Біріккен Ұлттар Ұйымының өткені мен бүгінгісіне талдау жасау
Кіріспе
I БӨЛІМ.
БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІ.
1.1. Ұлттар Лигасы.
1.2. Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылу мәселелері.
1.3. БҰҰ.ның қызметін реттеудің құқықтық жағдайы
II БӨЛІМ.
БҰҰ.ның ОРГАНДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ.
2.1. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.2. БҰҰ .ның мамандандырылған мекемелері және олардың халықаралық қоғамдастықтағы алатын орны
I БӨЛІМ.
БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІ.
1.1. Ұлттар Лигасы.
1.2. Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылу мәселелері.
1.3. БҰҰ.ның қызметін реттеудің құқықтық жағдайы
II БӨЛІМ.
БҰҰ.ның ОРГАНДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ.
2.1. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.2. БҰҰ .ның мамандандырылған мекемелері және олардың халықаралық қоғамдастықтағы алатын орны
Қазіргі халықаралық қатынастарда халықаралық ұйымдар маңызды рөл атқарады. 19-ғасырдан бастап қоғамның халықаралық ынтымақтастыққа ұмтылуы жаңа халықаралық ұйымдардың құрылуына әкелді.Олар - 1865 ж. құрылған бүкіләлемдік Телеграф Одағы және 1874 ж. құрылған бүкіләлемдік Почта Одағы болатын. Ал, қазіргі таңда әртүрлі құқықтық мәртебеге ие төрт мыңнан астам халықаралық ұйымдар бар. Осы халықаралық ұйымдар жүйесінің орталығы - Біріккен Ұлттар Ұйымы.
Біріккен Ұлттар Ұйымы - дүние жүзіндегі мемлекеттердің басым көпшілігін біріктіретін, ең ықпалды әмбебап халықаралық ұйым.Бұл ұйымның басты мақсаты - халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті нығайтып, мемлекеттер арасында ынтымақтастықты дамыту. Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысы 1945 ж. 26 қазан айында күшіне енді.Осыған сәйкес жыл сайын 26-қазан "Біріккен Ұлттар Ұйымының күні" деп аталып өтіледі.
Жұмысты зерттеу барысында кейбір ғалымдардың өз ғылыми әдебиеттерінде Біріккен Ұлттар Ұйымының пайда болу тарихына байланысты, яғни кім және қандай құжат бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымын құру жөнінде бірінші болып ұсыныс жасағандығы жөнінде пікір таластарын анықтадым.Мысалы, Батыс елдерінің ғалымдары 1941 жылдың 14 тамызында Рузвельт пен Черчильдің Атлантикалық Хартиясын осындай құжаттардың қатарына жатқызса, кеңестік зерттеушілер 1941 жылдың 4 желтоқсанында жарық көрген Кеңестік - Польшалық халықаралық саясат жөнінде бірігіп жасаған мәлімдемесіне сүйене отырып, сілтеме жасайды. Біріккен Ұлттар Ұйымы екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында гитлерлік Германия және оның одақтастарының сөзсіз жеңіліске ұшырайтындығы мәлім болған кезде, жаңа әлемдік тәртіп құру қажеттігіне байланысты туындаған.
Жұмыстың мақсаты – ұйымға қатысты ұлтық, сондай-ақ шетелдік қайнар көздерден жан - жақты мағлұматтар жинап, олармен таныса отырып, ұйымның өткені мен бүгінгісіне талдау жасау болып табылады.
Жұмыстың өзектілігі. Біріккен Ұлттар Ұйымы қызметінің негізгі бағыттары - жер бетінде бейбітшілік пен қауіпсіздікті жақтап, мемлекеттердің сан алуан саладағы ынтымақтастығына жәрдемдесу, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғап, халықаралық құқықты жүйелеу және оның прогрессивті дамуын қамтамасыз ету болып табылады.
Біріккен Ұлттар Ұйымы - дүние жүзіндегі мемлекеттердің басым көпшілігін біріктіретін, ең ықпалды әмбебап халықаралық ұйым.Бұл ұйымның басты мақсаты - халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті нығайтып, мемлекеттер арасында ынтымақтастықты дамыту. Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысы 1945 ж. 26 қазан айында күшіне енді.Осыған сәйкес жыл сайын 26-қазан "Біріккен Ұлттар Ұйымының күні" деп аталып өтіледі.
Жұмысты зерттеу барысында кейбір ғалымдардың өз ғылыми әдебиеттерінде Біріккен Ұлттар Ұйымының пайда болу тарихына байланысты, яғни кім және қандай құжат бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымын құру жөнінде бірінші болып ұсыныс жасағандығы жөнінде пікір таластарын анықтадым.Мысалы, Батыс елдерінің ғалымдары 1941 жылдың 14 тамызында Рузвельт пен Черчильдің Атлантикалық Хартиясын осындай құжаттардың қатарына жатқызса, кеңестік зерттеушілер 1941 жылдың 4 желтоқсанында жарық көрген Кеңестік - Польшалық халықаралық саясат жөнінде бірігіп жасаған мәлімдемесіне сүйене отырып, сілтеме жасайды. Біріккен Ұлттар Ұйымы екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында гитлерлік Германия және оның одақтастарының сөзсіз жеңіліске ұшырайтындығы мәлім болған кезде, жаңа әлемдік тәртіп құру қажеттігіне байланысты туындаған.
Жұмыстың мақсаты – ұйымға қатысты ұлтық, сондай-ақ шетелдік қайнар көздерден жан - жақты мағлұматтар жинап, олармен таныса отырып, ұйымның өткені мен бүгінгісіне талдау жасау болып табылады.
Жұмыстың өзектілігі. Біріккен Ұлттар Ұйымы қызметінің негізгі бағыттары - жер бетінде бейбітшілік пен қауіпсіздікті жақтап, мемлекеттердің сан алуан саладағы ынтымақтастығына жәрдемдесу, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғап, халықаралық құқықты жүйелеу және оның прогрессивті дамуын қамтамасыз ету болып табылады.
Кіріспе
Қазіргі халықаралық қатынастарда халықаралық ұйымдар маңызды рөл
атқарады. 19-ғасырдан бастап қоғамның халықаралық ынтымақтастыққа ұмтылуы
жаңа халықаралық ұйымдардың құрылуына әкелді.Олар - 1865 ж. құрылған
бүкіләлемдік Телеграф Одағы және 1874 ж. құрылған бүкіләлемдік Почта Одағы
болатын. Ал, қазіргі таңда әртүрлі құқықтық мәртебеге ие төрт мыңнан астам
халықаралық ұйымдар бар. Осы халықаралық ұйымдар жүйесінің орталығы -
Біріккен Ұлттар Ұйымы.
Біріккен Ұлттар Ұйымы - дүние жүзіндегі мемлекеттердің басым
көпшілігін біріктіретін, ең ықпалды әмбебап халықаралық ұйым.Бұл ұйымның
басты мақсаты - халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті нығайтып,
мемлекеттер арасында ынтымақтастықты дамыту. Біріккен Ұлттар Ұйымының
Жарғысы 1945 ж. 26 қазан айында күшіне енді.Осыған сәйкес жыл сайын 26-
қазан "Біріккен Ұлттар Ұйымының күні" деп аталып өтіледі.
Жұмысты зерттеу барысында кейбір ғалымдардың өз ғылыми
әдебиеттерінде Біріккен Ұлттар Ұйымының пайда болу тарихына байланысты,
яғни кім және қандай құжат бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымын құру жөнінде
бірінші болып ұсыныс жасағандығы жөнінде пікір таластарын анықтадым.Мысалы,
Батыс елдерінің ғалымдары 1941 жылдың 14 тамызында Рузвельт пен Черчильдің
Атлантикалық Хартиясын осындай құжаттардың қатарына жатқызса, кеңестік
зерттеушілер 1941 жылдың 4 желтоқсанында жарық көрген Кеңестік - Польшалық
халықаралық саясат жөнінде бірігіп жасаған мәлімдемесіне сүйене отырып,
сілтеме жасайды. Біріккен Ұлттар Ұйымы екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында
гитлерлік Германия және оның одақтастарының сөзсіз жеңіліске ұшырайтындығы
мәлім болған кезде, жаңа әлемдік тәртіп құру қажеттігіне байланысты
туындаған.
Жұмыстың мақсаты – ұйымға қатысты ұлтық, сондай-ақ шетелдік қайнар
көздерден жан - жақты мағлұматтар жинап, олармен таныса отырып, ұйымның
өткені мен бүгінгісіне талдау жасау болып табылады.
Жұмыстың өзектілігі. Біріккен Ұлттар Ұйымы қызметінің негізгі
бағыттары - жер бетінде бейбітшілік пен қауіпсіздікті жақтап,
мемлекеттердің сан алуан саладағы ынтымақтастығына жәрдемдесу, адам
құқықтары мен бостандықтарын қорғап, халықаралық құқықты жүйелеу және оның
прогрессивті дамуын қамтамасыз ету болып табылады. Осыған байланысты,
Біріккен Ұлттар Ұйымы әлемдегі саяси, экономикалық, әлеуметтік, экологиялық
және тағы да басқа тауқыметтерді шешу жолдарын, сондай - ақ Біріккен Ұлттар
Ұйымының пайда болу тарихын, оның жүйесін, әлемге, әсіресе Қазақстан
Республикасына ықпалын зерттеу үшін осы тақырыпты таңдадым. Қазақстан
Республикасы қалыптасқан геосаяси өмір болмысын және әлемдегі геосаяси
күштердің қатарындағы өзінің орнын байсалды бағалай келіп, сондай - ақ
бүкіл әлем шеңберінде әртүрлі интеграциялық топтардың жұмысына белсенді
түрде қатысады, осы арқылы ол әлемнің ғаламдық проблемаларын шешуге өз
үлесін қосып қана қоймай, сонымен бірге ұлттық мүдделерін де шешуге жол
ашады.
Қазіргі кезде Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымымен және оның
мамандандырылған мекемелерінің қызметіне белсенді түрде қатысады.Біріккен
Ұлттар Ұйымының мүшесі ретінде Қазақстан көптеген саяси тауқыметтерін
бірінші кезекте Орталық Азия аймағының қауіпсіздіне қатысты мәселелердің
шешімін іздестіруге тартылып отыр. 1996 - жылдың басында Қазақстан
бейбітшілікті қолдау жөніндегі операцияларға ықтимал түрде қатысуы үшін
Біріккен Ұлттар Ұйымының келісімдер жүйесіне қосылған 51 - мемлекет болды.
I БӨЛІМ.
БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІ.
1. Ұлттар Лигасы.
Қазіргі заманда БҰҰ - ның құрылуына байланысты жағдайлар бүкіл
дуние жүзі тарихының игіліне айналғанына қарамастан, бұл ұйымның жұмысын
әділ де шынайы түрде баяндап, түсіндіру өзінің принципті мағынасын
жоймаған. Алайда, Біріккен Ұлттар Ұйымын құруға байланысты Ұлттар Лигасының
атқарған рөлін Батыс елдері зерттеушілерінің басым бөлігі белгілі бір
бағыттылық тұрғысында баяндайтындықтарын ескере отырып, бұл мәселеге ерекше
тоқтала кеткен жөн. Лиганың қызметіне байланысты ерекше мәселелер жөніндегі
буржуазиялық әдебиеттердің: мемуарлық және монографиялық сипаттағы
әдебиеттердің ауқымы өте кең.Ол жұмыстарға тән негізгі белгі - Біріккен
Ұлттар Ұйымының және Ұлттар Лигасының бірегей ұқсастығы және сабақтастығы
бар екендігінің дәлелді болып табылуында.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысын дайындау тарихына және оны
талдауға арналған бірқатар көлемді зерттеулердің авторлары БҰҰ Жарғысы
негізінен Ұлттар Лигасының және оның тәжірибелік істері Статутының
(заңының) ережелерін еске түсіретіндігі жайлы ойларды алға тартады. БҰҰ-ның
Жарғысы,- деп жазады Л.Гудрич пен А.Симмонс,- Ұлттар Лигасының тәжірибелік
істерге байланысты қызметін құрған органдардың міндеттеме жүйелерін және
қандай да бір істің орындалу тәртібін, соған ұқсас істерді қамтиды.
"Табиғат және халықарлық ұйым" деген тақырыптағы кең ауқымды жұмыстың
авторы, Калифорния Университетінің профессоры С. Гудспид Ұлттық Лиганың
қызметін революциялық тәжірибе деп атай отырып, "бұл халықаралық ұйымның
идеясына және атқарылып жатқан жұмыс тәртібіне қосқан елеулі үлес", - деп
жазды.
Осындай пайымдауларды жоққа шығара отырып, Жарғыға және Біріккен
Ұлттар Ұйымына келелі баға беру үшін, өткен мерзімдерде жүзеге асқан
жайларды, атап айтқанда, Ұлттар Лигасын еске түсірген абзал.Өйткені, бұл
ұйым бейбітшілік пен қауіпсіздік жөніндегі халықаралық ұйым құру туралы
тырнақалды тәжірибе болып табылады. Бұл тәжірибенің сәтті болғандығы да
көпшілікке аян.
АҚШ-тың президенті В. Вильсонның пікірінше Ұлттар Лигасы Еуропалық
және басқа да мемлекеттердегі ішкі саясатқа Америка тарапынан бақылау
орнатудың маңызды құралы ретінде қызмет етуі керек болды. Басқа
капиталистік ірі мемлекеттердің басқарушылары Ұлттар Лигасын құруды
өздерінің империалистік мақсаттарымен тығыз байланыстырды.Осының бәрі
Ұлттар Лигасын "әркім өзі үшін керектісін жұлып әкете алатындай
жыртқыштар" Одағы сияқты етіп көрсетті[1].
Жоғарыда атап көрсетілген себептерге байланысты Кеңес Одағы бұл
ұйым құрылған күннен бастап 14 жыл бойына осы ұйым аумағынан тысқары болды.
Лигада Кеңес Одағы сияқты өз саясатындағы бейбітшілік жолында бір ізділік
бағытты ұстанған бейбітшілік сүйгіш елдердің басқа болмауынан Лига қызметі
жеміссіз болды. Сондай - ақ, ірі империалистік мемлекеттерге оны Лиганың
Статутында көрсетілгеніндей, бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау жолындағы
ресми түрде жарияланған мақсаттарына қарсы пайдалануына жол берді.Ұлттар
Лигасының тарихында Кеңес үкіметіне қарсы саясат туралы масқара жолдар
жазылып қалған. Өйткені, бұл саясаттың салдарынан империалистік бағыттағы
жақтаушылары ең алдымен 1920-1921 жылдары Кеңес мемлекетіне қарсы қарулы
интервенция ұйымдастырды. Ұлттар Лигасының қызметі тек осы тұрғыдан
алғанда, версальдық келісімге келтірушілердің сөздері мен істері арасында
адам төзуге болмайтындай қарама-қайшылық бар екендігіне айқын айғақ
болады[2].
Баршаға аян, Ұлттар Лигасында Америка Құрама Штаттары болған жоқ.
Оның басты себебі Америкадағы Сенаттың изоляциялық көпшілігі Версальдық
келісімді бекітіп, оған заңды күш беруден бас тартқан болатын.Алайда,
Лиганың Статутын дайындау кезінде АҚШ -тың президенті Вильсон жоғарыда
аталып өтілгеніндей, бұл іске белсене араласты.
Лиганы құру жөніндегі пікірді Вильсон алғашында Құрама Штаттар
соғысқа кіріспей тұрғанда және оның баршаға белгілі белгілі болған 14-
тармағында қисындастырылып, баяндалған бағдарламасын ұсынған болатын[3].
Ұлттар Лигасының кемшіліктері, атап айтқанда оның Статутының табиғи
байланыстылық тұрғысындағы кемшіліктері туралы аз жазылған жоқ.Осындай
кемшіліктердің өзі кейін келе Ұлттар Лигасының құлауына ықпалын тигізгені
талассыз.Алайда, Лиганың Статутында тұрған ешнәрсе жоқ. Лиганың құлауына
осы ұйымға билік жүргізген империалистік саясат негізгі себеп болды. Яғни,
осы саясаттың салдарынан Лига бейбітшілікті нығайту жолындағы нағыз шынайы
жолды таңдай алмады.
Ұлттар Лигасының Статутында агрессияға бұлтарыссыз тыйым салу туралы
атап көрсетілмеген. Сондай - ақ, 12 және 15 - баптарға сәйкес, бұл ұйымның
мақсаты мен атқаратын ісінің сипатына қатысы болмаса да, соғысқа бет бұру
ресмилендірілді.
Ұлттар Лигасы тарапынан жіберілген түпкілікті кемшіліктердің бірі,
шын мәнінде оның Статутына сай Кеңес пен Жиналыста қабылданған саяси
шешімдердің барлығын Лига мүшелері бірауыздан қабылдауын талап ететін (5-
бап). Мұндай жалған демократиялық бағыт әртүрлі мемлекеттердің халықаралық
бейбітшілікті қолдау ісіндегі дара биліктерінен, жауапкершіліктерінен
айырды. Сөйтіп, бұл ұйымның дүние жүзінде бейбітшілікті сақтау, агрессияға
тегеурінді тойтарыс беру ісінде тиімді қызмет атқаруына мүмкіндік болмады.
Ұлттар Лигасының Статуында қарусыздану шараларын жүргізу
қажеттігі туралы айтылған болатын. Іс жүзінде Лигада қарусыздану
проблемалары түкке тұрмайтын, нәтижесіз пікір таласқа айналды. Осындай
пікір таластардың барысында Лиганың Статутындағы кейбір баптар жекелей
алғанда қарусыздану жөніндегі кеңестік ұсыныстың іске асыру үшін
пайдаланылады. Ұлттар Лигасы жаппай қарулану ісіне ешқандай кедергі келтіре
алмады.
Өйткені, бұл зұлымдық әрекеттерді жүзеге асырып жатқан империалистік
мемлекеттердің державалардың мұндай ниеттері болған да жоқ[4].
1934 жылы 34 мемлекеттің шақыруымен Кеңес Одағы Ұлттар
Лигасының құрамына кірген болатын. Кеңес Одағының Лиганың мүшелігіне
шақырылуы, мақсат-мүдденің сәтсіздікке ұшырауын білдіру еді. Бұдан былайғы
уақытта халықаралық проблемалар Кеңес елінің қатысуынсыз шешілмейтін болды.
Кеңес елінің Ұлттар Лигасының құрамына кіруге келісім беруі бұл
елдің бейбітшілікті сақтау жолындағы алдағы уақытта жүзеге асыратын барлық
күш-мүмкіндіктерін жаңа қырынан таныта білуіне жол ашты.Ұлттық Лигаға мүше
болмастан бұрын да Кеңес Одағы осы халықаралық Ұйымның шақырған бірқатар
конференцияларының және форумдарының құрған комиссияларының жұмытарына
қатысқан болатын. Осы ретте Кеңес өкіметі бұл ұйым жұмысындағы шаруашылық
мақсатқа лайықтылық, пайдалылық, адамгершілік, шыншылдық, әділеттілік
тұрғысында тартымды нәтижелерге көмектескен болар еді [5].Сөйтіп, Кеңес
елінің өкілдері Лиганың Еуропаның экономикалық мәселелерімен айналысатын
комитеттері мен конференцияларының жұмыстарына қатысып, онда маңызды да
ұтымды ұсыныстары бойынша сөз сөйледі.Кеңес Одағы , сондай-ақ
конференцияның қарусыздандыру жөніндегі дайындау комитетінің және
конференцияның жұмысына белсене қатысты. Кеңес елі тарапынан осы
конференцияның күн тәртібінде қаралған қарусыздандыру, ең алдымен
агрессияға қарсы тұру деген ұғымға кеңестік тұрғыдан баға беру - күні
бүгінге дейін өзінің өміршеңдік мағынасын жойған жоқ.
Кеңес елінің өкілдері Ұлттар Лигасының есірткіні тарату және ақша
белгілерін жалған тәсілмен жасау мәселелері бойынша шақырылған халықаралық
коференцияларына, сондай -ақ шетелдіктердің режимі, халықаралық құқықтың
жекелеген тарауларына жататын мемлекет заңдарын бірыңғай жүйегекелтіріп,
бірітіру мәселелеріне арналып шақырылған халықаралық Конференцияларға
бақылаушылар немесе қатысушылар ретінде қатысты.
Кеңес Одағы Ұлттар Лигасына кіруіне байланысты Кеңес өкіметі маңызды
мәлімдеме жасаған болатын. Мәселен, 1934 жылдың 18-қырқүйегінде Ұлттар
Лигасы Ассамблеясының мінбесінде мәлімдеме жасаған М.М.Литвинов: "Біз бүгін
бұл Лиганың жаңа әлеуметтік, экономикалық мемлекет жүйесінің өкілі ретінде
кіріп отырмыз. Осы ретте біз осы ұйымға өкілеттілігі бар басқа да
мемлекеттер өздерінің саяси келбеттерін қалай сақтайтын болса,біздер де
мемлекетіміздің қандай да бір ерекшеліктерінен бас тартпайтындай қалыпты
сақтайтын боламыз".
Кеңес Одағы тарапынан Ұлттар Лигасының бұдан бұрын қабылдаған
бірқатар шешімдері тұрғысында теріс пікір білдірілуі де принципті түрде
маңызды жай болды. Шын мәнінде, бұл Лига Статутының кейбір ережелеріне және
белгілі саяси себептерге байланысты еріксіз қабылданған шешімдер еді.
Осыған байланысты, Кеңес өкіметі Лига Статутының 12, 15-баптарында
көрсетілгендей, соғысты ресмилендіру кешірілмейтін кемшілік екендігі туралы
және колониалдық мандат жүйесі тұрғысында қарсы теріс пікір айтты. Сонымен
қатар, Кеңес елінің өкілдері Лига Статутының 23-бабында көрсетілген барлық
ұлттар мен нәсілдер тең құқықты екендігі мойындалмағанын ауқымды мәселе
деп есептейтіндіктерін білдірді. "Осы ұйымға мүше болып кірген елдер ,- деп
мәлімдеді Кеңес өкіметі,- өздерінің қатысуымен талқыланып, қабылданған
шешімдерге моральдық тұрғыда жауапкер болып есептелуі тиіс".
Кеңес Одағы Ұлттар Лигасына мүше болып кіргенде, осы уақытқа дейін
Ұлттар Лигасының жалбарыну және қағаз жүзіндегі декларациямен шұғылдану
сияқты пайдасыз әрекеттерден тез арада үзілді-кесілді бас тарта отырып,
дүние әлеміне төнгенсоғыс қаупін болдырмау жолында тиімді және батыл түрде
әрекеттер жасауы керектігін ерекше атап өтті. "Қазіргі замандағы саяси және
экономикалық мүдделердің шоғырында кез-келген соғыстың аяғы насырға шауып,
қайғы - қасірет әкелмей қоймайды.Көп реттте бір соғыс екінші соғысты
тудырады.Біз кез-келген соғыс ерте ме, кеш пе соғысқа қатысатын елдерге
де, қатыспайтын елдерге де бақытсыздық әкелетіндігін ұмытпағанымыз жөн".
Бұл ескерту асқан көрегендік болды.
Империалистік ірі мемлекеттер Кеңес Одағының талпынысын қолдаудан
бас тарта отырып, іс жүзінде агрессорларды қолдады.Сөйтіп, тарих алдында
ауыр жауапкершілікті өздерінің мойындарына алды.
Ұлттар Лигасында мүше болған бес жылдың ішінде Кеңес Одағы белсенді
түрде қызмет жүргізіп, ұжымдық қауіпсіздік және соғыс өртін болдырмау
жолында талмай күрес жүргізді.Қарусыздану, агрессорларды(шабуылдаушы жақты)
анықтау, Қиыр Шығыстағы дау-дамйды реттеп, жөнге салу, агрессорларға қарсы
жаза шараларын(санкцияны) күшейту, тағы да басқа көптеген маңызды
мәселелерді ұсынған болатын. Бұл мәселелер Ұлттар Лигасының көпшілігі
тарапынан қолдау таппағанымен, бүкіл дүние жүзі халықтарының қоғамдық
пікірін жұмылдыруда маңызды роль атқарды.
Кеңес Одағы тарапынан ұжымдық қауіпсіздік жағдайын қамтамасыз ету
бағытында Лиганың Статутын қолдану ісін жақсарту жөнінде де нақтылы
ұсыныстар берілген болатын. Кеңес Одағы агрессияға қарсы Лиганың көмегімен
күрес жүргізу мүмкіндігін толығымен пайдалану мақсатымен осы бағыттағы
арнайы жауапкершілікті Лига Кеңесіне жүктеп және оны бейбітшілік мүдделерін
қорғау жолындағы әрекеттерге мәжбүр етуді ұсынды.Лига Кеңесіне мүше елдің
бірінде соғыс болған жағдайда, осы ұсыныстарға сәйкес бұл жағдай туындаған
күннен бастап, үш күн мерзім ішінде Бас Хатшыға хабарлануы керек болатын.
Кеңес шақырылған сәттен бастап, дәл осындай үш күндік мерзім ішінде
ол Лига Статутының 16-бабына сәйкес қолдануға мүмкіндік беретін шарттар бар
екендігі жөнінде шешім қабылдауы керек болатын.Бұл жағдайда агрессияның
құрбаны болып отырған және соғыс өртін тұтатқан елдерді есепке алмағанда,
ең кем дегенде Лига Кеңесі мүшелерінің 34 бөлігі дауыс берген жағдайда,
бұл шешім қабылданды деп есептеледі. Лига құрамындағы Совет еліне қарсы
жақтардың бұл іске кедергі жасау мақсатымен астыртын түрде қарсы әрекет
істеп, іріткі салудың салдарынан бұл ұсыныстар да қабылданбаған күйінде
қалды.
1939-жылдың желтоқсан айында Ұлттар Лигасының Кеңесі өзінің соңғы
сессиясына жиналған сәтте, өзін өзі өлтірушілікпен тең болатындай масқара
іске барып, Кеңес Одағын Лига мүшелерінен шығару жөнінде шешім қабылданды.
Сөйтіп бейбітшілік жолында белсенді күрес жүргізген жалғыз ел ресми түрдегі
міндеті бейбітшілікті сақтай ісі болып табылатын ұйымның мүшелігінен
шығарылды.
Осы актіден кейін Ұлттар Лигасы іс жүзінде қызметін тоқтатты, ал
1947 -жылдың шілде айында бұл ұйымның жұмысы ресми түрде доғарылды.
Екінші дүниежүзілік соғыс Ұлттар Лигасының "бейбітшілікті сақтаушылар"
деген бет пердесін түпкілікті түрде әшкереледі.
Ұлттар Лигасының қайғылы "тәжірибесі" адамзат баласы үшін қымбатқа
түсті.Сондықтан да, Біріккен Ұлттар Ұйымын құрушылардың алдында осындай
өрескел кемшіліктерді қайталамайтын және жер бетінде баяянды бейбітшілік
салтанат құруын қамтамасыз ете алатын халықаралық ұйым құру жөніндегі
маңызды міндет туындады.
Лиганың тәжірибесі сондай - ақ, тиімді түрдегі ұжымдық
қауіпсіздік жүйесін құру және қарусыздандыру бағдарламасын іс жүзіне асыру
қажет екендігіне айқын айғақ болды.
2. Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылу мәселелері.
Біріккен Ұлттар Ұйымы бүкіл дүниежүзілік ұйым болғандықтан, үлкенді-
кішілі мемлекеттердің арман - мүдделерін өз мойнына алды.Бүкіл жер шарын
қамтитын тұрақтылық пен тепе-теңдік қалыпты сақтап тұруда бұл ұйымның
атқарған ролі ерекше.БҰҰ адамзат баласының XX-ғасырдың бірінші
жартысындағы қолы жеткен өрелі табыстарының бірі болып табылады.
БҰҰ екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында гитлерлік Германия және
оның одақтастарының сөзсіз жеңіліске ұшырайтындығы мәлім болған кезде,
жаңа әлемдік тәртіп құру қажеттігіне байланысты туындаған ұйым.
1944-жылдың 21-тамызында Думбартон - Окс (Вашингтон маңайындағы
елді мекен) қаласында АҚШ, Англия және КСРО-ның өкілдері, бұдан соң АҚШ,
Англия және Қытай елдерінің өкілдерінің қатысуындағы конференция шақырылған
болатын. Конференциядағы Совет делегациясын сол кездегі КСРО-нің АҚШ-тағы
елшісі Громыко басқарды. Конференция бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау
жөніндегі халықаралық ұйым туралы ұсынысты, Жарғының жобасын және бұл
ұйымды құруға байланысты басқа да материалдарды дайындады. Бұдан былайғы
уақытта ұйым Біріккен Ұлттар Ұйымы деп аталатын болды.
Думбартон - Окста (АҚШ-та) өткізілген конференцияда КСРО, АҚШ,
Англия, Қытай сияқты Ұйымның тұрақты мүшелері бірауыздан шешім қабылдаған
жағдайда ғана Қауіпсіздік Кеңесінің шешімдері күші бар болуы қажеттігі
жөнінде ұсыныс жасалды. Сөйтіп, бес ірі мемлекеттердің бірауыздылық қалыпта
тыйым салу құқығы жөнінде талап туындады.
Бұл ретте АҚШ бір ерекше жайды ескеруді ұсынды. Бұл ерекшелік
бойынша Кеңеске мүше болып саналатын мемлекеттердің бірі қандай да бір дау
- дамай жағдайларға араласатын болса, онда Кеңес осы дау-дамайлы мәселелер
бойынша туындаған мәселені айқындау кезінде жоғарыда аталған Кеңес
мүшесінің дауысы есепке алынбауы тиіс. Американдықтардың тарапынан
ұсынылған бұл ұсынысты қабылдаудың нәтижесінде , ірі мемлекеттер осы
ұсыныстың негізін бір-біріне қарама-қарсы қалыпта қоюы мүмкін еді. Соның
салдарынан олардың араларындағы өзара қарым-қатынасқа айтарлықтай нұсқан
келеді. Ірі мемлекеттер арасындағы өзара әрекеттестік жағдайдағы қарым-
қатынас болмаған жағдайда БҰҰ жан-жақты әрі көп жағдайды қамти алатын ұйым
ретінде бар болуы мүмкін емес еді. Осындай жағдайда Батыс мемлекеттердің өз
мүдделері тұрғысында дауыс беруінің салдарынан қандай да бір мемлекет
немесе мемлекеттік топтарға қатысты әскери және экономикалық тұрғыдан
жазалау жөніндегі шешімдер қабылдануы мүмкін еді. Осылай болған күнде сол
мемлекеттермен және мемлекеттік топтпрмен дипломатиялық қарым-қатынастың
үзілуі мүмкін екендігінен қауіптенген Кеңестер Одағы Америка Құрама
Штаттарының Қауіпсіздік Кеңесінде дауыс беру тәртібін қабылдаудан бас
тартты. Бұл мәселе Думбартон-Окста өткен конференцияда шешілмеген күйінде
қалды.
1944 жылдың желтоқсан айында АҚШ президенті Ф.Рузвелд Қауіпсіздік
Кеңесінде дауыс беруді айқындайтын жаңа тұжырымдаманы ұсынды:
" 1. Қауіпсіздік Кеңесінің әрбір мүшесі бір-бір даусқа ие болады. 2.
Ресми тәртіп мәселесі жөніндегі Қауіпсіздік Кеңесінің жеті мүшесі дауыс
берген жағдайда қабылданады." Осыған орай жұмысының ресми тәртібін анықтау
кезінде Кеңестің тұрақты мүшелерінің бірауыздылық жағдайда болуы талап
етілмейді. Американдықтардың ұсынған 3-тармақты ұсыныстарының маңызы
ерекше болады: " 3. Қауіпсіздік Кеңесінің басқа да көптеген мәселелер
бойынша", басқаша айтқанда процедуралық мәселелер бойынша барлық тұрақты
мүшелердің бір - біріне үйлес келетін дау-дамайға қатысушы жақтар Жарғының
бөлімдеріне сәйкес келетін дау-дамайды бейбіт түрдегі қалыпқа келтіріп,
реттеу мәселесін қамтитын шешімдерді қабылдау кезінде тартынып отыруы тиіс.
Сөйтіп, осы ұсынысқа сәйкес бір ауыздылық принципі екі жағдайда:
Қауіпсіздік Кеңесіндегі қандай да бір ресми істі (процедураны) анықтау
кезінде және Кеңестің мүшесінің (тұрақты мүшелерін қоса алғанда) дау-
дамайға қатысты болып, осы дау-дамайларды бейбіт жолмен шешу жөнінде шешім
қабылдаған жағдайда, егер мәжбүр ету құралдарын қолдану арқылы -
экономикалық, теміржолдық, теңіздік және басқа да байланыс түрін тоқтату,
ақыр аяғында , әскери күштерді пайдалану туралы сөз болып отырса, онда
Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшелері қандай да бір дау-дамайға
қатысушылар болуына қарамастан, шешім Кеңестің тұрақты мүшелерінің бір
ауыздылық қалпын алдын ала қарастырады.
Қырым конференциясында үш мемлекетттің басшылары біріккен Ұлттар
Ұйымының Жарғысын дайындауды аяқтау мақсатымен 1945 жылдың сәуір айында
Біріккен Ұлттар Ұйымының конференциясын шақыру жөнінде келісімге келді. АҚШ
пен Англия, Украина мен Белорусь елдері БҰҰ ұйымын құрын ұйымдастырушы
мемлекеттер қатарынан саналуы қажет екендігі жөніндегі КСРО-дің Сан-
Францискода жасалған мәлімдемесін қолдауға міндеттенді.
1945 жылдың 25 сәуірі әлемдік дипломатиядағы умытылмастай оқиға болды.
Бұл күні Сан-Франциско қаласында Біріккен Ұлттар Ұйымының конференциясы
ашылды. Жер бетінде бейбітшілік пен халықаралық қауіпсіздікті сақтау
жолында бейбітшілік сүйгіш мемлекеттердің ықпалды күшін біріктіруге ундеп
шақыру міндетін атқаратын халықаралық ұйымды ұйымдастыру бұл конференцияның
басты мақсаты болды.
Сан-Францискода өткен конференция жұмысының қорытындысында жаңа
халықаралық ұйымның іргетасы қаланды,
Жер бетінде бейбітшіліктің салтанат құруына деген талпыныстың зор
болғаны сондай, конференцияға өкілетті болған өкімет басшыларының түгелі
дерлік БҰҰ-ның Жарғысын бірауздан қабылдауға деген тілек-ниеттері зор
болды.
Конференцияға қатысқан елуден астам елдер БҰҰ-ның Жарғысына қол
қойды. Конференцияға қатысушы елдердің қатарында - Австралия, Аргентина,
Белоруссия, Бельгия, Боливия, Бразилия, Ұлыбритания, Венесуэла, Гаити,
Гватемала, Гондурас, Греция, Дания, Доминикан Республикасы, Египет, Ирак,
Иран, Канада, Қытай, Колумбия, Коста-Рика, Либерия, Ливан, Люксембург,
Мексика, Нидерланды, Никарагуа, Жаңа Зеландия, Норвегия, Панама, Парагвай,
Перу, Сальвадор, Сауд Аравиясы, Сирия, КСРО, АҚШ, Туркия, Украина,
Уругвай, Филиппины, Франция, Чехославакия, Чили, Эквадор, Эфиопия,
Югославия, Оңтүстік Африка Республикасы болды. Ал Польша конференцияға
қатысуға ұсынылмағанына қарамастан, КСРО-ның талап етуінің арқасында БҰҰ-
ұйымының бастапқы мұшесі ретинде БҰҰ-ның Жарғысына қол қою құқығына ие
болды.
Жарғынаң өз күшіне енуіүшін КСРЩ, АҚШ, Англия, Франция, Қытай
мемелекеттері беітін, оған заңды кұш беруі (ратификация) қажет болды. 1945
жылдың 24 қазанында БҰҰ-ның Жарғысы өз күшіне енуіне байланысты бұл күн
БҰҰ күні ретінде еркше салтанатпен аталып өтіледі.
Қызу пікір талас жағдайында БҰҰ Бас Хатшысының ролі мен занды құқығы
туралы шешім қабылданды. Ал, Думбартон-Окста өткен конференцияда пікірлер
бөлініп кетті. АҚШ президенті Ф.Рузвельд Бас Хатшының атқаратын қызметі тек
мемлекеттер арасындағы келістірушілік қызметін атқаруға байланысты
қызметпен шектелуі керектігін айтты.
Соған қарамастан, конференцияның аяғында Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас
Хатшысы бүкіл дүние жүзілік ұымның негізгі әкімшілік қызметін атқаратын
негізгі тұлға болатындығы жайлы шешім қабылданды.
БҰҰ-ның жүйе ретінде құрылу негізі
Біріккен Ұлттар Ұйымының Жүйесі өзінің қазіргі заманға сай түрінде
ұзақ уақыттар бойында қалыптасты.
БҰҰ жүйесі осыдан жүз жыл бұрын дүниежүзілік қауымдастықты басқару
механизмі ретінде туындаған болатын. Он тоғызыншы ғасырдың орта шенінде
алғашқы халықаралық үкіметаралық ұйымдар пайда болды. Бұл ұйымдардың пайда
болуына бір бірін жоққа шығаратын екі себеп себепкер болды. Біріншіден,
ұлттық тәуелсіздік алу және дербес мемлекет болуға талпынған буржуазиялық
демократиялық революциялардың пайда болуының нәтижесінде және екіншіден,
мемлекеттердің бір-бірімен өзара тәуелді және өзара байланысты болуы
жөніндегі теңденцияны тудырған ғылыми техникалық революцияның жемістері
себепкер болды.
Алғашқы халықаралық ұйымның тууы жөніндегі күні бүгінге жиін
талас тудырып келеді. Халықаралық аренадағы заңгерлер мұндайда 1815
жылы Реин өзені бойында туындаған кеме қатынасы жөніндегі
орталық комиссияны атап көрсетеді. Қатаң түрдегі арнайы құзырлық
билікті сипаттайтын халықаралық өзендердің бойымен Еуропа және
американдық комиссиялардан басқа Батыс Ириан сияқты шын мәнінде
колониалдық емес квазикониалды) ұйымдар он тоғызыншы ғасырда
құрыла бастаған болатын. Мәселен, Батыс Иран және әкімшілік одақтар ұзақ
уакыт өмір сүрген жоқ.
Әкімшілік одақтары ғана үкіметаралық ұйымдарды дамытудың
анағұрлым ыңғайлы да қолайлы түрі екендігі мәлім болды.
Үкіметаралық ұйымдар мемлекеттердің белгілі бір салалары
арнасында өзара әрекеттестік жағдайында қызмет атқару ісін басты міндет
етіп қойған әкімшілік одақтарына ұқсас түрінде тұтас бір ғасыр бойына
өркендеді.
Жиырмасыншы ғасырдың бас кезінде көптеген мемлекетттердің жайбарақат
қалыппен дамуы белгіленген.
Соғысты болдырмау және бейбітшілікті қолдау жөніндегі бүкіл
жер шарын қамтитын (глобальды) үкіметаралық ұйымдарды құру идеясы бұрынғы
кездерден-ақ адамдардың ой-санасын билеп келді.
Ұлттар Лигасына негіз болған (1919 ж.) осындай жобалардың бірі Саяси
және халықаралық өзара қарым-қатынас жағдайында бірлесіп қызмет істеудің
тиімді құралы (инструменті) бола алмады.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан екінші дүниежүзілік соғыс болған
аралықтардағы уақыт ішінде халықаралық бейбітшілік және кауіпсіздік
проблемаларын жасау ісі өте баяу түрде атқарылды.
Екінші дүниежүзілік соғыс өзінің ауқымы, фашистік армиялардың қолданған
зорлық-зомбылық шаралары (террор) бейбітшілік және қауіпсіздік ісін
ұйымдастыру жөніндегі өкіметтік және қоғамдық қызметке бастайтын мықты
ықпалды күш болды.
Өкіметтік деңгейдегі халықаралық бейбітшілік ұйымын құру мәселесі
шын мәнінде соғыстың алғашқы күндерінен бастап туындады. Ғылыми
әдебиеттерде одақтастардың ішінде кім және қандай құжат бойынша Бірріккен
Ұлттар Ұйымын құру жөнінде бірніші болып ұсыныс жасағандығы жөнінде ала
ауыздық белгісі байқалады. Батыс елдерінің ғалымдары 1941-жылдың 14-
тамызында Рузвельт пен Черчильдің Атлантикалық Хартиясын осындай
құжаттардың қатарына жатқызды. Кеңес зерттеушілері 1941-жылдың 4-
желтоқсанында жарық көрген Кеңестік-Польшалық халықаралық саясат жөніндегі
бірігіп жасаған мәлімдемесіне (декларациясына) сүйене отырып, сілтеме
жасайды.
1941 жылдың 14 тамызында Франклин Делано Рузвельт және Құрама
Корольдіктің премьер-министрі Уинстон Черчилль соғыс жағдайында да,
бейбітшілік жағдайында да басқа да еркін елдермен бірге жұмыс істеуге деген
ықыласы негізінде міндеттеме қабылдайтыдықтары жөніндегі құжатқа қол
қойған болатын. Кейін келе бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдауға
бағытталған халықаралық жағдайда бірлесіп қызмет істеу принциптер жинағы
Атлантикалық Хартия деген атты иеленді. Біріккен Ұлттар алғашқы нұсқалары
1944 жылдың қыркүйек-қазан айларында Вашингтон конференциясының мәжілісінде
жасалған болатын. АҚШ, Құрама Корольдік, КСРО және Қытай қатысқан осы
конференцияда болашақ ұйымның мақсаты, құрылымы және атқаратың қызметі
жөнінде келісім жасады.
Бейбітшілік, қауіпсіздік және мемлекетаралық қарым-қатынас
жағдайындағы қызметтестік ісінің барлық салаларында кең ауқымды құзыры бар
саяси сипат, осы ұйымның ең көрнекті ерекшеліктері болып саналады.
Бейбітшілікті нығайту ісін қолға алумен айналысатын жаңа ұйым
құрылған күннен бастап барлық мемлекеттердің экономикалық және әеуметтік
даму мәселелері тұрғысында өзара әрекеттестік жағдайында бірлесіп қызмет
етулеріне деген сенім пайда болды.
Айта кететін жайт, алғашқы кезде жаңа өкіметаралық ұйымның құзырындағы
қызметтер көлемі жөнінде одақтас мемлекеттердің түсініктері бір-бірімен
сәйкес келмейтін еді.
Кеңес елінің өкілдері үлкенді-кішілі мемлекеттер араларындағы
экономикалық қатынастарды оңды арнаға бағыттау қажеттігі және басқару ісі
мемлекеттердің тікелей ішкі қызметтерінің құзырында болуы қажеттігі
жөніндегі сара пікірлерін көпшіліктің назарына ұсынды. Экономикалық
қатынастарды халықаралық-құқықтық тұрғыда басқарып, жөнге салу
(регулирование) туралы ұсыныстар мемлекеттің дербестігін құрметтеу және
мемлекеттің ішкі қызметіне араласпау жөніндегі қағидаларға қарама қайшы
келді.
Экономика саласында өкіметаралық ұйым құру нарықтық либерализм
принциптерімен үйлеспейтіндігі жөнінде өзінің ұстанатын позициясын
білдірді. Бірінші кезекте жеке меншікке қол сұқпаушылық және
мемлекеттің ішкі экономикалық байланыстарына араласуға шектеу қою
туралы сөз етті.
Сөйтіп, әлеуметтік экономикалық салада БҰҰ Ұйымының
құзырлығы жөнінде бірауыздылық байқалмады. Бір-біріне толық турле қарама-
қарсы келетін екі жақтың өкілдері Ұйымның кен ауқымды құзыры мемлекет
аралық әлеуметтік экономикалық даму саласындағы өкілеттік құзыры заң
жолына қайшы екіндігі жөнінде екі жақтың өкілдері бір-біріне толық түрде
қарама қарсы келетін ұсыныс пікірлерін білдірді.
Ақыр аяғында дипломатиялық шараларды қолданып болған соң, Біріккен
Ұлттар Ұйымының үлесіне мемлекет аралық экономикалық әләуметтік
экономикалық салада өзара әрекеттестік жағдайында қызмет атқару ісін
үйлестіру жөнінде өзара келісуден туатын келісім (компромисное)
тұрғысындағы шешім қабылданды[6].
Үйлестірушілік және келісімге келтіру (координация) жөніндегі
міндеттер жалпы түрде қисындалып, мазмұндалып, Экономикалық және Әлеуметтік
Кеңеске жүктелді.[7] Қауіпсіздік Кеңесіне қарағанда ЭӘК бастапқы кезде өз
саласында мейлінше қысқартылған құзырларға ие болып жүрді.
Соңғы болған жағдайлар БҰ Ұйымына мемлекеттердің әлеуметтік
экономикалық мәселелер тұрғысындағы өзара байланысты жағдайдағы
қызметтестіктің байыпты орталығына айналуына жол ашпады.
БҰҰ-ның бұл процестер тұрғысындағы құрылымдық параметрлері тар
болғандықтан, үкіметаралық институттар жүйесін құру қажет болды. Бұл
институттар үшін БҰҰ үйлестіру орталығы ретінде қызмет етті. Бұл жүйеге
бұрыннан бар және жаңадан құрылған, арнайы мамандандырылған үкіметаралық
ұйымдар енді.
Ұлттар Лигасының бұл мәселе тұрғысындағы тәжірибесі БҰҰ Жарғысында
ескерілді. Өйткені, бұл құжатта БҰҰ-ның ЭӘК арнайы келісімін жасау тәртібі
жағдайында арнайы мамандандырылған мемлекет аралық мекеме Біріккен Ұлттар
Ұйымымен байланыс жасайды.
Сөйтіп, арнайы мамандандырылған мемлекет аралық мекемелер үкіметаралық
дербес ұйым күйінде қалды. Ал олардың БҰҰ мен байланысы өзара әрекеттестік
жағдайында қызмет ету және іс-әрекеттерді үйлесімге келтіру сипатына ие
болды.
1.3. БҰҰ-ның қызметін реттеудің құқықтық жағдайы
Жарғыны бекіту
БҰҰ-ның Жарғысын жасау кезінде Қауіпсіздік Кеңесінде қабылданатын
мәселелердің тәртібі жайлы ұйғарым жасап, келісім қабылдауға байланысты
мәселелерді қабылдау кезінде өте көп қиындықтар туды. Ұйым барлық
мемлекеттердің, атап айтқанда бейбітшілікті қамтамасыз ету барысында
анағұрлым көп дәрежедегі ықпалды күші бар ұлы мемлекеттердің өзара
ынтымақтастық, қарым-қатынас жағдайында қызмет етуінің манызды құралы болуы
қажеттігі ескерілді.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысын бекіту тәртібі оның - 110 бабында
белгіленген. Жарғының баптың мәтіні Сан-Францискода өткен IV-2 Комитет 4
ірі мемлекеттердің ұсыныстары бойынша дайындап, жасаған болатын. Осы
баптың 1 тармағына сәйкес Жарғыға қол қоятын мемлекеттердің
конституциялық тұрғыда қандай да бір істі атқару тәртібіне сәйкес
бекітіледі, - деп көрсетілген.
Бұл конституциялық іс атқару тәртібі әртүрлі мемлекеттерде
бір бірімен ұқсамайтын қалыпта болып келеді: бір мемлекетте
халықаралық келісімді бекіту үшін бұл ресми іске парламенттің немесе оның
палаталарының бірі қатысуы талап етілсе, басқа мемлекеттерде
шартты бекіту ісі мемлекет басшысының төтенше билігіне жатады. Халықаралық
келісімдерді бекіту ісі әсіресе Америка Құрама Штаттарында өте күрделі
болып келеді. Бұл істі жүзеге асыру үшін сенаттар мәжілісіне
қатысушы сенаторлардың кәсіби жағынан әбден ысылған сенаторлардың
көпшілік бөлігінің (23) келісім беруі талап етіледі.
Сонымен, 1945 жылдың 27 желтоқсанында Біріккен Ұлттар Ұйымының
бастапқыда сайланған мүшелерінің барлығы - 51 мемлекет Біріккен Ұлтар
Ұйымының Жарғысын бекітуге қатысты.
Әдетте, бекітілген грамоталар халықаралық келісім қай елдің
территориясында қабылданса, сол мемлекетке сақтауын сол мемлекетке
сақтауна өткізу дәстүрге айналған болатын. Осыған орай БҰҰ Жарғысының 210
бабының 2-тармағына сәйкес: Бекітілген грамоталар Америка Құрама
Штаттарының Өкіметіне сақтауға өткізілуі тиіс депжазылған
болатын. Жарғыға кол қойған үлкенді- кішілі мемлекеттердің
барлығы өзддерінің грамоталарының сақтауға тапсырылғандығы жөнінде
хабарлама жасап тұруға міндетті болатын (ол тағайындалған жағдайда).
Жарғының 110 бабындағы 3-тармаққа сәйкес: Қытай Халық республикасының,
Францияның, Советтік Социалистік республикалар Одағының, Ұлыбритания құрама
корольдігінің және Солтүстік Ирландия мен Америка Құрама Штаттарының және
Жарғыға қол қойған басқа да мемлекеттердің бекіту грамоталары сақтауға
өткізілген күннен бастап Жарғы өз күшіне енеді (мемлекеттер бұл ретте
ағылшын тілінде жазылған атаулары бойынша алфавиттік тәртіппен аталып
өтіледі. С. К.) Америка Құрама Штаттары халықаралық шарттың бекітілуі
жөніндегі грамоталардың сақтауға өткізілгендігі туралы хаттама жасап, оның
көшірмесін Жарғыға қол қойған мемлекеттерге жеке-жеке салып жіберді.
Сөйтіп, Жарғы ол 5 ірі мемлекет және басқа да мемлекеттер қол қоюымен
өз күшіне енді.
Яғни, Жарғы өз күшіне ену үшін 29 бекіту (5+24) болып және бұл
мемлекеттердің қол қойған бекіту грамоталары АҚШ өкіметіне сақтауға
өткізілуі тиіс болатын. Сақтауға 29-грамота тапсырылғанда, Жарғының өз
күшіне енуі айқындалады. Осыдан кейін АҚШ өкіметі жоғарыда аталып өтілген
хаттаманы жасап, Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше елдерге осы құжаттың
көшірмесін салып жіберуі керек.
II БӨЛІМ.
БҰҰ-ның ОРГАНДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ.
2.1. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
БҰҰ-ның Жарғысына сәйкес жаңа дүниежүзілік ұйымның алты негізгі
органы құрылған, олар: БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі, Бас Ассамблея,
Хатшылық, Экономикалық және әлеуметтік кеңес, Қамқоршылық кеңесі,
Халықаралық соты. Сонымен бірге, Жарғыда Бас Ассамблеяның келісімімен
ББҰ-ның мамандандырылған мекемелері ретінде басқа да өзін-өзі басқаратын
ұйыдарын құруға жол беріледі; атап айтқанда осы ереже Қауіпсіздік Кеңесіне
бітімгершілік күштерін құруға мүмкіндік берді.
ҚАУІПСІЗДІК КЕҢЕСІ
Мүшелік. Қауіпсіздік Кеңесін 5 тұрақты мүше - Ұлыбритания, Қытай,
Ресей (іс жүзінде КСРО-ның мұрагері), АҚШ, пен Франция және Бас Ассамблея
екі жыл мерзімге сайлайтын 10 мүше кіреді; қайта сайлауға жол берілмейді.
Тұрақты емес мүшелер мына аймақтардан: Африка мен Азиядан, Шығыс Еуропадан
-1, Латын Америкасынан -2 жэне Батыс Еуропадан -2, сондай-ақ, Австралия мен
Канаданы қоса алғанда, басқа аймақтардан да сайланады. Қауіпсіздік Кеңесі
оның үздіксіз қызмет атқаруы, ал оның мұшелері әрбір өкілінің БҰҰ-ның штаб-
пәтерінде тұрақты болуы көзделіп құрылады. Кеңесте төрағалық ету әрбір
мүшеге бір ай бойы беріледі, төрағаларды белгілеу олардың есімдерінің
ағылшын әліпбиі бойынша орналасуына сэйкес жүргізіледі.[8]
Өкілеттігі. Жарғыны жасаушылар Қауіпсіздік Кеңесін (ҚК) ұйымның шешуші
элементі ретінде қарастырған. Соғыс кезінде Үлкен бестік БҰҰ топтарында
үлкен бестік ретінде белгілі Тұрақты мүшелер кеңесіне
біріктіріледі, оның бейбітшілік пен қауіпісіздік жөнінде кең өкілеттіктері
болады. Жарғының басқа ережелерінде тек ҚК-нің қарарлары ғана міндетті
болады деп пайымдалады; БҰҰ-ның барлық басқа органдар шешімінің тек
ұсынымдық сипаты бар. Бұл Кеңес пікірсайыстар ұйымдастыруы және оны бейбіт
жолмен шешуді қамтамсыз етудің құралдарын ұсынуы мүмкін немесе оның әр
алуан санкцияларды - дипломатиялық қатынастарды үзуден бастап ұжымдық
әскери шараларды қолдануға дейін құқығы болады. Жарғы бойынша Әскери-штаб
комитеті құрылған, ол БҰҰ-ның бітімгершілік күштерінің әскери
операцияларының "стратегиялық бағытын" анықтайды (бұл орган ешқашан да
қызмет атқарған емес).
Бітімгершілік күштеріне бақылау жасаудан басқа, Қауіпсіздік Кеңесі Бас
Ассамблеяға жаңа Бас Хатшыны тағайындауға қатысты ұсыным береді[9].
Міндеттері. Қауіпсізідік Кеңесі құрамының аз болуы оның
отырыстары мен акцияларын жедел өткізуіне жәрдемдесетін маңызды фактор.
Сонымен бірге, оның тұрақты мүшелерінің бірауызды шешімі қажет болған кезде
елеулі рәсімдік проблемалар туындайды.
Қырғи-қабақ соғыстың нәтижесінде қалыптасқан батыс пен шығыс саяси
блоктарының арасындағы бөліну бағыты Кеңес тарихының үлкен бөлігі бойында
оның қызметіне кеселін тигізді. Кеңестік блоктың ыдырауымен бірінші кезекке
бай және кедей елдер арасындағы қайшылықтар қойылды. Қаржы және саяси
ынталандыруларды пайдалану немесе Кеңеске кіретін дамушы елдердің
үкіметтеріне қоқан-лоққы жасау, оларды ықтимал пайдалану мүмкіндіктеріне ие
бола отырып, АҚШ осы алауыздықтарды жойып, ортақ шешімдер қабылдауға қол
жеткізді.
Отырыстары. Ресми түрде Қауіпсіздік Кеңесі ұдайы отырыс өткізеді,
сонымен бірге жалпыға бірдей бейбітшілікке елеулі қатер төндіретін
мәселелерді жедел қарау үшін де жиналуы да мүмкін. БҰҰ-ның бас хатшысы, кез
келген органы, немесе БҰҰ-ның кез келген мүше мемлекеттері Қауіпсіздік
Кеңес отырысын шақыруды талап етуі мүмкін. Кеңесте төрағалық ету әр өкілге
бір ай бойы беріледі, оларды белгілеу елдер атауларының ағылшын әліпбиінде
берілуі тәртбінде жүргізіледі.
Дауыс беру. Бейбітшілікті қолдау үшін жауапкершілікті өзінің міндетіне
алған Үлкен бестік елдері Қауіпісіздік Кеңесіне тұрақты мүше болуды және
оның өздері үшін кез келген елеулі мәселе бойынша тыйым салу құқығын қоса
алғанда, белгілі бір артықшылықтарды талап етті. Жарғыда тыйым салу
"Кеңестің тұрақты мүшелерінің бірауыздылығы принципі" ретінде белгілене
тұрса да, іс жүзінде ол шешіммен келіспеуді білдіреді. Тыйым салу құқығы
БҰҰ-ның жаңа мүшелерін қабылдау кезінде, бейбітшілікке қатер төндіретін
қадамдарға қарсы әрекеттер кезінде, жанжалдарды бітімгершілікпен шешу
туралы ұсыныстар бойынша, Жарғыға толықтырулар ензізуді талқылау кезінде
және бас хатшыны сайлау кезінде қолданылады. Ол ол ма, Үлкен бестік дауыс
беру рәсімдерінің принципті сипаты болады және осының нәтижесінде ол тыйым
салу құқығына жатады деп тұжырымдады. Сөйтіп, алғашқы сәттен-ақ тыйым салу
құқығын дерліктей шектеусіз қолдану осы органның тиімді жұмыс істеуіне
күмән келтірді.
Алайда, бұл құқық мейлінше сирек қолданылды, өйткені Қауіпсіздік Кеңес
бірауыздылықты қамтамасыз ете отырып, тыйым салу құқығын қолдануға қатерлі
қарарды жұмсартуды көздеді. КСРО тыйым салуды, әдетте, батыстық бағдар
ұстаған мемлекеттердің БҰҰ-на қабылдауға кедергі келтірді. Бұндай
кедергілерді алғашқы жылы жиі пайдаланды. АҚШ тыйым салу құқығын 1970 жылы
алғаш рет қолданды және содан бері қарай оны көбінесе адам құқығына қатысты
Израиль саясатын сынайтын мазмұндағы қарарлардың тармақтарын талқылау
немесе олардың араб жерлерін басып алуын айыптау жағдайларында қолдануда.
Тарихы. 1950-ші жылдардың бас кезінде қырғи-қабақ соғыстың күшеюі
салдарынан ҚК-нің маңызы нашарлай бастады. Осыған сәйкес халықаралық
бейбітшілік пен кауіпсіздік проблемасы барған сайын Бас Ассамблеяның
талқылауына шығарылып жүрді. Кеңес отырысы сирек ретте: мысалы, егер 1948
жылы ол 168 рет жиналса, 1955 жылы тек 23 қана отырыс өткізді.
1960-шы жылдары Кеңестің бұрынғы маңызы қайтадан жандана түсті. КСРО
мынадай қорытындығы келді: өмірлік маңызы бар мәселелер жөніндегі
шешімдерді мүмкіндігі аз Ассамблеядан гөрі Қауіпсіздік Кеңесінде қабылдау
жақсы болар еді деген пікірді ұстанды. Бұл көзқарасты Вашингтон қостады.
Көкейтесті проблемаларды шешуге ұмтылыс жасай отырып, Қауіпсіздік
Кеңесі барлық уақытта да тиімді іс-қимыл жасай қоймады. 1946 жылы оған Иран
мен КСРО-ны келісімдер столына отырғызудың сәті түсті. 1947-1949 жылдары
БҰҰ Индонезияның Құрама Штаттары мемлекетін құруға
жәрдемдесті. ҚК-нің 1946-1955 жылдарға дейін созылған Грек және КСРО
арасындағы дау тұрғысындағы айқындамасы онша сенімді бола қойған жоқ.
1947 жылы басталған Үндістан мен Пәкістан арасындағы Кашмир үшін
күресте ҚК делдалдық тактикасын ұстанды, бірақ ол ұзақ мерзімді келісімге
қол жеткізе алмады.1967 жылы Кеңес алты күндік араб-израиль соғысының қызу
атыстарын тоқтатуға қол жеткізді. Израиль № 242 қарарға сәйкес соғыс
кезінде басып алған аумақты босатуға тиіс бола тұрса да, АҚШ-тың тыйым
салуы Израиль эскерлерін мәжбүрлі түрде шығаруға жасаған әрекеттерін
тежеді. 1968 жылы Батыстың бастамашылығы бойынша КСРО-ның Чехославакияға
баса-көктеп енуі айыпталды, бірақ тиісті шешім КСРО-ның тыйым салуымен
тұйыққа тірелді. АҚШ Кеңесте өзінің көпшілік дауысынан айырылғандықтан, ол
жиі ретте тыйым салу құқығына жүгінді. 1970 жылғы наурыз айында АҚШ алғаш
рет Оңтүстік Родезиядағы (қазіргі Зимбабведегі) ақ азшылықтың билеуші
режиміне қарсы күш қолдануының жолын кесу үшін тыйым салу құқығын
пайдаланды. 1977 жылы АҚШ ОАР-на қару-жарақ жеткізуге тыйым салуды
санкциялады, сонымен бірге, оңтүстік африкалық үкіметке қарсы толық көлемде
экономикалық санкциялар енгізуді көздеген қарарына тыйым салған Ұлыбритания
мен Францияға қосылды.
1978 жылғы желтоқсан айында, Вьетнам Кампучияға баса-көктеп енген
кезде қызылдар тобырлары тарапынан зұлматты тоқтату үшін басқыншылық
шабуылды айыптаған Кеңес қарарына КСРО тыйым салды. Қарарды Демократиялық
Кампучияның БҰҰ-дағы өкілі қызылдар тобырларының үкіметі атынан ұсынды.
Осыдан 12 жыл өткен соң Кеңес Кампучияға БҰҰ-ның ең ірі бітімгершілік
адамдар тобын кіргізді, оның құрамында 22 мың әскерилер мен азаматтар
болды, олар барлық үкіметтік қызметтерді және 1993 жылы өтетін сайлауға
дайындықты бақылауды жүзеге асыру үшін жіберілді.
1980 жылы Кеңес әскерлері Ауғанстанға басқыншылықпен кірді. КСРО
агрессияны айыптауымен байланысты Кеңестің қарарына тыйым салды. Он жыл
дипломатиялық күш-жігер жұмсаудан және кеңес әскерлерін Ауғанстаннан
шығарғаннан кейін Қауіпсіздік Кеңес бейбітшілік процесін қолдап, сайлауға
БҰҰ-ның байқаушыларын жіберді.
Сондай-ақ, осы жылдары Қауіпсіздік Кеңес Никарагуадағы жанжалдармен де
айналысты. 1983 жылдан бастап Никарагуадағы соғысты болдырмау жөнінде
шаралар қолданылды, ал, 1985 жылы Кеңес Никарагуаның саяси, экономикалық
және әлеуметтік проблемаларын сырттан араласуынсыз шешу құқығын растады.
1979 жылғы Иран революциясынан кейін Кеңес АҚШ-тың кепілге алынған
адамдарын босатуға бірауыздан шақырды, бірақ, бұл ұмтылыс табысқа жетпеді.
Кеңестің Иран-Ирак соғысын аяқтауға жұмсаған күш-жігері көптеген қарарлар
қабылдауға келіп сайды: 1987 жылғы № 598 шілдедегі қарарда атысты
тоқтатудың негізгі шарттары анықталды. Кеңес, сонымен бірге атысты тоқтатау
жөніндегі келісімді бұзған жағдайда оны қадағалу үшін байқаушылар тобын
құрды.
1987 жылы Таяу Шығыста Палестина шырғалаңы басталды. АҚШ Кеңестің
басқа мүшелерінің қысым жасауымен жаулап алған аумақтарда палестиндіктердің
тұруы жағдайларын зерттеу үшін Бас хатшының өкілін жіберумен келісті. Бірақ
бұл қадам да жағдайды онша-мұнша өзгерте алмады. 1990-1991 жылдардағы Парсы
шығанағындағы дағдарыс салдарынан Таяу Щығыстағы жағдай мейлінше қиындап
кетті. Кеңес израилдықтардың, Палестинаның бейбіт халқына қарсы әскери
қимылдарына қалайша жауап қайтару туралы пікірсайысқа кірісті. 1990жылы
Омар мешітіндегі кемінде 18 палестиндіктің өлтірілуін айыптаған қарар
қабылдауы 7 апта кейінге қалдырылды, өйткені АҚШ-тың дипломаттары оның
тұжырымдамаларын жұмсарту бағытында жұмыс істеген еді.
Кеңес елі белсенділігінің арта түсуі 1990-1991 жылдардағы Парсы
шығанағындағы дағдарыстың шиеленіскен кезіне жатады. 1990 жылғы 2 тамызда
Ирактың Кувейтке шабуыл жасауынан кейін бірнеше сағат өткен соң, АҚШ елшісі
Томас Пикеринг Қауіпсіздік Кеңесінің төтенше отырысын шақыруын талап етті.
№ 660 қарар бұл шабуылды айыптады, ал 1990 жылғы 29 қарашадағы № 678 қарар
жекелеген елдерге Иракка қарсы тұруға рұқсат етті. Оны қабылдау үшін
Кеңестің 12 мүшесі дауыс беріп, 2 мүшесі (Куба мен Иемен) қарсы болды және
біреуі (Қытай) қалыс қалды. Мүше мемлекеттердің қолдауына қол жеткізген АҚШ
бұрын-соңды болып көрмеген экономикалық және саяси әрекеттерге барды. Дауыс
беру сонымен бірге кеңестік блоктың құлауымен және одан кейінгі КСРО-ның
ыдырауымен байланысты Қауіпсіздік Кеңес ендігі жерде екі өктем державаның
қарсы тайталасының қисынына бағынбайтынын білдірді. Қауіпсіздік Кеңес
талқыламастан тұрақгы мүше ретінде Ресей Федерациясын КСРО-ның орынымен
ауыстыру туралы шешім кабылдады.
1992 жылы Кампучия жөніндегі келісімге БҰҰ-ның мандаты талабын
-қарусыздану талабын орындаудан қызылдар тобырларының бас тартуы қауіп
төндірді. Әрбір үш ай сайын Иракка қарсы санкция қайта қалпына келтірілді,
мұның өзі Саадам Хұсейнді өкімет басынан кетіре алмады. Сомалидегі
азаматтық соғыс мыңдаған адамдардың ашықтыққа ұшырауына әкеп соқты, бірақ
Қауіпсіздік Кеңес соғыс жеткізілімдерін тоқтатуды енгізуден басқа ештеңе де
істей алмады.
КСРО-да және Шығыс Еуропада коммунистік режимнің құлауынан кейін
Грузия және Молдово сияқты жаңа, тәуелсіз мемлекеттерде, сондай-ақ Таулы
Карабахта этникалық күш қолдану әрекеттері өрши түсті. Қауіпсіздік Кеңес
өзінің қызметін жаңа жанжалдарды, бірінші кезекте Босния мен
Герцеговинадағы жанжалдарды шешуге шоғырландырды.
БАС АССАМБЛЕЯ
Мүшелік. БҰҰ-ның барлық мүше елдері Бас Ассамблеяда бір дауыспен
өкілдік етеді.[10]
Өкілеттігі. Бас Ассамблея форум ретінде онда дүниежүзінің ұлттарына
"кез келген мәселелерді немесе істерді Жарғының шектерінде талқылаудың"
кең мүмкіндіктер берілуі тиістігіне ден қойды. Бұл БҰҰ-ның ең толық билікті
органы емес, қайта аса ірі және барынша өкілді органы, өйткені Ассамблея
өзінің шешімдерін іске асыруға мәжбүрлеу өкілдіктері жоқ. ҚК-нің
шешімдерінен өзгешелігі Ассамблеяның қабылдаған қарарлардың міндетті күші
болмайды, бұл орайда ұлттардың бірде-бірі оның шешімдеріне тыйым алмайды.
Бас Ассамблея Экономикалық және Әлеуметтік кеңестің, Қамқоршылық
кенесінің, сондай-ақ арнаулы мекемелердің қызметін бақылайды; оған сондай-
ақ шешуші, сайлау міндеттері жүктеледі. Қауіпсіздік Кеңесімен бірлесіп
Ассамблея бас хатшы мен халықаралык соттың судьяларын сайлайды; ол БҰҰ-на
жаңа мүшелер қабылдау туралы шешім қабылдайды. Ассамблея, сонымен бірге,
тұрақты мүшелерді сайлайды. Ақыр соңында, ол БҰҰ-на мүше мемлекеттердің
әрқайсы жарнасының мөлшері мен Ұйымның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі халықаралық қатынастарда халықаралық ұйымдар маңызды рөл
атқарады. 19-ғасырдан бастап қоғамның халықаралық ынтымақтастыққа ұмтылуы
жаңа халықаралық ұйымдардың құрылуына әкелді.Олар - 1865 ж. құрылған
бүкіләлемдік Телеграф Одағы және 1874 ж. құрылған бүкіләлемдік Почта Одағы
болатын. Ал, қазіргі таңда әртүрлі құқықтық мәртебеге ие төрт мыңнан астам
халықаралық ұйымдар бар. Осы халықаралық ұйымдар жүйесінің орталығы -
Біріккен Ұлттар Ұйымы.
Біріккен Ұлттар Ұйымы - дүние жүзіндегі мемлекеттердің басым
көпшілігін біріктіретін, ең ықпалды әмбебап халықаралық ұйым.Бұл ұйымның
басты мақсаты - халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті нығайтып,
мемлекеттер арасында ынтымақтастықты дамыту. Біріккен Ұлттар Ұйымының
Жарғысы 1945 ж. 26 қазан айында күшіне енді.Осыған сәйкес жыл сайын 26-
қазан "Біріккен Ұлттар Ұйымының күні" деп аталып өтіледі.
Жұмысты зерттеу барысында кейбір ғалымдардың өз ғылыми
әдебиеттерінде Біріккен Ұлттар Ұйымының пайда болу тарихына байланысты,
яғни кім және қандай құжат бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымын құру жөнінде
бірінші болып ұсыныс жасағандығы жөнінде пікір таластарын анықтадым.Мысалы,
Батыс елдерінің ғалымдары 1941 жылдың 14 тамызында Рузвельт пен Черчильдің
Атлантикалық Хартиясын осындай құжаттардың қатарына жатқызса, кеңестік
зерттеушілер 1941 жылдың 4 желтоқсанында жарық көрген Кеңестік - Польшалық
халықаралық саясат жөнінде бірігіп жасаған мәлімдемесіне сүйене отырып,
сілтеме жасайды. Біріккен Ұлттар Ұйымы екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында
гитлерлік Германия және оның одақтастарының сөзсіз жеңіліске ұшырайтындығы
мәлім болған кезде, жаңа әлемдік тәртіп құру қажеттігіне байланысты
туындаған.
Жұмыстың мақсаты – ұйымға қатысты ұлтық, сондай-ақ шетелдік қайнар
көздерден жан - жақты мағлұматтар жинап, олармен таныса отырып, ұйымның
өткені мен бүгінгісіне талдау жасау болып табылады.
Жұмыстың өзектілігі. Біріккен Ұлттар Ұйымы қызметінің негізгі
бағыттары - жер бетінде бейбітшілік пен қауіпсіздікті жақтап,
мемлекеттердің сан алуан саладағы ынтымақтастығына жәрдемдесу, адам
құқықтары мен бостандықтарын қорғап, халықаралық құқықты жүйелеу және оның
прогрессивті дамуын қамтамасыз ету болып табылады. Осыған байланысты,
Біріккен Ұлттар Ұйымы әлемдегі саяси, экономикалық, әлеуметтік, экологиялық
және тағы да басқа тауқыметтерді шешу жолдарын, сондай - ақ Біріккен Ұлттар
Ұйымының пайда болу тарихын, оның жүйесін, әлемге, әсіресе Қазақстан
Республикасына ықпалын зерттеу үшін осы тақырыпты таңдадым. Қазақстан
Республикасы қалыптасқан геосаяси өмір болмысын және әлемдегі геосаяси
күштердің қатарындағы өзінің орнын байсалды бағалай келіп, сондай - ақ
бүкіл әлем шеңберінде әртүрлі интеграциялық топтардың жұмысына белсенді
түрде қатысады, осы арқылы ол әлемнің ғаламдық проблемаларын шешуге өз
үлесін қосып қана қоймай, сонымен бірге ұлттық мүдделерін де шешуге жол
ашады.
Қазіргі кезде Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымымен және оның
мамандандырылған мекемелерінің қызметіне белсенді түрде қатысады.Біріккен
Ұлттар Ұйымының мүшесі ретінде Қазақстан көптеген саяси тауқыметтерін
бірінші кезекте Орталық Азия аймағының қауіпсіздіне қатысты мәселелердің
шешімін іздестіруге тартылып отыр. 1996 - жылдың басында Қазақстан
бейбітшілікті қолдау жөніндегі операцияларға ықтимал түрде қатысуы үшін
Біріккен Ұлттар Ұйымының келісімдер жүйесіне қосылған 51 - мемлекет болды.
I БӨЛІМ.
БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІ.
1. Ұлттар Лигасы.
Қазіргі заманда БҰҰ - ның құрылуына байланысты жағдайлар бүкіл
дуние жүзі тарихының игіліне айналғанына қарамастан, бұл ұйымның жұмысын
әділ де шынайы түрде баяндап, түсіндіру өзінің принципті мағынасын
жоймаған. Алайда, Біріккен Ұлттар Ұйымын құруға байланысты Ұлттар Лигасының
атқарған рөлін Батыс елдері зерттеушілерінің басым бөлігі белгілі бір
бағыттылық тұрғысында баяндайтындықтарын ескере отырып, бұл мәселеге ерекше
тоқтала кеткен жөн. Лиганың қызметіне байланысты ерекше мәселелер жөніндегі
буржуазиялық әдебиеттердің: мемуарлық және монографиялық сипаттағы
әдебиеттердің ауқымы өте кең.Ол жұмыстарға тән негізгі белгі - Біріккен
Ұлттар Ұйымының және Ұлттар Лигасының бірегей ұқсастығы және сабақтастығы
бар екендігінің дәлелді болып табылуында.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысын дайындау тарихына және оны
талдауға арналған бірқатар көлемді зерттеулердің авторлары БҰҰ Жарғысы
негізінен Ұлттар Лигасының және оның тәжірибелік істері Статутының
(заңының) ережелерін еске түсіретіндігі жайлы ойларды алға тартады. БҰҰ-ның
Жарғысы,- деп жазады Л.Гудрич пен А.Симмонс,- Ұлттар Лигасының тәжірибелік
істерге байланысты қызметін құрған органдардың міндеттеме жүйелерін және
қандай да бір істің орындалу тәртібін, соған ұқсас істерді қамтиды.
"Табиғат және халықарлық ұйым" деген тақырыптағы кең ауқымды жұмыстың
авторы, Калифорния Университетінің профессоры С. Гудспид Ұлттық Лиганың
қызметін революциялық тәжірибе деп атай отырып, "бұл халықаралық ұйымның
идеясына және атқарылып жатқан жұмыс тәртібіне қосқан елеулі үлес", - деп
жазды.
Осындай пайымдауларды жоққа шығара отырып, Жарғыға және Біріккен
Ұлттар Ұйымына келелі баға беру үшін, өткен мерзімдерде жүзеге асқан
жайларды, атап айтқанда, Ұлттар Лигасын еске түсірген абзал.Өйткені, бұл
ұйым бейбітшілік пен қауіпсіздік жөніндегі халықаралық ұйым құру туралы
тырнақалды тәжірибе болып табылады. Бұл тәжірибенің сәтті болғандығы да
көпшілікке аян.
АҚШ-тың президенті В. Вильсонның пікірінше Ұлттар Лигасы Еуропалық
және басқа да мемлекеттердегі ішкі саясатқа Америка тарапынан бақылау
орнатудың маңызды құралы ретінде қызмет етуі керек болды. Басқа
капиталистік ірі мемлекеттердің басқарушылары Ұлттар Лигасын құруды
өздерінің империалистік мақсаттарымен тығыз байланыстырды.Осының бәрі
Ұлттар Лигасын "әркім өзі үшін керектісін жұлып әкете алатындай
жыртқыштар" Одағы сияқты етіп көрсетті[1].
Жоғарыда атап көрсетілген себептерге байланысты Кеңес Одағы бұл
ұйым құрылған күннен бастап 14 жыл бойына осы ұйым аумағынан тысқары болды.
Лигада Кеңес Одағы сияқты өз саясатындағы бейбітшілік жолында бір ізділік
бағытты ұстанған бейбітшілік сүйгіш елдердің басқа болмауынан Лига қызметі
жеміссіз болды. Сондай - ақ, ірі империалистік мемлекеттерге оны Лиганың
Статутында көрсетілгеніндей, бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау жолындағы
ресми түрде жарияланған мақсаттарына қарсы пайдалануына жол берді.Ұлттар
Лигасының тарихында Кеңес үкіметіне қарсы саясат туралы масқара жолдар
жазылып қалған. Өйткені, бұл саясаттың салдарынан империалистік бағыттағы
жақтаушылары ең алдымен 1920-1921 жылдары Кеңес мемлекетіне қарсы қарулы
интервенция ұйымдастырды. Ұлттар Лигасының қызметі тек осы тұрғыдан
алғанда, версальдық келісімге келтірушілердің сөздері мен істері арасында
адам төзуге болмайтындай қарама-қайшылық бар екендігіне айқын айғақ
болады[2].
Баршаға аян, Ұлттар Лигасында Америка Құрама Штаттары болған жоқ.
Оның басты себебі Америкадағы Сенаттың изоляциялық көпшілігі Версальдық
келісімді бекітіп, оған заңды күш беруден бас тартқан болатын.Алайда,
Лиганың Статутын дайындау кезінде АҚШ -тың президенті Вильсон жоғарыда
аталып өтілгеніндей, бұл іске белсене араласты.
Лиганы құру жөніндегі пікірді Вильсон алғашында Құрама Штаттар
соғысқа кіріспей тұрғанда және оның баршаға белгілі белгілі болған 14-
тармағында қисындастырылып, баяндалған бағдарламасын ұсынған болатын[3].
Ұлттар Лигасының кемшіліктері, атап айтқанда оның Статутының табиғи
байланыстылық тұрғысындағы кемшіліктері туралы аз жазылған жоқ.Осындай
кемшіліктердің өзі кейін келе Ұлттар Лигасының құлауына ықпалын тигізгені
талассыз.Алайда, Лиганың Статутында тұрған ешнәрсе жоқ. Лиганың құлауына
осы ұйымға билік жүргізген империалистік саясат негізгі себеп болды. Яғни,
осы саясаттың салдарынан Лига бейбітшілікті нығайту жолындағы нағыз шынайы
жолды таңдай алмады.
Ұлттар Лигасының Статутында агрессияға бұлтарыссыз тыйым салу туралы
атап көрсетілмеген. Сондай - ақ, 12 және 15 - баптарға сәйкес, бұл ұйымның
мақсаты мен атқаратын ісінің сипатына қатысы болмаса да, соғысқа бет бұру
ресмилендірілді.
Ұлттар Лигасы тарапынан жіберілген түпкілікті кемшіліктердің бірі,
шын мәнінде оның Статутына сай Кеңес пен Жиналыста қабылданған саяси
шешімдердің барлығын Лига мүшелері бірауыздан қабылдауын талап ететін (5-
бап). Мұндай жалған демократиялық бағыт әртүрлі мемлекеттердің халықаралық
бейбітшілікті қолдау ісіндегі дара биліктерінен, жауапкершіліктерінен
айырды. Сөйтіп, бұл ұйымның дүние жүзінде бейбітшілікті сақтау, агрессияға
тегеурінді тойтарыс беру ісінде тиімді қызмет атқаруына мүмкіндік болмады.
Ұлттар Лигасының Статуында қарусыздану шараларын жүргізу
қажеттігі туралы айтылған болатын. Іс жүзінде Лигада қарусыздану
проблемалары түкке тұрмайтын, нәтижесіз пікір таласқа айналды. Осындай
пікір таластардың барысында Лиганың Статутындағы кейбір баптар жекелей
алғанда қарусыздану жөніндегі кеңестік ұсыныстың іске асыру үшін
пайдаланылады. Ұлттар Лигасы жаппай қарулану ісіне ешқандай кедергі келтіре
алмады.
Өйткені, бұл зұлымдық әрекеттерді жүзеге асырып жатқан империалистік
мемлекеттердің державалардың мұндай ниеттері болған да жоқ[4].
1934 жылы 34 мемлекеттің шақыруымен Кеңес Одағы Ұлттар
Лигасының құрамына кірген болатын. Кеңес Одағының Лиганың мүшелігіне
шақырылуы, мақсат-мүдденің сәтсіздікке ұшырауын білдіру еді. Бұдан былайғы
уақытта халықаралық проблемалар Кеңес елінің қатысуынсыз шешілмейтін болды.
Кеңес елінің Ұлттар Лигасының құрамына кіруге келісім беруі бұл
елдің бейбітшілікті сақтау жолындағы алдағы уақытта жүзеге асыратын барлық
күш-мүмкіндіктерін жаңа қырынан таныта білуіне жол ашты.Ұлттық Лигаға мүше
болмастан бұрын да Кеңес Одағы осы халықаралық Ұйымның шақырған бірқатар
конференцияларының және форумдарының құрған комиссияларының жұмытарына
қатысқан болатын. Осы ретте Кеңес өкіметі бұл ұйым жұмысындағы шаруашылық
мақсатқа лайықтылық, пайдалылық, адамгершілік, шыншылдық, әділеттілік
тұрғысында тартымды нәтижелерге көмектескен болар еді [5].Сөйтіп, Кеңес
елінің өкілдері Лиганың Еуропаның экономикалық мәселелерімен айналысатын
комитеттері мен конференцияларының жұмыстарына қатысып, онда маңызды да
ұтымды ұсыныстары бойынша сөз сөйледі.Кеңес Одағы , сондай-ақ
конференцияның қарусыздандыру жөніндегі дайындау комитетінің және
конференцияның жұмысына белсене қатысты. Кеңес елі тарапынан осы
конференцияның күн тәртібінде қаралған қарусыздандыру, ең алдымен
агрессияға қарсы тұру деген ұғымға кеңестік тұрғыдан баға беру - күні
бүгінге дейін өзінің өміршеңдік мағынасын жойған жоқ.
Кеңес елінің өкілдері Ұлттар Лигасының есірткіні тарату және ақша
белгілерін жалған тәсілмен жасау мәселелері бойынша шақырылған халықаралық
коференцияларына, сондай -ақ шетелдіктердің режимі, халықаралық құқықтың
жекелеген тарауларына жататын мемлекет заңдарын бірыңғай жүйегекелтіріп,
бірітіру мәселелеріне арналып шақырылған халықаралық Конференцияларға
бақылаушылар немесе қатысушылар ретінде қатысты.
Кеңес Одағы Ұлттар Лигасына кіруіне байланысты Кеңес өкіметі маңызды
мәлімдеме жасаған болатын. Мәселен, 1934 жылдың 18-қырқүйегінде Ұлттар
Лигасы Ассамблеясының мінбесінде мәлімдеме жасаған М.М.Литвинов: "Біз бүгін
бұл Лиганың жаңа әлеуметтік, экономикалық мемлекет жүйесінің өкілі ретінде
кіріп отырмыз. Осы ретте біз осы ұйымға өкілеттілігі бар басқа да
мемлекеттер өздерінің саяси келбеттерін қалай сақтайтын болса,біздер де
мемлекетіміздің қандай да бір ерекшеліктерінен бас тартпайтындай қалыпты
сақтайтын боламыз".
Кеңес Одағы тарапынан Ұлттар Лигасының бұдан бұрын қабылдаған
бірқатар шешімдері тұрғысында теріс пікір білдірілуі де принципті түрде
маңызды жай болды. Шын мәнінде, бұл Лига Статутының кейбір ережелеріне және
белгілі саяси себептерге байланысты еріксіз қабылданған шешімдер еді.
Осыған байланысты, Кеңес өкіметі Лига Статутының 12, 15-баптарында
көрсетілгендей, соғысты ресмилендіру кешірілмейтін кемшілік екендігі туралы
және колониалдық мандат жүйесі тұрғысында қарсы теріс пікір айтты. Сонымен
қатар, Кеңес елінің өкілдері Лига Статутының 23-бабында көрсетілген барлық
ұлттар мен нәсілдер тең құқықты екендігі мойындалмағанын ауқымды мәселе
деп есептейтіндіктерін білдірді. "Осы ұйымға мүше болып кірген елдер ,- деп
мәлімдеді Кеңес өкіметі,- өздерінің қатысуымен талқыланып, қабылданған
шешімдерге моральдық тұрғыда жауапкер болып есептелуі тиіс".
Кеңес Одағы Ұлттар Лигасына мүше болып кіргенде, осы уақытқа дейін
Ұлттар Лигасының жалбарыну және қағаз жүзіндегі декларациямен шұғылдану
сияқты пайдасыз әрекеттерден тез арада үзілді-кесілді бас тарта отырып,
дүние әлеміне төнгенсоғыс қаупін болдырмау жолында тиімді және батыл түрде
әрекеттер жасауы керектігін ерекше атап өтті. "Қазіргі замандағы саяси және
экономикалық мүдделердің шоғырында кез-келген соғыстың аяғы насырға шауып,
қайғы - қасірет әкелмей қоймайды.Көп реттте бір соғыс екінші соғысты
тудырады.Біз кез-келген соғыс ерте ме, кеш пе соғысқа қатысатын елдерге
де, қатыспайтын елдерге де бақытсыздық әкелетіндігін ұмытпағанымыз жөн".
Бұл ескерту асқан көрегендік болды.
Империалистік ірі мемлекеттер Кеңес Одағының талпынысын қолдаудан
бас тарта отырып, іс жүзінде агрессорларды қолдады.Сөйтіп, тарих алдында
ауыр жауапкершілікті өздерінің мойындарына алды.
Ұлттар Лигасында мүше болған бес жылдың ішінде Кеңес Одағы белсенді
түрде қызмет жүргізіп, ұжымдық қауіпсіздік және соғыс өртін болдырмау
жолында талмай күрес жүргізді.Қарусыздану, агрессорларды(шабуылдаушы жақты)
анықтау, Қиыр Шығыстағы дау-дамйды реттеп, жөнге салу, агрессорларға қарсы
жаза шараларын(санкцияны) күшейту, тағы да басқа көптеген маңызды
мәселелерді ұсынған болатын. Бұл мәселелер Ұлттар Лигасының көпшілігі
тарапынан қолдау таппағанымен, бүкіл дүние жүзі халықтарының қоғамдық
пікірін жұмылдыруда маңызды роль атқарды.
Кеңес Одағы тарапынан ұжымдық қауіпсіздік жағдайын қамтамасыз ету
бағытында Лиганың Статутын қолдану ісін жақсарту жөнінде де нақтылы
ұсыныстар берілген болатын. Кеңес Одағы агрессияға қарсы Лиганың көмегімен
күрес жүргізу мүмкіндігін толығымен пайдалану мақсатымен осы бағыттағы
арнайы жауапкершілікті Лига Кеңесіне жүктеп және оны бейбітшілік мүдделерін
қорғау жолындағы әрекеттерге мәжбүр етуді ұсынды.Лига Кеңесіне мүше елдің
бірінде соғыс болған жағдайда, осы ұсыныстарға сәйкес бұл жағдай туындаған
күннен бастап, үш күн мерзім ішінде Бас Хатшыға хабарлануы керек болатын.
Кеңес шақырылған сәттен бастап, дәл осындай үш күндік мерзім ішінде
ол Лига Статутының 16-бабына сәйкес қолдануға мүмкіндік беретін шарттар бар
екендігі жөнінде шешім қабылдауы керек болатын.Бұл жағдайда агрессияның
құрбаны болып отырған және соғыс өртін тұтатқан елдерді есепке алмағанда,
ең кем дегенде Лига Кеңесі мүшелерінің 34 бөлігі дауыс берген жағдайда,
бұл шешім қабылданды деп есептеледі. Лига құрамындағы Совет еліне қарсы
жақтардың бұл іске кедергі жасау мақсатымен астыртын түрде қарсы әрекет
істеп, іріткі салудың салдарынан бұл ұсыныстар да қабылданбаған күйінде
қалды.
1939-жылдың желтоқсан айында Ұлттар Лигасының Кеңесі өзінің соңғы
сессиясына жиналған сәтте, өзін өзі өлтірушілікпен тең болатындай масқара
іске барып, Кеңес Одағын Лига мүшелерінен шығару жөнінде шешім қабылданды.
Сөйтіп бейбітшілік жолында белсенді күрес жүргізген жалғыз ел ресми түрдегі
міндеті бейбітшілікті сақтай ісі болып табылатын ұйымның мүшелігінен
шығарылды.
Осы актіден кейін Ұлттар Лигасы іс жүзінде қызметін тоқтатты, ал
1947 -жылдың шілде айында бұл ұйымның жұмысы ресми түрде доғарылды.
Екінші дүниежүзілік соғыс Ұлттар Лигасының "бейбітшілікті сақтаушылар"
деген бет пердесін түпкілікті түрде әшкереледі.
Ұлттар Лигасының қайғылы "тәжірибесі" адамзат баласы үшін қымбатқа
түсті.Сондықтан да, Біріккен Ұлттар Ұйымын құрушылардың алдында осындай
өрескел кемшіліктерді қайталамайтын және жер бетінде баяянды бейбітшілік
салтанат құруын қамтамасыз ете алатын халықаралық ұйым құру жөніндегі
маңызды міндет туындады.
Лиганың тәжірибесі сондай - ақ, тиімді түрдегі ұжымдық
қауіпсіздік жүйесін құру және қарусыздандыру бағдарламасын іс жүзіне асыру
қажет екендігіне айқын айғақ болды.
2. Біріккен Ұлттар Ұйымының құрылу мәселелері.
Біріккен Ұлттар Ұйымы бүкіл дүниежүзілік ұйым болғандықтан, үлкенді-
кішілі мемлекеттердің арман - мүдделерін өз мойнына алды.Бүкіл жер шарын
қамтитын тұрақтылық пен тепе-теңдік қалыпты сақтап тұруда бұл ұйымның
атқарған ролі ерекше.БҰҰ адамзат баласының XX-ғасырдың бірінші
жартысындағы қолы жеткен өрелі табыстарының бірі болып табылады.
БҰҰ екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында гитлерлік Германия және
оның одақтастарының сөзсіз жеңіліске ұшырайтындығы мәлім болған кезде,
жаңа әлемдік тәртіп құру қажеттігіне байланысты туындаған ұйым.
1944-жылдың 21-тамызында Думбартон - Окс (Вашингтон маңайындағы
елді мекен) қаласында АҚШ, Англия және КСРО-ның өкілдері, бұдан соң АҚШ,
Англия және Қытай елдерінің өкілдерінің қатысуындағы конференция шақырылған
болатын. Конференциядағы Совет делегациясын сол кездегі КСРО-нің АҚШ-тағы
елшісі Громыко басқарды. Конференция бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау
жөніндегі халықаралық ұйым туралы ұсынысты, Жарғының жобасын және бұл
ұйымды құруға байланысты басқа да материалдарды дайындады. Бұдан былайғы
уақытта ұйым Біріккен Ұлттар Ұйымы деп аталатын болды.
Думбартон - Окста (АҚШ-та) өткізілген конференцияда КСРО, АҚШ,
Англия, Қытай сияқты Ұйымның тұрақты мүшелері бірауыздан шешім қабылдаған
жағдайда ғана Қауіпсіздік Кеңесінің шешімдері күші бар болуы қажеттігі
жөнінде ұсыныс жасалды. Сөйтіп, бес ірі мемлекеттердің бірауыздылық қалыпта
тыйым салу құқығы жөнінде талап туындады.
Бұл ретте АҚШ бір ерекше жайды ескеруді ұсынды. Бұл ерекшелік
бойынша Кеңеске мүше болып саналатын мемлекеттердің бірі қандай да бір дау
- дамай жағдайларға араласатын болса, онда Кеңес осы дау-дамайлы мәселелер
бойынша туындаған мәселені айқындау кезінде жоғарыда аталған Кеңес
мүшесінің дауысы есепке алынбауы тиіс. Американдықтардың тарапынан
ұсынылған бұл ұсынысты қабылдаудың нәтижесінде , ірі мемлекеттер осы
ұсыныстың негізін бір-біріне қарама-қарсы қалыпта қоюы мүмкін еді. Соның
салдарынан олардың араларындағы өзара қарым-қатынасқа айтарлықтай нұсқан
келеді. Ірі мемлекеттер арасындағы өзара әрекеттестік жағдайдағы қарым-
қатынас болмаған жағдайда БҰҰ жан-жақты әрі көп жағдайды қамти алатын ұйым
ретінде бар болуы мүмкін емес еді. Осындай жағдайда Батыс мемлекеттердің өз
мүдделері тұрғысында дауыс беруінің салдарынан қандай да бір мемлекет
немесе мемлекеттік топтарға қатысты әскери және экономикалық тұрғыдан
жазалау жөніндегі шешімдер қабылдануы мүмкін еді. Осылай болған күнде сол
мемлекеттермен және мемлекеттік топтпрмен дипломатиялық қарым-қатынастың
үзілуі мүмкін екендігінен қауіптенген Кеңестер Одағы Америка Құрама
Штаттарының Қауіпсіздік Кеңесінде дауыс беру тәртібін қабылдаудан бас
тартты. Бұл мәселе Думбартон-Окста өткен конференцияда шешілмеген күйінде
қалды.
1944 жылдың желтоқсан айында АҚШ президенті Ф.Рузвелд Қауіпсіздік
Кеңесінде дауыс беруді айқындайтын жаңа тұжырымдаманы ұсынды:
" 1. Қауіпсіздік Кеңесінің әрбір мүшесі бір-бір даусқа ие болады. 2.
Ресми тәртіп мәселесі жөніндегі Қауіпсіздік Кеңесінің жеті мүшесі дауыс
берген жағдайда қабылданады." Осыған орай жұмысының ресми тәртібін анықтау
кезінде Кеңестің тұрақты мүшелерінің бірауыздылық жағдайда болуы талап
етілмейді. Американдықтардың ұсынған 3-тармақты ұсыныстарының маңызы
ерекше болады: " 3. Қауіпсіздік Кеңесінің басқа да көптеген мәселелер
бойынша", басқаша айтқанда процедуралық мәселелер бойынша барлық тұрақты
мүшелердің бір - біріне үйлес келетін дау-дамайға қатысушы жақтар Жарғының
бөлімдеріне сәйкес келетін дау-дамайды бейбіт түрдегі қалыпқа келтіріп,
реттеу мәселесін қамтитын шешімдерді қабылдау кезінде тартынып отыруы тиіс.
Сөйтіп, осы ұсынысқа сәйкес бір ауыздылық принципі екі жағдайда:
Қауіпсіздік Кеңесіндегі қандай да бір ресми істі (процедураны) анықтау
кезінде және Кеңестің мүшесінің (тұрақты мүшелерін қоса алғанда) дау-
дамайға қатысты болып, осы дау-дамайларды бейбіт жолмен шешу жөнінде шешім
қабылдаған жағдайда, егер мәжбүр ету құралдарын қолдану арқылы -
экономикалық, теміржолдық, теңіздік және басқа да байланыс түрін тоқтату,
ақыр аяғында , әскери күштерді пайдалану туралы сөз болып отырса, онда
Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшелері қандай да бір дау-дамайға
қатысушылар болуына қарамастан, шешім Кеңестің тұрақты мүшелерінің бір
ауыздылық қалпын алдын ала қарастырады.
Қырым конференциясында үш мемлекетттің басшылары біріккен Ұлттар
Ұйымының Жарғысын дайындауды аяқтау мақсатымен 1945 жылдың сәуір айында
Біріккен Ұлттар Ұйымының конференциясын шақыру жөнінде келісімге келді. АҚШ
пен Англия, Украина мен Белорусь елдері БҰҰ ұйымын құрын ұйымдастырушы
мемлекеттер қатарынан саналуы қажет екендігі жөніндегі КСРО-дің Сан-
Францискода жасалған мәлімдемесін қолдауға міндеттенді.
1945 жылдың 25 сәуірі әлемдік дипломатиядағы умытылмастай оқиға болды.
Бұл күні Сан-Франциско қаласында Біріккен Ұлттар Ұйымының конференциясы
ашылды. Жер бетінде бейбітшілік пен халықаралық қауіпсіздікті сақтау
жолында бейбітшілік сүйгіш мемлекеттердің ықпалды күшін біріктіруге ундеп
шақыру міндетін атқаратын халықаралық ұйымды ұйымдастыру бұл конференцияның
басты мақсаты болды.
Сан-Францискода өткен конференция жұмысының қорытындысында жаңа
халықаралық ұйымның іргетасы қаланды,
Жер бетінде бейбітшіліктің салтанат құруына деген талпыныстың зор
болғаны сондай, конференцияға өкілетті болған өкімет басшыларының түгелі
дерлік БҰҰ-ның Жарғысын бірауздан қабылдауға деген тілек-ниеттері зор
болды.
Конференцияға қатысқан елуден астам елдер БҰҰ-ның Жарғысына қол
қойды. Конференцияға қатысушы елдердің қатарында - Австралия, Аргентина,
Белоруссия, Бельгия, Боливия, Бразилия, Ұлыбритания, Венесуэла, Гаити,
Гватемала, Гондурас, Греция, Дания, Доминикан Республикасы, Египет, Ирак,
Иран, Канада, Қытай, Колумбия, Коста-Рика, Либерия, Ливан, Люксембург,
Мексика, Нидерланды, Никарагуа, Жаңа Зеландия, Норвегия, Панама, Парагвай,
Перу, Сальвадор, Сауд Аравиясы, Сирия, КСРО, АҚШ, Туркия, Украина,
Уругвай, Филиппины, Франция, Чехославакия, Чили, Эквадор, Эфиопия,
Югославия, Оңтүстік Африка Республикасы болды. Ал Польша конференцияға
қатысуға ұсынылмағанына қарамастан, КСРО-ның талап етуінің арқасында БҰҰ-
ұйымының бастапқы мұшесі ретинде БҰҰ-ның Жарғысына қол қою құқығына ие
болды.
Жарғынаң өз күшіне енуіүшін КСРЩ, АҚШ, Англия, Франция, Қытай
мемелекеттері беітін, оған заңды кұш беруі (ратификация) қажет болды. 1945
жылдың 24 қазанында БҰҰ-ның Жарғысы өз күшіне енуіне байланысты бұл күн
БҰҰ күні ретінде еркше салтанатпен аталып өтіледі.
Қызу пікір талас жағдайында БҰҰ Бас Хатшысының ролі мен занды құқығы
туралы шешім қабылданды. Ал, Думбартон-Окста өткен конференцияда пікірлер
бөлініп кетті. АҚШ президенті Ф.Рузвельд Бас Хатшының атқаратын қызметі тек
мемлекеттер арасындағы келістірушілік қызметін атқаруға байланысты
қызметпен шектелуі керектігін айтты.
Соған қарамастан, конференцияның аяғында Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас
Хатшысы бүкіл дүние жүзілік ұымның негізгі әкімшілік қызметін атқаратын
негізгі тұлға болатындығы жайлы шешім қабылданды.
БҰҰ-ның жүйе ретінде құрылу негізі
Біріккен Ұлттар Ұйымының Жүйесі өзінің қазіргі заманға сай түрінде
ұзақ уақыттар бойында қалыптасты.
БҰҰ жүйесі осыдан жүз жыл бұрын дүниежүзілік қауымдастықты басқару
механизмі ретінде туындаған болатын. Он тоғызыншы ғасырдың орта шенінде
алғашқы халықаралық үкіметаралық ұйымдар пайда болды. Бұл ұйымдардың пайда
болуына бір бірін жоққа шығаратын екі себеп себепкер болды. Біріншіден,
ұлттық тәуелсіздік алу және дербес мемлекет болуға талпынған буржуазиялық
демократиялық революциялардың пайда болуының нәтижесінде және екіншіден,
мемлекеттердің бір-бірімен өзара тәуелді және өзара байланысты болуы
жөніндегі теңденцияны тудырған ғылыми техникалық революцияның жемістері
себепкер болды.
Алғашқы халықаралық ұйымның тууы жөніндегі күні бүгінге жиін
талас тудырып келеді. Халықаралық аренадағы заңгерлер мұндайда 1815
жылы Реин өзені бойында туындаған кеме қатынасы жөніндегі
орталық комиссияны атап көрсетеді. Қатаң түрдегі арнайы құзырлық
билікті сипаттайтын халықаралық өзендердің бойымен Еуропа және
американдық комиссиялардан басқа Батыс Ириан сияқты шын мәнінде
колониалдық емес квазикониалды) ұйымдар он тоғызыншы ғасырда
құрыла бастаған болатын. Мәселен, Батыс Иран және әкімшілік одақтар ұзақ
уакыт өмір сүрген жоқ.
Әкімшілік одақтары ғана үкіметаралық ұйымдарды дамытудың
анағұрлым ыңғайлы да қолайлы түрі екендігі мәлім болды.
Үкіметаралық ұйымдар мемлекеттердің белгілі бір салалары
арнасында өзара әрекеттестік жағдайында қызмет атқару ісін басты міндет
етіп қойған әкімшілік одақтарына ұқсас түрінде тұтас бір ғасыр бойына
өркендеді.
Жиырмасыншы ғасырдың бас кезінде көптеген мемлекетттердің жайбарақат
қалыппен дамуы белгіленген.
Соғысты болдырмау және бейбітшілікті қолдау жөніндегі бүкіл
жер шарын қамтитын (глобальды) үкіметаралық ұйымдарды құру идеясы бұрынғы
кездерден-ақ адамдардың ой-санасын билеп келді.
Ұлттар Лигасына негіз болған (1919 ж.) осындай жобалардың бірі Саяси
және халықаралық өзара қарым-қатынас жағдайында бірлесіп қызмет істеудің
тиімді құралы (инструменті) бола алмады.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан екінші дүниежүзілік соғыс болған
аралықтардағы уақыт ішінде халықаралық бейбітшілік және кауіпсіздік
проблемаларын жасау ісі өте баяу түрде атқарылды.
Екінші дүниежүзілік соғыс өзінің ауқымы, фашистік армиялардың қолданған
зорлық-зомбылық шаралары (террор) бейбітшілік және қауіпсіздік ісін
ұйымдастыру жөніндегі өкіметтік және қоғамдық қызметке бастайтын мықты
ықпалды күш болды.
Өкіметтік деңгейдегі халықаралық бейбітшілік ұйымын құру мәселесі
шын мәнінде соғыстың алғашқы күндерінен бастап туындады. Ғылыми
әдебиеттерде одақтастардың ішінде кім және қандай құжат бойынша Бірріккен
Ұлттар Ұйымын құру жөнінде бірніші болып ұсыныс жасағандығы жөнінде ала
ауыздық белгісі байқалады. Батыс елдерінің ғалымдары 1941-жылдың 14-
тамызында Рузвельт пен Черчильдің Атлантикалық Хартиясын осындай
құжаттардың қатарына жатқызды. Кеңес зерттеушілері 1941-жылдың 4-
желтоқсанында жарық көрген Кеңестік-Польшалық халықаралық саясат жөніндегі
бірігіп жасаған мәлімдемесіне (декларациясына) сүйене отырып, сілтеме
жасайды.
1941 жылдың 14 тамызында Франклин Делано Рузвельт және Құрама
Корольдіктің премьер-министрі Уинстон Черчилль соғыс жағдайында да,
бейбітшілік жағдайында да басқа да еркін елдермен бірге жұмыс істеуге деген
ықыласы негізінде міндеттеме қабылдайтыдықтары жөніндегі құжатқа қол
қойған болатын. Кейін келе бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдауға
бағытталған халықаралық жағдайда бірлесіп қызмет істеу принциптер жинағы
Атлантикалық Хартия деген атты иеленді. Біріккен Ұлттар алғашқы нұсқалары
1944 жылдың қыркүйек-қазан айларында Вашингтон конференциясының мәжілісінде
жасалған болатын. АҚШ, Құрама Корольдік, КСРО және Қытай қатысқан осы
конференцияда болашақ ұйымның мақсаты, құрылымы және атқаратың қызметі
жөнінде келісім жасады.
Бейбітшілік, қауіпсіздік және мемлекетаралық қарым-қатынас
жағдайындағы қызметтестік ісінің барлық салаларында кең ауқымды құзыры бар
саяси сипат, осы ұйымның ең көрнекті ерекшеліктері болып саналады.
Бейбітшілікті нығайту ісін қолға алумен айналысатын жаңа ұйым
құрылған күннен бастап барлық мемлекеттердің экономикалық және әеуметтік
даму мәселелері тұрғысында өзара әрекеттестік жағдайында бірлесіп қызмет
етулеріне деген сенім пайда болды.
Айта кететін жайт, алғашқы кезде жаңа өкіметаралық ұйымның құзырындағы
қызметтер көлемі жөнінде одақтас мемлекеттердің түсініктері бір-бірімен
сәйкес келмейтін еді.
Кеңес елінің өкілдері үлкенді-кішілі мемлекеттер араларындағы
экономикалық қатынастарды оңды арнаға бағыттау қажеттігі және басқару ісі
мемлекеттердің тікелей ішкі қызметтерінің құзырында болуы қажеттігі
жөніндегі сара пікірлерін көпшіліктің назарына ұсынды. Экономикалық
қатынастарды халықаралық-құқықтық тұрғыда басқарып, жөнге салу
(регулирование) туралы ұсыныстар мемлекеттің дербестігін құрметтеу және
мемлекеттің ішкі қызметіне араласпау жөніндегі қағидаларға қарама қайшы
келді.
Экономика саласында өкіметаралық ұйым құру нарықтық либерализм
принциптерімен үйлеспейтіндігі жөнінде өзінің ұстанатын позициясын
білдірді. Бірінші кезекте жеке меншікке қол сұқпаушылық және
мемлекеттің ішкі экономикалық байланыстарына араласуға шектеу қою
туралы сөз етті.
Сөйтіп, әлеуметтік экономикалық салада БҰҰ Ұйымының
құзырлығы жөнінде бірауыздылық байқалмады. Бір-біріне толық турле қарама-
қарсы келетін екі жақтың өкілдері Ұйымның кен ауқымды құзыры мемлекет
аралық әлеуметтік экономикалық даму саласындағы өкілеттік құзыры заң
жолына қайшы екіндігі жөнінде екі жақтың өкілдері бір-біріне толық түрде
қарама қарсы келетін ұсыныс пікірлерін білдірді.
Ақыр аяғында дипломатиялық шараларды қолданып болған соң, Біріккен
Ұлттар Ұйымының үлесіне мемлекет аралық экономикалық әләуметтік
экономикалық салада өзара әрекеттестік жағдайында қызмет атқару ісін
үйлестіру жөнінде өзара келісуден туатын келісім (компромисное)
тұрғысындағы шешім қабылданды[6].
Үйлестірушілік және келісімге келтіру (координация) жөніндегі
міндеттер жалпы түрде қисындалып, мазмұндалып, Экономикалық және Әлеуметтік
Кеңеске жүктелді.[7] Қауіпсіздік Кеңесіне қарағанда ЭӘК бастапқы кезде өз
саласында мейлінше қысқартылған құзырларға ие болып жүрді.
Соңғы болған жағдайлар БҰ Ұйымына мемлекеттердің әлеуметтік
экономикалық мәселелер тұрғысындағы өзара байланысты жағдайдағы
қызметтестіктің байыпты орталығына айналуына жол ашпады.
БҰҰ-ның бұл процестер тұрғысындағы құрылымдық параметрлері тар
болғандықтан, үкіметаралық институттар жүйесін құру қажет болды. Бұл
институттар үшін БҰҰ үйлестіру орталығы ретінде қызмет етті. Бұл жүйеге
бұрыннан бар және жаңадан құрылған, арнайы мамандандырылған үкіметаралық
ұйымдар енді.
Ұлттар Лигасының бұл мәселе тұрғысындағы тәжірибесі БҰҰ Жарғысында
ескерілді. Өйткені, бұл құжатта БҰҰ-ның ЭӘК арнайы келісімін жасау тәртібі
жағдайында арнайы мамандандырылған мемлекет аралық мекеме Біріккен Ұлттар
Ұйымымен байланыс жасайды.
Сөйтіп, арнайы мамандандырылған мемлекет аралық мекемелер үкіметаралық
дербес ұйым күйінде қалды. Ал олардың БҰҰ мен байланысы өзара әрекеттестік
жағдайында қызмет ету және іс-әрекеттерді үйлесімге келтіру сипатына ие
болды.
1.3. БҰҰ-ның қызметін реттеудің құқықтық жағдайы
Жарғыны бекіту
БҰҰ-ның Жарғысын жасау кезінде Қауіпсіздік Кеңесінде қабылданатын
мәселелердің тәртібі жайлы ұйғарым жасап, келісім қабылдауға байланысты
мәселелерді қабылдау кезінде өте көп қиындықтар туды. Ұйым барлық
мемлекеттердің, атап айтқанда бейбітшілікті қамтамасыз ету барысында
анағұрлым көп дәрежедегі ықпалды күші бар ұлы мемлекеттердің өзара
ынтымақтастық, қарым-қатынас жағдайында қызмет етуінің манызды құралы болуы
қажеттігі ескерілді.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысын бекіту тәртібі оның - 110 бабында
белгіленген. Жарғының баптың мәтіні Сан-Францискода өткен IV-2 Комитет 4
ірі мемлекеттердің ұсыныстары бойынша дайындап, жасаған болатын. Осы
баптың 1 тармағына сәйкес Жарғыға қол қоятын мемлекеттердің
конституциялық тұрғыда қандай да бір істі атқару тәртібіне сәйкес
бекітіледі, - деп көрсетілген.
Бұл конституциялық іс атқару тәртібі әртүрлі мемлекеттерде
бір бірімен ұқсамайтын қалыпта болып келеді: бір мемлекетте
халықаралық келісімді бекіту үшін бұл ресми іске парламенттің немесе оның
палаталарының бірі қатысуы талап етілсе, басқа мемлекеттерде
шартты бекіту ісі мемлекет басшысының төтенше билігіне жатады. Халықаралық
келісімдерді бекіту ісі әсіресе Америка Құрама Штаттарында өте күрделі
болып келеді. Бұл істі жүзеге асыру үшін сенаттар мәжілісіне
қатысушы сенаторлардың кәсіби жағынан әбден ысылған сенаторлардың
көпшілік бөлігінің (23) келісім беруі талап етіледі.
Сонымен, 1945 жылдың 27 желтоқсанында Біріккен Ұлттар Ұйымының
бастапқыда сайланған мүшелерінің барлығы - 51 мемлекет Біріккен Ұлтар
Ұйымының Жарғысын бекітуге қатысты.
Әдетте, бекітілген грамоталар халықаралық келісім қай елдің
территориясында қабылданса, сол мемлекетке сақтауын сол мемлекетке
сақтауна өткізу дәстүрге айналған болатын. Осыған орай БҰҰ Жарғысының 210
бабының 2-тармағына сәйкес: Бекітілген грамоталар Америка Құрама
Штаттарының Өкіметіне сақтауға өткізілуі тиіс депжазылған
болатын. Жарғыға кол қойған үлкенді- кішілі мемлекеттердің
барлығы өзддерінің грамоталарының сақтауға тапсырылғандығы жөнінде
хабарлама жасап тұруға міндетті болатын (ол тағайындалған жағдайда).
Жарғының 110 бабындағы 3-тармаққа сәйкес: Қытай Халық республикасының,
Францияның, Советтік Социалистік республикалар Одағының, Ұлыбритания құрама
корольдігінің және Солтүстік Ирландия мен Америка Құрама Штаттарының және
Жарғыға қол қойған басқа да мемлекеттердің бекіту грамоталары сақтауға
өткізілген күннен бастап Жарғы өз күшіне енеді (мемлекеттер бұл ретте
ағылшын тілінде жазылған атаулары бойынша алфавиттік тәртіппен аталып
өтіледі. С. К.) Америка Құрама Штаттары халықаралық шарттың бекітілуі
жөніндегі грамоталардың сақтауға өткізілгендігі туралы хаттама жасап, оның
көшірмесін Жарғыға қол қойған мемлекеттерге жеке-жеке салып жіберді.
Сөйтіп, Жарғы ол 5 ірі мемлекет және басқа да мемлекеттер қол қоюымен
өз күшіне енді.
Яғни, Жарғы өз күшіне ену үшін 29 бекіту (5+24) болып және бұл
мемлекеттердің қол қойған бекіту грамоталары АҚШ өкіметіне сақтауға
өткізілуі тиіс болатын. Сақтауға 29-грамота тапсырылғанда, Жарғының өз
күшіне енуі айқындалады. Осыдан кейін АҚШ өкіметі жоғарыда аталып өтілген
хаттаманы жасап, Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше елдерге осы құжаттың
көшірмесін салып жіберуі керек.
II БӨЛІМ.
БҰҰ-ның ОРГАНДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ.
2.1. БІРІККЕН ҰЛТТАР ҰЙЫМЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
БҰҰ-ның Жарғысына сәйкес жаңа дүниежүзілік ұйымның алты негізгі
органы құрылған, олар: БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі, Бас Ассамблея,
Хатшылық, Экономикалық және әлеуметтік кеңес, Қамқоршылық кеңесі,
Халықаралық соты. Сонымен бірге, Жарғыда Бас Ассамблеяның келісімімен
ББҰ-ның мамандандырылған мекемелері ретінде басқа да өзін-өзі басқаратын
ұйыдарын құруға жол беріледі; атап айтқанда осы ереже Қауіпсіздік Кеңесіне
бітімгершілік күштерін құруға мүмкіндік берді.
ҚАУІПСІЗДІК КЕҢЕСІ
Мүшелік. Қауіпсіздік Кеңесін 5 тұрақты мүше - Ұлыбритания, Қытай,
Ресей (іс жүзінде КСРО-ның мұрагері), АҚШ, пен Франция және Бас Ассамблея
екі жыл мерзімге сайлайтын 10 мүше кіреді; қайта сайлауға жол берілмейді.
Тұрақты емес мүшелер мына аймақтардан: Африка мен Азиядан, Шығыс Еуропадан
-1, Латын Америкасынан -2 жэне Батыс Еуропадан -2, сондай-ақ, Австралия мен
Канаданы қоса алғанда, басқа аймақтардан да сайланады. Қауіпсіздік Кеңесі
оның үздіксіз қызмет атқаруы, ал оның мұшелері әрбір өкілінің БҰҰ-ның штаб-
пәтерінде тұрақты болуы көзделіп құрылады. Кеңесте төрағалық ету әрбір
мүшеге бір ай бойы беріледі, төрағаларды белгілеу олардың есімдерінің
ағылшын әліпбиі бойынша орналасуына сэйкес жүргізіледі.[8]
Өкілеттігі. Жарғыны жасаушылар Қауіпсіздік Кеңесін (ҚК) ұйымның шешуші
элементі ретінде қарастырған. Соғыс кезінде Үлкен бестік БҰҰ топтарында
үлкен бестік ретінде белгілі Тұрақты мүшелер кеңесіне
біріктіріледі, оның бейбітшілік пен қауіпісіздік жөнінде кең өкілеттіктері
болады. Жарғының басқа ережелерінде тек ҚК-нің қарарлары ғана міндетті
болады деп пайымдалады; БҰҰ-ның барлық басқа органдар шешімінің тек
ұсынымдық сипаты бар. Бұл Кеңес пікірсайыстар ұйымдастыруы және оны бейбіт
жолмен шешуді қамтамсыз етудің құралдарын ұсынуы мүмкін немесе оның әр
алуан санкцияларды - дипломатиялық қатынастарды үзуден бастап ұжымдық
әскери шараларды қолдануға дейін құқығы болады. Жарғы бойынша Әскери-штаб
комитеті құрылған, ол БҰҰ-ның бітімгершілік күштерінің әскери
операцияларының "стратегиялық бағытын" анықтайды (бұл орган ешқашан да
қызмет атқарған емес).
Бітімгершілік күштеріне бақылау жасаудан басқа, Қауіпсіздік Кеңесі Бас
Ассамблеяға жаңа Бас Хатшыны тағайындауға қатысты ұсыным береді[9].
Міндеттері. Қауіпсізідік Кеңесі құрамының аз болуы оның
отырыстары мен акцияларын жедел өткізуіне жәрдемдесетін маңызды фактор.
Сонымен бірге, оның тұрақты мүшелерінің бірауызды шешімі қажет болған кезде
елеулі рәсімдік проблемалар туындайды.
Қырғи-қабақ соғыстың нәтижесінде қалыптасқан батыс пен шығыс саяси
блоктарының арасындағы бөліну бағыты Кеңес тарихының үлкен бөлігі бойында
оның қызметіне кеселін тигізді. Кеңестік блоктың ыдырауымен бірінші кезекке
бай және кедей елдер арасындағы қайшылықтар қойылды. Қаржы және саяси
ынталандыруларды пайдалану немесе Кеңеске кіретін дамушы елдердің
үкіметтеріне қоқан-лоққы жасау, оларды ықтимал пайдалану мүмкіндіктеріне ие
бола отырып, АҚШ осы алауыздықтарды жойып, ортақ шешімдер қабылдауға қол
жеткізді.
Отырыстары. Ресми түрде Қауіпсіздік Кеңесі ұдайы отырыс өткізеді,
сонымен бірге жалпыға бірдей бейбітшілікке елеулі қатер төндіретін
мәселелерді жедел қарау үшін де жиналуы да мүмкін. БҰҰ-ның бас хатшысы, кез
келген органы, немесе БҰҰ-ның кез келген мүше мемлекеттері Қауіпсіздік
Кеңес отырысын шақыруды талап етуі мүмкін. Кеңесте төрағалық ету әр өкілге
бір ай бойы беріледі, оларды белгілеу елдер атауларының ағылшын әліпбиінде
берілуі тәртбінде жүргізіледі.
Дауыс беру. Бейбітшілікті қолдау үшін жауапкершілікті өзінің міндетіне
алған Үлкен бестік елдері Қауіпісіздік Кеңесіне тұрақты мүше болуды және
оның өздері үшін кез келген елеулі мәселе бойынша тыйым салу құқығын қоса
алғанда, белгілі бір артықшылықтарды талап етті. Жарғыда тыйым салу
"Кеңестің тұрақты мүшелерінің бірауыздылығы принципі" ретінде белгілене
тұрса да, іс жүзінде ол шешіммен келіспеуді білдіреді. Тыйым салу құқығы
БҰҰ-ның жаңа мүшелерін қабылдау кезінде, бейбітшілікке қатер төндіретін
қадамдарға қарсы әрекеттер кезінде, жанжалдарды бітімгершілікпен шешу
туралы ұсыныстар бойынша, Жарғыға толықтырулар ензізуді талқылау кезінде
және бас хатшыны сайлау кезінде қолданылады. Ол ол ма, Үлкен бестік дауыс
беру рәсімдерінің принципті сипаты болады және осының нәтижесінде ол тыйым
салу құқығына жатады деп тұжырымдады. Сөйтіп, алғашқы сәттен-ақ тыйым салу
құқығын дерліктей шектеусіз қолдану осы органның тиімді жұмыс істеуіне
күмән келтірді.
Алайда, бұл құқық мейлінше сирек қолданылды, өйткені Қауіпсіздік Кеңес
бірауыздылықты қамтамасыз ете отырып, тыйым салу құқығын қолдануға қатерлі
қарарды жұмсартуды көздеді. КСРО тыйым салуды, әдетте, батыстық бағдар
ұстаған мемлекеттердің БҰҰ-на қабылдауға кедергі келтірді. Бұндай
кедергілерді алғашқы жылы жиі пайдаланды. АҚШ тыйым салу құқығын 1970 жылы
алғаш рет қолданды және содан бері қарай оны көбінесе адам құқығына қатысты
Израиль саясатын сынайтын мазмұндағы қарарлардың тармақтарын талқылау
немесе олардың араб жерлерін басып алуын айыптау жағдайларында қолдануда.
Тарихы. 1950-ші жылдардың бас кезінде қырғи-қабақ соғыстың күшеюі
салдарынан ҚК-нің маңызы нашарлай бастады. Осыған сәйкес халықаралық
бейбітшілік пен кауіпсіздік проблемасы барған сайын Бас Ассамблеяның
талқылауына шығарылып жүрді. Кеңес отырысы сирек ретте: мысалы, егер 1948
жылы ол 168 рет жиналса, 1955 жылы тек 23 қана отырыс өткізді.
1960-шы жылдары Кеңестің бұрынғы маңызы қайтадан жандана түсті. КСРО
мынадай қорытындығы келді: өмірлік маңызы бар мәселелер жөніндегі
шешімдерді мүмкіндігі аз Ассамблеядан гөрі Қауіпсіздік Кеңесінде қабылдау
жақсы болар еді деген пікірді ұстанды. Бұл көзқарасты Вашингтон қостады.
Көкейтесті проблемаларды шешуге ұмтылыс жасай отырып, Қауіпсіздік
Кеңесі барлық уақытта да тиімді іс-қимыл жасай қоймады. 1946 жылы оған Иран
мен КСРО-ны келісімдер столына отырғызудың сәті түсті. 1947-1949 жылдары
БҰҰ Индонезияның Құрама Штаттары мемлекетін құруға
жәрдемдесті. ҚК-нің 1946-1955 жылдарға дейін созылған Грек және КСРО
арасындағы дау тұрғысындағы айқындамасы онша сенімді бола қойған жоқ.
1947 жылы басталған Үндістан мен Пәкістан арасындағы Кашмир үшін
күресте ҚК делдалдық тактикасын ұстанды, бірақ ол ұзақ мерзімді келісімге
қол жеткізе алмады.1967 жылы Кеңес алты күндік араб-израиль соғысының қызу
атыстарын тоқтатуға қол жеткізді. Израиль № 242 қарарға сәйкес соғыс
кезінде басып алған аумақты босатуға тиіс бола тұрса да, АҚШ-тың тыйым
салуы Израиль эскерлерін мәжбүрлі түрде шығаруға жасаған әрекеттерін
тежеді. 1968 жылы Батыстың бастамашылығы бойынша КСРО-ның Чехославакияға
баса-көктеп енуі айыпталды, бірақ тиісті шешім КСРО-ның тыйым салуымен
тұйыққа тірелді. АҚШ Кеңесте өзінің көпшілік дауысынан айырылғандықтан, ол
жиі ретте тыйым салу құқығына жүгінді. 1970 жылғы наурыз айында АҚШ алғаш
рет Оңтүстік Родезиядағы (қазіргі Зимбабведегі) ақ азшылықтың билеуші
режиміне қарсы күш қолдануының жолын кесу үшін тыйым салу құқығын
пайдаланды. 1977 жылы АҚШ ОАР-на қару-жарақ жеткізуге тыйым салуды
санкциялады, сонымен бірге, оңтүстік африкалық үкіметке қарсы толық көлемде
экономикалық санкциялар енгізуді көздеген қарарына тыйым салған Ұлыбритания
мен Францияға қосылды.
1978 жылғы желтоқсан айында, Вьетнам Кампучияға баса-көктеп енген
кезде қызылдар тобырлары тарапынан зұлматты тоқтату үшін басқыншылық
шабуылды айыптаған Кеңес қарарына КСРО тыйым салды. Қарарды Демократиялық
Кампучияның БҰҰ-дағы өкілі қызылдар тобырларының үкіметі атынан ұсынды.
Осыдан 12 жыл өткен соң Кеңес Кампучияға БҰҰ-ның ең ірі бітімгершілік
адамдар тобын кіргізді, оның құрамында 22 мың әскерилер мен азаматтар
болды, олар барлық үкіметтік қызметтерді және 1993 жылы өтетін сайлауға
дайындықты бақылауды жүзеге асыру үшін жіберілді.
1980 жылы Кеңес әскерлері Ауғанстанға басқыншылықпен кірді. КСРО
агрессияны айыптауымен байланысты Кеңестің қарарына тыйым салды. Он жыл
дипломатиялық күш-жігер жұмсаудан және кеңес әскерлерін Ауғанстаннан
шығарғаннан кейін Қауіпсіздік Кеңес бейбітшілік процесін қолдап, сайлауға
БҰҰ-ның байқаушыларын жіберді.
Сондай-ақ, осы жылдары Қауіпсіздік Кеңес Никарагуадағы жанжалдармен де
айналысты. 1983 жылдан бастап Никарагуадағы соғысты болдырмау жөнінде
шаралар қолданылды, ал, 1985 жылы Кеңес Никарагуаның саяси, экономикалық
және әлеуметтік проблемаларын сырттан араласуынсыз шешу құқығын растады.
1979 жылғы Иран революциясынан кейін Кеңес АҚШ-тың кепілге алынған
адамдарын босатуға бірауыздан шақырды, бірақ, бұл ұмтылыс табысқа жетпеді.
Кеңестің Иран-Ирак соғысын аяқтауға жұмсаған күш-жігері көптеген қарарлар
қабылдауға келіп сайды: 1987 жылғы № 598 шілдедегі қарарда атысты
тоқтатудың негізгі шарттары анықталды. Кеңес, сонымен бірге атысты тоқтатау
жөніндегі келісімді бұзған жағдайда оны қадағалу үшін байқаушылар тобын
құрды.
1987 жылы Таяу Шығыста Палестина шырғалаңы басталды. АҚШ Кеңестің
басқа мүшелерінің қысым жасауымен жаулап алған аумақтарда палестиндіктердің
тұруы жағдайларын зерттеу үшін Бас хатшының өкілін жіберумен келісті. Бірақ
бұл қадам да жағдайды онша-мұнша өзгерте алмады. 1990-1991 жылдардағы Парсы
шығанағындағы дағдарыс салдарынан Таяу Щығыстағы жағдай мейлінше қиындап
кетті. Кеңес израилдықтардың, Палестинаның бейбіт халқына қарсы әскери
қимылдарына қалайша жауап қайтару туралы пікірсайысқа кірісті. 1990жылы
Омар мешітіндегі кемінде 18 палестиндіктің өлтірілуін айыптаған қарар
қабылдауы 7 апта кейінге қалдырылды, өйткені АҚШ-тың дипломаттары оның
тұжырымдамаларын жұмсарту бағытында жұмыс істеген еді.
Кеңес елі белсенділігінің арта түсуі 1990-1991 жылдардағы Парсы
шығанағындағы дағдарыстың шиеленіскен кезіне жатады. 1990 жылғы 2 тамызда
Ирактың Кувейтке шабуыл жасауынан кейін бірнеше сағат өткен соң, АҚШ елшісі
Томас Пикеринг Қауіпсіздік Кеңесінің төтенше отырысын шақыруын талап етті.
№ 660 қарар бұл шабуылды айыптады, ал 1990 жылғы 29 қарашадағы № 678 қарар
жекелеген елдерге Иракка қарсы тұруға рұқсат етті. Оны қабылдау үшін
Кеңестің 12 мүшесі дауыс беріп, 2 мүшесі (Куба мен Иемен) қарсы болды және
біреуі (Қытай) қалыс қалды. Мүше мемлекеттердің қолдауына қол жеткізген АҚШ
бұрын-соңды болып көрмеген экономикалық және саяси әрекеттерге барды. Дауыс
беру сонымен бірге кеңестік блоктың құлауымен және одан кейінгі КСРО-ның
ыдырауымен байланысты Қауіпсіздік Кеңес ендігі жерде екі өктем державаның
қарсы тайталасының қисынына бағынбайтынын білдірді. Қауіпсіздік Кеңес
талқыламастан тұрақгы мүше ретінде Ресей Федерациясын КСРО-ның орынымен
ауыстыру туралы шешім кабылдады.
1992 жылы Кампучия жөніндегі келісімге БҰҰ-ның мандаты талабын
-қарусыздану талабын орындаудан қызылдар тобырларының бас тартуы қауіп
төндірді. Әрбір үш ай сайын Иракка қарсы санкция қайта қалпына келтірілді,
мұның өзі Саадам Хұсейнді өкімет басынан кетіре алмады. Сомалидегі
азаматтық соғыс мыңдаған адамдардың ашықтыққа ұшырауына әкеп соқты, бірақ
Қауіпсіздік Кеңес соғыс жеткізілімдерін тоқтатуды енгізуден басқа ештеңе де
істей алмады.
КСРО-да және Шығыс Еуропада коммунистік режимнің құлауынан кейін
Грузия және Молдово сияқты жаңа, тәуелсіз мемлекеттерде, сондай-ақ Таулы
Карабахта этникалық күш қолдану әрекеттері өрши түсті. Қауіпсіздік Кеңес
өзінің қызметін жаңа жанжалдарды, бірінші кезекте Босния мен
Герцеговинадағы жанжалдарды шешуге шоғырландырды.
БАС АССАМБЛЕЯ
Мүшелік. БҰҰ-ның барлық мүше елдері Бас Ассамблеяда бір дауыспен
өкілдік етеді.[10]
Өкілеттігі. Бас Ассамблея форум ретінде онда дүниежүзінің ұлттарына
"кез келген мәселелерді немесе істерді Жарғының шектерінде талқылаудың"
кең мүмкіндіктер берілуі тиістігіне ден қойды. Бұл БҰҰ-ның ең толық билікті
органы емес, қайта аса ірі және барынша өкілді органы, өйткені Ассамблея
өзінің шешімдерін іске асыруға мәжбүрлеу өкілдіктері жоқ. ҚК-нің
шешімдерінен өзгешелігі Ассамблеяның қабылдаған қарарлардың міндетті күші
болмайды, бұл орайда ұлттардың бірде-бірі оның шешімдеріне тыйым алмайды.
Бас Ассамблея Экономикалық және Әлеуметтік кеңестің, Қамқоршылық
кенесінің, сондай-ақ арнаулы мекемелердің қызметін бақылайды; оған сондай-
ақ шешуші, сайлау міндеттері жүктеледі. Қауіпсіздік Кеңесімен бірлесіп
Ассамблея бас хатшы мен халықаралык соттың судьяларын сайлайды; ол БҰҰ-на
жаңа мүшелер қабылдау туралы шешім қабылдайды. Ассамблея, сонымен бірге,
тұрақты мүшелерді сайлайды. Ақыр соңында, ол БҰҰ-на мүше мемлекеттердің
әрқайсы жарнасының мөлшері мен Ұйымның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz