан
саяси процестің даму үрдісінің мән-мағынасы мен бағыт-бағдарын айқындап
отырады 1. Ол адамның қоғамда қалыптасқан адамгершілік, салт-дәстүр,
мінез-құлық қағидаларын адамзат жасаған өмірлік құндылықтар мен
талғамдарды, рухани байлықтарды бойына сіңіріп, меңгеруді талап етеді.
Соның нәтижесінде адам бойында өзінің мінез-құлқын, жасаған іс-әрекетін
басқа адамдардың сондай жасаған іс-қимылдарымен салыстыру, соған байланысты
баға беру, сөйте келе өзінің кім, қандай екенін түсіну, яғни адамның өзін-
өзі танып білу қабілеті жетіледі. Адам қоғамнан өз орнын табуға, оған пайда
келтіруге тырысады.
Елбасы биылғы Жолдауында Қазақстандықтардың, Қазақстан қоғамының
барлық жіктері мен әлеуметтік топтарының әлеуметтік көңіл күйін ұдайы
жақсарта түсу мемлекет саясатының алдыңғы сапасында болып келді және осылай
болып қала береді деп ерекше атап көрсетті 2. Осы айтылған міндеттерді
жүзеге асыру үшін ондағы принциптерді жалпы қазақстандық, жалпы адамзаттық
принциптер ретінде Қазақстан тарихының барлық субьектілері жете түсінуі
қажет, олар шынымен де, ұлттық-саяси сана-сезімнің құрамдас бөлігіне
айналуы керек, оларды іске асыруға Қазақстан халықтары қатысуы керек,
проблеманы ғылыми-теориялық тұрғыдан жете зерттеу қажет, оның мақсаты -
әрбір қазақстандықтың санасына олардың бүкіл қазақстандық және
бүкіладамзаттық маңызын жеткізу және негіздеу. Сондықтан да, мұнда
жалпықазақстандық ортақ үйдің жаңа принциптеріне – Қазақстан халқының жаңа
саяси құндылықтарына саналық бағыну жөнінде болуы тиіс.
Қоғамның саяси өміріне қажетті әрі озық игіліктерге жол аша келе,
олардың дәстүрлі мәдениет пен отандық тарихтан алынған өмір үлгілерімен
қосылу тетіктерін зерттеу күн тәртібінен түспейтін өзекті мәселеге жатады.
Көпұлтты Қазақстан қоғамында әр түрлі этникалық қауымдастықтардың арасында
бірлік пен татулық болса, елдің экономикалық және әлеуметтік салаларын
жөндеуге, дағдарыстан шығуға мүмкіндігі болады. Бұл бағыттағы ұтымды саяси
процеске азаматтармен жүргізілетін саяси-тәрбие жұмысындағы ұлтаралық
құндылықтар жүйесін үйлесімді ету үлкен маңызға ие болады.
Көпэтникалық Қазақстан үшін саяси құндылықтардың қалыптасуы, дамуы,
таралуы процестерінің үлкен маңыздылығы бар. Өйткені құндылықтар өзінің
ішкі қабілеті бойынша не оң, не теріс бағытта өрбуі, қоғамды біріктіруге,
не болмаса ыдыратуға септігін тигізуі мүмкін. Бұл азаматтардың саяси
қатысуына, мінез-құлқына тікелей әсер ететін құбылыс. Сондықтан бұл
құбылысты саясаттану ғылымы тұрғысынан жан-жақты зерттеудің өзектілігі мол.
Қазақстан халқының саяси құндылықтар проблемасы қазіргі уақытта
және келешекте ғылыми теориялық ойда да саясаттанулық ойда да көрнекті орын
алмақ. Ол ұлттық, мемлекеттік саясаттың маңызды мәселесіне айналуы тиіс.
Өкінішке орай, бұл проблеманы жан-жақты зерттеуге ғалымдардың,
саясаткерлердің, мемлекет қайраткерлерінің қатысуы жеткіліксіз болып отыр.
Өйткені, оның мәнін түсінудің сипаты қазақстандықтардың қызметінің
бағыттылығымен, Қазақстан мемлекетімен, ең ақырында барлық Қазақстан
халқының тағдырымен байланысты.
Сондықтан да, Елбасының биылғы Жолдауындағы Мемлекеттің әлеуметтік
саясаты жұмыс орындарын ашуға және еңбекке қабілетті халықты ел
экономикасына тартуға бағдарланған жағдайда ғана тиімді бола алады. Бұл
қағиданы біз бұрын да ұстанып келдік, болашақта да одан ауытқымаймыз
деуінің сыры да тереңде жатыр 3. Осы тұрғыда Қазақстан халқының саяси
құндылықтары іргелі саяси маңыздылыққа ие, әрі субъект үшін пайдалы
екендігін атап көрсету керек. Жалпықазақстандық болу үшін бұл құндылықтар
жай жекелеген қазақстандықтар үшін ғана емес, барлық Қазақстан халқы үшін
маңыздылыққа ие болуы тиіс. Субъективті компоненттердің тарапынан болатын
оған деген қарым-қатынастардың айырмашылығына қарамастан, олардың
объективті жағдайы Қазақстан тарихы субъектілерінің бәрі мойындаған,
үстемдік етуші болуы тиіс 4.
Қазақстан халқының саяси құндылықтарын біз енді ғана жете түсініп
және зерттей бастадық, біз өмір сүріп тұрған қоғамдық-саяси қатынастарды
соларға сүйене отырып, қайта құра бастадық. Жаңа жалпықазақстандық
принциптер мен нормалар енді қалыптаса бастады және олар объективті дүниені
және оның даму тенденцияларын біздің ұғынуымызбен қалыптасуда.
Сонымен саяси құндылықтар мәселесіне қазақстандық саясаттанушы
ғалымдар соңғы жылдары ғана көңіл бөле бастады және бұл мәселенің саяси
ғылымдар тұрғысындағы бірнеше аспектілері терең зерттеулерді қажет етуде.
Мәселен, жалпыадамзаттық құндылықтар мен ұлттық этникалық құндылықтар
арасындағы өзара байланыстар саяси процестер деңгейінде қандай көріністерге
ие болатыны, үш үлкен этникалық топ: қазақ, орыс, өзбек; екі конфессиялық
айырмашылық: ислам және християн діндері жағдайындағы тұрғындардың саяси
құндылықтарының бір-бірімен тоғысу үрдістерінің сипаты өзіндік мәселе болып
табылатындығы жан-жақты сұрыптаудан өткен жоқ, жергілікті жерлердегі
ерекшеліктер де арнаулы зерттеуді қажет етеді.
Сондықтан Қазақстан азаматтарының саяси құндылықтарын зерттеу
мәселесі тек теориялық жағынан ғана емес, мемлекеттік тұрғыдан, практикалық
жағынан маңыздылығы бар мәселе. Әрине, бұл мәселені жан-жақты қарастыру
үшін үлкен ғылыми институттар мен мекемелер ауқымды зерттеулер жүргізгені
абзал. Ал, бұл бітіру жұмысы нақты саяси-теориялық ұстанымдарға сүйене
отырып, этникалық аспектілерге байланысты жекелеген құндылықтық мәселелерге
талдаулар өткізеді. Мәселен, саяси тұрақтылық, патриотизм, ұлттық
қауіпсіздік және т.б. басымдылық танытатын құндылықтық бағыттар жөнінде.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Қазақстандағы саяси тұрақтылықты,
ұлтаралық келісімді, этникалық өзара түсіністікті нығайту мәселелерімен
астасып жатады. Қазақстан азаматтарының саяси құндылықтарын кеңейту,
олардың саяси процеске нағыз саяси субьект ретінде қатысу бүгінгі еліміздің
саяси ахуалы үшін нақты мүмкіндіктер. Бұл басымдылық танытатын саяси
бағдарлар мемлекетіміздің стратегиялық бағдарламаларында бекітілген. Мәселе
осы жаңа саяси жүйенің тұтастығын қамтамасыз ететін факторлар, құбылыстар
жүйесін анықтауда. Соның қатарына қоғамдағы прогрессивті саяси құндылықтар
жүйесі жатады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Құндылықтар мәселесі ғылыми обьект
ретінде ХІХ ғасырдың ортасынан бастап жан-жақты зерттеле басталды. Әртүрлі
философиялық бағыттар құндылықтар жайлы әр қилы пікірлер білдіріп, өзіндік
иерархияларын, жүйелерін қалыптастырған. Бұл зерттеушілердің көбісі
негізінен құндылықтарға философиялық тұрғыдан келгендіктен саяси
ғылымдардың мәселелері зерттеулердің көлеңкелі тұстарында қала берген.
Кеңес дәуірінің тұтасқан идеологиясы саяси құндылықтардың әралуандығына жол
ашпады 5. Сондықтан ол кездегі еңбектер жалпы алғанда мәдениет пен
құндылықтар қатынасына, рухани құндылықтар ерекшеліктеріне арналатын.
ТМД мемлекеттерінің тәуелсіздігі кезеңінің басталуы саяси процеске,
саяси өмірге жаңа көзқарастарды қалыптастыра бастады. Сондықтан соңғы
жылдарда Ресейде, Қазақстанда саяси құндылықтардың табиғаты мен
ерекшеліктері туралы жаңа концепциялық ұстанымдарға сүйенген біршама
еңбектер баспадан шығып үлгерді 6. Қазақстанның Даму институтында да
біршама еңбектер саяси құндылықтардың өтпелі кезеңдегі кейбір өзекті
ерекшеліктеріне арналады. Сонымен қатар ұлттық-этникалық ауқымдағы саяси
процестердің көріністері Р.Б.Әбсаттаровтың, Н.Ж.Байтенованың,
Л.К.Бакаевтың, А.Х.Бижановтың, Қ.Е.Көшербаевтың, Г.В.Малининнің,
Н.Ә.Назарбаевтың, С.З.Нарматовтың, Т.С.Сәрсенбаевтың еңбектерінде
қарастырылады.
Қоғамдағы саяси процестердің демократиялық құндылықтарымен, әлеуметтік
саясатпен, демографиялық мәселелермен Б.Г.Аяғанның, Л.Ә.Бәйдельдиновтың,
А.С.Балғымбаевтың, К.Н.Бұрхановтың, Г.Ж.Ибраеваның, Ж.Х.Жүнісованың,
К.Л.Сырожикиннің, М.Б.Тәтімовтың еңбектерінде байланыстырылды 7.
Ал енді осы құндылықтар мәселесіне философия пәні бойынша
К.Ж.Нұғманованың, Е.Н.Аубакированың, құндылықтық және саяси бағдарларға
М.М.Хан, Е.Б.Әбдірайымовтың, Р.С.Тәжітаеваның диссертациялары арналған 8.
Диссертациялық жұмыста әлемдік саяси аксиологиядағы қалыптасқан
методологиялық және әдістемелік жетістіктер толық қолданылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты –
саяси құндылықтар жүйесін этникалық аспектілер тұрғысынан ашып көрсету,
саяси зерттеулер арқылы Қазақстан азаматтарының саяси құндылықтық
бағдарларындағы басымдылықтарды, олардың саяси құндылықтық бағдарлары
қалыптасуына ықпал ететін саяси құбылыстарды тұжырымдау.
Бұл мақсаттарды жүзеге асыру үшін мынандай ғылыми-зерттеу міндеттері
ғылыми жұмыста алға қойылады:
• қоғамдағы саяси құндылықтарды зерттеудің саясаттанулық
аспектілерін, теориялық методологиялық негіздерін анықтау;
• саяси құндылықтардың тарихи-этникалық бастауларын анықтау;
• саяси құндылықтардың қалыптасу процестерін айшықтау, қазіргі
қоғамымыздағы саяси құндылықтардың түпкі бастауларын анықтау;
• ОҚО азаматтарының саяси құндылықтар жүйесін социологиялық
зерттеулер арқылы анықтау;
• мемлекеттік тіл мен қазақ халқының мәдениетінің өзекті рөлін
арқау ете отырып, азаматтық және рухани-мәдени біртұтастық
негізінде Қазақстан этностарын топтастыру жолымен қазақстандық
сәйкестікті қалыптастыру:
• ұлтаралық қатынастар саласындағы келеңсіз үрдістердің алдын алу,
этникалық факторды саясаттандыруға жол бермеу;
• ұлтаралық қатынастар саласындағы Қазақстан халықтары
Ассамблеясының қызметін жетілдіру және саяси құндылықтарды
демократияландыру, қоғамдық дамудың өзекті мәселелерін шешуде
оның рөлін арттыру болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ғылыми зерттеу жұмысында тәуелсіз Қазақстан
азаматтарының саяси құндылықтарының ерекшеліктері этникалық талдау арқылы
сарапталады. Сонымен қатар жұмыста мынандай ғылыми нәтижелерге қол
жеткізілді:
• құндылықтар теориясының ауқымында саяси аксиологияға негіз
болатын теориялық ұстанымдар айқындалады;
• Қазақстан азаматтарының саяси құндылықтар жүйесінің этникалық
аспектілері анықталынады;
• саяси құндылық феноменінің саясаттанудағы категориялық келбетіне
жан-жақты сипаттамалар беріледі;
• ОҚО азаматтарының саяси құндылықтарындағы басымдылықтар
анықталынады.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негіздері. Ғылыми зерттеу
жұмысы саяси аксиологияның жүйелік, салыстырмалы, құрылымдық-функционалды,
нақты тарихи, себеп салдарлық принциптеріне сүйенеді.
Саяси құндылықтарды негізінен үш бағытта қарастыру дәстүрге айналған-
страттық, яғни әлеуметтік қабаттар деңгейінде, аймақтық (региональді) және
этникалық. Бұл жұмыс негізінен этникалық талдау тұрғысынан азаматтардың
саяси құндылықтарын сараптайды.
Социологиялық зерттеулердің негізгі әдістемесі – сапалы сараптаулық
сауалнамалар зерттеу тәсілі болып табылады.
Зерттеу обьектісі ретінде ОҚО азаматтарының саяси саяси
құндылықтарындағы басымдылықтарын айқындау, саяси құндылықтардың қалыптасу
түптамырларын көрсету болып табылады.
І ТАРАУ. САЯСИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Саяси құндылықтарды зерттеудің саяси теориялары мен концепциялары
Әлем өзінің байлығымен және алуантүрлілігімен ерекшеленеді. Әлемді
рухани-практикалық игеру үрдісі барысында адам болмысты өз құндылықтары
арқылы қарастырады. Бұл қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстар тұлғаның
сезімдеріне, ұмтылыстарына сәйкес келетін әлемге деген ерекше эмоционалдық
реңге ие болатын қатынасты білдіреді. Адамның әлемге қатынасының ерекшелігі
оның өзін және өзге адамдарды, қоршаған дүниедегі заттарды, құбылыстарды,
үрдістерді қайырымдылық, әділеттілік, сұлулық, пайдалылық т.б. тұрғысынан
бағалап, құндылықтар арқылы қарастыруымен сипатталады.
Құндылықтар әлемі – сөздің кең мағынасында мәдениет әлемі, адамның
рухани әрекетінің саласы, тұлғаның рухани байлығы өлшемін білдіретін, оның
адамгершілік санасының, басымдылықтарының саласы. Құндылықтар адам
болмысының әртүрлі формаларына деген қатынасты білдіретін адамзат мәдениеті
болып табылады.
Құндылықтар әлемі кеңінен алғанда адам әлемі, мәдениет әлемі, бұл
ғаламды тұлғаның игеруіндегі, танып-білуіндегі маңызды алғышарты. Өйткені,
адам баласы өз санасының, дүниетанымының арқасында қошаған ортадағы әрбір
құбылысқа баға беруге тырысады. Міне, содан келіп құндылықтардың жеке
адамдық деңгейдегі құрылымы пайда болады. Әрбір әлеуметтік субьектіге
сәйкес келетін қасиет – ол әлемді қарастырғанда, оған міндетті түрде
құндылықтық қатынасын айқындайды 9.
Құндылықтар дүниетаным ықпалымен қалыптасады, өйткені адам әрқашан
өзінің әлеуметтік тәжірибесі барысында әр алуан көзқарастарды біріктіруге
ұмтылады. Біз құндылықтық бағдарлардың қайта бағаланып жатқан өзгерістер
дәуірінде өмір сүріп отырмыз. Құндылықтардың алмасу үрдісі әдетте ұзаққа
созылады. Құндылықтық бағдарлар, идеялар жаңа мәнге ие болады. Бұл тұрғыдан
алғанда мәдениеттің өз нормалар, рәміздер, стандарттар қоры бар.
Құндылықтар қоғам үшін ең маңызды деген әдет-ғұрыптар, нормалар мен
мағыналар қызметін өзіне бағындыра отырып, оны реттейді. Құндылықтар адамға
қоршаған шындықты тануға мүмкіндік беретін мағыналар жүйесін толығымен
қайта құрып отырады.
Заттар мен құбылыстар сипаттамалары табиғаттағы, қоғамдағы, адамдағы
үдерістер бүтіндігі мен үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін қажет. Адамның өз
өмірлік әлеміне деген қатынасын - өзіне-өзі тиесілігі мен өзіндік
мәртебесін құндылықтық құрылымы айқындайды. Адамдар, дәуірлер, мәдениеттер,
адам қоғамдары арасында қаншалықты айырмашылықтар болғанымен, олардың
барлығы құндылықтық мәнді диспозицияларын жекелеген жағдайларынан туындайды
және оны өз бойында тасымалдайды. Бұл ментальдылықтың барлық деңгейлерінен
көрінеді: жеке тұлғалық және ұжымдық бейсаналықтан дүниетаным жүйелерінің
ішкі мәнді ұйымдасқан күрделілігі мен институционалданған этностық
нормаларына, ерекшеліктеріне дейін. Құндылықтар мәселесі қоғамның
идеологиялық тұғырлары дискредитацияға ұшырап, мәдени дәстүрлері
құнсызданған кезде, әрбір халық өзін мазалаған сансыз сұрақтың ең
болмағанда бір бөлігіне жауап табу үшін өзінің өткен тарихы мен мәдениетіне
бет бұрған кезде, тарихтың өтпелі, дағдарыстық кезеңдерінде де өткір
қойылды. Афины демократиясының дағдарысы Сократқа мынадай сұрақ қоюға
мәжбүр етті: Игілік дегеніміз не? Бұл жалпы құндылықтық теорияның негізгі
сұрағы болып табылады 10. Антиктік және ортағасырлық философияда ойшылдар
құндылықтық сипаттамаларды, дәлірек айтқанда этикалық, эстетикалық, діни
сипаттамаларды нақтылық, шынайы болмыс ұғымының өзіне енгізді.Бұл ежелгі
заманнан бүгінгі күнге дейін ойшылдарды мазалап келген сұрақтардың бірі.
Құндылық – бұл құнды нәрсе. Алайда, адам үшін не құнды және неге құнды?
Кейде біреу үшін құнды нәрсе өзгелер үшін құнсыз болатын кездері де
кездеседі. Бірақ онымен ешкімнің келіскісі келмейді және әрқайсысы өзі үшін
құнды нәрсені нағыз құндылық деп есептейді.
Бұл мәселені құндылықтар теориясы емесе аксиология (грек тілінде
ахіа - құндылық және Logos - ілім) шешуге ұмтылады. Аксиология –
құндылықтар жаратылысы туралы, оның нақтылықтағы орны мен құндылықтық
әлемдегі құрылымы туралы, яғни әлеуметтік және мәдени факторлар мен тұлға
құрылымы арасындағы әр түрлі құндылықтар байланысы туралы ілім.
Философиялық білімнің арнайы бөлімі ретінде аксиология ХІХ ғасырдың екінші
жартысында ғана қалыптасты.
Құндылықтар мәселесі ХІХ ғасырдың ортасына дейін философиялық
талдаудың дербес обьектісіне айналмағаның айта кетуіміз керек. Антик
философиясында ғана емес, онан кейінгі ортағасырлар мен жаңа заман
философиясында да құндылықтық сипаттамалар нақтылық, болмыс шынайылығы
ұғымдарына енгізілді. Классикалық философияда құндылықтар болмыспен тұтас
күйінде қарастырылды және сондықтан аксиология дербес философиялық пән
ретінде бөлініп шыққан жоқ. Аксиология зерттеудің дербес аймағы ретінде
болмыс ұғымы екі элементке ыдырағанда ғана пайда болды: нақтылық пен
құндылық әр түрлі талап пен ұмтылыстар обьектісі ретінде қарастырылғанда
аксиологияның басты мақсаты – болмыстың жалпы құрылымындағы құндылық
мүмкіндігін және оның нақтылық айғақтарына деген қатынасын көрсету.
Мәдениеттің маңызды компоненті ретіндегі, адамның шындықты рухани-
практикалық игеруінің негізгі және реттеушісі ретіндегі құндылықтардың
теориялық талдануы саясаттанулық ой тарихында әртүрлі бағыттармен
сипатталады. Бұл бағыттар арасында мынадай типтерді атап өтуге болады:
натуралистік психологизм, трансцендентализм, мәдени-тарихи релятивизм және
социологизм.
Натуралистік психологизм өкілдерінің (А.Мейног, Р.Б.Перри, Дж.Дьюи
және т.б.) тұжырымдауынша, құндылықтың қайнар көзі индивидтің
биопсихологиялық тұрғыдағы қажеттіліктерінде, ал құндылықтардың өздері
құндылықтың заттай нақтылыққа орын алмасуын білдіретін, қадағаланатын
нақтылық ерекшелігі ретінде эмперикалық тұрғыда көріне алады. Аксиологиялық
трансцендентализм (жаңа кантшылдар – В.Виндельбанд, Г.Риккерт) үшін
құндылық идеялды болмыс ретінде таза нормативті санамен
сәйкестендірілетін болмыс нормасы ретінде қарастырылады. Нормалар
мәдениеттің барлық функцияларының (қызметтерінің) жалпы жоспарын құрайды
және құндылықтың әрбір жеке іске асуын анықтайды. Сонымен бірге болмыс
нормасының тәсілі норма статусын беретін оның субьект үшін маңыздылығы
болып табылады. Трансценденталистер құндылықтар мәнін нормалар
қалыптастырудың өте күрделі үрдісінде жасақталған өзара қатынастардың
өзіндік рухани концентрациясы ретінде қарастырады. Бұл құндылықтар олар
Ақиқатты, Сұлулықты, Қайырымдылық пен Әділеттілікті жатқызады.
Персоналистік онтологизмнің құндылық концепциясының негізі діни этика
принциптері болып табылады. Бұл бағыттың көрнекті өкілі М.Шелердің
пікірінше құндылықтар әлемінің өз иерархиясы бар. Құндылықтардың бұл
жүйесінің ең жоғарғы сатысында Құдай орналасады. Құдайға деген
сүйіспеншілік – адамзат сезімдерінің ең жоғарғы формасы. Иерархияның онан
кейінгі баспалдақтарында сұлулық және таным орналасады. Бұл
концепцияның ерекшелігі тек бір шынайы құндылық жүйесімен шектеліп қана
қоймай, белгілі бір мәдени-тарихи кезеңдердегі құндылықтық жүйелер мен
құндылықтық бағыттарға басымдылық береді 11.
Құндылықтар концепциясындағы социологизм негізін қалаушы М.Вебер
болып табылады. Ол жаңа кантшылдардың норма ретіндегі құндылықтар туралы
көзқарасын қабылдап, оны әлеуметтік әрекетпен әлеуметтік білімді
түсіндіруге қолданды. Ол құндылықты әлеуметтік субьект үшін маңызды норма,
болмыс тәсілі ретінде қарастырады. Онан әрі қарай құрылымдық-функционалдық
талдау мектебінде құндылық ұғымы әлеуметтік институттардың қызмет етуі
мен әлеуметтік байланыстарды анықтаудың ұралы ретінде методологиялық мәнге
ие болады
ХХ ғасырдың басында саяси ғылымдар толық мағынада қалыптаса бастады.
Ал оған дейін құндылықтар детерминистік мағынадағы тұжырымдамалар түрінде
әлеуметтік ғылымдар ауқымында қарастырылып келді. Позитивистік бағыттағы
ағымдардың басымдық таныта бастауы (ХХғ. 20-30-жылдары) философиялық
концепцияларды екінші қатарға ығыстыра бастаған болатын. Бұл құндылықтық
тұрғының уақытша әлсіреп, көбінесе дерекке сүйенетін жаратылыстану мен
нақты ғылымдардың беделін үстем еткен еді. Бұл үрдістер құндылықтардың
шынайы да тұтас табиғатын түсінудегі қиындықтарға әкеліп тіреді. Г.Алмонд
пен С.Джинкоудың пікірлерінше, көптеген тәжірибелердің нәтижесі тек
формаларды қамтыды., зерттеуге тиісті тақырыптың мәні көлеңкеде қалып
қойды.
Марксизм классиктері саяси құндылықтар мәселесіне арнайы тоқталмаған,
дегенмен әлеуметтік-экономикалық және таптық мәселелерді құндылықтармен
тығыз байланыста қарастырды. Марксизм үшін ең маңызды болған құндылықтар
″теңдік″, ″еркіндік″, ″әділеттік″, ″еңбек″ жалпы адамзаттың негізгі
құндылықтарының қатарына жатады. Бұл құндылықтарды қоғам өміріне ендіру
формасы ретінде революцияны таңдаулары үлкен қатерлі болғанын тарих
дәлелдеді. К.Маркс пен Ф.Энгельс капитализм орнына социализм келеді, онда
бұл аталған құндылықтардың басымдылығы артады деген пікірлері іске аспады.
ХХ ғасырдың 60-шы жылдары шыққан еңбектердің кейбірінде саясатты
құндылықтардан босату керек, ол тек идеологиямен ғана тығыз байланыста болу
керек деген қағида көрініс бере бастады. Ал, кейбір зерттеушілер (Дж.Роулс,
Н.Нозик) қоғамдық өмірдің жылдам техникалануымен қатар реидеологизациялануы
да бірге жүреді деген пікірді білдірді 12.
Құндылықтар өмір сүріп қана қоймайды, сонымен қатар бір-бірімен
салыстырыла отырып, өзіндік құндылықтық қатарды, құндылықтық сатыны
құрайды. Бізге белгілі барлық құндылықтар адамға бағытталған және,
шындығында, кез келген құндылық өзінің нақты тарихи пайымдалуы мен іске
асуында салыстырмалы. Алайда мұнан тек нақты тарихи өмір сүретін адамдар
мен әлеуметтік топтар қажеттіліктері мен мүдделерін өтейтін игіліктер ғана
құнды және барлық өзге құндылықтар өлшемі болып табылатындай, адам алдында
категориялық талап ретінде қойылатын құндылықтар – мақсаттар жоқ деген
пікір туындамайды.
Қазіргі кезеңдегі дамыған елдердегі саяси құндылықтарға мән
берушіліктің демократиялық сипатта болуы – азаматтардың билік пен беделдің,
мемлекет пен олардың қызметтерінің көріністеріне тікелей тәуелді
болмауында. Әрбір азаматтың өзіндік "Мені" экономикалық, саяси, заңды
тұрғыдан қорғалуында. Сондықтан дамыған елдер мен дамушы елдердегі
құндылықтық бағдарлардың бір-бірінен айырмашылығы осы базистік деңгейден
басталады. Біріншісі тұлғаны әлемге паш етуден жолдарын іздеуді мақсат
етсе, екіншісі тіршілік үшін күрестің жолдарын іздеумен болады .
Еліміздің саясаттану ілімінде соңғы үш-төрт жылдарға дейін де әзірге
саяси құндылықтар құбылысы ғылыми зерттеу объектісі ретінде толық мағынада
қарастырылмай келді. Оған, бір жағынан, кешегі кеңес үкіметінің мұраға
қалдырған қоғамдық өмірді идеологияландыруы, саяси санадағы инерттіліктер
мен стереотиптер кедергілерін жасап келсе, екінші жағынан, саяси ғылымдар
гуманитарлық пәндер ішінде өзінің еншісін соңғы жылдары ғана толық ала
бастады. Міне, осындай объективті процестер жағдайында құндылықтар негізіне
философиялық, психологиялық зерттеулердің ауқымында қарастырылып келді
13.
Әрине, құндылықтар теориясын дамытуда барлық концепциялардың қосқан
үлестері назар аударарлық. Мәселен, трансцендентті аксиология тұлғадан
жоғары тұратын нормалық сана болуын айтса, натуралистік психологизм адам
қажеттіліктерінің маңыздылығын басшылыққа алады. Персоналистік онтологизм
әрбір құндылық Құдайға жақындаған сайын мәңгіге айнала бастайды дегенді
айтса, социологиялық концепция әрбір әлеуметтік субъектіге маңыздылығы бар
норма түрінде қабылдап, мәдени-тарихи релятивизмге жақын түрде анықтайды
және көп мәселелерді үндестікпен талқылайды.
Әр түрлі аксиологиялық теориялар адамдардың құндылықтық қатынастары
тәжірибелерін қорытындылай келіп, құндылықтардың қайталанып отыратын
кластарын қарастырады. Мысалы, Белгілі Поляк философы және эстетигі
Р.Ингартен құндылықтарды витальды (өмірлік) және мәдени деп бөлді.
Алғашқылары - бұл утилитарлық құндылықтар, пайдалылық құндылықтар.
Екіншілері – бұл таным құндылықтары, эстетикалық құндылықтар, әлеуметтік
қасиеттер мен адамгершілік құндылықтары 14. Н.Ресчер өзінің құндылықтар
типологиясында оларды әр түрлі адамзаттық қажеттіліктермен, мүдделермен,
талап-тілектермен байланыстырады. Н.Ресчер бойынша құндылықтардың мынадай
категориялары бар: материалдық, экологиялық, саяси, әлеуметтік,
эстетикалық, діни, интеллектуалдық, кәсіби, сезімдік.
ҚР ҰҒА саясаттану және әлеуметтану институтының 1996 жылғы мәліметі
бойынша республика тұрғындары үшін ең басты құндылықтарды былайша үш топқа
біріктіруге болады 15:
1.Өмірдің тұрақты және қалыпты деңгейі, республикадағы бейбітшілік пен
тыныштық, отбасындағы береке, денсаулық, жеке және отбасы қауіпсіздігі,
жақсы төленетін жұмыс, ұлтаралық келісім.
2. Азаматтардың құқығы мен еркіндігінің кепілі, экономикалық
қауіпсіздік, жеке тәуелсіздік.
3. Қос азаматтылық, Қазақстанның тәуелсіздігі, кәсіпкерлік, үшін
жағдай жасалуы, қызметтік карьера.
Саяси социологияның пайда болуы саясатты, саяси өмірді, адамдардың
саяси дүниетанымын нормативтік тұрғыдан қарастыруға жол ашты. Бұл өз
кезегінде қоғамда кездесетін нақты саяси өмірдегі құндылықтар жүйесінің сан
алуан түрлілігін жіктеуге, сұрыптауға, қайшылықтарын айқындауға түрткі
болады. Сөйтіп, нормативті тұрғының кейбір артықшылықтарын айта келе, бұл
методологиялық өлшемнің қоғамдағы өзіндік құпиялықта, жасырынуда қалған
құндылықтарды заңдастыруға, айқындауға көмектесетінін атап көрсете аламыз.
Саяси құндылықтарды зерттеудің тағы бір ұтымды қыры – саяси-мәдени
тұрғыдан қарастыру. Бұл негізінен әлеуметтік-мәдени өлшемдерге сүйенген
зерттеу тәсілі. Саяси, мәдени тұрғыдан қарастыру социологияның,
мәдениеттанудың,әлеуметтанудың, психологияның және саяси ғылымдардың әдіс-
тәсілдерін біріктіреді. Сөйтіп, ол қоғамда қалыптасқан, кең тараған саяси
құндылықтардың әртүрлі әлеуметтік механизмдері мен заңдылықтары туралы ой-
тұжырымдарымызды тереңдетіп, оларды жан-жақты ашып көрсетуге көмегін
тигізеді. Саяси құбылыстардың әлеуметтік-мәдени астарын айқындамай, саяси
үрдістердегі детерминациялардың табиғатын көрсетпей, азаматтардың саяси-
мінез құлқындағы ерекшеліктерді анықтамай, әрбір этникалық мәдениеттің
өзіндік ділін, дүниетанымын, санасын жете білмей, қандай құндылықтардың
саяси тұрақтылыққа шақыратынын, қандай бағалаулар қоғамды ыдыратуға түрткі
болатынын және жалпы алғандағы саяси құндылықтардың өзгеру бағыттарын
көрсетіп беру зерттеушілер үшін мүмкін емес. Міне, сондықтан саяси
құндылықтарды зерттеу көптеген қосымша әлеуметтік және саяси құбылыстардың
табиғатын қарастырулармен тығыз байланыста болады 16.
Зерттеушілер арасында саяси психологиялық бағытты ұстанғандар саяси
құндылықтарды макротоптар, яғни бұқаралық сана деңгейінде қарастыруды
мақсат етіп қойған. Олар адамдардың әлеуметтік-психологиялық
ерекшеліктеріне психосемонтикалық әдістеме арқылы талдау жасап, тереңдегі
құндылықтық ұстанымдарды анықтауға тырысады. Ол үшін респонденттердің
рәміздік артықшылық беретін бағдарламаларын айқындаумен айналысады. Бұл
саламен негізінен әлеуметтік психологияға жақын мамандар айналысады.
Либералды құндылықтардың динамикасын зерттеуді мақсат еткен
саясаттанушы бағыттың өкілдері ресейдегі азаматтардың құндылықтар жүйесінде
әлеуметтік-либералды құндылықтар іштей қайшылықта болатынын және оны
экономикалық мүдделердің қайшылығына, жанжалдарына тели салмау керек деген
пікірді білдіреді 17.
Саяси құндылықтарды эмперикалық деңгейде тереңірек зерттеу үшін,
әртүрлі әдістемелерді қолдануға болады. Ал саяси бағдарларды анықтай арқылы
саяси үрдістердегі құндылықтар жүйесінің бағытын анықтауға болады.
Сондықтан көптеген эмперикалық зерттеулердің нәтижесі осы бағдарлар жайлы
мағлұматтар түрінде жинақталып, іргелі құндылықтық негіздерді қозғамауы
мүмкін. Әрине, қоғамда шынайы бағдарлар мен жалған бағдарлар астасып жатуы
мүмкін. Бұл мәселе көп жағдайда қоғамның жалпы мәдени деңгейімен, оның
ішінде саяси мәдениеттің саяси үдерістеге сай сипатымен тығыз байланысты
болып келеді.
Осыған орай біз саяси құндылықтарды зерттеудің әртүрлі методологиялық
тұрғыларын қарастыра келіп, оның әрқайсының саяси аксиологияны дамытуда
қосатын өзіндік үлесі бар екенін айта аламыз. Дегенмен де, саяси
құбылыстарды жан-жақты зерттеудің мүмкіндігін толық мағынада демократиялық
қоғам ғана аша алады. Ал басқа типтегі қалған жағдайларда, ″таптық тұрғы″,
″этноорталықтық өлшем″ сияқты шектеулердің шеңберінен ізденуші шыға алмау
қаупі бар 18.
Саясаттану ғылымында саяси құндылықтарға берілген анықтамалар
көптүрлі. Мәселен, құндылықтар саяси мәдениеттің ішкі өзегі, әлеуметтік
қауымдастықтар мүдделері мен сұраныстарының қорланған рухани көрінісі
(Смелзер); адамзат мінез-құлқының мотивациялық орталығы (Здравомыслов);
құндылықтар айырмашылығы мәдениетті түсіну негізі (Гидденс); құндылықтар
әлеуметтік іс-әрекеттің жоғарғы қағидалары (Парсонс);
Сонымен саяси құндылықтарға саясаттану саласының ерекше ғылыми
категориясы, ұғымы ретіндегі сипатына анықтама беруге тырысып көрелік.
Саяси құндылықтар дегеніміз қоғамның саяси өмірінде саяси-әлеуметтік
субьектілердің әр түрлі саяси құбылыстардың маңыздылығын айқындап, оларды
өздерінің көзқарастары мен іс-әрекеттерінің негізгі іргетасына айналдыруы.
Саяси құндылықтардың азаматтардың бағалауларынан айырмашылығы - олардың
дүниетанымдық астарды қамтуында, объективті сипатты иемденуінде 19.
Саяси құндылықтар – бұл адам, оның өмірі, игілігі, құқықтары мен
бостандықтары, ар-намысы мен абыройы және т.б. Әлеуметтік саяси
ғылымдардағы құндылықтар әлемі бағалаудан, құндылық өлшемдерінен және
оларға сәйкес келетін иерархиялардан тұрады.
Ғылыми әдебиеттердегі көзқарастарға байланысты құндылықтарды негізгі
және инструментальдық, бірінші және екінші (алғашқы және қосымша), ішкі
және сыртқы, нағыз және жорамалдағы немесе концептуалды, бірінші, екінші,
үшінші, априорлық және апостериорлық, қазіргі, өткен және келешектегі,
финалдық (мақсатты) және инструментальдық, практикалық, құқықтық,
эстетикалық, діни, жасампаз құндылықтар, әсерленушілік құндылықтар және
қарым-қатынас құндылықтары сияқты түрлерге жіктеуді кездестіруге болады.
Құндылықтар абсолюттік және салыстырмалы, объективті және субъективті,
бәрін қамтитын және ішінара, жағымсыз және қызметтік құндылықтар түрінде де
болады 20.
Рухани құндылықтардың өмір сүруі және олардың тәжірибелік құндылықтар
алдындағы басымдығы әртүрлі ілімдердегі рух идеяларына негізделеді.
Тәжірибелік құндылықтар сыртқы, адамнан тысқары орналасқан мақсаттармен
анықталады, рухани құндылықтардың ішкі негіздері бар. Біріншісі құралдар
құндылығына ие, екіншілері өзін-өзі жетілдіре алатын болып табылады және
ішкі себептерді қажетсінбейді, қызметтің мақсаттарын айқындайды, ал,
екіншісі оның мәнін анықтайды. Кез келген қалыпты сезінетін адамда рухани
құндылықтардың басымдығы жөнінде сенім қалыптасады. Нақ осылар жоғарғы,
олар барынша қымбат, бірақ анағұрлым дұрысырақ объективті игілікке алып
келеді. Осылайша, руханилық адамның мәні мен арналуына байланысты жоғары
құндылықтар аясын құрайды. Құндылық пен сенім адамның рухани әлеміне
жатады, оны болмыстың соның ішінде саяси болмыстың мәнімен байланыстырады
21.
Саяси құндылықтарға қоғамдық өмірдегі белгілі бір әлеуметтік саяси
қызметтер тән. Олардың ішіндегі маңыздыларына мыналар жатады:
• біріктіруші (консолидация) қызметі, саяси жүйенің құлауына жол бермеу
және азаматтардың сол саяси жүйені қолдауына қол жеткізу;
• бағалау қызметі саяси өмірдегі іс-әрекетті, адамның саяси іс-қимылының
туындысын, саяси идеяларды, пікірлерді ақтау немесе қаралау;
• легитимдеу қызметі, билік құрылымын қоғамдағы көпшілік азаматтардың
құндылықтық бағдарларымен сәйкестендіру, заңдастыру;
• жұмылдыру, іске тарту. Қоғамдағы саяси іс-әрекеттерге, қимылдарға
түрткі болып, адамдарды саяси билікпен байланысқа тарту, ″саяси
адамды″ қалыптастыру, азаматтардың саяси қатысуын, яғни саяси
әлеуметтенуін белсендіру болып табылады;
• мерзімдік, қоғамда өткізілетін әр түрлі саяси оқиғалар мен процестерге
байланысты (сайлау, референдум) қызметі;
• локальді, әрбір әлеуметтік қабатқа маңыздылығы бар әрекеттер, аймақтық
деңгейдегі жұмыстар.
Жекелеген адамдарды қоғамдағы саяси билікпен не байланыстырады? Ең
алдымен, социомдағы саяси құндылықтар жүйесі, ол қажетті қалыптар мен
адамдар арасындағы қатынас ережесін анықтап, белгілі бір мағынада олардың
әрқайсынан саяси белсенді азаматты жасайды. Демек құндылықтар саяси
қызметтің маңызды бағыт беруші құрылымдарының ядросы болып табылады:
• идеология – құндылықтар жүйесі және топтық таңдаулар, сенімдер;
• саяси мәдениет – саясаттағы бағдар мен іс-әрекет модельдері, өзіне
таным, көңіл-күй, бағалауды қамтушы және саяси мәліметтерді таңдау
өлшемі қызметін атқарушы;
• саяси жүйе – саяси билікті пайдалануды ұйымдастырушы құндылықтар мен
институттар;
• саясат, құндылықтарды авторитарлы тәсілмен белгілеу және тарату.
Мемлекет көп құндылықтарды азаматтарының орындауын талап етеді.
Бірақ қоғамдық саяси жүйенің даму үрдістері демократиялана түскен сайын
авторитарлы тәсіл өз күшін әлсірете бастайды. Міне, мұнда қоғам мен
мемлекет арасындағы қатынас өзара келісімге негізделеді.
1.2. Саяси құндылықтық бағдарлардың саяси құбылыстар мен байланысы
Саяси құндылықтар саяси саланың саяси мәдениет, саяси қалыптар,
стереотиптер, саяси мүдде, идеология, саяси діл сияқты құбылыстары
негізінде талданады.
Саяси мәдениеттің әлеуметтік-психологиялық жақтарын білдіретін
ұғымдар қатарында саяси түсініктер мен көзқарастар, құндылықтар мен
құндылық бағдарлары, ұстанымдар мен сенім-нанымдар ерекше рөл атқаратындығы
белгілі. Аталған құрылымдарда саясаттың тұлғалық және субьектілік өлшемдері
нақтылы көрініс табады. Сонымен қоса олар саяси сананың рәміздік табиғатын
ерекше айқындап көрсетеді 22.
Саясаттың субъектілік және ішкі рухани болмысын, әдетте, психологиялық
және әлеуметтанулық ілімдер көбірек қарастырады. Саясаттануда жоғарыда
аталған құрылымдар негізінен саяси қатынастар мен процестер арқылы
айқындалады. Яғни құндылықтар бағдарларын қарастыру саяси мәдениет үшін
ауқымда болып шығады. Оған байланысты бірнеше ұғымдардың мазмұның анықтап
алайық. Жалпы алғанда, құндылық нәрселер мен құбылыстарды адам мүддесі
тұрғысынан бағалаудан туындайды; яғни, өзімен өзі бейтарап нәрселер адамдық
әрекетпен қамтылып, пайдалы, әдемі, қажет, ұнамды т.т. бола бастайды.
Құндылық дегеніміз нәрселер мен заттардың әлеуметтік функциялары болып
табылады. Құндылықтар әлемі сан алуан.
Саяси құндылықтардың табиғаты мен түрлері, олардың өзара қатынасы,
қоғамдағы атқаратын қызметі Қазақстанда жеткіліксіз зерттелген. Оның
бірнеше себептері де бар. Біріншіден, бұрынғы тоталитарлық қоғамда саяси
аксиологияға мән берілмеген. Өйткені саяси құндылықтар жоғарыдан танылып
отырған және олар нұсқау сипатында халық арасында таратылып, олар туралы
пайымдаудың қажеті болмаған. Екіншіден, Қазақстанда саясаттану ілімі енді
қалыптасып келе жатқан жас ғылым және аксиологиялық мәселелер енді ғана
теориялық талдаудың обьектісіне айналып отыр. Ә.Нысанбаевтың жетекшілігімен
жарияланған ″Саясаттану″ оқулығында адамдардың үш түрлі саяси құндылық
бағдарлары аталып өтеді: 1) билеуші құрылымдарға қатысты 2) қоғамның басқа
мүшелеріне байланысты 3) өзінің саяси белсенділігіне қатысты 23.
Аталған үш түрлі саяси бағдарларды негізге ала отырып, оқулық
авторлары құндылық бағдарлары мен саяси мәдениеттің типтік ерекшеліктерін
айқындауға ұмтылды. Осыдан саяси мәдениеттің үш типі айқындалады:
патриархалдық (саяси енжар), мақұлдаушы және азаматтық. Біріншісі көбінесе
дәстүрлі қоғамға, екіншісі – тоталитарлық жүйеге, үшіншісі – демократиялық
елдерге тән. Ең маныздысы: оқулық авторларының құндылықтар мен саяси
мәдениеттің байланысын кесте – модель арқылы көрсетуі.
Саяси мәдениет модельдері 24.
Кесте № 1
Белсендiлер Белсендiлер Белсендiлер Белсендiлер
Мақұлдаушылар
Мақұлдаушылар Мақұлдаушылар
Мақұлдаушылар
Патриархалдар
Патриалхалдар Патриалхалдар Патриархалдар
Демократиялық тоталитарлық авторитарлы демократия
индустриалды авторитарлық өтпелі
индустриалы
индустриалды
емес
Авторлардың пікірі бойынша, Қазақстан үшінші және төртінші топқа жақын
келеді. Әрине осындай үлгінің танымдық жақтары жеткілікті болуы мүмкін.
Бірақ, саяси құндылықтар мәселесі басқада ілімдерді ескеруді қажет етеді.
Мысалы, бірінші бағанға дамыған Батыс елдерді, екіншісіне – бұрынғы
социалистік жүйе, үшіншісіне – кейбір дамушы елдер, төртіншісіне –
экономикасы төмен елдер жатсын дейік. Бірақ, барлық демократиялық елдерде
жоғарғы саяси белсенділік бар деу шындықтан алшақ. Мысалы, көптеген Батыс
елдерінде сайлауға халықтың бірталай мөлшері қатыспайды. Сосын дамыған
елдерде белсенділіктің бұқаралық мәдениетпен тығыз байланысты екендігін
ескерген жөн. Қаншама айтқанмен, бұқаралық сананы манипулациялау
әрекеттерін бекерге шығара алмаймыз. Жарнама арқылы әсереленген,
имиджмейкерлер ″ойлап″ әдеміленген саяси тұлғаны қолдауда бұқара ерекше бір
жасампаздық жасай қоймайды.
Жоғарыда аталып өткендей саяси құндылықтарды біз аксиома ретінде
тұжырымдай алмаймыз, оларды саяси қатынастарды эмперикалық талдау арқылы
алынған көрсеткіштері арқылы айқындаймыз. Нақтылы әлеуметтік зерттеулерде
төмендегідей саяси қатынастарға басты назар аударылады:
• жалпы саясат пен саяси билікке қатынас;
• нақтылы бір саяси режим мен жүйеге қатынас;
• жеке саяси құрылымдар (мемлекет және оның институттары, саяси
партиялар мен қозғалыстар) мен олардың күнделікті әрекеттеріне
қатынас;
• саяси тұлғаларға (елбасы, саяси қайраткерлер, оппазициялық тұлғалар
т.т.) көзқарас;
• саяси құндылықтарға қатынас.
Осы қатынастардың саяси өмірдегі жиі әрі орнықты кездесетін типтері
саяси әрекеттің мәдени түпнұсқасын құрастырып, саяси санада құндылық
бағдарлары ретінде көрініс табады. Құндылықтардың өзі бұқаралық санада
саяси ұстанымдармен тұтасып әрекет етеді. Егер саяси ұстанымдар мен
құндылықтардың көріністеріне келсек, онда олардың әлеуметтік өмірде саяси
мұраттар және мақсаттар, басым мүдделер және өмірлік тілек-армандармен
қосылып әрекет ететіндігін де ескеру қажет. Осыған дейін айтылғандарды және
нақтылық әлеуметтік зерттеулерді пайдалана отырып, негігі саяси-әлеуметтік
құндылықтарды атап өтейік. Мысалы, оларға мыналар жатады: ″азаттық″,
″еркіндік″, ″еріктілік″, ″әділеттілік″, ″тәртіп″, ″жауапкершілік″,
″теңдік″, ″адамгершілік″, ″ынтымақтастық″, ″отан″, ″қауіпсіздік″,
″орнықтылық″, ″ұлтжандылық″, ″комплиментарлық , ″азаматтық қоғам″,
″демократия″, ″лидер″, ″шығармашылық азшылық″, ″билік″, ″мемлекет″,
″отбасы″, ″адам құқықтары″ т.т.
Саяси-әлеуметтік құндылықтар жеке дара әрекет етпейді. Олар басқа да
тұлғалық құрылымдармен бірігіп, күнделікті өмірде тіршілік стилі (келбеті)
арқылы көрініс табады. Ғылыми әдебиетте өмір стиліне әртүрлі анықтамалар
беріледі. В.Я.Ядов оны әлеуметтік іс-әрекеттің өзегі ретінде қарастырады.
(әлеуметтік диспозиция) 25.
Қазақстан сияқты өтпелі мемлекеттерде жоғары саяси мәдениетті
қалыптастыру үшін тұлғаның құндылық әлемін жан-жақты зерттеу табысты әрі
тиімді саяси ықпалдың алғышартына жатады. Осы мағынада құндылық бағдарлар
мен саяси ұстанымдардың сана деңгейіндегі көрінуі де маңызды болып
табылады.
Саяси бағдарлар мен ұстанымдардың төмендегідей құрылымдық
элементтерін атап өтуге болады:
• танымдық-ақпараттық бөлік. Бұл элемент қоғамдағы саяси саланың
рационалдық даму деңгейін білдіреді. Қоғамдағы әртүрлі идеологиялық
ағымдар мен жүйелер өз құндылығын парасаттылық өлшемдерімен байланысты
дәлелдеуге, насихаттауға және қорғауға ұмтылады;
• сезімдік-тылсымдық бөлік. Саяси құндылықтар адам мүдделерімен тікелей
байланысты болғандықтан, олар тұлғалар үшін бейтарап емес. Кейбір
саяси құндылықтар адамда сезімдік қуат тудырса, басқалары халықтың ашу-
ызасын келтіруі мүмкін;
• баға беру бөлігі. Кез келген құндылық қолдауды не қарсы шығуды талап
етеді. Мақұлданған саяси құндылықтар нағыз жасампаз күшке айнала
алады. Әртүрлі саяси субъектілер бағаланып, олардың қоғамдағы орны мен
беделі айқындалады;
• іс-әрекеттік компонент. Шынайы саясат осыдан басталады. Мотивтік
талдау құндылық потенциалын ғана көрсетеді, саяси қайраткерлер алуан
түрлі саяси жағдайларда өз әрекеттерімен көзге түседі.
Саяси бағдарлардың құндылық негіздерін қарастырғанда туындайтын маңызды
мәселе олардың басты типтік түрлерін жіктеумен байланысты. Қазіргі
саясаттанулық әдебиетте төмендегідей саяси құндылықтарға бағытталған
жалпылама типтер аталып өтеді:
• консерваторлық бағдар. Бұл типте басым құндылықтар болып ″тәртіп″,
″бедел″, ″дәстүр″, ″әдеп″, ″дін″, ″отбасы″, ″патриоттық″, пен ″күшті
мемлекет″ т.т. жарияланды. Консерваторлық саяси бағдардың мәдени
өлшемдеріне архаистік сана, фундаменталистік бағыт, партикуляризм,
жаңа мифология мен конондық құқық жатады. Осындай бағыттағы адам ″ата-
бабалар жолы″ дегенді тым әсерелендіріп жібереді және болашақтан гөрі
өткенді көбірек мадақтайды.;
• либералдық бағдар. Оның басты құндылықтарына ″саяси еріктілік″,
″көппартиялық″, ″азаматтық қоғам″, ″азшылық құқықтарын қорғау″,
″демократиялық мемлекет″ сияқты батыстық үлгілер жатады;
• эгалитарлық бағдар. Бұл тип өзін бұқараның ірі бөлігі деп есептейді.
Ол үшін басты құндылықтарға ″теңдік″, ″біркелкілік″, ″әлеуметтік
әділеттік″, ″халық мүддесі″, ″интернационализм″, т.т. жатады;
• анархистік бағдар. Әдетте девианттық мінез-құлыққа тән және жалпы
тәртіпті бекерге шығарады.;
• ұлтшылдық бағдар. Бұл типте этникалық құндылықтар адам құқықтарынан
жоғары қойылады. Оның басты принциптеріне ұлттық мәдениеті, тілді,
ділді, мемлекетті т.т. әсірелеу жатады. Дамыған қоғамда бұл бағдар
трайбализммен ұштасып келеді 26.
Әрине, бұл саяси құндылықтар әр елде өз ерекшелігімен байқалады.
Тіпті, АҚШ халқының барлығын либералдық бағдарда деп есептеу асығыстық
болар. Тіпті, консерваторлық бағдардың да ұнамды жақтары болуы мүмкін.
Өйткені толассыз модернизм адамда мигранттық болмыс қасиеттерін
қалыптастыруы мүмкін. Керісінше, тұрақтылық пен орнықтылық жалпы адамдық
дамудың (соның ішінде – саяси дамудың) алғышарты.
Жоғарыда келтірілген саяси аксиологиалық құндылықтар бағдарларында
негізгі саяси қатынас-билік қатынасы жеткілікті ескерілмеген. Сол себепті
кейбір әлеуметтанушылар мен саясаттанушылар мемлекеттік билікке көзқарасты
басты таксономиялық өлшем ретінде алады. М.Вебер саяси бағдарларды
анықтауда үш нәрсеге назар аударуды маңызды деп есептейді 27. Оларға
билеуші топ пен саяси лидерлердің легитимдігі, биліктің шектері мен
функциялары және биліктің бөлінуі жатады. Осыған баиланысты ғалым үш түрлі
саяси билік бағдарын атап өтеді: 1) дәстүрлі; 2) харизматикалық; 3) жария-
рационалды.
Биліктің легитимділігінен басқа оның шектері мен функцияларына қатысты
этатистік, либералдық және анархистік құндылық диспозицияларын айтуға
болады. Этатистік бағдарлама мемлекеттік биліктің қоғамның барлық салаларын
қамтуын қолдайды. Бұл бағыттағы азамат мемлекеттегі бірден-бір реттеуші
тетік және әділеттіліктің кепілі деп түсінеді, мемлекет билігі әке
билігімен теңестіріледі. Социалистік қоғамнан ″еш нәрсе істемесе де болады,
әйтеуір мемлекет өлтірмейді″ деген түсінік қалған.
Этатистік бағдардан өзгеше либерализм мемлекеттің билік аймағын
функцияларын шектеуді қолдайды. Мемлекет азаматтардың құқығын, тәртіпті
және қауіпсіздікті қорғайтын ″күзетшіге″ айналып кетеді. Бұл негізінен
Батыс елдеріне тән. Келесі бағдар анархизм мемлекеттік билік пен тәртіпті
мүлдем бекерге шығарады.
Саяси аксиологиялық келесі бір маңызды мәселе, саяси субъектінің
ұйымдасу типі мен бөлінуіне байланысты қойылады. Ежелгі заманнан бері
монархия, аристократия мен демократия (Платон, Аристотель), билеу формалары
ретінде сарапталып келеді. Осы мемлекеттік ұйымдасу түрлеріне байланысты үш
түрлі саяси бағдар мен ұстанымдарды атап өтуге болады: 1) авторитарлық; 2)
элитарлық; 3) демократиялық.
Саяси субъектілердің құндылық бағдарларын қарастыру тек саяси
ұстанымдар типологиясымен аяқталмайды. Нақтылы саяси іс-әрекетте оның
мотивациялық негіздері мен әдептік ахуалы үлкен рөл атқарады. Бұл саяси
этос мәселесін алдыңғы қатарға шығарады.
Саяси этос деп саяси субъектілердің мінез-құлқы мен іс-әрекеттеріне,
қылықтарына тікелей әсер ететін, саяси мәдениеттің ішкі бөлігі болып
табылатын - әдеп нормаларының тұтастығын айтамыз. Егер саяси идеология
жалпы стратегиямен байланысты болса, онда саяси этос осы стратегияны жүзеге
асырудағы нақтылы моральдық факторларды қолданумен қатысты.
Саяси этос мәселесін айқындап алмай саяси құндылықтардың табиғатын
түсіну қиынға соғады. Қазіргі кезде бұрынғы қолданылып жүрген ″капитализм″
мен ″социализм″ сияқты терминдер өз мағынасын түбегейлі өзгерткен. Мысалы,
белгілі ғалым Ф.Хайектің тұжырымдамасы бойынша қазіргі өркениетті елдерді
капиталистік деп сипаттаудың еш негізі жоқ. Оларды ″адамдық ынтымақтастық
пен келісімнің кеңейтілген тәртібі″ анықтайтын елдер деп атаған жөн 28.
Құндылық бағдарлары мен саяси этостың ішкі байланысы қазіргі құқықтық
мемлекетті қалыптастыру мақсаттарынан да байқалады. Өйткен құқықтың
нормалары моральмен тығыз байланысты.
Тек әдеп құптаған баптар құқық нормаларына айналады. Құқық дегеніміз
зұлымдық пен жамандықтың белгілі бір мөлшеріне тыйм салудан туындайды 29.
Бұқаралық санада саясаткер мораль талаптарынан тыс тұратын, есеппен
ғана әрекет ететін тұлға деген түсінік кездеседі. Әрине саяси бағдарлар мен
әдеп құндылықтарының арасында қайшылықтың болуы мүмкін. Айталық, таза
мораль тұрғысынан кез келген күш жақсылықтан тыс тұрады. Себебі әдеп
күнделікті өмірден гөрі мұрат – идеяға жақын. Алайда нақты әлеуметтік саяси
қатынастарда заң шеңберінен шығатын тұлғалардың құқығын шектеуге тура
келеді. Сонымен қоса саясаткерлер көптеген жағдайларда (негізінен саяси
күресте) тиімділік және мақсатқа сәйкестілік принциптерін жиі басшылыққа
алып отырады. Саяси мүдделер өз әрекеттерінде мүдделері қарама-қарсы
топтарды өз жағына шығару үшін жиі ымыраға барады.
Саяси құндылықтар әдеп әлемімен қоса саяси мәдениетпен де тығыз
байланысты. Саяси құндылықтар мен саяси мәдениеттің өзара байланысы саяси
саланың саяси қалыптар, стереотиптер, саяси мүдде, идеология, саяси діл,
сияқты құбылыстары негізінде талданады.
Саяси мәдениеттің категориялық келбетін ғалымдар әр қилы
тұжырымдармен айқындау үстінде. Біздің ойымызша саяси мәдениеттің ұғымдық
мәнін барынша дәл бере білген көзқарастың қатарына Д.С.Клементьевтің
редакциялауымен дайындалған ″Политология″ оқу құралындағы анықтама жатады.
Ол еңбекте: Саяси мәдениет – азаматтардың қоғамдағы саяси іс-қимылдарын
анықтайтын саяси нормалар мен ережелер, принциптер мен дәстүрлердің
жиынтығы және ол жалпы мәдениеттің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады
30.
Саяси мәдениет ұлттың (халықтың) және әр түрлі топтардың тарихи
қалыптасқан саяси санасындағы көптүрлі аспектілердің жиынтығы. Оған тарих
пен саясатты субъект түрде қабылдау, саяси білім мен мінез-құлық жатады.
Бұл жерде тұрғындардың саяси мәдениетінің деңгейіне ықпал етуші факторлар,
жағдайлар және саяси мәдениет деңгейінің азаматтардың құндылықтық
бағалауларын бір арнаға жинақтаудағы маңыздылығы анықталынады 31.
Тұрғындардың саяси мәдениетінің деңгейіне ықпал етуші факторлардың
бірі – азаматтардың жеке белсенділігі, қызығушылығы және біліктілігі. Бұл
қызығушылықтың жойыла бастаған кезеңінде саяси аномия құбылысы пайда
болады, яғни өмірлік мәнді құндылықтардың маңыздылығын жоя бастауы,
дәстүрлі саяси құндылықтарға теріс көзқарастардың қалыптасуы жатады. Ол
жағдай біздің елімізде посттоталитарлы кезеңде көрініс береді. Өйткені,
ондаған жылдар бойы саяси сананың негізін құрап тұрған құндылықтар жүйесі,
өзіндік тұрақтылығы бар экономикалық және әлеуметтік қатынастар қысқа
мерзімде күйреп, талай адамдарға психологиялық тұрғыдан соққы болды.
Тәуелсіздікпен қоса адамдарға жаңа дем беретін, рухтандыратын жаңа
құндылықтар келді. Бірақ осымен орай азаматтардың саяси салаға сыни көзбен
қарау дәстүрі де қалыптаса бастады. Бұқара халықтың бір бөлігі саяси
енжарлық позициясына ауысып, нарық жағдайындағы қайшылыққа толы тіршіліктің
ортасына қосылып кетті. Бұрынғы қоғамның мүдделері адамдардың
дүниетанымында терең болғандықтан жаңа құндылықтар жүйесіне ауыса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе
І ТАРАУ. САЯСИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Саяси құндылықтарды зерттеудің саяси теориялары мен концепциялары
2. Саяси құндылықтық бағдарлардың саяси құбылыстармен байланысы
ІІ ТАРАУ. ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН АЗАМАТТАРЫНЫҢ САЯСИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ
ПРОЦЕСІ (ЭТНИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕР)
1. Қазақстан азаматтарының саяси құндылықтар жүйесінің этникалық
аспектілері
2. ОҚО азаматтары саяси құндылықтық бағдарларындағы басымдылықтар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік-
саяси демократиялық тұрғыдан жедел даму жолына түсті және де ол тек бұрынғы
кеңестік кеңістік аясында ғана емес, сонымен бірге әлемдегі қарқынды дамып
келе жатқан елдердің біріне саналады. Әрине мұндай жетістік өздігінен келе
қойған жоқ, оған қоғамдағы азаматтық бейбітшілікті және ішкі саяси
тұрақтылықты сақтауға, ұлтаралық және конфессияаралық қатынастардың тиімді
тұтқаларын жасауға орай бағытты дұрыс таңдап алудың арқасында қол
жеткізілді. Бүгінгі таңда күн тәртібіне қойып отырған күрделі мәселелерінің
адам мен қоғам үшін маңыздылығы зор және олар әлеуметтік болмыстағы сан
алуан түрлі аспектілерді қарастыруларды қажет етеді. Солардың ішінде саяси
процестердің ішкі құрылымы мен бағытын анықтайтын құбылысқа азаматтардың
саяси құндылықтарының қалыптасу және өркендеу ерекшеліктері жатады.
Еліміз өркенді дамып, халықтың әлеуметтік жағдайы жақсарған
сайын, қоғамдағы саяси құндылықтарға көңіл бөлінуде. Елбасының биылғы
Қазақстан халқына арналған Жолдауының Қазақстан халқының әл-ауқатын
арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты деп аталуының өзі де көп
жәйттан хабар берсе керек.
"Қандай қиын қыстау жағдайда да адамдар үшін өзекті болып қала
беретін даусыз құндылықтар әрдайым болған және бола береді. Қоғамның
адамгершілік деңгейін анықтайтын рухани байлық пен мәдениет осылардың
қатарына жатады. Мүмкін осы қиындыққа толы қым-қуыт жылдарда өзіміздің
құндылықтарымызды сақтап қала білгендігіміз біздің басты жетістігіміз
болар" деп елбасымыз айтқандай саяси құндылықтар объективті жүріп жатқан
саяси процестің даму үрдісінің мән-мағынасы мен бағыт-бағдарын айқындап
отырады 1. Ол адамның қоғамда қалыптасқан адамгершілік, салт-дәстүр,
мінез-құлық қағидаларын адамзат жасаған өмірлік құндылықтар мен
талғамдарды, рухани байлықтарды бойына сіңіріп, меңгеруді талап етеді.
Соның нәтижесінде адам бойында өзінің мінез-құлқын, жасаған іс-әрекетін
басқа адамдардың сондай жасаған іс-қимылдарымен салыстыру, соған байланысты
баға беру, сөйте келе өзінің кім, қандай екенін түсіну, яғни адамның өзін-
өзі танып білу қабілеті жетіледі. Адам қоғамнан өз орнын табуға, оған пайда
келтіруге тырысады.
Елбасы биылғы Жолдауында Қазақстандықтардың, Қазақстан қоғамының
барлық жіктері мен әлеуметтік топтарының әлеуметтік көңіл күйін ұдайы
жақсарта түсу мемлекет саясатының алдыңғы сапасында болып келді және осылай
болып қала береді деп ерекше атап көрсетті 2. Осы айтылған міндеттерді
жүзеге асыру үшін ондағы принциптерді жалпы қазақстандық, жалпы адамзаттық
принциптер ретінде Қазақстан тарихының барлық субьектілері жете түсінуі
қажет, олар шынымен де, ұлттық-саяси сана-сезімнің құрамдас бөлігіне
айналуы керек, оларды іске асыруға Қазақстан халықтары қатысуы керек,
проблеманы ғылыми-теориялық тұрғыдан жете зерттеу қажет, оның мақсаты -
әрбір қазақстандықтың санасына олардың бүкіл қазақстандық және
бүкіладамзаттық маңызын жеткізу және негіздеу. Сондықтан да, мұнда
жалпықазақстандық ортақ үйдің жаңа принциптеріне – Қазақстан халқының жаңа
саяси құндылықтарына саналық бағыну жөнінде болуы тиіс.
Қоғамның саяси өміріне қажетті әрі озық игіліктерге жол аша келе,
олардың дәстүрлі мәдениет пен отандық тарихтан алынған өмір үлгілерімен
қосылу тетіктерін зерттеу күн тәртібінен түспейтін өзекті мәселеге жатады.
Көпұлтты Қазақстан қоғамында әр түрлі этникалық қауымдастықтардың арасында
бірлік пен татулық болса, елдің экономикалық және әлеуметтік салаларын
жөндеуге, дағдарыстан шығуға мүмкіндігі болады. Бұл бағыттағы ұтымды саяси
процеске азаматтармен жүргізілетін саяси-тәрбие жұмысындағы ұлтаралық
құндылықтар жүйесін үйлесімді ету үлкен маңызға ие болады.
Көпэтникалық Қазақстан үшін саяси құндылықтардың қалыптасуы, дамуы,
таралуы процестерінің үлкен маңыздылығы бар. Өйткені құндылықтар өзінің
ішкі қабілеті бойынша не оң, не теріс бағытта өрбуі, қоғамды біріктіруге,
не болмаса ыдыратуға септігін тигізуі мүмкін. Бұл азаматтардың саяси
қатысуына, мінез-құлқына тікелей әсер ететін құбылыс. Сондықтан бұл
құбылысты саясаттану ғылымы тұрғысынан жан-жақты зерттеудің өзектілігі мол.
Қазақстан халқының саяси құндылықтар проблемасы қазіргі уақытта
және келешекте ғылыми теориялық ойда да саясаттанулық ойда да көрнекті орын
алмақ. Ол ұлттық, мемлекеттік саясаттың маңызды мәселесіне айналуы тиіс.
Өкінішке орай, бұл проблеманы жан-жақты зерттеуге ғалымдардың,
саясаткерлердің, мемлекет қайраткерлерінің қатысуы жеткіліксіз болып отыр.
Өйткені, оның мәнін түсінудің сипаты қазақстандықтардың қызметінің
бағыттылығымен, Қазақстан мемлекетімен, ең ақырында барлық Қазақстан
халқының тағдырымен байланысты.
Сондықтан да, Елбасының биылғы Жолдауындағы Мемлекеттің әлеуметтік
саясаты жұмыс орындарын ашуға және еңбекке қабілетті халықты ел
экономикасына тартуға бағдарланған жағдайда ғана тиімді бола алады. Бұл
қағиданы біз бұрын да ұстанып келдік, болашақта да одан ауытқымаймыз
деуінің сыры да тереңде жатыр 3. Осы тұрғыда Қазақстан халқының саяси
құндылықтары іргелі саяси маңыздылыққа ие, әрі субъект үшін пайдалы
екендігін атап көрсету керек. Жалпықазақстандық болу үшін бұл құндылықтар
жай жекелеген қазақстандықтар үшін ғана емес, барлық Қазақстан халқы үшін
маңыздылыққа ие болуы тиіс. Субъективті компоненттердің тарапынан болатын
оған деген қарым-қатынастардың айырмашылығына қарамастан, олардың
объективті жағдайы Қазақстан тарихы субъектілерінің бәрі мойындаған,
үстемдік етуші болуы тиіс 4.
Қазақстан халқының саяси құндылықтарын біз енді ғана жете түсініп
және зерттей бастадық, біз өмір сүріп тұрған қоғамдық-саяси қатынастарды
соларға сүйене отырып, қайта құра бастадық. Жаңа жалпықазақстандық
принциптер мен нормалар енді қалыптаса бастады және олар объективті дүниені
және оның даму тенденцияларын біздің ұғынуымызбен қалыптасуда.
Сонымен саяси құндылықтар мәселесіне қазақстандық саясаттанушы
ғалымдар соңғы жылдары ғана көңіл бөле бастады және бұл мәселенің саяси
ғылымдар тұрғысындағы бірнеше аспектілері терең зерттеулерді қажет етуде.
Мәселен, жалпыадамзаттық құндылықтар мен ұлттық этникалық құндылықтар
арасындағы өзара байланыстар саяси процестер деңгейінде қандай көріністерге
ие болатыны, үш үлкен этникалық топ: қазақ, орыс, өзбек; екі конфессиялық
айырмашылық: ислам және християн діндері жағдайындағы тұрғындардың саяси
құндылықтарының бір-бірімен тоғысу үрдістерінің сипаты өзіндік мәселе болып
табылатындығы жан-жақты сұрыптаудан өткен жоқ, жергілікті жерлердегі
ерекшеліктер де арнаулы зерттеуді қажет етеді.
Сондықтан Қазақстан азаматтарының саяси құндылықтарын зерттеу
мәселесі тек теориялық жағынан ғана емес, мемлекеттік тұрғыдан, практикалық
жағынан маңыздылығы бар мәселе. Әрине, бұл мәселені жан-жақты қарастыру
үшін үлкен ғылыми институттар мен мекемелер ауқымды зерттеулер жүргізгені
абзал. Ал, бұл бітіру жұмысы нақты саяси-теориялық ұстанымдарға сүйене
отырып, этникалық аспектілерге байланысты жекелеген құндылықтық мәселелерге
талдаулар өткізеді. Мәселен, саяси тұрақтылық, патриотизм, ұлттық
қауіпсіздік және т.б. басымдылық танытатын құндылықтық бағыттар жөнінде.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Қазақстандағы саяси тұрақтылықты,
ұлтаралық келісімді, этникалық өзара түсіністікті нығайту мәселелерімен
астасып жатады. Қазақстан азаматтарының саяси құндылықтарын кеңейту,
олардың саяси процеске нағыз саяси субьект ретінде қатысу бүгінгі еліміздің
саяси ахуалы үшін нақты мүмкіндіктер. Бұл басымдылық танытатын саяси
бағдарлар мемлекетіміздің стратегиялық бағдарламаларында бекітілген. Мәселе
осы жаңа саяси жүйенің тұтастығын қамтамасыз ететін факторлар, құбылыстар
жүйесін анықтауда. Соның қатарына қоғамдағы прогрессивті саяси құндылықтар
жүйесі жатады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Құндылықтар мәселесі ғылыми обьект
ретінде ХІХ ғасырдың ортасынан бастап жан-жақты зерттеле басталды. Әртүрлі
философиялық бағыттар құндылықтар жайлы әр қилы пікірлер білдіріп, өзіндік
иерархияларын, жүйелерін қалыптастырған. Бұл зерттеушілердің көбісі
негізінен құндылықтарға философиялық тұрғыдан келгендіктен саяси
ғылымдардың мәселелері зерттеулердің көлеңкелі тұстарында қала берген.
Кеңес дәуірінің тұтасқан идеологиясы саяси құндылықтардың әралуандығына жол
ашпады 5. Сондықтан ол кездегі еңбектер жалпы алғанда мәдениет пен
құндылықтар қатынасына, рухани құндылықтар ерекшеліктеріне арналатын.
ТМД мемлекеттерінің тәуелсіздігі кезеңінің басталуы саяси процеске,
саяси өмірге жаңа көзқарастарды қалыптастыра бастады. Сондықтан соңғы
жылдарда Ресейде, Қазақстанда саяси құндылықтардың табиғаты мен
ерекшеліктері туралы жаңа концепциялық ұстанымдарға сүйенген біршама
еңбектер баспадан шығып үлгерді 6. Қазақстанның Даму институтында да
біршама еңбектер саяси құндылықтардың өтпелі кезеңдегі кейбір өзекті
ерекшеліктеріне арналады. Сонымен қатар ұлттық-этникалық ауқымдағы саяси
процестердің көріністері Р.Б.Әбсаттаровтың, Н.Ж.Байтенованың,
Л.К.Бакаевтың, А.Х.Бижановтың, Қ.Е.Көшербаевтың, Г.В.Малининнің,
Н.Ә.Назарбаевтың, С.З.Нарматовтың, Т.С.Сәрсенбаевтың еңбектерінде
қарастырылады.
Қоғамдағы саяси процестердің демократиялық құндылықтарымен, әлеуметтік
саясатпен, демографиялық мәселелермен Б.Г.Аяғанның, Л.Ә.Бәйдельдиновтың,
А.С.Балғымбаевтың, К.Н.Бұрхановтың, Г.Ж.Ибраеваның, Ж.Х.Жүнісованың,
К.Л.Сырожикиннің, М.Б.Тәтімовтың еңбектерінде байланыстырылды 7.
Ал енді осы құндылықтар мәселесіне философия пәні бойынша
К.Ж.Нұғманованың, Е.Н.Аубакированың, құндылықтық және саяси бағдарларға
М.М.Хан, Е.Б.Әбдірайымовтың, Р.С.Тәжітаеваның диссертациялары арналған 8.
Диссертациялық жұмыста әлемдік саяси аксиологиядағы қалыптасқан
методологиялық және әдістемелік жетістіктер толық қолданылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты –
саяси құндылықтар жүйесін этникалық аспектілер тұрғысынан ашып көрсету,
саяси зерттеулер арқылы Қазақстан азаматтарының саяси құндылықтық
бағдарларындағы басымдылықтарды, олардың саяси құндылықтық бағдарлары
қалыптасуына ықпал ететін саяси құбылыстарды тұжырымдау.
Бұл мақсаттарды жүзеге асыру үшін мынандай ғылыми-зерттеу міндеттері
ғылыми жұмыста алға қойылады:
• қоғамдағы саяси құндылықтарды зерттеудің саясаттанулық
аспектілерін, теориялық методологиялық негіздерін анықтау;
• саяси құндылықтардың тарихи-этникалық бастауларын анықтау;
• саяси құндылықтардың қалыптасу процестерін айшықтау, қазіргі
қоғамымыздағы саяси құндылықтардың түпкі бастауларын анықтау;
• ОҚО азаматтарының саяси құндылықтар жүйесін социологиялық
зерттеулер арқылы анықтау;
• мемлекеттік тіл мен қазақ халқының мәдениетінің өзекті рөлін
арқау ете отырып, азаматтық және рухани-мәдени біртұтастық
негізінде Қазақстан этностарын топтастыру жолымен қазақстандық
сәйкестікті қалыптастыру:
• ұлтаралық қатынастар саласындағы келеңсіз үрдістердің алдын алу,
этникалық факторды саясаттандыруға жол бермеу;
• ұлтаралық қатынастар саласындағы Қазақстан халықтары
Ассамблеясының қызметін жетілдіру және саяси құндылықтарды
демократияландыру, қоғамдық дамудың өзекті мәселелерін шешуде
оның рөлін арттыру болып табылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ғылыми зерттеу жұмысында тәуелсіз Қазақстан
азаматтарының саяси құндылықтарының ерекшеліктері этникалық талдау арқылы
сарапталады. Сонымен қатар жұмыста мынандай ғылыми нәтижелерге қол
жеткізілді:
• құндылықтар теориясының ауқымында саяси аксиологияға негіз
болатын теориялық ұстанымдар айқындалады;
• Қазақстан азаматтарының саяси құндылықтар жүйесінің этникалық
аспектілері анықталынады;
• саяси құндылық феноменінің саясаттанудағы категориялық келбетіне
жан-жақты сипаттамалар беріледі;
• ОҚО азаматтарының саяси құндылықтарындағы басымдылықтар
анықталынады.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негіздері. Ғылыми зерттеу
жұмысы саяси аксиологияның жүйелік, салыстырмалы, құрылымдық-функционалды,
нақты тарихи, себеп салдарлық принциптеріне сүйенеді.
Саяси құндылықтарды негізінен үш бағытта қарастыру дәстүрге айналған-
страттық, яғни әлеуметтік қабаттар деңгейінде, аймақтық (региональді) және
этникалық. Бұл жұмыс негізінен этникалық талдау тұрғысынан азаматтардың
саяси құндылықтарын сараптайды.
Социологиялық зерттеулердің негізгі әдістемесі – сапалы сараптаулық
сауалнамалар зерттеу тәсілі болып табылады.
Зерттеу обьектісі ретінде ОҚО азаматтарының саяси саяси
құндылықтарындағы басымдылықтарын айқындау, саяси құндылықтардың қалыптасу
түптамырларын көрсету болып табылады.
І ТАРАУ. САЯСИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Саяси құндылықтарды зерттеудің саяси теориялары мен концепциялары
Әлем өзінің байлығымен және алуантүрлілігімен ерекшеленеді. Әлемді
рухани-практикалық игеру үрдісі барысында адам болмысты өз құндылықтары
арқылы қарастырады. Бұл қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстар тұлғаның
сезімдеріне, ұмтылыстарына сәйкес келетін әлемге деген ерекше эмоционалдық
реңге ие болатын қатынасты білдіреді. Адамның әлемге қатынасының ерекшелігі
оның өзін және өзге адамдарды, қоршаған дүниедегі заттарды, құбылыстарды,
үрдістерді қайырымдылық, әділеттілік, сұлулық, пайдалылық т.б. тұрғысынан
бағалап, құндылықтар арқылы қарастыруымен сипатталады.
Құндылықтар әлемі – сөздің кең мағынасында мәдениет әлемі, адамның
рухани әрекетінің саласы, тұлғаның рухани байлығы өлшемін білдіретін, оның
адамгершілік санасының, басымдылықтарының саласы. Құндылықтар адам
болмысының әртүрлі формаларына деген қатынасты білдіретін адамзат мәдениеті
болып табылады.
Құндылықтар әлемі кеңінен алғанда адам әлемі, мәдениет әлемі, бұл
ғаламды тұлғаның игеруіндегі, танып-білуіндегі маңызды алғышарты. Өйткені,
адам баласы өз санасының, дүниетанымының арқасында қошаған ортадағы әрбір
құбылысқа баға беруге тырысады. Міне, содан келіп құндылықтардың жеке
адамдық деңгейдегі құрылымы пайда болады. Әрбір әлеуметтік субьектіге
сәйкес келетін қасиет – ол әлемді қарастырғанда, оған міндетті түрде
құндылықтық қатынасын айқындайды 9.
Құндылықтар дүниетаным ықпалымен қалыптасады, өйткені адам әрқашан
өзінің әлеуметтік тәжірибесі барысында әр алуан көзқарастарды біріктіруге
ұмтылады. Біз құндылықтық бағдарлардың қайта бағаланып жатқан өзгерістер
дәуірінде өмір сүріп отырмыз. Құндылықтардың алмасу үрдісі әдетте ұзаққа
созылады. Құндылықтық бағдарлар, идеялар жаңа мәнге ие болады. Бұл тұрғыдан
алғанда мәдениеттің өз нормалар, рәміздер, стандарттар қоры бар.
Құндылықтар қоғам үшін ең маңызды деген әдет-ғұрыптар, нормалар мен
мағыналар қызметін өзіне бағындыра отырып, оны реттейді. Құндылықтар адамға
қоршаған шындықты тануға мүмкіндік беретін мағыналар жүйесін толығымен
қайта құрып отырады.
Заттар мен құбылыстар сипаттамалары табиғаттағы, қоғамдағы, адамдағы
үдерістер бүтіндігі мен үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін қажет. Адамның өз
өмірлік әлеміне деген қатынасын - өзіне-өзі тиесілігі мен өзіндік
мәртебесін құндылықтық құрылымы айқындайды. Адамдар, дәуірлер, мәдениеттер,
адам қоғамдары арасында қаншалықты айырмашылықтар болғанымен, олардың
барлығы құндылықтық мәнді диспозицияларын жекелеген жағдайларынан туындайды
және оны өз бойында тасымалдайды. Бұл ментальдылықтың барлық деңгейлерінен
көрінеді: жеке тұлғалық және ұжымдық бейсаналықтан дүниетаным жүйелерінің
ішкі мәнді ұйымдасқан күрделілігі мен институционалданған этностық
нормаларына, ерекшеліктеріне дейін. Құндылықтар мәселесі қоғамның
идеологиялық тұғырлары дискредитацияға ұшырап, мәдени дәстүрлері
құнсызданған кезде, әрбір халық өзін мазалаған сансыз сұрақтың ең
болмағанда бір бөлігіне жауап табу үшін өзінің өткен тарихы мен мәдениетіне
бет бұрған кезде, тарихтың өтпелі, дағдарыстық кезеңдерінде де өткір
қойылды. Афины демократиясының дағдарысы Сократқа мынадай сұрақ қоюға
мәжбүр етті: Игілік дегеніміз не? Бұл жалпы құндылықтық теорияның негізгі
сұрағы болып табылады 10. Антиктік және ортағасырлық философияда ойшылдар
құндылықтық сипаттамаларды, дәлірек айтқанда этикалық, эстетикалық, діни
сипаттамаларды нақтылық, шынайы болмыс ұғымының өзіне енгізді.Бұл ежелгі
заманнан бүгінгі күнге дейін ойшылдарды мазалап келген сұрақтардың бірі.
Құндылық – бұл құнды нәрсе. Алайда, адам үшін не құнды және неге құнды?
Кейде біреу үшін құнды нәрсе өзгелер үшін құнсыз болатын кездері де
кездеседі. Бірақ онымен ешкімнің келіскісі келмейді және әрқайсысы өзі үшін
құнды нәрсені нағыз құндылық деп есептейді.
Бұл мәселені құндылықтар теориясы емесе аксиология (грек тілінде
ахіа - құндылық және Logos - ілім) шешуге ұмтылады. Аксиология –
құндылықтар жаратылысы туралы, оның нақтылықтағы орны мен құндылықтық
әлемдегі құрылымы туралы, яғни әлеуметтік және мәдени факторлар мен тұлға
құрылымы арасындағы әр түрлі құндылықтар байланысы туралы ілім.
Философиялық білімнің арнайы бөлімі ретінде аксиология ХІХ ғасырдың екінші
жартысында ғана қалыптасты.
Құндылықтар мәселесі ХІХ ғасырдың ортасына дейін философиялық
талдаудың дербес обьектісіне айналмағаның айта кетуіміз керек. Антик
философиясында ғана емес, онан кейінгі ортағасырлар мен жаңа заман
философиясында да құндылықтық сипаттамалар нақтылық, болмыс шынайылығы
ұғымдарына енгізілді. Классикалық философияда құндылықтар болмыспен тұтас
күйінде қарастырылды және сондықтан аксиология дербес философиялық пән
ретінде бөлініп шыққан жоқ. Аксиология зерттеудің дербес аймағы ретінде
болмыс ұғымы екі элементке ыдырағанда ғана пайда болды: нақтылық пен
құндылық әр түрлі талап пен ұмтылыстар обьектісі ретінде қарастырылғанда
аксиологияның басты мақсаты – болмыстың жалпы құрылымындағы құндылық
мүмкіндігін және оның нақтылық айғақтарына деген қатынасын көрсету.
Мәдениеттің маңызды компоненті ретіндегі, адамның шындықты рухани-
практикалық игеруінің негізгі және реттеушісі ретіндегі құндылықтардың
теориялық талдануы саясаттанулық ой тарихында әртүрлі бағыттармен
сипатталады. Бұл бағыттар арасында мынадай типтерді атап өтуге болады:
натуралистік психологизм, трансцендентализм, мәдени-тарихи релятивизм және
социологизм.
Натуралистік психологизм өкілдерінің (А.Мейног, Р.Б.Перри, Дж.Дьюи
және т.б.) тұжырымдауынша, құндылықтың қайнар көзі индивидтің
биопсихологиялық тұрғыдағы қажеттіліктерінде, ал құндылықтардың өздері
құндылықтың заттай нақтылыққа орын алмасуын білдіретін, қадағаланатын
нақтылық ерекшелігі ретінде эмперикалық тұрғыда көріне алады. Аксиологиялық
трансцендентализм (жаңа кантшылдар – В.Виндельбанд, Г.Риккерт) үшін
құндылық идеялды болмыс ретінде таза нормативті санамен
сәйкестендірілетін болмыс нормасы ретінде қарастырылады. Нормалар
мәдениеттің барлық функцияларының (қызметтерінің) жалпы жоспарын құрайды
және құндылықтың әрбір жеке іске асуын анықтайды. Сонымен бірге болмыс
нормасының тәсілі норма статусын беретін оның субьект үшін маңыздылығы
болып табылады. Трансценденталистер құндылықтар мәнін нормалар
қалыптастырудың өте күрделі үрдісінде жасақталған өзара қатынастардың
өзіндік рухани концентрациясы ретінде қарастырады. Бұл құндылықтар олар
Ақиқатты, Сұлулықты, Қайырымдылық пен Әділеттілікті жатқызады.
Персоналистік онтологизмнің құндылық концепциясының негізі діни этика
принциптері болып табылады. Бұл бағыттың көрнекті өкілі М.Шелердің
пікірінше құндылықтар әлемінің өз иерархиясы бар. Құндылықтардың бұл
жүйесінің ең жоғарғы сатысында Құдай орналасады. Құдайға деген
сүйіспеншілік – адамзат сезімдерінің ең жоғарғы формасы. Иерархияның онан
кейінгі баспалдақтарында сұлулық және таным орналасады. Бұл
концепцияның ерекшелігі тек бір шынайы құндылық жүйесімен шектеліп қана
қоймай, белгілі бір мәдени-тарихи кезеңдердегі құндылықтық жүйелер мен
құндылықтық бағыттарға басымдылық береді 11.
Құндылықтар концепциясындағы социологизм негізін қалаушы М.Вебер
болып табылады. Ол жаңа кантшылдардың норма ретіндегі құндылықтар туралы
көзқарасын қабылдап, оны әлеуметтік әрекетпен әлеуметтік білімді
түсіндіруге қолданды. Ол құндылықты әлеуметтік субьект үшін маңызды норма,
болмыс тәсілі ретінде қарастырады. Онан әрі қарай құрылымдық-функционалдық
талдау мектебінде құндылық ұғымы әлеуметтік институттардың қызмет етуі
мен әлеуметтік байланыстарды анықтаудың ұралы ретінде методологиялық мәнге
ие болады
ХХ ғасырдың басында саяси ғылымдар толық мағынада қалыптаса бастады.
Ал оған дейін құндылықтар детерминистік мағынадағы тұжырымдамалар түрінде
әлеуметтік ғылымдар ауқымында қарастырылып келді. Позитивистік бағыттағы
ағымдардың басымдық таныта бастауы (ХХғ. 20-30-жылдары) философиялық
концепцияларды екінші қатарға ығыстыра бастаған болатын. Бұл құндылықтық
тұрғының уақытша әлсіреп, көбінесе дерекке сүйенетін жаратылыстану мен
нақты ғылымдардың беделін үстем еткен еді. Бұл үрдістер құндылықтардың
шынайы да тұтас табиғатын түсінудегі қиындықтарға әкеліп тіреді. Г.Алмонд
пен С.Джинкоудың пікірлерінше, көптеген тәжірибелердің нәтижесі тек
формаларды қамтыды., зерттеуге тиісті тақырыптың мәні көлеңкеде қалып
қойды.
Марксизм классиктері саяси құндылықтар мәселесіне арнайы тоқталмаған,
дегенмен әлеуметтік-экономикалық және таптық мәселелерді құндылықтармен
тығыз байланыста қарастырды. Марксизм үшін ең маңызды болған құндылықтар
″теңдік″, ″еркіндік″, ″әділеттік″, ″еңбек″ жалпы адамзаттың негізгі
құндылықтарының қатарына жатады. Бұл құндылықтарды қоғам өміріне ендіру
формасы ретінде революцияны таңдаулары үлкен қатерлі болғанын тарих
дәлелдеді. К.Маркс пен Ф.Энгельс капитализм орнына социализм келеді, онда
бұл аталған құндылықтардың басымдылығы артады деген пікірлері іске аспады.
ХХ ғасырдың 60-шы жылдары шыққан еңбектердің кейбірінде саясатты
құндылықтардан босату керек, ол тек идеологиямен ғана тығыз байланыста болу
керек деген қағида көрініс бере бастады. Ал, кейбір зерттеушілер (Дж.Роулс,
Н.Нозик) қоғамдық өмірдің жылдам техникалануымен қатар реидеологизациялануы
да бірге жүреді деген пікірді білдірді 12.
Құндылықтар өмір сүріп қана қоймайды, сонымен қатар бір-бірімен
салыстырыла отырып, өзіндік құндылықтық қатарды, құндылықтық сатыны
құрайды. Бізге белгілі барлық құндылықтар адамға бағытталған және,
шындығында, кез келген құндылық өзінің нақты тарихи пайымдалуы мен іске
асуында салыстырмалы. Алайда мұнан тек нақты тарихи өмір сүретін адамдар
мен әлеуметтік топтар қажеттіліктері мен мүдделерін өтейтін игіліктер ғана
құнды және барлық өзге құндылықтар өлшемі болып табылатындай, адам алдында
категориялық талап ретінде қойылатын құндылықтар – мақсаттар жоқ деген
пікір туындамайды.
Қазіргі кезеңдегі дамыған елдердегі саяси құндылықтарға мән
берушіліктің демократиялық сипатта болуы – азаматтардың билік пен беделдің,
мемлекет пен олардың қызметтерінің көріністеріне тікелей тәуелді
болмауында. Әрбір азаматтың өзіндік "Мені" экономикалық, саяси, заңды
тұрғыдан қорғалуында. Сондықтан дамыған елдер мен дамушы елдердегі
құндылықтық бағдарлардың бір-бірінен айырмашылығы осы базистік деңгейден
басталады. Біріншісі тұлғаны әлемге паш етуден жолдарын іздеуді мақсат
етсе, екіншісі тіршілік үшін күрестің жолдарын іздеумен болады .
Еліміздің саясаттану ілімінде соңғы үш-төрт жылдарға дейін де әзірге
саяси құндылықтар құбылысы ғылыми зерттеу объектісі ретінде толық мағынада
қарастырылмай келді. Оған, бір жағынан, кешегі кеңес үкіметінің мұраға
қалдырған қоғамдық өмірді идеологияландыруы, саяси санадағы инерттіліктер
мен стереотиптер кедергілерін жасап келсе, екінші жағынан, саяси ғылымдар
гуманитарлық пәндер ішінде өзінің еншісін соңғы жылдары ғана толық ала
бастады. Міне, осындай объективті процестер жағдайында құндылықтар негізіне
философиялық, психологиялық зерттеулердің ауқымында қарастырылып келді
13.
Әрине, құндылықтар теориясын дамытуда барлық концепциялардың қосқан
үлестері назар аударарлық. Мәселен, трансцендентті аксиология тұлғадан
жоғары тұратын нормалық сана болуын айтса, натуралистік психологизм адам
қажеттіліктерінің маңыздылығын басшылыққа алады. Персоналистік онтологизм
әрбір құндылық Құдайға жақындаған сайын мәңгіге айнала бастайды дегенді
айтса, социологиялық концепция әрбір әлеуметтік субъектіге маңыздылығы бар
норма түрінде қабылдап, мәдени-тарихи релятивизмге жақын түрде анықтайды
және көп мәселелерді үндестікпен талқылайды.
Әр түрлі аксиологиялық теориялар адамдардың құндылықтық қатынастары
тәжірибелерін қорытындылай келіп, құндылықтардың қайталанып отыратын
кластарын қарастырады. Мысалы, Белгілі Поляк философы және эстетигі
Р.Ингартен құндылықтарды витальды (өмірлік) және мәдени деп бөлді.
Алғашқылары - бұл утилитарлық құндылықтар, пайдалылық құндылықтар.
Екіншілері – бұл таным құндылықтары, эстетикалық құндылықтар, әлеуметтік
қасиеттер мен адамгершілік құндылықтары 14. Н.Ресчер өзінің құндылықтар
типологиясында оларды әр түрлі адамзаттық қажеттіліктермен, мүдделермен,
талап-тілектермен байланыстырады. Н.Ресчер бойынша құндылықтардың мынадай
категориялары бар: материалдық, экологиялық, саяси, әлеуметтік,
эстетикалық, діни, интеллектуалдық, кәсіби, сезімдік.
ҚР ҰҒА саясаттану және әлеуметтану институтының 1996 жылғы мәліметі
бойынша республика тұрғындары үшін ең басты құндылықтарды былайша үш топқа
біріктіруге болады 15:
1.Өмірдің тұрақты және қалыпты деңгейі, республикадағы бейбітшілік пен
тыныштық, отбасындағы береке, денсаулық, жеке және отбасы қауіпсіздігі,
жақсы төленетін жұмыс, ұлтаралық келісім.
2. Азаматтардың құқығы мен еркіндігінің кепілі, экономикалық
қауіпсіздік, жеке тәуелсіздік.
3. Қос азаматтылық, Қазақстанның тәуелсіздігі, кәсіпкерлік, үшін
жағдай жасалуы, қызметтік карьера.
Саяси социологияның пайда болуы саясатты, саяси өмірді, адамдардың
саяси дүниетанымын нормативтік тұрғыдан қарастыруға жол ашты. Бұл өз
кезегінде қоғамда кездесетін нақты саяси өмірдегі құндылықтар жүйесінің сан
алуан түрлілігін жіктеуге, сұрыптауға, қайшылықтарын айқындауға түрткі
болады. Сөйтіп, нормативті тұрғының кейбір артықшылықтарын айта келе, бұл
методологиялық өлшемнің қоғамдағы өзіндік құпиялықта, жасырынуда қалған
құндылықтарды заңдастыруға, айқындауға көмектесетінін атап көрсете аламыз.
Саяси құндылықтарды зерттеудің тағы бір ұтымды қыры – саяси-мәдени
тұрғыдан қарастыру. Бұл негізінен әлеуметтік-мәдени өлшемдерге сүйенген
зерттеу тәсілі. Саяси, мәдени тұрғыдан қарастыру социологияның,
мәдениеттанудың,әлеуметтанудың, психологияның және саяси ғылымдардың әдіс-
тәсілдерін біріктіреді. Сөйтіп, ол қоғамда қалыптасқан, кең тараған саяси
құндылықтардың әртүрлі әлеуметтік механизмдері мен заңдылықтары туралы ой-
тұжырымдарымызды тереңдетіп, оларды жан-жақты ашып көрсетуге көмегін
тигізеді. Саяси құбылыстардың әлеуметтік-мәдени астарын айқындамай, саяси
үрдістердегі детерминациялардың табиғатын көрсетпей, азаматтардың саяси-
мінез құлқындағы ерекшеліктерді анықтамай, әрбір этникалық мәдениеттің
өзіндік ділін, дүниетанымын, санасын жете білмей, қандай құндылықтардың
саяси тұрақтылыққа шақыратынын, қандай бағалаулар қоғамды ыдыратуға түрткі
болатынын және жалпы алғандағы саяси құндылықтардың өзгеру бағыттарын
көрсетіп беру зерттеушілер үшін мүмкін емес. Міне, сондықтан саяси
құндылықтарды зерттеу көптеген қосымша әлеуметтік және саяси құбылыстардың
табиғатын қарастырулармен тығыз байланыста болады 16.
Зерттеушілер арасында саяси психологиялық бағытты ұстанғандар саяси
құндылықтарды макротоптар, яғни бұқаралық сана деңгейінде қарастыруды
мақсат етіп қойған. Олар адамдардың әлеуметтік-психологиялық
ерекшеліктеріне психосемонтикалық әдістеме арқылы талдау жасап, тереңдегі
құндылықтық ұстанымдарды анықтауға тырысады. Ол үшін респонденттердің
рәміздік артықшылық беретін бағдарламаларын айқындаумен айналысады. Бұл
саламен негізінен әлеуметтік психологияға жақын мамандар айналысады.
Либералды құндылықтардың динамикасын зерттеуді мақсат еткен
саясаттанушы бағыттың өкілдері ресейдегі азаматтардың құндылықтар жүйесінде
әлеуметтік-либералды құндылықтар іштей қайшылықта болатынын және оны
экономикалық мүдделердің қайшылығына, жанжалдарына тели салмау керек деген
пікірді білдіреді 17.
Саяси құндылықтарды эмперикалық деңгейде тереңірек зерттеу үшін,
әртүрлі әдістемелерді қолдануға болады. Ал саяси бағдарларды анықтай арқылы
саяси үрдістердегі құндылықтар жүйесінің бағытын анықтауға болады.
Сондықтан көптеген эмперикалық зерттеулердің нәтижесі осы бағдарлар жайлы
мағлұматтар түрінде жинақталып, іргелі құндылықтық негіздерді қозғамауы
мүмкін. Әрине, қоғамда шынайы бағдарлар мен жалған бағдарлар астасып жатуы
мүмкін. Бұл мәселе көп жағдайда қоғамның жалпы мәдени деңгейімен, оның
ішінде саяси мәдениеттің саяси үдерістеге сай сипатымен тығыз байланысты
болып келеді.
Осыған орай біз саяси құндылықтарды зерттеудің әртүрлі методологиялық
тұрғыларын қарастыра келіп, оның әрқайсының саяси аксиологияны дамытуда
қосатын өзіндік үлесі бар екенін айта аламыз. Дегенмен де, саяси
құбылыстарды жан-жақты зерттеудің мүмкіндігін толық мағынада демократиялық
қоғам ғана аша алады. Ал басқа типтегі қалған жағдайларда, ″таптық тұрғы″,
″этноорталықтық өлшем″ сияқты шектеулердің шеңберінен ізденуші шыға алмау
қаупі бар 18.
Саясаттану ғылымында саяси құндылықтарға берілген анықтамалар
көптүрлі. Мәселен, құндылықтар саяси мәдениеттің ішкі өзегі, әлеуметтік
қауымдастықтар мүдделері мен сұраныстарының қорланған рухани көрінісі
(Смелзер); адамзат мінез-құлқының мотивациялық орталығы (Здравомыслов);
құндылықтар айырмашылығы мәдениетті түсіну негізі (Гидденс); құндылықтар
әлеуметтік іс-әрекеттің жоғарғы қағидалары (Парсонс);
Сонымен саяси құндылықтарға саясаттану саласының ерекше ғылыми
категориясы, ұғымы ретіндегі сипатына анықтама беруге тырысып көрелік.
Саяси құндылықтар дегеніміз қоғамның саяси өмірінде саяси-әлеуметтік
субьектілердің әр түрлі саяси құбылыстардың маңыздылығын айқындап, оларды
өздерінің көзқарастары мен іс-әрекеттерінің негізгі іргетасына айналдыруы.
Саяси құндылықтардың азаматтардың бағалауларынан айырмашылығы - олардың
дүниетанымдық астарды қамтуында, объективті сипатты иемденуінде 19.
Саяси құндылықтар – бұл адам, оның өмірі, игілігі, құқықтары мен
бостандықтары, ар-намысы мен абыройы және т.б. Әлеуметтік саяси
ғылымдардағы құндылықтар әлемі бағалаудан, құндылық өлшемдерінен және
оларға сәйкес келетін иерархиялардан тұрады.
Ғылыми әдебиеттердегі көзқарастарға байланысты құндылықтарды негізгі
және инструментальдық, бірінші және екінші (алғашқы және қосымша), ішкі
және сыртқы, нағыз және жорамалдағы немесе концептуалды, бірінші, екінші,
үшінші, априорлық және апостериорлық, қазіргі, өткен және келешектегі,
финалдық (мақсатты) және инструментальдық, практикалық, құқықтық,
эстетикалық, діни, жасампаз құндылықтар, әсерленушілік құндылықтар және
қарым-қатынас құндылықтары сияқты түрлерге жіктеуді кездестіруге болады.
Құндылықтар абсолюттік және салыстырмалы, объективті және субъективті,
бәрін қамтитын және ішінара, жағымсыз және қызметтік құндылықтар түрінде де
болады 20.
Рухани құндылықтардың өмір сүруі және олардың тәжірибелік құндылықтар
алдындағы басымдығы әртүрлі ілімдердегі рух идеяларына негізделеді.
Тәжірибелік құндылықтар сыртқы, адамнан тысқары орналасқан мақсаттармен
анықталады, рухани құндылықтардың ішкі негіздері бар. Біріншісі құралдар
құндылығына ие, екіншілері өзін-өзі жетілдіре алатын болып табылады және
ішкі себептерді қажетсінбейді, қызметтің мақсаттарын айқындайды, ал,
екіншісі оның мәнін анықтайды. Кез келген қалыпты сезінетін адамда рухани
құндылықтардың басымдығы жөнінде сенім қалыптасады. Нақ осылар жоғарғы,
олар барынша қымбат, бірақ анағұрлым дұрысырақ объективті игілікке алып
келеді. Осылайша, руханилық адамның мәні мен арналуына байланысты жоғары
құндылықтар аясын құрайды. Құндылық пен сенім адамның рухани әлеміне
жатады, оны болмыстың соның ішінде саяси болмыстың мәнімен байланыстырады
21.
Саяси құндылықтарға қоғамдық өмірдегі белгілі бір әлеуметтік саяси
қызметтер тән. Олардың ішіндегі маңыздыларына мыналар жатады:
• біріктіруші (консолидация) қызметі, саяси жүйенің құлауына жол бермеу
және азаматтардың сол саяси жүйені қолдауына қол жеткізу;
• бағалау қызметі саяси өмірдегі іс-әрекетті, адамның саяси іс-қимылының
туындысын, саяси идеяларды, пікірлерді ақтау немесе қаралау;
• легитимдеу қызметі, билік құрылымын қоғамдағы көпшілік азаматтардың
құндылықтық бағдарларымен сәйкестендіру, заңдастыру;
• жұмылдыру, іске тарту. Қоғамдағы саяси іс-әрекеттерге, қимылдарға
түрткі болып, адамдарды саяси билікпен байланысқа тарту, ″саяси
адамды″ қалыптастыру, азаматтардың саяси қатысуын, яғни саяси
әлеуметтенуін белсендіру болып табылады;
• мерзімдік, қоғамда өткізілетін әр түрлі саяси оқиғалар мен процестерге
байланысты (сайлау, референдум) қызметі;
• локальді, әрбір әлеуметтік қабатқа маңыздылығы бар әрекеттер, аймақтық
деңгейдегі жұмыстар.
Жекелеген адамдарды қоғамдағы саяси билікпен не байланыстырады? Ең
алдымен, социомдағы саяси құндылықтар жүйесі, ол қажетті қалыптар мен
адамдар арасындағы қатынас ережесін анықтап, белгілі бір мағынада олардың
әрқайсынан саяси белсенді азаматты жасайды. Демек құндылықтар саяси
қызметтің маңызды бағыт беруші құрылымдарының ядросы болып табылады:
• идеология – құндылықтар жүйесі және топтық таңдаулар, сенімдер;
• саяси мәдениет – саясаттағы бағдар мен іс-әрекет модельдері, өзіне
таным, көңіл-күй, бағалауды қамтушы және саяси мәліметтерді таңдау
өлшемі қызметін атқарушы;
• саяси жүйе – саяси билікті пайдалануды ұйымдастырушы құндылықтар мен
институттар;
• саясат, құндылықтарды авторитарлы тәсілмен белгілеу және тарату.
Мемлекет көп құндылықтарды азаматтарының орындауын талап етеді.
Бірақ қоғамдық саяси жүйенің даму үрдістері демократиялана түскен сайын
авторитарлы тәсіл өз күшін әлсірете бастайды. Міне, мұнда қоғам мен
мемлекет арасындағы қатынас өзара келісімге негізделеді.
1.2. Саяси құндылықтық бағдарлардың саяси құбылыстар мен байланысы
Саяси құндылықтар саяси саланың саяси мәдениет, саяси қалыптар,
стереотиптер, саяси мүдде, идеология, саяси діл сияқты құбылыстары
негізінде талданады.
Саяси мәдениеттің әлеуметтік-психологиялық жақтарын білдіретін
ұғымдар қатарында саяси түсініктер мен көзқарастар, құндылықтар мен
құндылық бағдарлары, ұстанымдар мен сенім-нанымдар ерекше рөл атқаратындығы
белгілі. Аталған құрылымдарда саясаттың тұлғалық және субьектілік өлшемдері
нақтылы көрініс табады. Сонымен қоса олар саяси сананың рәміздік табиғатын
ерекше айқындап көрсетеді 22.
Саясаттың субъектілік және ішкі рухани болмысын, әдетте, психологиялық
және әлеуметтанулық ілімдер көбірек қарастырады. Саясаттануда жоғарыда
аталған құрылымдар негізінен саяси қатынастар мен процестер арқылы
айқындалады. Яғни құндылықтар бағдарларын қарастыру саяси мәдениет үшін
ауқымда болып шығады. Оған байланысты бірнеше ұғымдардың мазмұның анықтап
алайық. Жалпы алғанда, құндылық нәрселер мен құбылыстарды адам мүддесі
тұрғысынан бағалаудан туындайды; яғни, өзімен өзі бейтарап нәрселер адамдық
әрекетпен қамтылып, пайдалы, әдемі, қажет, ұнамды т.т. бола бастайды.
Құндылық дегеніміз нәрселер мен заттардың әлеуметтік функциялары болып
табылады. Құндылықтар әлемі сан алуан.
Саяси құндылықтардың табиғаты мен түрлері, олардың өзара қатынасы,
қоғамдағы атқаратын қызметі Қазақстанда жеткіліксіз зерттелген. Оның
бірнеше себептері де бар. Біріншіден, бұрынғы тоталитарлық қоғамда саяси
аксиологияға мән берілмеген. Өйткені саяси құндылықтар жоғарыдан танылып
отырған және олар нұсқау сипатында халық арасында таратылып, олар туралы
пайымдаудың қажеті болмаған. Екіншіден, Қазақстанда саясаттану ілімі енді
қалыптасып келе жатқан жас ғылым және аксиологиялық мәселелер енді ғана
теориялық талдаудың обьектісіне айналып отыр. Ә.Нысанбаевтың жетекшілігімен
жарияланған ″Саясаттану″ оқулығында адамдардың үш түрлі саяси құндылық
бағдарлары аталып өтеді: 1) билеуші құрылымдарға қатысты 2) қоғамның басқа
мүшелеріне байланысты 3) өзінің саяси белсенділігіне қатысты 23.
Аталған үш түрлі саяси бағдарларды негізге ала отырып, оқулық
авторлары құндылық бағдарлары мен саяси мәдениеттің типтік ерекшеліктерін
айқындауға ұмтылды. Осыдан саяси мәдениеттің үш типі айқындалады:
патриархалдық (саяси енжар), мақұлдаушы және азаматтық. Біріншісі көбінесе
дәстүрлі қоғамға, екіншісі – тоталитарлық жүйеге, үшіншісі – демократиялық
елдерге тән. Ең маныздысы: оқулық авторларының құндылықтар мен саяси
мәдениеттің байланысын кесте – модель арқылы көрсетуі.
Саяси мәдениет модельдері 24.
Кесте № 1
Белсендiлер Белсендiлер Белсендiлер Белсендiлер
Мақұлдаушылар
Мақұлдаушылар Мақұлдаушылар
Мақұлдаушылар
Патриархалдар
Патриалхалдар Патриалхалдар Патриархалдар
Демократиялық тоталитарлық авторитарлы демократия
индустриалды авторитарлық өтпелі
индустриалы
индустриалды
емес
Авторлардың пікірі бойынша, Қазақстан үшінші және төртінші топқа жақын
келеді. Әрине осындай үлгінің танымдық жақтары жеткілікті болуы мүмкін.
Бірақ, саяси құндылықтар мәселесі басқада ілімдерді ескеруді қажет етеді.
Мысалы, бірінші бағанға дамыған Батыс елдерді, екіншісіне – бұрынғы
социалистік жүйе, үшіншісіне – кейбір дамушы елдер, төртіншісіне –
экономикасы төмен елдер жатсын дейік. Бірақ, барлық демократиялық елдерде
жоғарғы саяси белсенділік бар деу шындықтан алшақ. Мысалы, көптеген Батыс
елдерінде сайлауға халықтың бірталай мөлшері қатыспайды. Сосын дамыған
елдерде белсенділіктің бұқаралық мәдениетпен тығыз байланысты екендігін
ескерген жөн. Қаншама айтқанмен, бұқаралық сананы манипулациялау
әрекеттерін бекерге шығара алмаймыз. Жарнама арқылы әсереленген,
имиджмейкерлер ″ойлап″ әдеміленген саяси тұлғаны қолдауда бұқара ерекше бір
жасампаздық жасай қоймайды.
Жоғарыда аталып өткендей саяси құндылықтарды біз аксиома ретінде
тұжырымдай алмаймыз, оларды саяси қатынастарды эмперикалық талдау арқылы
алынған көрсеткіштері арқылы айқындаймыз. Нақтылы әлеуметтік зерттеулерде
төмендегідей саяси қатынастарға басты назар аударылады:
• жалпы саясат пен саяси билікке қатынас;
• нақтылы бір саяси режим мен жүйеге қатынас;
• жеке саяси құрылымдар (мемлекет және оның институттары, саяси
партиялар мен қозғалыстар) мен олардың күнделікті әрекеттеріне
қатынас;
• саяси тұлғаларға (елбасы, саяси қайраткерлер, оппазициялық тұлғалар
т.т.) көзқарас;
• саяси құндылықтарға қатынас.
Осы қатынастардың саяси өмірдегі жиі әрі орнықты кездесетін типтері
саяси әрекеттің мәдени түпнұсқасын құрастырып, саяси санада құндылық
бағдарлары ретінде көрініс табады. Құндылықтардың өзі бұқаралық санада
саяси ұстанымдармен тұтасып әрекет етеді. Егер саяси ұстанымдар мен
құндылықтардың көріністеріне келсек, онда олардың әлеуметтік өмірде саяси
мұраттар және мақсаттар, басым мүдделер және өмірлік тілек-армандармен
қосылып әрекет ететіндігін де ескеру қажет. Осыған дейін айтылғандарды және
нақтылық әлеуметтік зерттеулерді пайдалана отырып, негігі саяси-әлеуметтік
құндылықтарды атап өтейік. Мысалы, оларға мыналар жатады: ″азаттық″,
″еркіндік″, ″еріктілік″, ″әділеттілік″, ″тәртіп″, ″жауапкершілік″,
″теңдік″, ″адамгершілік″, ″ынтымақтастық″, ″отан″, ″қауіпсіздік″,
″орнықтылық″, ″ұлтжандылық″, ″комплиментарлық , ″азаматтық қоғам″,
″демократия″, ″лидер″, ″шығармашылық азшылық″, ″билік″, ″мемлекет″,
″отбасы″, ″адам құқықтары″ т.т.
Саяси-әлеуметтік құндылықтар жеке дара әрекет етпейді. Олар басқа да
тұлғалық құрылымдармен бірігіп, күнделікті өмірде тіршілік стилі (келбеті)
арқылы көрініс табады. Ғылыми әдебиетте өмір стиліне әртүрлі анықтамалар
беріледі. В.Я.Ядов оны әлеуметтік іс-әрекеттің өзегі ретінде қарастырады.
(әлеуметтік диспозиция) 25.
Қазақстан сияқты өтпелі мемлекеттерде жоғары саяси мәдениетті
қалыптастыру үшін тұлғаның құндылық әлемін жан-жақты зерттеу табысты әрі
тиімді саяси ықпалдың алғышартына жатады. Осы мағынада құндылық бағдарлар
мен саяси ұстанымдардың сана деңгейіндегі көрінуі де маңызды болып
табылады.
Саяси бағдарлар мен ұстанымдардың төмендегідей құрылымдық
элементтерін атап өтуге болады:
• танымдық-ақпараттық бөлік. Бұл элемент қоғамдағы саяси саланың
рационалдық даму деңгейін білдіреді. Қоғамдағы әртүрлі идеологиялық
ағымдар мен жүйелер өз құндылығын парасаттылық өлшемдерімен байланысты
дәлелдеуге, насихаттауға және қорғауға ұмтылады;
• сезімдік-тылсымдық бөлік. Саяси құндылықтар адам мүдделерімен тікелей
байланысты болғандықтан, олар тұлғалар үшін бейтарап емес. Кейбір
саяси құндылықтар адамда сезімдік қуат тудырса, басқалары халықтың ашу-
ызасын келтіруі мүмкін;
• баға беру бөлігі. Кез келген құндылық қолдауды не қарсы шығуды талап
етеді. Мақұлданған саяси құндылықтар нағыз жасампаз күшке айнала
алады. Әртүрлі саяси субъектілер бағаланып, олардың қоғамдағы орны мен
беделі айқындалады;
• іс-әрекеттік компонент. Шынайы саясат осыдан басталады. Мотивтік
талдау құндылық потенциалын ғана көрсетеді, саяси қайраткерлер алуан
түрлі саяси жағдайларда өз әрекеттерімен көзге түседі.
Саяси бағдарлардың құндылық негіздерін қарастырғанда туындайтын маңызды
мәселе олардың басты типтік түрлерін жіктеумен байланысты. Қазіргі
саясаттанулық әдебиетте төмендегідей саяси құндылықтарға бағытталған
жалпылама типтер аталып өтеді:
• консерваторлық бағдар. Бұл типте басым құндылықтар болып ″тәртіп″,
″бедел″, ″дәстүр″, ″әдеп″, ″дін″, ″отбасы″, ″патриоттық″, пен ″күшті
мемлекет″ т.т. жарияланды. Консерваторлық саяси бағдардың мәдени
өлшемдеріне архаистік сана, фундаменталистік бағыт, партикуляризм,
жаңа мифология мен конондық құқық жатады. Осындай бағыттағы адам ″ата-
бабалар жолы″ дегенді тым әсерелендіріп жібереді және болашақтан гөрі
өткенді көбірек мадақтайды.;
• либералдық бағдар. Оның басты құндылықтарына ″саяси еріктілік″,
″көппартиялық″, ″азаматтық қоғам″, ″азшылық құқықтарын қорғау″,
″демократиялық мемлекет″ сияқты батыстық үлгілер жатады;
• эгалитарлық бағдар. Бұл тип өзін бұқараның ірі бөлігі деп есептейді.
Ол үшін басты құндылықтарға ″теңдік″, ″біркелкілік″, ″әлеуметтік
әділеттік″, ″халық мүддесі″, ″интернационализм″, т.т. жатады;
• анархистік бағдар. Әдетте девианттық мінез-құлыққа тән және жалпы
тәртіпті бекерге шығарады.;
• ұлтшылдық бағдар. Бұл типте этникалық құндылықтар адам құқықтарынан
жоғары қойылады. Оның басты принциптеріне ұлттық мәдениеті, тілді,
ділді, мемлекетті т.т. әсірелеу жатады. Дамыған қоғамда бұл бағдар
трайбализммен ұштасып келеді 26.
Әрине, бұл саяси құндылықтар әр елде өз ерекшелігімен байқалады.
Тіпті, АҚШ халқының барлығын либералдық бағдарда деп есептеу асығыстық
болар. Тіпті, консерваторлық бағдардың да ұнамды жақтары болуы мүмкін.
Өйткені толассыз модернизм адамда мигранттық болмыс қасиеттерін
қалыптастыруы мүмкін. Керісінше, тұрақтылық пен орнықтылық жалпы адамдық
дамудың (соның ішінде – саяси дамудың) алғышарты.
Жоғарыда келтірілген саяси аксиологиалық құндылықтар бағдарларында
негізгі саяси қатынас-билік қатынасы жеткілікті ескерілмеген. Сол себепті
кейбір әлеуметтанушылар мен саясаттанушылар мемлекеттік билікке көзқарасты
басты таксономиялық өлшем ретінде алады. М.Вебер саяси бағдарларды
анықтауда үш нәрсеге назар аударуды маңызды деп есептейді 27. Оларға
билеуші топ пен саяси лидерлердің легитимдігі, биліктің шектері мен
функциялары және биліктің бөлінуі жатады. Осыған баиланысты ғалым үш түрлі
саяси билік бағдарын атап өтеді: 1) дәстүрлі; 2) харизматикалық; 3) жария-
рационалды.
Биліктің легитимділігінен басқа оның шектері мен функцияларына қатысты
этатистік, либералдық және анархистік құндылық диспозицияларын айтуға
болады. Этатистік бағдарлама мемлекеттік биліктің қоғамның барлық салаларын
қамтуын қолдайды. Бұл бағыттағы азамат мемлекеттегі бірден-бір реттеуші
тетік және әділеттіліктің кепілі деп түсінеді, мемлекет билігі әке
билігімен теңестіріледі. Социалистік қоғамнан ″еш нәрсе істемесе де болады,
әйтеуір мемлекет өлтірмейді″ деген түсінік қалған.
Этатистік бағдардан өзгеше либерализм мемлекеттің билік аймағын
функцияларын шектеуді қолдайды. Мемлекет азаматтардың құқығын, тәртіпті
және қауіпсіздікті қорғайтын ″күзетшіге″ айналып кетеді. Бұл негізінен
Батыс елдеріне тән. Келесі бағдар анархизм мемлекеттік билік пен тәртіпті
мүлдем бекерге шығарады.
Саяси аксиологиялық келесі бір маңызды мәселе, саяси субъектінің
ұйымдасу типі мен бөлінуіне байланысты қойылады. Ежелгі заманнан бері
монархия, аристократия мен демократия (Платон, Аристотель), билеу формалары
ретінде сарапталып келеді. Осы мемлекеттік ұйымдасу түрлеріне байланысты үш
түрлі саяси бағдар мен ұстанымдарды атап өтуге болады: 1) авторитарлық; 2)
элитарлық; 3) демократиялық.
Саяси субъектілердің құндылық бағдарларын қарастыру тек саяси
ұстанымдар типологиясымен аяқталмайды. Нақтылы саяси іс-әрекетте оның
мотивациялық негіздері мен әдептік ахуалы үлкен рөл атқарады. Бұл саяси
этос мәселесін алдыңғы қатарға шығарады.
Саяси этос деп саяси субъектілердің мінез-құлқы мен іс-әрекеттеріне,
қылықтарына тікелей әсер ететін, саяси мәдениеттің ішкі бөлігі болып
табылатын - әдеп нормаларының тұтастығын айтамыз. Егер саяси идеология
жалпы стратегиямен байланысты болса, онда саяси этос осы стратегияны жүзеге
асырудағы нақтылы моральдық факторларды қолданумен қатысты.
Саяси этос мәселесін айқындап алмай саяси құндылықтардың табиғатын
түсіну қиынға соғады. Қазіргі кезде бұрынғы қолданылып жүрген ″капитализм″
мен ″социализм″ сияқты терминдер өз мағынасын түбегейлі өзгерткен. Мысалы,
белгілі ғалым Ф.Хайектің тұжырымдамасы бойынша қазіргі өркениетті елдерді
капиталистік деп сипаттаудың еш негізі жоқ. Оларды ″адамдық ынтымақтастық
пен келісімнің кеңейтілген тәртібі″ анықтайтын елдер деп атаған жөн 28.
Құндылық бағдарлары мен саяси этостың ішкі байланысы қазіргі құқықтық
мемлекетті қалыптастыру мақсаттарынан да байқалады. Өйткен құқықтың
нормалары моральмен тығыз байланысты.
Тек әдеп құптаған баптар құқық нормаларына айналады. Құқық дегеніміз
зұлымдық пен жамандықтың белгілі бір мөлшеріне тыйм салудан туындайды 29.
Бұқаралық санада саясаткер мораль талаптарынан тыс тұратын, есеппен
ғана әрекет ететін тұлға деген түсінік кездеседі. Әрине саяси бағдарлар мен
әдеп құндылықтарының арасында қайшылықтың болуы мүмкін. Айталық, таза
мораль тұрғысынан кез келген күш жақсылықтан тыс тұрады. Себебі әдеп
күнделікті өмірден гөрі мұрат – идеяға жақын. Алайда нақты әлеуметтік саяси
қатынастарда заң шеңберінен шығатын тұлғалардың құқығын шектеуге тура
келеді. Сонымен қоса саясаткерлер көптеген жағдайларда (негізінен саяси
күресте) тиімділік және мақсатқа сәйкестілік принциптерін жиі басшылыққа
алып отырады. Саяси мүдделер өз әрекеттерінде мүдделері қарама-қарсы
топтарды өз жағына шығару үшін жиі ымыраға барады.
Саяси құндылықтар әдеп әлемімен қоса саяси мәдениетпен де тығыз
байланысты. Саяси құндылықтар мен саяси мәдениеттің өзара байланысы саяси
саланың саяси қалыптар, стереотиптер, саяси мүдде, идеология, саяси діл,
сияқты құбылыстары негізінде талданады.
Саяси мәдениеттің категориялық келбетін ғалымдар әр қилы
тұжырымдармен айқындау үстінде. Біздің ойымызша саяси мәдениеттің ұғымдық
мәнін барынша дәл бере білген көзқарастың қатарына Д.С.Клементьевтің
редакциялауымен дайындалған ″Политология″ оқу құралындағы анықтама жатады.
Ол еңбекте: Саяси мәдениет – азаматтардың қоғамдағы саяси іс-қимылдарын
анықтайтын саяси нормалар мен ережелер, принциптер мен дәстүрлердің
жиынтығы және ол жалпы мәдениеттің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады
30.
Саяси мәдениет ұлттың (халықтың) және әр түрлі топтардың тарихи
қалыптасқан саяси санасындағы көптүрлі аспектілердің жиынтығы. Оған тарих
пен саясатты субъект түрде қабылдау, саяси білім мен мінез-құлық жатады.
Бұл жерде тұрғындардың саяси мәдениетінің деңгейіне ықпал етуші факторлар,
жағдайлар және саяси мәдениет деңгейінің азаматтардың құндылықтық
бағалауларын бір арнаға жинақтаудағы маңыздылығы анықталынады 31.
Тұрғындардың саяси мәдениетінің деңгейіне ықпал етуші факторлардың
бірі – азаматтардың жеке белсенділігі, қызығушылығы және біліктілігі. Бұл
қызығушылықтың жойыла бастаған кезеңінде саяси аномия құбылысы пайда
болады, яғни өмірлік мәнді құндылықтардың маңыздылығын жоя бастауы,
дәстүрлі саяси құндылықтарға теріс көзқарастардың қалыптасуы жатады. Ол
жағдай біздің елімізде посттоталитарлы кезеңде көрініс береді. Өйткені,
ондаған жылдар бойы саяси сананың негізін құрап тұрған құндылықтар жүйесі,
өзіндік тұрақтылығы бар экономикалық және әлеуметтік қатынастар қысқа
мерзімде күйреп, талай адамдарға психологиялық тұрғыдан соққы болды.
Тәуелсіздікпен қоса адамдарға жаңа дем беретін, рухтандыратын жаңа
құндылықтар келді. Бірақ осымен орай азаматтардың саяси салаға сыни көзбен
қарау дәстүрі де қалыптаса бастады. Бұқара халықтың бір бөлігі саяси
енжарлық позициясына ауысып, нарық жағдайындағы қайшылыққа толы тіршіліктің
ортасына қосылып кетті. Бұрынғы қоғамның мүдделері адамдардың
дүниетанымында терең болғандықтан жаңа құндылықтар жүйесіне ауыса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz